magazine océano nº 4

88
magazine Entrevista Robert D. Ballard La Tierra bajo el mar A Terra debaixo do mar" Energía Mareomotriz/Energia das marés; Projecto/Proyecto Perseus; SOCIB; Questionario para/Cuestionario a Marta Álvarez

Upload: cuerpo-8

Post on 20-Mar-2016

260 views

Category:

Documents


4 download

DESCRIPTION

Número 4 (Março 2013) da revista de informação científica em Português e Espanhol sobre oceanografia e ciencias do mar. / Numero 4 (marzo 2013) de la revista de información científica en español y portugués sobre oceanografía y ciencias del mar.

TRANSCRIPT

Page 1: Magazine Océano nº 4

magazine

EntrevistaRobert D. Ballard

La Tierra bajo el marA Terra debaixo do mar"

Energía Mareomotriz/Energia das marés; Projecto/Proyecto Perseus;SOCIB; Questionario para/Cuestionario a Marta Álvarez

Director do Instituto Español de Oceanografía

Page 2: Magazine Océano nº 4

EDITORESCUERPO 8 SERVICIOS PERIODÍSTICOS

SMC2 COMUNICAÇÃO.

REDACCIÓN ESPAÑAC/VELAYOS, 10-BAJO. 28035 MADRIDTELÉFONO: 91 386 86 13- 91 316 09 87redacció[email protected]@magazineoceano.com

REDAÇÃO BRASILAOS 2/8 LOTE 05 - TORRE A SALA 319 - TERRAÇO SHOPPING ÁREA OCTOGONAL SUL BRASÍLIA - DFCEP 70.660-090TELEFONE: (61) 3233-8339 / [email protected]

ISSN 2255-114X

Ciente da importância da disseminação do conhecimento técnico e científico e do

intercâmbio de experiências entre regiões, a União Européia, através do Setor de

Ciência, Tecnologia e Inovação da Delegação da União Europeia no Brasil, apoia esta ini-

ciativa de empresas brasileira e espanhola de promoverem a Oceanografia por meio da

criação de um canal de comunicação de referência para o setor.

Consciente de la importancia de la difusión del conocimiento científico y técnico y del

intercambio de experiencias entre las regiones, la Unión Europea, a través del Área de

Ciencia, Tecnología e Innovación de la Delegación de la Unión Europea en Brasil, apoya

esta iniciativa de empresas brasileñas y españolas para promover la Oceanografía a tra-

vés de la creación de un canal de comunicación de referencia para el sector.

Revista apoiada pelo Setor de Ciência,Tecnologia e Inovação da Delegação daUnião Europeia no Brasil.Revista apoyada por el Área de Ciencia,Tecnología e Innovación de la Delegaciónde la Unión Europea en Brasil.

staff

2

CONSEJO EDITORIAL CONSELHO EDITORIAL

DIRECTORA / DIRETORACLARA ESTÉVEZSUBDIRECTOR / SUBDIRETORANDRÉ KAURICDISEÑO ORIGINAL / DESENHO-ORIGINALHECTOR REYESREDACCIÓN / REDAÇÃOPABLO LOZANOMARIA SANCHEZ GALANPALOMA RUIZRAMÓN MARCOS

Alberto González GarcésArnoldo Valle-LevinsonBelén AlonsoBruno MoraesCarlos García SotoCarlos ValeDiego MacíasEduardo BalgueríasEmilio Fernández SuárezEnrique TortosaFernando de la GándaraFidel Echevarría Joaquín Tintoré José Ignacio DíazJosé Luis Cort José Luis Sánchez LizasoJosu Santiago Juan AcostaMaria Inês Freitas dos Santos Maria João Bebiano Miguel Ángel LosadaMiguel JoverMiquel CanalsOctavio LlinásÓscar FerreiraPedro GomesPere OliverRamiro NevesSantiago GraiñoValentín TrujilloVíctor Espinosa

MAGAZINE OCÉANO Nº4- MARZO 2013

MAGAZINE OCEANO Nº4- MARÇO 2013 www.magazineoceano.com

Page 3: Magazine Océano nº 4

3

Um novo paradigma?

¿Un nuevo paradigma?

En este número de Magazine Océano publicamos

una entrevista con Robert Ballard, el conocido oce-

anógrafo que encontró los pecios del Titanic y el

Bismark, entre otros. Aunque Ballard debe su fama

entre el público general por la localización de pe-

cios y la exploración de restos de antiguos naufra-

gios. Su principal aportación científica está relacio-

nada con el descubrimiento de las chimeneas

hidrotermales de las dorsales oceánicas y los eco-

sistemas asociados a ellas.

En fechas próximas, Ballard inicia un nuevo pro-

yecto, el Nautilus Live. En él, Ballard recorrerá va-

rios mares y océanos a bordo del buque oceano-

gráfico Nautilus, explorando las profundidades

marinas. Hasta aquí nada demasiado novedoso. Lo

realmente original y, que si tiene éxito, podría signi-

ficar un cambio de paradigma, es que Ballard va a

abrir la etapa de obtención de datos de la investi-

gación a prácticamente todos los científicos que

quieran sumarse a ella, incluidos estudiantes, pu-

diendo todos ellos ver por Internet en tiempo real lo

que observan los exploradores submarinos y opi-

nar y hablar con ellos sobre lo que se observa.

Este planteamiento rompe con lo tradicional en la

comunidad científica, donde lo habitual es compar-

tir los resultados de las investigaciones a posteriori,

después de haberlas publicado en una revista cien-

tífica indexada. Falta saber cómo se articularán las

publicaciones de unas investigaciones realizadas

así y sus efectos en lo curricular de los intervinientes

mediante Internet. Pero sin duda el planteamiento

abre unas posibilidades de análisis de la informa-

ción enormes y sus resultados pueden ser muy no-

tables desde el punto de vista científico, por lo que

cabe felicitar a Ballard por la iniciativa.

Nesta edição da Revista Oceano publicamos uma

entrevista com Robert Ballard, o oceanógrafo de

renome que encontrou os destroços do Titanic e

do Bismarck, entre outros. Apesar de Ballard ser

famoso entre o público em geral pela localização e

exploração de antigos naufrágios, a sua principal

contribuição científica está relacionada com a des-

coberta de chaminés hidrotermais em dorsais

oceânicas e os ecossistemas a elas associados.

Num futuro próximo, Ballard inicia um novo proje-

to, o Nautilus Live. Nele, Ballard vai percorrer vá-

rios mares e oceanos a bordo do navio de inves-

tigação Nautilus, explorando as profundidades do

oceano. Até aqui nada de muito novo. O que é re-

almente original e, se bem sucedido, poderia sig-

nificar uma mudança de paradigma, é que Ballard

vai abrir a etapa de obtenção de dados de pes-

quisa para praticamente todos os cientistas que

queiram juntar-se-lhe, incluindo estudantes, po-

dendo todos acompanhar em tempo real pela In-

ternet o que observam os exploradores subaquá-

ticos e comentar e falar com eles sobre o que é

observado.

Essa abordagem rompe com a tradição na comu-

nidade científica, onde é costume a partilha dos

resultados de pesquisa após o facto, sempre de-

pois de publicados numa revista científica indexa-

da. Resta saber como se vão articular as publi-

cações de pesquisas levadas a cabo desta forma,

e o seu impacto no currículo dos participantes por

intermédio da Internet. Mas, certamente, a abor-

dagem abre possibilidades para a análise de gran-

des volumes de informação e os resultados po-

dem vir a ser bastante importantes do ponto de

vista científico. É de louvar a iniciativa de Ballard.

editorial

Page 4: Magazine Océano nº 4

03 editorial¿Un nuevo paradigma?

06 noticiasCuestionario a Marta Álvarez. Evidencias de los

tsunamis de 2007 en el lecho del fiordo de Aysén

(Chile). Vencedores de la III Olimpíada Nacional de

Oceanografía (ONO) en Brasil.

14 reportajeLa Tierra bajo el mar.

38 entrevistaRobert Duane Ballard: “No apoyo a los cazadoresde tesoros”.

49 cuadernilloSistema de Observación y Predicción Costera de

las Islas Baleares (SOCIB).

61 energíaEnergía Maremotriz: menos presas y más turbinas

para corrientes.

72 informePerseus, ayudando a mejorar la salud del

Mediterráneo y el mar Negro.

84 libros

85 gastronomíaRape con ajada (a la gallega).

86 agendaExposiciones, ferias y congresos.

sumario

4

Page 5: Magazine Océano nº 4

5

sumário03 editorialUm novo paradigma?

06 notíciasQuestionario para Marta Álvarez. Evidências dos

tsunamis de 2007 no leito do fiordo de Aysén

(Chile), Vencedores da III Olimpíada Nacional de

Oceanografia (ONO) no Brasil.

14 reportagemA Terra debaixo do mar.

38 entrevistaRobert Duane Ballard: “Não apoio os caçadoresde tesouros”.

49 cadernoSistema de Observación y Predicción Costera de

las Islas Baleares (SOCIB).

61 energiaEnergia das marés: menos barragens e mais

turbinas para correntes.

72 relatórioPerseus, ajudando a melhorar a saúde do

Mediterrâneo e do Mar Negro.

84 livros

85 gastronomiaTamboril à galega.

86 agendaExposições, feiras e congressos.

Page 6: Magazine Océano nº 4

noticiasnotícias

6

questionario para/cuestionario a

Marta Álvaréz sobre

Fitoplancton y cambio climáticoFitoplâncton e mudança climáticaCientíficos de la Universidad de California Irvine hanpublicado en Nature Geoscience un trabajo que po-dría obligar a revisar los modelos sobre el dióxidode carbono en el océano, al sugerir que el planctonpodría absorber el doble de lo que se pensaba has-ta ahora.El trabajo pone en entredicho un principio básicode la biología marina: la relación de Redfield, quedescribe la proporción de carbono, nitrógeno y fós-foro en el fitoplancton como 106:16:1, unas pro-porciones que se creían constantes para todo elocéano.Marta Álvarez, es investigadora del Instituto Espa-ñol de Oceanografía, experta en química marina, enespecial en el ciclo del carbono en el océano, res-ponde para Magazine Océano algunas preguntassobre el artículo de Nature Geoscience.

¿Qué información da la relación carbono-ni-trógeno-fósforo en el fitoplancton?La principal información que proporciona estudiarestos ratios en el fitoplancton vivo es conocer quéorganismos predominan en la comunidad y así co-nocer el requerimiento de nutrientes inorgánicos yla capacidad potencial que tienen para captar CO2de la atmósfera, que luego será trasmitido a travésde la cadena trófica o sedimentando a la capa afó-tica del océano.

¿Qué importancia tiene este ratio en el clima?Esta es una cuestión abierta, porque en realidad to-davía se desconoce el mecanismo que explica elque la relación nitrógeno-fósforo en el océano seaconstante, a pesar de la diversidad de estas rela-ciones en el fitoplancton, como muestran estudiosmuy recientes. Sin embargo, tienen que existir unos

Cientistas da Universidade da Califórnia, Irvine, pu-blicaram na Nature Geoscience um trabalho quepoderia obrigar a revisar os modelos sobre o dió-xido de carbono no oceano ao sugerir que oplâncton poderia absorver o dobro do que se pen-sava até agora.O trabalho põe em análise um princípio básico dabiologia marinha: a relação de Redfield, que des-creve a proporção de carbono, nitrogenio e fósforono fitoplancton como 106:16:1, proporções quese acreditava constantes para todo o oceano.Marta Álvarez é pesquisadora do Instituto Espan-hol de Oceanografia e especialista em química ma-rinha. Para Magazine Oceano, a pesquisadora, es-pecialmente sobre o ciclo do carbono, respondealgumas preguntas sobre o artigo da Nature Ge-oscience.

Que informação fornece a relação carbono-nitrogenio-fósforo no fitoplancton?A principal informação que proporciona estudar es-tes ratios no fitoplancton vivo é conhecer que or-ganismos predominam na comunidade e, assim,conhecer o requerimento de nutrientes inorgâni-cos e a capacidade potencial que têm para captarCO2 da atmosfera, que depois será transmitidoatravés da corrente trófica ou sedimentando à ca-mada afótica do oceano.

Que importância tem este ratio no clima?Esta é uma qüestão aberta, porque na realidadeainda se desconhece o mecanismo que explica oque a relação nitrogenio-fósforo no oceano sejaconstante, apesar da diversidade destas relaçõesno fitoplancton, como mostram estudos recentes.No entanto, têm que existir uns mecanismos de

Page 7: Magazine Océano nº 4

7

mecanismos de regulación de esta homeostasisque relacionen de manera bidireccional las fuentesde nutrientes al océano, la predominancia de cier-tas poblaciones de fitoplancton y el reciclado de lamateria orgánica que estos exportan.

¿Este nuevo descubrimiento significa que elocéano tiene mayor capacidad de secuestrarCO2 de la que se pensaba?El artículo muestra que existen relaciones C:N:Pmayores y menores que la de Redfield. Siguiendoun razonamiento lineal, simple y probablementeequivocado, una mayor relación C:N:P implica ma-yor captación de CO2 desde la atmósfera y unamenor relación lo contrario, con la consecuente mi-tigación o amplificación del efecto invernadero.

¿Nos esto da un poco más de margen en la lu-cha contra el cambio climático?No es tan simple como parece. La mitigación delefecto invernadero depende de aislar, en forma decarbono orgánico o inorgánico, el CO2 en las pro-fundidades del océano. Y esto no solo depende delo que ocurre en la capa fótica, donde está el fito-plancton, sino también de cuanto de este CO2 fi-jado se exporta y se mantiene aislado de la atmós-fera. No obstante, es cierto que los modelosglobales que predicen qué ocurrirá están empe-zando a incorporar una relación C:N:P variable enel fitoplancton según grupos funcionales… ya vere-mos qué resultados dan.

regulação desta homeostasis que relacionem demaneira bidirecional as fontes de nutrientes ao oce-ano, a predominância de certas populações de fi-toplancton e o reciclado da matéria orgânica queestes exportam.

Esta nova descoberta significa que o oceanotem maior capacidade de seqüestrar CO2 doque se pensava?O artigo mostra que existem relações C:N:P maio-res e menores que a de Redfield. Seguindo um ra-zonamento linear, simples e provavelmente equi-vocado, uma maior relação C:N:P implica maiorcaptação de CO2 da atmosfera e uma menor re-lação ao contrário, com a conseqüente mitigaçãoou amplificação do efeito estufa.

Isto nos dá um pouco mais de margem na lu-ta contra a mudança climática?Não é tão simples como parece. A mitigação doefeito estufa depende de isolar, em forma de car-bono orgânico ou inorgânico, o CO2 nas profundi-dades do oceano. E isto não depende só do queocorre na camada fótica, onde está o fitoplancton,senão também de quanto deste CO2 fixado se ex-porta e se mantém isolado da atmosfera. Não obs-tante, é verdadeiro que os modelos globais quepredizem o que ocorrerá estão começando a in-corporar uma relação C:N:P variável no fitoplanc-ton segundo grupos funcionais… já veremos queresultados vão dar.  

01

Page 8: Magazine Océano nº 4

Poco antes de salir este número de Magazine Océ-ano terminaba en aguas chilenas la campaña DET-SUFA, dirigida por Galderic Lastras, miembro delgrupo de investigación de Geociencias Marinas(GRC-GM) de la Facultad de Geología de la Univer-sidad de Barcelona. La mayoría de integrantes delequipo investigador embarcado pertenecen o hanpertenecido al GRC-GM, incluyendo a Miquel Ca-nals, responsable del mismo y miembro del Conse-jo Editorial de Magazine Océano. Han participadotambién expertos del Servicio Geológico de Norue-ga (NGU), la Universidad de Chile, el Servicio Nacio-nal de Geología y Minería de Chile (SERNAGEO-MIN), el Centro Renard de Geología Marina de laUniversidad de Gante (Bélgica), el Instituto de Físicadel Globo de París y la Universidad de Malta. El equi-po investigador dispuso del buque oceanográficoHespérides, perteneciente a la Armada Española,para llevar a cabo su labor, contando con el apoyodel comandante Jaime Cervera y su dotación, asícomo de dos prácticos de la Marina Chilena. Parti-cipó, asimismo, un observador nacional chileno.En abril de 2007 un terremoto de magnitud 6,2 enla escala de Richter provocó desprendimientos deladera en el fiordo de Aysén, los cuales al entrar demanera súbita en el agua causaron grandes olas otsunamis que provocaron varias víctimas mortalesy daños varios en las salmoneras y costas del fior-

do. La obtención de evidencias de esos eventos enel lecho y el subsuelo del fiordo ha sido el objetivoprincipal de la campaña, efectuada entre el 4 y el 17de marzo. Para ello se utilizaron técnicas acústicascomo la batimetría de multihaz, que proporcionómapas del fondo marino con una muy alta resolu-ción (hasta un metro), y la sísmica de reflexión, quemuestra la distribución de las rocas en el subsuelomarino. También se obtuvieron testigos de sedi-mento en lugares estratégicos.Galderic Lastras indica que los deslizamientos “ini-ciados en las laderas del fiordo, provocaron unas ci-catrices en el terreno visibles aun hoy en día. El es-tudio de los depósitos y las deformacionescausadas por los deslizamientos de 2007 en el fon-do del fiordo, y de otros más antiguos que se iden-tifiquen, permitirá interpretar su comportamiento, ca-racterizar su peligrosidad y aportar información deutilidad para el conocimiento de los riesgos geoló-gicos en esta parte de Chile, contribuyendo así a lastareas de protección civil”. El jefe de la campaña recalca que “el estudio efec-tuado en el fiordo de Aysén es altamente relevantepara comprender este tipo de procesos en otrasmasas de agua cerradas o semicerradas, como fior-dos, lagos y embalses, en otros lugares del mundo,en cuyas orillas pueda haber núcleos de población,industrias e infraestructuras en riesgo”.

8

[Cartografiando]Evidencias de los tsunamis de 2007 en ellecho del fiordo de Aysén (Chile)

noticiasnotícias

Page 9: Magazine Océano nº 4

9

fiordo. A obtenção de evidências desses eventosno leito e no subsolo do fiordo foram o objetivo prin-cipal da campanha, efetuada entre o dia 4 e 17 demarço. Para isso, foram utilizadas técnicas acústi-cas como a batimetria multifeixe, que proporcionoumapas do fundo marinho em alta resolução (até ummetro), e a sísmica de reflexão, que mostra a distri-buição das rochas no subsolo marinho. Tambémforam obtidos vestígios de sedimento em lugaresestratégicos.Galderic Lastras indica que os deslizamentos “ini-ciados nas encostas de fiordo, provocaram cica-trizes no terreno que são visíveis até hoje. O estudodos depósitos e as deformações causadas pelosdeslizamentos de 2007 no fundo de fiordo, e deoutros mais antigos que se identifiquem, permitiráinterpretar seu comportamento, caracterizar suapericulosidade e aportar informação de utilidadepara o conhecimento dos riscos geológicos nes-ta parte do Chile, contribuindo assim com as tare-fas de defesa civil”. O chefe da campanha salienta que “o estudo efe-tuado no fiordo de Aysén é altamente relevante pa-ra compreender este tipo de processo em outrasmassas de água fechadas ou semi-fechadas, co-mo fiordos, lagos e reservatórios, em outros lugaresdo mundo, em cujas margens pode haver núcleosde população, indústrias e infraestruturas em risco”.

Pouco antes de sair este número da Magazine Océ-ano terminava nas águas chilenas a campanha DET-SUFA, dirigida por Galderic Lastras, membro do gru-po de pesquisa de Geociências Marinhas (GRC-GM)da Faculdade de Geologia da Universidade de Bar-celona. A maioria dos integrantes da equipe de pes-quisa que embarcaram pertencem ou pertenceramao GRC-GM, incluindo Miquel Canals, responsávelpelo mesmo e membro do Conselho Editorial daMagazine Océano Participaram também especialis-tas do Serviço Geológico da Noruega (NGU), da Uni-versidade do Chile, do Serviço Nacional de Geolo-gia e Mineração do Chile (SERNAGEOMIN), doCentro Renard de Geologia Marinha da Universidadede Gante (Bélgica), o Instituto de Física do Globo deParis e a Universidade de Malta. A equipe de pes-quisa teve à disposição o barco oceanográfico Hes-pérides, pertencente à Armada Espanhola, para de-senvolver o trabalho, contando com o apoio docomandante Jaime Cervera, assim como de doispráticos da Marinha Chilena. Participou, também,um observador nacional chileno.Em abril de 2007 um terremoto de magnitude 6,2na escala Richter provocou deslizamentos de umaencosta no fiordo de Aysén, os quais ao entraremde maneira súbita na água causaram grandes on-das ou tsunamis que provocaram várias vítimasmortais e vários danos nas salmoneras e costas do

02[Mapeando]Evidências dos tsunamis de 2007 no leitodo fiordo de Aysén (Chile)

Page 10: Magazine Océano nº 4

10

noticias

A NASA publicou um vídeo que mostra a salinidadesuperficial do mar, usando medidas tomadas emdezembro de 2011 até o mesmo mês de 2012 pe-lo instrumento Aquarius, instalado a bordo do sa-télite argentino de observação climática e oceano-gráfica Aquarius / SAC-D. As imagens descrevemas mudanças estacionais na salinidade dos ocea-nos: descargas de água doce brotam da desem-bocadura do Amazonas, uma costura invisível di-

vide o salobre MarArábigo das águas maisdoces da Baía de Benga-la, uma grande aglome-ração de água doce apa-rece no inverno na parteoriental da zona tropicaldo oceano Pacífico. Estese outras mudanças esta-cionais na salinidade dosoceanos se revelam apartir da análise do pri-

meiro ano completo de medições de salinidade su-perficial."Com um pouco mais de um ano de dados, esta-mos já vendo alguns padrões surpreendentes, es-pecialmente nos trópicos", disse Gary Lagerloef,pesquisador principal da missão Aquarius. Aqua-rius é o primeiro instrumento da NASA desenhadoespecificamente para estudar do espaço o conte-údo de sal das águas superficiais do oceano.Vídeo e mais informação em:http://1.usa.gov/WrNLbo

La NASA ha publicado un vídeo que muestra la sa-linidad superficial del mar, usando medidas toma-das de diciembre de 2011 hasta el mismo mes de2012 por el instrumento Aquarius, instalado a bor-do del satélite argentino de observación climática yoceanográfica Aquarius / SAC-D. Las imágenesdescriben los cambios estacionales en la salinidadde los océanos: descargas de agua dulce brotan dela desembocadura del Amazonas, una costura invi-sible divide el salobre MarArábigo de las aguas másdulces de la Bahía deBengala, una gran aglo-meración de agua dulceaparece en invierno en laparte oriental de la zonatropical del océano Pacífi-co. Estos y otros cambiosestacionales en la salini-dad de los océanos se re-velan a partir del análisisdel primer año completo de mediciones de salinidadsuperficial."Con un poco más de un año de datos, estamos yaviendo algunos patrones sorprendentes, especial-mente en los trópicos", dice Gary Lagerloef, investi-gador principal de la misión Aquarius. Aquarius esel primer instrumento de la NASA diseñado especí-ficamente para estudiar desde el espacio el conte-nido de sal de las aguas superficiales del océano.Vídeo y más información en:http://1.usa.gov/WrNLbo

[Do espaço]Um ano de observações da salinidade

03[Desde el espacio]dUn año de observaciones de la salinidad

Page 11: Magazine Océano nº 4

Foto: Mattias Wietzra

En el número de febrero de Magazine Océano sepublicó un largo y detallado informe sobre la ini-ciativa brasileña de divulgación de la oceanogra-fía llamada Olimpíada Nacional de Oceanografía(ONO), una manera de difundir esta ciencia entrelos alumnos de enseñanza primaria y secundaria.La tercera edición de la Olimpíada, celebrada a fi-nales de noviembre de 2012, reunió a más de10.000 estudiantes. Estos son los ganadores a ni-vel nacional (todo Brasil):Nivel 1. Mariana FerreiraCésar Lins, Colegio Militar do Rio de Janeiro; AnaCarolina Montes Ribeiro, Colegio Militar do Rio deJaneiro; Lino Lima Zambon de Mendonça, Over-sose Colégio e Curso, en Natal, y Úrsula PassosRodrigues Miguel, Colegio Militar Do Rio de Ja-neiro. Ganadores Nivel II: Jessé Leonardo JustinoCandido, Santo Antonio Colegio de Durinhos;Danilo Dos Santos Cardoso, Escola de EducaçaoBasica Madel Gomes Baltazar de Maracaja, yMaria Laura Albano Barreiros, Santo Antonio Co-legio de Ourinhos.Mais informação em:http://www.aoceano.org.br/ono2012/

Na edição de fevereiro da Magazine Oceano foi pu-blicado um longo e detalhado relatório sobre a ini-ciativa brasileira de popularização da oceanografiachamada Olimpíada Nacional de Oceanografia(ONO), que é uma das formas de difundir estaciência entre os alunos do ensino fundamental emédio. A terceira edição da Olimpíada, realizadano final do mês de novembro de 2012, reuniu maisde 10 mil alunos. Estes são os vencedores do con-curso a nível nacional (todo Brasil): Nivel 1. MarianaFerreira César Lins, Colegio Militar do Rio de Ja-neiro; Ana Carolina Montes Ribeiro, Colegio Militardo Rio de Janeiro; Lino Lima Zambon de Men-donça, Oversose Colégio e Curso, en Natal, y Úr-sula Passos Rodrigues Miguel, Colegio Militar DoRio de Janeiro. Ganadores Nivel II: Jessé Leonar-do Justino Candido, Santo Antonio Colegio deDurinhos; Danilo Dos Santos Cardoso, Escola deEducaçao Basica Madel Gomes Baltazar de Ma-racaja, y Maria Laura Albano Barreiros, Santo An-tonio Colegio de Ourinhos.Más información en:http://www.aoceano.org.br/ono2012/

[Brasil]dVencedores da IIIOlimpíada Nacionalde Oceanografia

[Brasil]Vencedores de la IIIOlimpíada Nacionalde Oceanografía

04

1111

Page 12: Magazine Océano nº 4

12

El Gobierno de Argentina ha creado dos grandesáreas marinas protegidas en la Patagonia, una re-gión llena de majestuosas costas y abundante vi-da silvestre. Los nuevos parques marítimo-coste-ros, llamados Isla Pingüino y Makenke, han sidoestablecidos recientemente por el Congreso Na-cional de Argentina y protegerán leones marinos,pingüinos, delfines y otras especies emblemáticasy seriamente amenazadas.A 80 kilómetros al sur de Puerto Deseado, y ex-tendiéndose 12 millas hacia el mar, Isla Pingüinocubre casi 1.800 kilómetros cuadrados de océa-no, además de la costa que bordea los acantila-dos. La nueva área protegida contiene una granpoblación de lobos marinos, cormoranes de patasrojas y una de las mayores colonias de cormora-nes imperiales del mundo, con más de 8.000 pa-rejas reproductoras. Isla Pingüino también cuentacon una de las pocas colonias de pingüinos de pe-nacho amarillo de la Patagonia. Más al sur, el parque marítimo-costero de Maken-

ke comienza en la entrada de la ría de San Juliány abarca cerca de 600 kilómetros cuadrados detierra y mar. El parque cuenta con la mayor coloniade cormorán de patas rojas. También protege lascolonias de gaviota austral y al extraño delfín deCommerson. La protección de Isla Pingüino y Makenke ha sidoposible gracias al trabajo realizado por PatriciaGandini, presidenta del Servicio Nacional de Par-ques, y Esteban Frere, investigador de la Universi-dad Nacional de la Patagonia Austral. Ambos bió-logos comenzaron a estudiar la zona en 1985 conel apoyo de Wildlife Conservation Society (WCS).Las dos zonas fueron identificadas como sitiosprioritarios para la conservación en el Plan de Ges-tión Costera de la Patagonia, que llevaron a cabola WCS y la Fundación Patagonia Natural, con elapoyo del Programa de las Naciones Unidad parael Desarrollo (PNUD) y el Consejo Nacional de In-vestigaciones Científicas y Técnicas (Conicet) deArgentina.

Dos nuevas grandes áreas marinas protegidas en Argentina

noticiasbreves

Page 13: Magazine Océano nº 4

13

O Governo da Argentina criou duas grandes áre-as marinas protegidas na Patagônia, uma regiãocheia de majestosas costas e abundante vida sil-vestre. Os novos parques marítimo-costeiros,chamados de Ilha Pingüino e Makenke, foram es-tabelecidos recentemente pelo Congresso Na-cional da Argentina e vão proteger leões marin-hos, pinguins, golfinhos e outras espéciesemblemáticas e seriamente ameaçadas.A 80 quilômetros ao sul de Puerto Deseado, e es-tendendo 12 milhas em direção ao mar, a IlhaPingüino cobre quase 1.800 quilômetros quadra-dos de oceano, além da costa que rodeia ospenhascos. A nova área protegida contêm umagrande população de lobos marinhos, biguás depernas vermelhas e uma das maiores colônias debiguás imperiais do mundo, com mais de 8.000pares reprodutores. Ilha Pingüino também contacom uma das poucas colônias de pinguins depluma amarela da Patagônia. Mais ao sul, o parque marítimo-costeiro de Ma-

kenke começa na entrada do estuário de San Ju-lián e abarca cerca de 600 quilômetros quadra-dos de terra e mar. O parque conta com a maiorcolônia de cormorão de pernas vermelhas. Tam-bém protege as colônias de gaivota austral e aobelíssimo golfinho de Commerson. A proteção da Ilha Pingüino e Makenke foi possí-vel graças ao trabalho realizado por Patricia Gan-dini, presidenta do Serviço Nacional de Parques,e Esteban Frere, pesquisador da Universidad Na-cional da Patagônia Austral. Ambos biólogos, co-meçaram a estudar a zona em 1985 com o apoiodo Wildlife Conservation Society (WCS).As duas zonas foram identificadas como locaisprioritários para a conservação no Plano deGestão Costeira da Patagônia, conduzidas pelaWCS e a Fundação Patagônia Natural, com oapoio do Programa das Nações Unidas para oDesenvolvimento (PNUD) e o Conselho Nacionalde Pesquisas Científicas e Técnicas (Conicet) daArgentina.

Duas novas grandes áreas marinhas protegidas na Argentina

05

Page 14: Magazine Océano nº 4

reportaje/reportagem

14

Estudiar la historia del planeta, explorar los límites de lavida, entender los terremotos o tomar las primerasmuestras del manto terrestre. Son algunos de los grandesobjetivos de uno de los programas científicos másambiciosos de la historia: el Integrated Ocean DrillingProgram (IODP).

Estudar a história do planeta, explorar os limites da vida,entender os terremotos ou tomar as primeiras amostras domanto terrestre. São alguns dos grandes objetivos de umdos programas científicos mais ambiciosos da história: oIntegrated Ocean Drilling Program (IODP).

La Tierrabajo el mar

A Terradebaixo do mar

Vista desde lo alto de la torre de perforación del JOIDES Resolution.(Foto: John Beck, IODP/TAMU).

Vista do alto da torre de perfuração do JOIDES Resolution.(Foto: John Beck, IODP/TAMU).

Texto: Pablo Lozano. Traducción/Tradução: SMC” Comunicação.

Page 15: Magazine Océano nº 4
Page 16: Magazine Océano nº 4

reportaje/reportagem

16

Ocultos bajo miles de metros de agua, el pla-neta esconde algunos de sus mayores se-cretos. La Tierra bajo el fondo marino es unode los lugares más inexplorados. Su estu-dio promete grandes descubrimientos, pe-

ro llegar a ellos no es tarea fácil. Requiere de un esfuerzotecnológico comparable a la exploración espacial, un retomuy complejo y costoso, que es necesario abordar des-de la más estrecha colaboración internacional. En 1961 se obtuvo la primera muestra de corteza oceánicagracias a la recién desarrollada tecnología para la perfora-ción de los fondos. A bordo del Cuss 1, un equipo de cien-tíficos norteamericano perforó hasta más de 600 metrosde profundidad en el fondo marino, tras superar los 3. 600metros de agua hasta la superficie del mar. Este proyecto,conocido como Mohole y que pretendía llegar al manto te-restre, no logró su objetivo, pero las muestras obtenidasdemostraron con el tiempo ser muy valiosas. El proyectose canceló por su alto coste, pero nacía una nueva disci-plina científica, llamada a revolucionar el conocimiento so-bre nuestro planeta.Con menos pretensiones surgió el Deep Sea Drilling Pro-ject (DSDP). Comenzó en 1966, dirigido por el Scripps Ins-titution of Oceanography y financiado por la NationalScience Fundation, con el buque Glomar Challenger co-mo principal protagonista. Se recogieron testigos de sedi-mento de todos los océanos y mares del planeta. El pro-yecto dio lugar a importantes avances para la ciencia.Entre otros, permitió confirmar la veracidad de la teoría dela tectónica de placas y datar la corteza oceánica más an-tigua en unos 200 millones de años. Además, sirvió paraampliar el conocimiento sobre trampas de petróleo.En 1975 comenzaría la internacionalización de las perfo-raciones del fondo oceánico, al unirse al programa la Re-pública Federal Alemana, Japón, Reino Unido, la UniónSoviética y Francia. Diez años después, el Glomar Cha-llenger sería sustituido por el JOIDES Resolution, coinci-diendo con el comienzo de un nuevo programa: el OceanDrilling Program, el primero en el que realmente se consi-guió un importante esfuerzo de cooperación internacionaly duró 18 años, hasta 2003. En ese tiempo el JOIDES llevóa cabo 110 campañas, en las que recogió más de 2.000testigos de todas partes del mundo.

Ocultos abaixo de milhares de metros deágua, o planeta esconde alguns de seusmaiores segredos. A Terra abaixo do fundomarinho é um dos lugares mais inexplora-dos. Seu estudo promete grandes desco-

bertas, mas chegar a eles não é tarefa fácil. Requer de umesforço tecnológico comparável à exploração espacial, umdesafio muito complexo e caro que é necessário abordardesde a mais estreita colaboração internacional.Em 1961 obteve-se a primeira amostra do córtex oceâni-co graças a recém desenvolvida tecnologia para perfuraçãodos fundos. A bordo do Cuss 1, uma equipe de cientistasnorte-americano perfurou até mais de 600 metros de pro-fundidade no fundo marinho, depois de superar os 3. 600metros de água até a superfície do mar. Este projeto, con-hecido como Mohole e que pretendia chegar ao manto te-rrestre, não conseguiu seu objetivo, mas as amostras ob-tidas demonstraram com o tempo ser muito valiosas. Oprojeto foi cancelado pelo seu alto custo, mas nascia umanova disciplina científica, que iria revolucionar o conheci-mento sobre nosso planeta.Com menos pretensões surgiu o Deep Sea Drilling Project(DSDP). Começou em 1966, dirigido pelo Scripps Institu-tion of Oceanography e financiado pela National ScienceFundation, com o navio Glomar Challenger como principalprotagonista. Foram recolhidos vestígios de sedimentos detodos os oceanos e mares do planeta. O projeto deu lugara importantes avanços para a ciência. Entre outros, permi-tiu confirmar a veracidade da teoria da tectônica de placase datar o córtex oceanico mais antigo em uns 200 milhõesde anos. Além disso, serviu para ampliar o conhecimentosobre o petróleo.Em 1975 começaria a internacionalização das perfuraçõesdo fundo oceânico, ao se unir ao programa a República Fe-deral Alemã, Japão, Reino Unido, a União Soviética e aFrança. Dez anos depois, o Glomar Challenger seria subs-tituído pelo JOIDES Resolution, coincidindo com o começode um novo programa: o Ocean Drilling Program, o primei-ro no qual realmente se conseguiu um importante esforçode cooperação internacional e durou 18 anos, até 2003.Nesse tempo o JOIDES fez 110 campanhas, nas quais fo-ram recolhidas mais de 2.000 vestígios de todas as partesdo mundo.Em 2003, nasce o Integrated Ocean Drilling Program(IODP), a iniciativa mais ambiciosa até a data. Ao JOIDESResolution uniu-se o navio japonês Chikyu, desenhado e

En 1975 comenzaría la internacionalización de

las perforaciones del fondo oceánico, al unirse

al programa la República Federal Alemana,

Japón, Reino Unido, la Unión Soviética y

Francia.

Em 1975 começaria a internacionalização das

perfurações do fundo oceânico, ao se unir ao

programa a República Federal Alemã, Japão,

Reino Unido, a União Soviética e a França.

Page 17: Magazine Océano nº 4

17

El buque perforador Vidar Viking, una de las denominadas Mission-Specific Platforms que opera ECORD (Foto: M. Jakobsson /IODP). Abajo, Lostubos se acumulan en la cubierta del Great Ship Maya, otra de las Mission-Specific Platforms que opera ECORD (Foto: ECORD/IODP).

O navio perfurador Vidar Viking, uma das denominadas Mission-Specific Platforms que opera ECORD (Foto: M. Jakobsson /IODP). Abaixo, ostubos se acumulam no alojamento do Great Ship Maya, outra das Mission-Specific Platforms que opera ECORD (Foto: ECORD/IODP).

Page 18: Magazine Océano nº 4

18

En 2003, nace el Integrated Ocean Drilling Program (IODP),la inciativa más ambiciosa hasta la fecha. Al JOIDES Re-solution se unió el buque japonés Chikyu, diseñado y cons-truido para el proyecto con un objetivo principal: retomarel sueño de atravesar la corteza terrestre y llegar por pri-mera vez con una perforación hasta al manto. Además,otra serie de buques y plataformas de menor porte se aña-dieron al proyecto: las denominadas Mission-specific plat-forms, encargadas de las expediciones en aguas pocoprofundas o en zonas heladas.Hoy en día IODP lo lideran Estados Unidos, Japón y unconsorcio europeo y canadiense (ECORD) compuesto por18 países, entre los que se encuentran Portugal y España.Además colaboran otras cinco instituciones: el Ministeriode Ciencia y Tecnología de China; un consorcio de paísesasiáticos (KIGAM) que lidera Corea del Sur; otro, com-puesto por Australia y Nueva Zelanda; el Ministerio deCiencias de la Tierra de India; y, desde hace meses, Bra-sil, a través de CAPES (Coordenação de Aperfeiçoamentode Pessoal de Nível Superior).El proyecto IODP comienza este año una nueva etapa, queterminará en el año 2023. Las tres grandes líneas de tra-bajo continúan siendo las mismas: la recuperación de tes-tigos de sedimento que nos ayuden a comprender cómoera el clima en el pasado; perforar las profundidades de lacorteza terrestre, e incluso el manto, para conocer la diná-mica de la litosfera; y el estudio de la biosfera profunda, losmicroorganismo que viven a miles de metros bajo tierra yque podrían tener las claves del origen de la vida.La producción científica de este proyecto es formidable.Desde 2003, las dos revistas más prestigiosas del mundo–Science y Nature– han publicado 110 artículos con resul-tados de IODP. Sin embargo, aún queda mucho por des-cubrir. El JOIDES y el Chykiu apenas han arañado unos po-cos misterios y la exploración de la Tierra bajo el mar aúntiene mucho que aportar.

La selva antárticaUna de las campañas que ha terminado haciéndose hueco

construído para o projeto com um objetivo principal: reto-mar o sonho de atravessar o cortéx terrestre e chegar pelaprimeira vez com uma perfuração até ao manto. Além dis-so, outra série de navios e plataformas de menor porte fo-ram acrescidas ao projeto: as denominadas Mission-spe-cific platforms, encarregadas das expedições em águaspouco profundas ou em zonas geladas.Hoje em dia, o IODP é liderado pelos Estados Unidos,Japão e um consórcio europeu e canadense (ECORD)composto por 18 países, entre os que se encontram Por-tugal e Espanha. Além deles, colaboram mais cinco insti-tuições: o Ministério de Ciência e Tecnologia da China; umconsórcio de países asiáticos (KIGAM) liderados pela Co-reia do Sul; outro composto por Austrália e Nova Zelândia;o Ministério de Ciências da Terra da Índia; e, há alguns me-ses, o Brasil, por meio da CAPES (Coordenação de Aper-feiçoamento de Pessoal de Nível Superior).O projeto IODP começa neste ano uma nova etapa, queterminará no ano 2023. As três grandes linhas de trabalhocontinuam sendo as mesmas: a recuperação de vestígiosde sedimento que nos ajudem a compreender como era oclima no passado; perfurar as profundidades do córtex te-rrestre, e inclusive o manto, para conhecer a dinâmica dalitosfera; e o estudo da biosfera profunda, os microorganis-mo que vivem a milhares de metros baixo terra e que po-deriam ter as chaves da origem da vida.A produção científica deste projeto é formidável. Desde2003, as duas revistas mais prestigiosas do mundo – Scien-ce e Nature – publicaram 110 artigos com resultados doIODP. No entanto, ainda fica muito por descobrir. O JOIDESe o Chykiumal têm arranhado uns poucos mistérios e a ex-

F. Javier Hernández-Molina,corresponsable de laExpedición 339, muestra a suscolegas, sobre un perfilsísmico, los depósitoscontorníticos que forma lacorriente mediterránea (Foto:Lucas Lourens / IODP).

F. Javier Hernández-Molina,co-responsável da Expedição339, mostra a seus colegas,sobre um perfil sísmico, osdepósitos contorníticos queforma a correntemediterrânea (Foto: LucasLourens / IODP).

El JOIDES Resolutiondurante la Expedición 339 enel golfo de Cádiz dondeestudiaron los depósitos queforma la corriente que saledel mediterráneo (Foto: JohnBeck, IODP/TAMU).

O JOIDES Resolutiondurante a Expedição 339 nogolfo de Cádiz ondeestudaram os depósitos queforma a corrente que sai domediterrâneo (Foto: JohnBeck, IODP/TAMU).

reportaje/reportagem

Page 19: Magazine Océano nº 4

19

PIES DE FOTO DE ARRIBA A ABAJO Y DE DERECHA A IZQUIERDA:1. El JOIDES Resolution en Ponta Delgada, Azores, durante la Expedición339. (Foto: John Beck, IODP/TAMU).

2. Estefanía Llave, investigadora del Instituto Geológico y Minero Español(IGME) y Trevor Williams, de la Universidad de Columbia, miden laspropiedades físicas de los testigos. (Foto: John Beck, IODP/TAMU).

3. Hasta cinco técnicos transportan un testigo de 20 metros de la cubiertaal laboratorio (Foto: John Beck, IODP/TAMU)

4. Naohisa Nishida, sedimentólogo del Instituto Geológico de Japón yCristina Roque del instituto Geológico y Minero de Portugal, discutensobre la litología de un core extraído en Portugal (Foto: Lucas Lourens/IODP).5. La popa del JOIDES Resolution (Foto: John Beck, IODP/TAMU).6. Helder Pereira explica en directo a través de internet como se almacenanlos testigos de sedimento a bordo del JOIDES. (Foto: John Beck, IODP /TAMU).

LEGENDA DE CIMA PARA BAIXO E DA DIREITA PARA ESQUERDA:1. O JOIDES Resolution em Ponta Delgada, Azores, durante a Expedição339. (Foto: John Beck, IODP/TAMU).

2. Estefanía Llave, pesquisadora do Instituto Geológico y Minero Español(IGME) e Trevor Williams, da Universidad de Columbia, medem aspropriedades físicas dos vetígios. (Foto: John Beck, IODP/TAMU).

3. Até cinco técnicos transportam um vestígio de 20 metros do alojamentoao laboratório (Foto: John Beck, IODP/TAMU)

4. Naohisa Nishida, sedimentólogo do Instituto Geológico do Japão eCristina Roque do instituto Geológico e Minero de Portugal, discutemsobre a litologia de um core extraído em Portugal (Foto: Lucas Lourens/IODP).

5. A popa do JOIDES Resolution (Foto: John Beck, IODP/TAMU).6. Helder Pereira explica ao vivo pela internet como são armazenados osvestígios de sedimento a bordo do JOIDES. (Foto: John Beck,IODP / TAMU).

Page 20: Magazine Océano nº 4

20

en Nature, además de en otras revistas, fue liderada porcientíficos españoles. Su responsable fue Carlota Escutia,investigadora del Instituto Andaluz de Ciencias de la Tie-rra (CSIC), que además es la delegada de España y presi-denta del Comité Científico de ECORD. Tuvo lugar frentea la costa oriental de la Antártida, uno de los sitios más re-motos del planeta, donde apenas existen bases científi-cas. Hasta allí se desplazó el equipo de 30 investigadores,a bordo del JOIDES Resolution, con el objetivo de obtenerun registro de al menos 34 millones de años, fecha en laque estiman los expertos que se formaron los hielos en laAntártida, dejando atrás la época en que la selva domina-ba el hoy día continente helado.Esta campaña, la Expedición 318, duró dos meses y enese tiempo llegaron a perforar un registro de 1.400 metrosde subsuelo marino a 4.000 metros de profundidad. El pro-ceso es largo y muy delicado. Los científicos se organizanen turnos de 12 horas y el trabajo en el barco no cesa niun segundo. Desde la torre de perforación del JOIDES, de unos 50 me-tros de alto, comienzan a largar el tubo de perforación, osarta, con su broca lista para abrir camino en el subsuelo.Antes –en este caso– tiene que atravesar 4.000 metros deagua y desde el buque se va insertando una tras otra barraa medida que el tubo de perforación se sumerge. Una vezque la broca se encuentra a escasos centímetros del fon-do, se introduce un segundo tubo a través de la sarta y,cuando éste se encuentra sobre el fondo, se entierra endécimas de segundo gracias a la presión hidrostática delagua que se introduce desde el barco. De esta forma seobtienen los primeros 20 metros de sedimento, que de in-mediato son devueltos a la superficie, donde los científi-cos comienzan su análisis. Mientras, el tubo contenedordel testigo de sedimento vuelve al fondo, la broca perfo-rara los primeros 20 metros ya muestreados y el procesocomienza de nuevo.Poco a poco, los científicos recuperan pedacitos de histo-ria de nuestro planeta. En un primer momento fotografían,clasifican y etiquetan los testigos, que más tarde analiza-ran al detalle. Su composición geoquímica y sus fósiles es-conden información sobre cómo era el clima en el pasa-do: la composición química de la atmósfera, sutemperatura, el nivel del mar, etc. Durante la expedición antártica los científicos buscan cam-bios en el pasado similares al que estamos viviendo en laactualidad. El objetivo es encontrar señales del escenario alque se llega tras unas concentraciones de CO2 atmosfé-rico como las que tenemos en la actualidad y cómo las

DE ARRIBA A ABAJO1. Un iceberg durante el tránsitoa la Antártida para perforaren la Expedición 318 (Foto:John Beck, IODP/TAMU).

2. Un técnico repara la brocadel core. (Foto: John Beck,IODP/TAMU).

3. Travis Hayden, investigadorde la Universidad deMichigan, analiza laspropiedades físicas de untestigo a bordo del JOIDESdurante la campañaantártica. (Foto: John Beck,IODP/TAMU).

DE CIMA PARA BAIXO :1. Um iceberg durante opercurso para Antártidapara perfurar na Expedição318 (Foto: John Beck,IODP/TAMU).

2. Um técnico repara a brocado core. (Foto: John Beck,IODP/TAMU).

3. Travis Hayden, pesquisadorda Universidad de Michigan,analisa as propriedadesfísicas de um vestígio abordo do JOIDES durante amissão antártica. (Foto:John Beck, IODP/TAMU).

reportaje/reportagem

Page 21: Magazine Océano nº 4

ploração da Terra abaixo do mar ainda tem muito que con-tribuir.            

A selva antárticaUma das missões que terminaram por fazer eco na Natu-re, e em outras revistas, foi liderada por cientistas espan-hóis. Seu responsável foi Carlota Escutia, pesquisadora doInstituto Andaluz de Ciências da Terra (CSIC), que tambémé a delegada da Espanha e presidenta do Comitê Científicode ECORD. Teve lugar na frente da costa oriental da Antár-tida, um dos lugares mais remotos do planeta, onde malexistem bases científicas. Foram deslocados ao local aequipe de 30 pesquisadores, a bordo do JOIDES Resolu-tion, com o objetivo de obter um registro de ao menos 34milhões de anos, data na qual, estimam os experientes, seformaram os gelos na Antártida deixando para trás a épocaem que a selva dominava o hoje em dia continente gelado.Esta campanha, a Expedição 318, durou dois meses e nes-se tempo chegaram a perfurar um registro de 1.400 metrosde subsolo marinho a 4.000 metros de profundidade. Oprocesso é longo e muito delicado. Os cientistas se orga-nizaram em turnos de 12 horas e o trabalho no barco nãocessa nem por um segundo.Da torre de perfuração do JOIDES, de uns 50 metros de al-tura, começam a soltar o cano de perfuração, ou “sarta”,com sua broca pronta para abrir caminho no subsolo. Antes– neste caso – tem que atravessar 4.000 metros de água edo navio vai se inserindo uma depois de outra barra à me-dida que o cano de perfuração submerge. Uma vez que abroca se encontra a centímetros do fundo, é introduzidoum segundo cano através da “sarta” e, quando este se en-contra sobre o fundo, é enterrado em décimos de segun-do graças à pressão hidrostática da água que é introduzi-da a partir do barco. Desta forma são obtidos os primeiros20 metros de sedimento, que de imediato são devolvidosà superfície, onde os cientistas começam sua análise. En-quanto o cano contentor do controle de sedimento volta aofundo, a broca perfura os primeiros 20 metros já analisadoe o processo começa de novo.Pouco a pouco, os cientistas recuperam pequenos pe-daços da história do nosso planeta. Em um primeiro mo-mento fotografam, classificam e etiquetam os vestígios, quemais tarde serão analisados com mais detalhe. Sua com-posição geoquímica e seus fósseis escondem informaçãosobre como era o clima no passado: a composição quími-ca da atmosfera, sua temperatura, o nível do mar, etc.Durante a expedição antártica os cientistas buscam mu-danças no passado similares ao que estamos vivendo naatualidade. O objetivo é encontrar sinais do cenário ao quese chega depois de concentrações de CO2 atmosférico co-mo as que temos na atualidade e como as que nos espe-ram em um futuro próximo. Os cientistas não só recupera-ram registros da época em que se formaram os gelos naAntártida, faz 34 milhões de anos, senão de muito antes. A

El gráfico muestra a escala la enorme distancia que ha de salvar el Chikyupara alcanzar el manto de la Tierra: 4.000 metros de agua y 6.000 de corteza.

Autor Fernando Clemente.

O gráfico mostra a escala a enorme distância que tem que salvar o Chikyupara alcançar o manto da Terra: 4.000 metros de água e 6.000 de crusta.

Autor Fernando Clemente.

Page 22: Magazine Océano nº 4
Page 23: Magazine Océano nº 4

23

que nos esperan en un futuro próximo. Los científicos nosolo recuperaron registros de la época en que se formaronlos hielos en la Antártida, hace 34 millones de años, sino demucho antes. El equipo liderado por Carlota Escutia en-contró polen de palmeras y baobabs en sedimentos de ha-ce 50 millones de años, lo que ha confirmado la presenciade bosques tropicales en la Antártida durante el Eoceno in-ferior. Estos primeros resultados los publicaba Nature esteverano. En las próximas semanas verá la luz otro artículo con da-tos de la expedición, y los científicos ya se ocupan de nue-vos trabajos, que apuntan a la existencia de un casquetede hielos en la Antártida oriental muy dinámico, que res-ponde rápidamente a los cambios climáticos, lo contrariode lo que se creía hasta ahora. Estas conclusiones seránde gran relevancia para los modelos sobre cambio del ni-vel del mar en un futuro.

Las huellas de las corrientes marinas También enmarcada en el estudio del paleoclima estuvo laExpedición 339, la única que hasta la fecha se ha desarro-llado en aguas atlánticas de la Península Ibérica.El océano profundo está lejos de ser estático. La circula-ción oceánica en los fondos marinos llega a ser muy ener-gética en ciertas zonas del planeta, y el estrecho de Gibral-tar es, sin duda, uno de estos lugares. Una poderosacascada de agua mediterránea descarga su caudal en elatlántico, horadando canales y generando importantes acu-mulaciones de fango. Durante millones de años, dicha ma-sa de agua ha dado lugar a depósitos de sedimentos quecaracterizan la velocidad y caudal del agua mediterráneaque sale al Atlántico, lo que, a su vez, puede indicar cómoera el clima en ese momento o cómo era la tectónica de lazona. Durante ocho semanas, un equipo internacional compues-to por 35 científicos de 14 países, liderados por los inves-tigadores Dorrik Stow de la Universidad Heriot-Watt del Rei-no Unido, y F. Javier Hernández-Molina, de la Universidadde Vigo, llevó a cabo la Expedición 339 del programa IODP.A bordo del JOIDES Resolution, los científicos obtuvieronlas primeras muestras de los depósitos que, a lo largo de5,3 millones de años, la corriente mediterránea ha acumu-lado en su salida al Atlántico. Casi seis kilómetros de sedi-mentos sacados de la perforación de siete puntos repre-sentativos de la zona de influencia del agua profunda delMediterráneo, y también de otras corrientes. Pese a no haber ningún resultado publicado hasta la fecha–solo hace un año del fin de la expedición–, los investiga-dores ya apuntan algunas conclusiones. Los científicos hanencontrado evidencias del dinamismo de la confluencia delas placas tectónicas africana y europea, responsable deconstantes subidas y bajadas de las estructuras claves

equipe liderada por Carlota Escutia encontrou pólen de pal-meiras e baobás em vestígios de 50 milhões de anos, o queconfirma a presença de bosques tropicais na Antártida du-rante o Eoceno inferior. Estes primeiros resultados forampublicados pela Nature neste verão.Nas próximas semanas verá a luz outro artigo com dadosda expedição, e os cientistas já se ocupam de novos tra-balhos, que apontam à existência de uma calota polar naAntártida oriental muita dinâmica, que responde rapida-mente às mudanças climáticas, o contrário do que se acre-ditava até agora. Estas conclusões serão de grande re-levância para os modelos sobre mudança do nível do marno futuro.

As pegadas das correntes marinhasTambém enquadrada no estudo do paleoclima esteve a Ex-pedição 339, a única que até a data se desenvolveu emáguas atlânticas da Península Ibérica.O oceano profundo está longe de ser estático. A circulaçãooceânica nos fundos marinhos chega a ser muito energé-tica em certas zonas do planeta, e o estreito de Gibraltar é,sem dúvida, um destes lugares. Uma poderosa cascata deágua mediterrânea descarrega seu volume no atlântico, fu-rando canais e gerando importantes agregados de lodo.Durante milhões de anos, dita massa de água tem dado lu-gar a depósitos de sedimentos que caracterizam a veloci-dade e o volume que a água mediterrânea sai para o Atlân-tico, o que, por sua vez, pode indicar como era o clima emdeterminado momento ou como era a tectônica da zona.Durante oito semanas, uma equipe internacional compos-to por 35 cientistas de 14 países, liderados pelos pesqui-sadores Dorrik Stow  da Universidade Heriot-Watt do ReinoUnido, e F. Javier Hernández-Molina, da Universidade deVigo, desenvolveu a Expedição 339 do programa IODP. Abordo do JOIDES Resolution, os cientistas obtiveram asprimeiras amostras dos depósitos que, ao longo de 5,3milhões de anos, a corrente mediterrânea tem acumuladoem sua saída ao Atlântico. Quase seis quilômetros de se-dimentos tirados da perfuração de sete pontos represen-tativos da zona de influência da água profunda do Medi-terrâneo, e também de outras correntes.Apesar de não ter nenhum resultado publicado até a data– só faz um ano do fim da expedição –, os pesquisadores jáapontam algumas conclusões. Os cientistas encontraramevidências do dinamismo da confluência das placas tectô-nicas africana e européia, responsável por constantes su-bidas e descensos das estruturas finques dentro e ao re-dor do Estreito. Ao longo da história, esta confluência temproduzido fortes terremotos e tsunamis, o que tem geradoimportantes fluxos de transporte em massa de areias aomar profundo. Em quatro dos sete pontos de perfuraçãohá uma parte importante do registro geológico que desa-

DE ARRIBA A ABAJO Y DE IZQUIERDA A DERECHA:La cubierta del JOIDES completamente nevada durante la Expedición 338 enaguas antárticas. (Foto: John Beck, IODP/TAMU).Tránsito entre icebergs al final de la expedición (Foto: John Beck, IODP/TAMU).

DE CIMA PARA BAIXO E DA EXQUERDA PARA DIREITA:O alojamento do JOIDES com neve durante a Expedição 338 nas águasantárticas. (Foto: John Beck, IODP/TAMU).Trânsito entre icebergs no final da expedição (Foto: John Beck, IODP/TAMU).

Page 24: Magazine Océano nº 4

reportaje/reportagem

24

dentro y alrededor del Estrecho. A lolargo de la historia, esta confluenciaha producido fuertes terremotos ytsunamis, que han generado impor-tantes flujos de transporte en masade arenas al mar profundo. En cua-tro de los siete puntos de perfora-ción hay una parte importante del registro geológico que ha desapare-cido, lo que evidencia la intensidadque alcanzó la corriente mediterrá-nea en ciertas épocas.“Hemos podido entender cómo elestrecho de Gibraltar actuó primera-mente como una barrera y luego co-mo pasillo oceánico en los últimos 6millones de años”, explica JavierHernández-Molina. “Ahora tenemosun mejor conocimiento de la pode-rosa circulación de la Corriente deSalida Mediterránea (MediterraneanOutflow) a través del Estrecho y suinfluencia en el golfo de Cádiz yOeste de Portugal”.La primera perforación se realizó enel margen Oeste de Portugal, a3.500 metros de profundidad, don-de no circula la corriente profundamediterránea sino la noratlánticaprofunda, que se forma en el Ártico.De aquí se obtuvo el registro sedi-mentario más completo de los cam-bios climáticos acontecidos en lahistoria de la Tierra durante el últimomillón y medio de años. Estas mues-tras cubren al menos cuatro de lasglaciaciones más importantes y pro-porcionan un nuevo archivo paracomparar con los registros de hielode Groenlandia y la Antártida, así co-mo con los existentes en tierra firme. El segundo registro se obtuvo en elgolfo de Cádiz, esta vez sí, dentro dela zona de influencia de la corrientemediterránea que circula entre los400 y los 1.500 metros. Se extrajode un enrome depósito contornítico,nombre que reciben las acumulacio-nes de sedimentos que generan lascorrientes profundas a su paso. Loscientíficos se llevaron una grata sor-presa al encontrar aquí exactamen-te la misma secuencia climática queen el registro obtenido en Portugal.

pareceu, o que evidencia a intensi-dade que atingiu a corrente medi-terrânea em certas épocas."Podemos entender como o estreitode Gibraltar atuou primeiramente co-mo uma barreira e depois como co-rredor oceânico nos últimos 6milhões de anos", explica Javier Her-nández-Molina. "Agora temos ummelhor conhecimento da poderosacirculação da Corrente de Saída Me-diterrânea (Mediterranean Outflow)através do Estreito e sua influênciaem o golfo de Cádiz e Oeste de Por-tugal".A primeira perfuração foi realizada namargem Oeste de Portugal, a 3.500metros de profundidade, onde nãocircula a corrente profunda medi-terrânea, mas a noratlântica profun-da, que se forma no Ártico. Daqui foiobtido o registro sedimentário maiscompleto das mudanças climáticasacontecidas na história da Terra du-rante o último milhão e médio deanos. Estas amostras cobrem aomenos quatro das glaciações maisimportantes e proporcionam um no-vo arquivo para comparar com os re-gistros de gelo da Groelândia e a An-tártida, bem como com os existentesem terra firme.O segundo registro foi obtido no gol-fo de Cádiz, desta vez sim, dentro dazona de influência da corrente medi-terrânea que circula entre os 400 eos 1.500 metros. Foi extraido de umenorme depósito contornítico, nomeque recebem os agregados de sedi-mentos que geram as correntes pro-fundas a seu passo. Os cientistas ti-veram uma grata surpresa aoencontrar aqui exatamente a mesmaseqüência climática que no registroobtido em Portugal. “Pudemos ob-servar que a informação climáticaque dava em uma e outra sondagemera exatamente a mesma, apesar deterem sido afetados por correntes dediferente procedência, o que de-monstra a forte relação entre a formação das massas de água pro-funda e o clima”, explica Hernández-Molina.

Abajo, Vista aérea del JOIDES en la que seaprecian sus 140 metros de eslora. (Foto: JohnBeck, IODP/TAMU). A la derecha: Los técnicoslanzan 20 nuevos metros de tubería paracontinuar con la perforación. (Foto: John Beck, IODP/TAMU).

Abaixo, Vista aérea do JOIDES na qual pode-seapreciar seus 140 metros de comprimento.(Foto: John Beck, IODP/TAMU). À direita: Ostécnicos lançam 20 novos metros de tubulaçõespara continuar com a perfuração. (Foto: John Beck, IODP/TAMU).

Page 25: Magazine Océano nº 4
Page 26: Magazine Océano nº 4

26

DE ARRIBA A ABAJO Y DE DERECHA A IZQUIERDA:1. Investigadores de la Texas A&M University extraen el sedimento de untestigo recién recuperado en aguas de Costa Rica. (Foto: John Beck,IODP/TAMU).

2. Steffen Kutterolf, de la Universidad de Kiel, y Cristina Millan, de laUniversidad de Ohio State, inspeccionan un testigo de roca extraída enCosta Rica (Foto: John Beck, IODP/TAMU).

3. Los científicos discuten sobre las muestras recién recogidas en ellaboratorio del JOIDES. (Foto: John Beck, IODP/TAMU).

4. Una hoja fosilizada justo en el final de un core recuperado del fondo marinode Costa Rica. (Foto: Arito Sakaguchi, IODP/TAMU).

5. El JOIDES Resolution durante la Expedición 344 en Costa Rica. (Foto: AritoSakaguchi & IODP/TAMU).

6. Los científicos y técnicos sumergen el embudo de caída libre, que permitecontinuar una perforación en un agujero preexistente. (Foto: AritoSakaguchi & IODP/TAMU).

DE CIMA PARA BAIXO E DA DIREITA PARA A ESQUERDA:1. Pesquisadores da Texas A&M University extraem o sedimento de umvestígio recém recuperado nas águas da Costa Rica. (Foto: John Beck,IODP/TAMU).

2. Steffen Kutterolf, da Universidad de Kiel, e Cristina Millan, da Universidadde Ohio State, inspecionam um vestígio de rocha extraída na Costa Rica(Foto: John Beck, IODP/TAMU).

3. Os cientistas discutem sobre as amostras recém recolhidas no laboratóriodo JOIDES. (Foto: John Beck, IODP/TAMU).

4. Uma folha fossilizada justo no final de um core recuperado do fundomarinho de Costa Rica. (Foto: Arito Sakaguchi, IODP/TAMU).

5. O JOIDES Resolution durante a Expedição 344 na Costa Rica. (Foto: AritoSakaguchi & IODP/TAMU).

6. Os cientistas e técnicos submergem o funil em queda livre, que permitecontinuar uma perfuração em um buraco preexistente. (Foto: AritoSakaguchi & IODP/TAMU).

Page 27: Magazine Océano nº 4

27

“Pudimos observar que la información climática que dabauno y otro sondeo era exactamente la misma, pese a ha-ber estado afectados por corrientes de diferente proce-dencia, lo que demuestra la fuerte relación entre la forma-ción de las masas de agua profunda y el clima”, explicaHernández-Molina.Sin embargo queda mucho por analizar. El trabajo es largoy tedioso, son muchos los científicos implicados y muchaslas variables que estudiar: magnetismo, fósiles, mineralo-gía, granulometría, etcétera. Hernández-Molina, junto a Stow, se encarga de estudiar lossedimentos arenosos. Los científicos descubrieron impre-sionantes acumulaciones de estos depósitos en tres esce-narios diferentes: como relleno de canales, como potentescapas dentro de los depósitos de fango, y como una únicalámina que llega a extenderse casi 100 kilómetros desde lasalida del estrecho de Gibraltar. Todo ello es una muestrade la gran intensidad, alta velocidad y larga duración de lascorrientes de fondo mediterráneas. Además, este hallazgopuede significar un giro en las futuras exploraciones de gasy petróleo en otros fondos marinos. “La profundidad, el es-pesor, la extensión y propiedades de estas arenas, las dotade unas condiciones ideales para que los hidrocarburosqueden almacenados”, explica Stow. “No hemos encon-trado gas ni petróleo”, aclara Hernández-Molina. “El des-cubrimiento es conceptual, ya que depósitos de este tipo,que apenas se han estudiado y que son muy frecuentes enmedios profundos, podrían albergar hidrocarburos. Por tan-to, saber cómo se generan, por qué y dónde podría ser in-teresante”.El estudio del paleoclima es quizás el trabajo más tediosodentro de la expedición. Hay que separar con una lupa losmicrofósiles de cientos de metros de sedimentos, para lue-go determinar las especies, realizar los pertinentes estu-dios isotópicos para datarlos y conocer las característicasdel agua en que vivieron, etc. De ello se está encargando,entre otros investigadores, Antje Voelker, investigadora delInstituto Portugues do Mar e da Atmosfera (IPMA) y repre-sentante de Portugal en ECORD. “Todavía nos quedan doso tres años de trabajo con los datos de esta expedición.Nos encontramos en una fase inicial del análisis, aunqueya hemos podido comprobar, por ejemplo, que los sedi-mentos contorníticos que forma la corriente mediterráneaa su salida del estrecho de Gibraltar empezaron a formarseen el Plioceno, hace unos 4,5 millones de años”, comentaVoelker.

El ciclo del carbono bajo tierraLa exploración de hidrocarburos, aunque no ha sido un ob-jetivo prioritario ni directo del programa IODP, no ha dejadode estar presente en varias expediciones. El pasado verano, del 26 de julio al 26 de septiembre, el bu-

No entanto fica muito por analisar. O trabalho é longo, sãomuitos os cientistas implicados e muitas as variáveis queestudar: magnetismo, fósseis, mineria, granulometria, etc.Hernández- Molina, junto a Stow, se encarregaram de es-tudar os sedimentos arenosos. Os cientistas descobriramimpressionantes agregados destes depósitos em três am-bientes diferentes: como recheado de canais, como po-tentes camadas dentro dos depósitos de lodo, e como umaúnica lâmina que chega a se estender quase 100 quilôme-tros desde a saída do estreito de Gibraltar. Tudo isso é umamostra da grande intensidade, alta velocidade e longa du-ração das correntes de fundo mediterrâneas. Além disso,este achado pode significar um alento nas futuras explo-rações de gás e petróleo em outros fundos marinhos. "Aprofundidade, a espessura, a extensão e propriedades des-tas areias, dota-as de umas condições ideais para que oshidrocarbonetos fiquem armazenados", explica Stow. “Nãoencontramos gás nem petróleo”, aclara Hernández-Moli-na. “A descoberta é conceitual, já que depósitos deste ti-po, que mal foram estudados e que são muito freqüentesem meios profundos, poderiam abrigar hidrocarbonetos.Portanto, saber como se geram, por que e onde poderiaser interessante”.O estudo do paleoclima é talvez o trabalho mais tedio-so dentro da expedição. Há que separar com uma lupaos microfósseis de centenas de metros de sedimentos,para depois determinar as espécies, realizar os apro-priados estudos isotópicos para os datar e conhecer ascaracterísticas da água em que viveram e etc. Disso seestá encarregando, entre outros pesquisadores,  AntjeVoelker, pesquisadora do Instituto Português do Mar eda Atmosfera (IPMA) e representante de Portugal noECORD. “Ainda nos ficam dois ou três anos de trabalhocom os dados desta expedição. Nos encontramos emuma fase inicial da análise, ainda que já comprovamos,por exemplo, que os sedimentos contorníticos que for-ma a corrente mediterrânea na sua saída do estreito deGibraltar começaram a se formar no Plioceno, há uns4,5 milhões de anos”, comenta Voelker.

O ciclo do carbono embaixo da terraA exploração de hidrocarbonetos, ainda que não tenhasido um objetivo prioritário nem direto do programa

À esquerda, funil em queda livre que permite continuar uma perfuraçãoem um buraco preexistente. À direita um técnico repara uma seção detubos antes de ser lançado ao fundo. (Fotos: John Beck, IODP/TAMU).

A la izquierda el embudo de caída libre que permite continuar laperforación en un agujero preexistente. A la derecha un técnico repara un

tramo de tubería antes de ser lanzado al fondo. (Fotos: John Beck, IODP/TAMU).

Page 28: Magazine Océano nº 4

28

que japonés Chikyu llevó a cabo una de las expedicionesmás esperadas, la 337. Su objetivo era tomar muestras deuno de los sistemas más desconocidos del planeta; el lu-gar donde la presión, la anoxia y grandes cantidades demateria orgánica propician la formación de hidrocarburosa más de 2.000 metros bajo el fondo del océano.El Chikyu es el barco perforador más moderno del mun-do. Fue botado en 2002 y supuso una inversión de másde 600 millones de euros. Tiene capacidad para perforarhasta 7.000 metros de roca, profundidad que irá alcan-zando poco a poco con el transcurrir de las misiones.Prácticamente en cada una de ellas se bate un nuevo ré-cord y el último fue en esta expedición 337, en la que sealcanzaron los 2.466 metros. La campaña, liderada por Fumio Inagaki, del Kochi Institutefor Core Sample Research (JAMSTEC), y Kai-Uwe Hinrichs,de la Universidad de Bremen, no solo es de interés para elestudio de los recursos energéticos. También para la com-prensión del clima en el pasado y para conocer la actividadbiológica subterránea que es protagonista en el ciclo delcarbono bajo el fondo oceánico. La expedición tuvo lugar en la península de Shimokita, alnoreste de Japón. Una zona ubicada en una gran cuencasedimentaria formada por la subducción de la placa del Pa-cífico. Aquí se acumulan sedimentos jóvenes, sometidos aimportantes presiones y temperaturas, lo que hace de es-te lugar el sitio ideal para estudiar los procesos tempranosde la formación de hidrocarburos.“Hemos llevado a cabo investigaciones de vanguardia,tanto de ciencias de la tierra como de ciencias de la vi-da, para evaluar la actividad de los microorganismossubterráneos que participan en la formación de los hi-dratos de metano y el gas natural originarios de los ya-cimientos de hidrocarburos bajo el lecho marino pro-fundo”, explica Inagaki. “Para ello, analizaremos el ADNmicrobiano y trataremos de recuperarlos y llevarlos acultivo, para investigar sus funciones metabólicas yprocesos evolutivos”, añade.Todavía es pronto para conocer más detalles de la ex-

IODP, não deixa de estar presente a várias expedições.No ultimo verão europeu, de 26 de julho a 26 de setem-bro, o navio japonês Chikyu realizou uma das expediçõesmais esperadas, a 337. Seu objetivo era colher amostrasde um dos sistemas mais desconhecidos do planeta; o lu-gar onde a pressão, a anoxia e grandes quantidades dematéria orgânica propiciam a formação de hidrocarbone-tos a mais de 2.000 metros abaixo do fundo do oceano.O Chikyu é o barco perfurador mais moderno do mun-do. Foi lançado em 2002 e necessitou um investimentode mais de 600 milhões de euros. Tem capacidade pa-ra perfurar até 7.000 metros de rocha, profundidade quevai atingindo pouco a pouco com o decorrer dasmissões. Praticamente em cada uma delas se bate umnovo recorde e o último foi nesta expedição 337, no qualse atingiram os 2.466 metros.A campanha, liderada por Fumio Inagaki, do Kochi Insti-tute for Core Sample Research (JAMSTEC), e Kai-UweHinrichs, da Universidade de Bremen, não só é de interes-se para o estudo dos recursos energéticos, mas tambémpara o entendimento do clima no passado e para conhecera atividade biológica subterrânea que é protagonista no ci-clo do carbono embaixo do fundo oceânico.A expedição teve lugar em a península de Shimokita, nonordeste do Japão. Uma zona localizada em uma grandebacia sedimentar formada pela subducção da placa doPacífico. Aqui são acumulados sedimentos jovens, sub-metidos a importantes pressões e temperaturas, o que fazdeste lugar o lugar ideal para estudar os processos de for-mação dos hidrocarbonetos.“Temos desenvolvido pesquisass de vanguarda, tanto deciências da terra como de ciências da vida, para avaliar aatividade dos microorganismos subterrâneos que partici-pam na formação dos hidratos de metano e o gás naturaloriginários dos depóstios de hidrocarbonetos abaixo doleito marinho profundo”, explica Inagaki. “Para isso, anali-saremos o DNA microbiano e trataremos de recuperar elevar ao cultivo, para pesquisar suas funções metabólicase processos evolutivos”, acrescenta. Ainda é cedo para

Page 29: Magazine Océano nº 4

29

pedición, que, sin duda, ocuparán muchas páginas delas principales revistas científicas en los próximos años.

Vida en las profundidadesEl estudio de la biosfera profunda es otro gran objetivo delproyecto IODP. ¿Dónde está el límite de la vida?, ¿qué cla-se de microbios pueden habitar lugares tan extremos?,¿podrían estos organismos tener las claves del origen de lavida en nuestro planeta?, ¿y en la de otros?Los científicos calculan que los microorganismos que vivenen los sedimentos del océano podrían representar un ter-cio de la biomasa total de la tierra. Queda mucho por co-nocer acerca de estos ecosistemas, pero hay lugares to-davía más remotos e inexplorados donde puede haber vida:la corteza rocosa bajo el océano.Tomar testigos de cientos de metros de sedimento es com-plicado. Perforar miles de metros de roca lo es aún más.Pero si durante ese proceso tienes que evitar la contami-nación de las muestras con agua y fangos de la superficie,la dificultad se vuelve extrema.El pasado mes de noviembre terminaba la última expedi-ción orientada al estudio de la biosfera profunda, la 336. Abordo del JOIDES Resolution, un equipo de científicos li-derados por Wolfgang Bach de la Universidad de Bremeny Katrina Edwards de la Universidad de Southern Califor-nia, perforó el subsuelo marino en la dorsal oceánica atlán-tica con el objetivo de estudiar los microorganismos quehabitan estos subsuelos rocosos envueltos en flujos volcá-nicos, donde la vida parece imposible. Se perforaron dosagujeros. En uno se recuperaron 32 metros de roca entrelos 210 y los 300 metros bajo el subsuelo; una mezcla debasalto, gabro, peridotita y flujos volcánicos. Del segundose recuperaron 50 metros de roca entre los 70 y los 300metros de profundidad; principalmente basalto, muy fres-co y poco alterado. En ambos puntos se usó una nueva he-rramienta para detectar vida microbiana en el subsuelo, elDeep Exploration Biosphere Investigative tool (DEBI-t). Es-te instrumento es un biosensor basado en la fluorescencia,que funciona haciendo incidir un láser de 224 nanómetros

conhecer mais detalhes da expedição, que, sem dúvida,ocuparão muitas páginas das principais revistas científi-cas em os próximos anos.

Vida nas profundidadesO estudo da biosfera profunda é outro grande objetivo doprojeto IODP. Onde está o limite da vida? Que classe demicróbios podem habitar lugares tão extremos? Poderiamestes organismos terem as chaves da origem da vida emnosso planeta? e na de outros?Os cientistas calculam que os microorganismos que vivemnos sedimentos do oceano poderiam representar um terçoda biomassa total da terra. Fica muito por conhecer a res-peito destes ecossistemas, mas há lugares ainda mais re-motos e inexplorados onde pode ter vida: o córtex rocho-so embaixo do oceano.Conseguir vestígios de centenas de metros de sedimentoé complicado. Perfurar milhares de metros de rocha é maisainda. Mas se durante esse processo tem que evitar a con-taminação das amostras com água e lodos da superfície, adificuldade se volta extrema.No último mês de novembro terminava a última expediçãoorientada ao estudo da biosfera profunda, a 336. Ao bordodo JOIDES Resolution, uma equipe de cientistas lideradospor Wolfgang Bach da Universidade de Bremen e KatrinaEdwards da Universidade de Southern Califórnia, perfurouo subsolo marinho na dorsal oceânica atlântica com o ob-jetivo de estudar os microorganismos que habitam estessubsolos rochosos envolvidos em fluxos vulcânicos, on-de a vida parece impossível. Perfuraram-se dois buracos.Em um foram recuperados 32 metros de rocha entre os210 e os 300 metros abaixo do subsolo; uma mistura debasalto, gabro, peridotita e fluxos vulcânicos. Do segundoforam recuperados 50 metros de rocha entre os 70 e os300 metros de profundidade; principalmente basalto, mui-to fresco e pouco alterado. Em ambos pontos se usouuma nova ferramenta para detectar vida microbiana nosubsolo, o Deep Exploration Biosphere Investigative tool(DEBI-t). Este instrumento é um biosensor baseado na

DE IZQUIERDA A DERECHA:.1. Vista de la piscina desde la que se accede al fondomarino desde la cubierta del JOIDES. (Foto: WilliamCrawford, IODP/TAMU).

2. Los técnicos del JOIDES se preparan para instalar elCORK muy cerca de la dorsal atlántica. (Foto: WilliamCrawford, IODP/TAMU).

3. Un técnico inspecciona la broca de perforación delJOIDES. (Foto: Adam Klaus, IODP).

DA EXQUERDA PARA DIREITA:1. Vista da piscina que acessa o fundo marinho desde oalojamento do JOIDES. (Foto: William Crawford,IODP/TAMU).

2. Os técnicos do JOIDES se preparam para instalar oCORK próximos da dorsal atlântica. (Foto: WilliamCrawford, IODP/TAMU).

3. Um técnico inspeciona a broca de perfuração doJOIDES. (Foto: Adam Klaus, IODP).

Page 30: Magazine Océano nº 4

reportaje/reportagem

30

en el interior del testigo antes de que este se haya recupe-rado del subsuelo. Si una bacteria recibe el pulso del láseremitirá una señal de fluorescencia que es registrada por elDEBI-t. No hubo suerte en esta ocasión.Pero el DEBI-t no fue la única tecnología utilizada en la ex-pedición. También se instalaron tres observatorios del sub-suelo marino, unos instrumentos capaces de monitorizarmultitud de variables, que permiten estudiar la hidrología,geoquímica y microbiología de un testigo in-situ durante 10años. Estos complejos laboratorios subterráneos se cono-cen como CORKs y son la mayor esperanza en cuanto alestudio de la biosfera profunda en esta zona. Dichos ins-trumentos monitorizarán un área entre los 90 y los 210 me-tros bajo el subsuelo, en una zona dominada por flujos ba-sálticos intercalados por rocas calizas, zonas de flujosvidriosos e hialoclastitas. Un lugar poco apacible donde, sinembargo, los científicos esperan encontrar vida.El Chikyu por su parte, también busca vida en la cortezaoceánica rocosa. Su última misión fue en septiembre de2010, liderada por Michael Mottl, de la Universidad Hawái,y Ken Takai, de la Japan Agency for Marine-Earth Scienceand Technology. La Expedición 331, el proyecto Deep HotBiosphere Project. Durante un mes, los científicos hicieroncinco perforaciones en el campo hidrotermal de Iheya, si-tuado en el centro de la fosa de Okinawa, una cuenca deretroarco muy activa, entre el sistema arco-isla del sur deJapón y el continente asiático. Debido a que esta cuenca recibe grandes cantidades desedimentos, tanto orgánicos como de origen volcánico, lossistemas hidrotermales que se forman en su interior pro-porcionan abundantes cantidades de hidrógeno, metano,amonio, sulfuros y otros compuestos; lo que hace pensara los científicos que exista una gran variedad de comuni-dades microbiológicas a grandes profundidades.Se llegó a perforar hasta 150 metros bajo el subsuelo y nose encontró señal alguna de vida en este ambiente extre-mo. Sin embargo los científicos no tiran la toalla y volverán aperforar esta y otras zonas del planeta en busca de los lí-mites de la vida.Sin embargo el tan ansiado hallazgo ya se había produci-do hace ocho años y no ha sido hasta este mes cuando seha hecho público en la revista Science. Durante la Expedi-ción 301, el JOIDES Resolution perforaba la fosa de SanJuan de Fuca en la costa oeste de los Estados Unidos yobtenía la primera evidencia directa de vida en la cortezaoceánica profunda.Los científicos recuperaron microbios de las profundidadesde la Tierra, pero demostrar que estos viven allí, y no pro-vienen de la superficie debido a la contaminación duranteel proceso de perforación o a la percolación del agua demar por las grietas de la corteza, no es tarea fácil.Estudiando el ADN recuperado los científicos han podidosaber qué tipo de metabolismo tienen estos microbios, quees independiente del oxígeno generado en la fotosíntesis,

fluorescência, que funciona fazendo incidir um laser de 224nanômetros no interior do vestigio antes de que este tenhasido recuperado do subsolo. Se uma bactéria recebe opulso do laser, emitirá um sinal de fluorescência que é re-gistrado pelo DEBI-t. Não teve sorte nesta ocasião.Mas o DEBI-t não foi a única tecnologia utilizada na expe-dição. Também foram instalados três observatórios nosubsolo marinho, uns instrumentos capazes de monitorardiversas variáveis, que permitem estudar a hidrologia, ge-oquímica e microbiologia de um vestigio in-situ durante 10anos. Estes complexos laboratórios subterrâneos são con-hecidos como CORKs e são a maior esperança quanto aoestudo da biosfera profunda nesta zona. Ditos instrumen-tos vão monitorar uma área entre os 90 e os 210 metrosabaixo do subsolo, em uma zona dominada por fluxos ba-sálticos intercalados por rochas calcárias, zonas de fluxosvitreas e hialoclastitas. Um lugar onde os cientistas espe-ram encontrar vida.O Chikyu por sua vez, também busca vida no córtex oceâ-nico rochoso. Sua última missão foi em setembro de 2010,liderada por Michael Mottl, da Universidade Hawai, e KenTakai, da Japan Agency for Marine-Earth Science andTechnology. A Expedição 331, o projeto Deep Hot Biosp-here Project. Durante um mês, os cientistas fizeram cincoperfurações no campo hidrotermal de Iheya, situado nocentro da fossa de Okinawa, uma bacia de retroarco mui-to ativa, entre o sistema arco-ilha do sul de Japão e o con-tinente asiático. Como esta bacia recebe grandes quantidades de *sedi-mentos, tanto orgânicos como de origem vulcânico, os sis-temas hidrotermais que se formam no seu interior propor-cionam abundantes quantidades de hidrogênio, metano,amônio, súlfuros e outros compostos; o que faz os cientis-tas pensarem que exista uma grande variedade de comu-nidades microbiológicas a grandes profundidades.Chegou-se a perfurar até 150 metros abaixo do subsolo enão foi encontrado sinal algum de vida neste ambiente ex-tremo. No entanto os cientistas não atiram a toalha e vol-tarão a perfurar esta e outras zonas do planeta em buscados limites da vida.No entanto, realmente o tão esperado achado já se tinhaacontecido há oito anos, ainda que não havia se tornadopúblico, até este mês, quando foi publicado na revistaScience. Durante a Expedição 301, o JOIDES Resolutionperfurava a fossa de San Juan de Fuca, na costa oeste dosEstados Unidos, e obtinha a primeira evidência direta de vi-da no córtex oceânica profundo.Os cientistas recuperaram micróbios das profundidades daTerra, mas demonstrar que estes vivem ali, e provar não se-rem da superfície devido à contaminação durante o pro-cesso de perfuração ou à percolação da água do mar pelasrachaduras do córtex, não é tarefa fácil.Mas estudando o DNA recuperado, os cientistas têm con-seguido saber que tipo de metabolismo têm estes micró-

Un doble arcoiris desde el JOIDES Resolution. (Foto: William Crawford, IODP)

Um arco-iris duplo do JOIDES Resolution. (Foto: William Crawford, IODP) .

Page 31: Magazine Océano nº 4
Page 32: Magazine Océano nº 4

reportaje/reportagem

32

y se basa en productos reducidos del hierro, lo que de-muestra que no proceden de la superficie sino del basaltode la corteza profunda."Existen pequeñas grietas en la corteza oceánica basálticapor las que se introduce el agua. Esta probablemente reac-ciona con compuestos de hierro reducido como el olivinoy libera hidrógeno que utilizan los microorganismos comofuente de energía para convertir el dióxido de carbono enmaterial orgánico", explica Mark Lever, investigador de laUniversidad de Aarhus (Dinamarca) y autor principal del ar-tículo de Science. "Hasta ahora, las evidencias de la vidaen las profundidades de la corteza oceánica se basaban enseñales químicas y en análisis texturales de las rocas, pe-ro faltaba una prueba directa", añade Olivier Rouxel inves-tigador del IFREMER francés y coautor del trabajo.Este hallazgo amplía las fronteras de la biosfera y podría darpistas sobre la presencia de vida en otros planetas. Las pri-meras formas de vida que no dependen de la energía delsol sino de la del centro de la Tierra.

Perforando los límites de placaLos terremotos, especialmente aquellos que ocurren en zo-nas de subducción, constituyen uno de los principales ries-gos naturales del planeta. El terremoto de Sumatra y el pos-terior tsunami, que asoló la costa del sudeste asiático en2004, demostró al mundo lo devastadores que pueden lle-gar a ser estos procesos. Por ello, con el objetivo de sabermás acerca de cómo y por qué suceden los terremotos ylos tsunamis, el programa IODP tiene entre sus objetivos laexploración de los límites de placas, donde se desatan es-tas fuerzas que hacen vibrar el planeta. En un principio fueron dos zonas las que centraron la aten-ción de los científicos de IODP, a las que recientemente seañadió una tercera. Una es la fosa de Nankai, en la costade Japón, donde la placa de Filipinas subduce bajo la pla-ca Euroasiática, dando lugar a una de las zonas de mayorsismicidad del planeta. La otra se encuentra en la otra ori-lla del Pacífico, frente a Costa Rica, donde la placa de Co-cos se hunde bajo la del Caribe. Y la tercera correspondea la respuesta de emergencia que el proyecto dio tras elterremoto que en marzo de 2011 estuvo a punto de pro-vocar un desastre nuclear devastador en la costa japonesade la región de Tohoku. De abril a junio de 2012, en untiempo récord, el Chikyu perforó 850 metros de corteza lo-grando muestrear la falla que generó el terremoto e insta-laron un observatorio que monitoriza la temperatura de lafractura.Las otras dos zonas responden a proyectos muy planifi-cados. NanTroSEIZE es el nombre que recibe el proyectode perforación más complejo realizado hasta la fecha, cu-yo objetivo es llegar al contacto entre dos placas tectóni-cas para muestrear e instalar instrumentos de mediciónque permitan entender las causas de los grandes terre-motos. Los científicos sueñan con descubrir señales, pistas

bios, que é independente do oxigênio gerado na fotossin-tesis e se baseia em produtos reduzidos do ferro, o que de-monstra que não procedem da superfície, senão do basal-to do córtex profundo.“Existem pequenas rachaduras no córtex oceânico basáltico pelas quais a água se introduz. Esta provavel-mente reage com compostos de ferro reduzido como asolivinas e liberta o hidrogênio, que utilizam os microorga-nismos como fonte de energia para converter o dióxido decarbono em material orgânico”, explica Mark Lever, pes-quisador da Universidade de Aarhus (Dinamarca) e autorprincipal do artigo de Science. “Até agora, as evidências davida nas profundidades do córtex oceânico se baseavamem sinais químicos e em análises texturais das rochas, masfaltava uma prova direta”, acrescenta Olivier Rouxel, pes-quisador do IFREMER francês e co-autor do trabalho.Esta descoberta amplia as fronteiras da biosfera e poderiadar pistas sobre a presença de vida em outros planetas.Foram encontradas as primeiras formas de vida que nãodependem da energia do sol, senão do centro da Terra.

Perfurando os limites da placaOs terremotos, especialmente aqueles que ocorrem em zo-nas de subducção, constituem em um dos principais ris-cos naturais do planeta. O terremoto de Sumatra e o pos-

DE IZQUIERDA A DERECHA: En plena noche continua la actividad en el Chikyu.Vista de la piscina donde se lanzan las tuberías al fondo marino.Fotos: JAMSTEC/IODP.

DA ESQUERDA PARA DIREITA:Em plena noite continua a atividade no Chikyu.Vista da piscina onde são lançados os tubos no fundo marinho.Fotos: JAMSTEC/IODP.

Page 33: Magazine Océano nº 4

33

que permitan predecir con antelación cuando se desataráel próximo temblor y evitar catástrofes que pueden costarmuchos miles de vidas.La tercera fase de este proyecto, que comenzó el pasadomes de octubre a bordo del Chykiu, debía de haber termi-nado en enero, con la perforación de 3.600 metros de lacorteza terrestre. Sin embargo, una avería en los sistemasde perforación del buque obligó a suspender la expedicióncuando habían alcanzado los 2.000 metros de profundidad.A día de hoy, la perforación se mantiene taponada, espe-rando que prosiga su camino al origen de los terremotos.Al otro lado del Pacífico está en marcha otro gran proyec-to con objetivos similares: Costa Rica Seismogenesis Pro-ject. El límite de las placas de Cocos y Caribe es uno de loslímites convergentes más somero del planeta y, por tanto,más accesible a la tecnología de perforación actual.Hasta la fecha se han realizado dos expediciones en la zo-na, las dos a bordo del JOIDES Resolution. La primera fueen marzo de 2011 y constituyó un primer acercamiento alestudio de la zona. Se perforaron los primeros metros decorteza y se estudio su composición. Dos sondeos de unos500-800 metros de profundidad, que servirían de base pa-ra el objetivo final del proyecto: alcanzar el límite de placasa unos 6.000 metros de profundidad.La segunda fase del proyecto se desarrolló de octubre a di-

terior tsunami, que assolou a costa do sudeste asiático em2004, demonstrou ao mundo o quão devastador que po-de chegar a ser estes processos. Por isso, com o objetivode saber mais a respeito de como e por que sucedem osterremotos e os tsunamis, o programa IODP tem entre seusobjetivos a exploração dos limites de placas, onde se de-satam estas forças que fazem vibrar o planeta. Duas zonas tem centrado a atenção dos cientistas de IODP.Uma é a fossa de Nankai, em a costa de Japão, onde a pla-ca de Filipinas desliza embaixo da placa Euroasiática, dan-do lugar a uma das zonas de maior sismicidade do planeta.A outra encontra-se na outra orla do Pacífico, em frente aCosta Rica, onde a placa de Cocos se afunda para baixodo Caraíbas. E a terceira corresponde à resposta deemergência que o projecto deu após o terramoto de Março2011, que quase provocou um desastre nuclear devasta-dor na costa japonesa da região de Tohoku. De abril a junhode 2012, num tempo recorde, o Chikyu perfurou 850 me-tros de crusta, logrando alcançar a falha que gerou o terra-moto e instalando um observatório que monitoriza a tem-peratura da fractura.As outras duas áreas dão resposta a projectos muito bemdefinidos. NanTroSEIZE é o nome que recebe o projeto deperfuração mais complexo realizado até a data, cujo obje-tivo é chegar no contato entre duas placas tectônicas pa-ra conseguir amostras e instalar instrumentos de medidaque permitam entender as causas dos grandes terremo-tos. Os cientistas sonham em descobrir sinais, pistas quepermitam predizer antecipadamente quando se desatará opróximo tremor e evitar catástrofes que podem custar mil-hares de vidas.A terceira fase deste projeto, que começou no último mêsde outubro a bordo do Chykiu, devia ter terminado em ja-neiro, com a perfuração de 3.600 metros do córtex terres-tre. No entanto, uma avaria nos sistemas de perfuração donavio obrigou a suspender a expedição quando já haviamatingido os 2.000 metros de profundidade. Hoje a perfu-ração se mantém conectada, esperando para prosseguirseu caminho ao origem dos terremotos.Do outro lado do Pacífico está em marcha outro grandeprojeto com objetivos similares: Costa Rica Seismogene-sis Project. O limite das placas de Cocos e Caraíbas é umdos limites convergentes mais raso do planeta e, portanto,mais acessível à tecnologia de perfuração atual.Até esta data foram realizadas duas expedições na zona,as duas a bordo do JOIDES Resolution. A primeira foi emmarço de 2011 e constituiu uma primeira aproximação aoestudo da zona. Foram perfurados os primeiros metros docórtex e foi estudada sua composição. Duas pesquisas deuns 500-800 metros de profundidade, que serviriam de ba-se para o objetivo final do projeto: atingir o limite de placasa uns 6.000 metros de profundidade.A segunda fase do projeto foi desenvolvida de outubro adezembro de 2012, durante a Expedição 344. Nela parti-

DE IZQUIERDA A DERECHA:Dos técnicos preparan toda la maquinaria para la próximaperforación.Vista lateral del Chikyu. Fotos: JAMSTEC/IODP.

DA ESQUERDA PARA DIREITA:Dois técnicos preparam toda a maquinaria para a próxima perfuração.Vista lateral do Chikyu.Fotos: JAMSTEC/IODP.

Page 34: Magazine Océano nº 4

reportaje/reportagem

34

ciembre de 2012, durante la Expedición 344. En ella partici-pó Luigi Jovane, investigador del Instituto Oceanográfico dela Universidad de Sao Paulo. “Durante esta expedición, noscentramos en el estudio de los sedimentos que describenla evolución climática y tectónica del margen Pacífico, en lacuenca que se forma en la subducción de la placa. Trata-mos de entender cómo se forman estos márgenes y cómoinfluyen en los sedimentos de la cuenca”, explica Jovane.Las dos expediciones fueron un éxito, sin embargo hanquedado grandes misterios muy por debajo de donde per-foró el JOIDES. No se ha llegado hasta las grandes fallasdonde se originan los terremotos y este es un trabajo quesolo puede hacer el Chikyu. Sin embargo, para que esta ex-pedición se lleve a cabo, los científicos tendrán que con-vencer a toda la comunidad internacional involucrada enIODP de la necesidad de gastar cientos de millones de dó-lares en que el buque japonés cruce el Pacífico y perfore allídurante al menos un año.Esta misión la lidera Cesar Rodríguez-Ranero, investigadorespañol de la Institució Catalana de Recerca i EstudisAvançats (ICREA), que trabaja en el Instituto de CienciasMarinas de Barcelona del Consejo Superior de Investiga-ciones Coentíficas (CSIC). El próximo 21 de abril tendrá quedefender su proyecto en Tokio, en un congreso en el quese discutirán los objetivos de IODP para los próximos años.Rodríguez-Ranero será uno de los 12 ponentes del con-greso, 12 grandes proyectos que competirán por unos re-cursos enormes, pero limitados. “El proyecto consiste enllegar lo más profundo que se puede con la tecnologíaque tenemos, que son unos 5 o 6 kilómetros. Esto coin-cide con la parte más superficial de la falla donde se ge-neran los grandes terremotos de esta zona”, explica Ro-dríguez-Ranero. “Queremos ver que ocurre en la falla:cómo se comporta, que tipo de esfuerzos hay en ella,que fluidos la recorren… Hay muchos materiales que es-tán siendo calentados y compactados en esta zona, loque libera fluidos que se mueven y afectan al campo delos esfuerzos. Nuestro objetivo es entender cómo el fun-cionamiento de las fallas tectonicas conduce a la gene-ración de terremotos”. Este proyecto no solo implica perforar 6.000 metros de lacorteza terrestre. La idea es introducir instrumentos de me-dida que ofrezcan datos de las propiedades físico-quími-cas de la zona en tiempo real. La complejidad de estas ope-raciones es extrema. Algunas de estas tecnologías ya lasutiliza la industria del petróleo pero la mayoría se están de-sarrollando en estos momentos. “Los sensores pueden te-ner que estar a 150 grados de temperatura y en un medioen el que los fluidos están cargados de sales y son muy co-rrosivos”, apunta Rodríguez-Ranero.Si todo va bien, a partir del 2016, el Chikyu pasará unalarga temporada en Costa Rica, en busca del origen delos terremotos.

cipou Luigi Jovane, pesquisador do Instituto Oceanográ-fico da Universidade de São Paulo. “Durante esta expe-dição, nos centramos no estudo dos sedimentos que des-crevem a evolução climática e tectônica da margemPacífica, na bacia que se forma na subducção da placa.Tratamos de entender como se formam estas margens ecomo influem nos sedimentos da bacia”, explica Jovane.As duas expedições foram um sucesso, no entantogran-des mistérios continuam embaixo do lugar onde o JOIDESperfurou. Não se chegou até as grandes falhas onde seoriginam os terremotos e este é um trabalho que só podefazer o Chikyu. No entanto, para que esta expedição con-tinue, os cientistas terão que convencer a toda a comuni-dade internacional envolvida no IODP da necessidade degastar centenas de milhões de dólares para que o naviojaponês cruze o Pacífico e perfure ali durante ao menosem um ano.Esta missão é liderada por Cessar Rodríguez-Ranero,pesquisador espanhol da Institució Catalã de Recerca iEstudis Avançats (ICREA), que trabalha no Instituto deCiências Marinhas de Barcelona do Conselho Superiorde Investigações Científicas (CSIC). O próximo 21 deabril terá que defender seu projeto em Toquio, em umcongresso onde vão discutir os objetivos de IODP paraos próximos anos.Rodríguez-Ranero será um dos 12 palestrantes docongresso, 12 grandes projetos que competirão por re-cursos enormes, mas limitados. “O projeto consiste emchegar o mais profundo que se pode com a tecnologiaque temos, que são uns 5 ou 6 quilômetros. Isto coin-cide com a parte mais superficial da falha onde se ge-ram os grandes terremotos desta zona”, explica Rodrí-guez-Ranero. “Queremos ver o que ocorre na falha:como se comporta, que tipo de esforços há nela, quefluídos a percorrem… Há muitos materiais que estãosendo esquentados e compactados nesta zona, o queliberta fluídos que se movem e afetam o campo dosesforços. Nosso objetivo é entender como o funciona-mento das falhas tectônicas conduz à geração de te-rremotos”. Este projeto não só implica perfurar 6.000 metros docórtex terrestre. A ideia é introduzir instrumentos de me-dida que ofereçam dados das propriedades físico-quí-micas da zona em tempo real. A complexidade destasoperações é extrema. Algumas destas tecnologias já sãoutilizadas pela indústria do petróleo, mas a maioria estásendo desenvolvida nestes momentos. “Os sensorespodem ter que estar a 150 graus de temperatura e emum meio nos quais os fluídos estão carregados de sais esão muito corrosivos”, aponta Rodríguez-Ranero.Se tudo der certo, a partir de 2016, o Chikyu passaráuma longa temporada na Costa Rica, em busca da ori-gem dos terremotos.

La torre de perforación del Chikyu.A torre de perfuração do Chikyu.

Foto: JAMSTEC/IODP.

Page 35: Magazine Océano nº 4
Page 36: Magazine Océano nº 4

36

DE ARRIBA A ABAJO Y DE IZQUIERDA A DERECHA:1. La foto muestra el sistema que permite continuar la perforación enun agujero preexistente en el momento en que se une a él.

2. Muestra de carbón fresco de las profundidades 3. Las muestras, tras su descripción litológica, se sumergen en aguapara su análisis

4. La broca de perforación del Chikyu preparada para explorer lasprofundidades de la Tierra

5. Vista del Chikyu desde lo alto de su torre de perforación a más de130 metros.

6. Atardecer desde la cubierta del Chikyu con el monte Fuji de fondo.

Fotos: JAMSTEC/IODP.

DE CIMA PARA BAIXO E DA DIRECTA PARA A ESQUERDA:1. A foto mostra o sistema que permite continuar a perfuração em umburaco preexistente no momento que se une a ele.

2. Amostra de carbono fresco das profundidades 3. As amostras, depois de sua descrição litológica, são submergidas naágua para sua análise

4. A broca de perfuração do Chikyu preparada para explorar asprofundidades da Terra

5. Vista do Chikyu do alto de sua torre de perfuração a mais de 130metros.

6. Entardecer do alojamento do Chikyu com o monte Fuji de fundo.

Fotos: JAMSTEC/IODP.

Page 37: Magazine Océano nº 4

37

Viaje al manto de la TierraEl proyecto IODP quiere ir todavía más lejos. Desde que na-ció el primer programa de perforaciones científicas en losaños 60, los científicos sueñan con atravesar la corteza te-rrestre y tomar las primeras muestras del manto. Pero elcoste y complejidad de esta hazaña hizo que lo que empe-zó como un objetivo se convirtiera pronto en una quimera.Sin embargo, 40 años después, tras la construcción delChikyu, el sueño de llegar al manto volvió a ser viable y hoypor hoy está más cerca que nunca. ¿Pero, es realmente un objetivo científico relevante, o soloun reclamo, una forma de añadirle emoción y lograr la aten-ción pública hacia el proyecto? “Tiene mucho de épica”,comenta Rodríguez-Ranero, “pero nunca se sabe que sepuede encontrar hasta que se llega”, añade el científico.“No nos preguntamos en su día por qué debíamos ir a laLuna. Además, no es solo llegar al manto, sino el caminoque supone. Si se elige bien el lugar de perforación, cruzartoda la corteza terrestre puede dar informaciones muy úti-les. Hay gente muy buena detrás de este proyecto y segu-ro que será muy atractivo”.Si se quiere llegar al manto, sin duda el océano es el lugar.Mientras que la corteza oceánica tiene un espesor mediode 8 a10 kilómetros, la corteza continental supera los 35 depromedio, llegando a más de 70 en zonas montañosas. Elmanto representa más del 80% del volumen del planeta y,pese no haberlo visto nunca, sabemos algunas cosas acer-ca de su composición y su papel en la dinámica planetaria.El 8 de octubre de 1909, un fuerte terremoto asoló la regióncroata de Pokuplje. Las ondas sísmicas registradas por va-rios sismógrafos de la zona, permitieron a Andrija Mohoro-vicic hacer un importante descubrimiento. El meteorólogoy sismólogo croata observó que las ondas sísmicas se re-flejaban y refractaban a la misma profundidad en diferen-tes zonas dibujando una línea que debía separar materia-les de distinta naturaleza. Mohorovicic concluyó que laTierra estaba formada por capas concéntricas al núcleo in-terno y, por primera vez, se dibujó la línea que separa la cor-teza del manto terrestre, la discontinuidad de Mohorovicic,o simplemente Moho.Más de 100 años después, la ciencia se prepara paraatravesar esa línea con una perforación y obtener mues-tras de esa transición de materiales que reflejó las ondasy nos dio pistas de cómo es el interior de la Tierra. “Obtener muestras del manto significaría uno de los des-cubrimientos más importantes de la historia de la cien-cia”, asegura Luigi Jovane. “Si pudiéramos saber lo quehay debajo de la corteza, podríamos entender la evolu-ción de los continentes y los océanos y predecir cómocambiará la Tierra en el futuro. Ayudaría a entender losprocesos que generan terremotos y volcanes y abriría unnuevo mundo de investigación para las generaciones ve-nideras”, añade Jovane.

Viagem ao manto da TerraO projeto IODP quer ir ainda mais longe. Desde que nas-ceu o primeiro programa de perfurações científicas nosanos 60, os cientistas sonham em atravessar o córtex te-rrestre e tomar as primeiras amostras do manto. Mas o cus-to e a complexidade desta façanha fez que, o que co-meçou como um objetivo, se convertesse cedo em umaquimera. No entanto, 40 anos depois, depois da construçãodo Chikyu, o sonho de chegar ao manto voltou a ser viávele hoje por hoje está mais perto que nunca. Mas é realmente um objetivo científico relevante ou só umapublicidade, uma forma de acrescentar emoção e conse-guir a atenção pública para o projeto? “Tem muita histó-ria”, comenta Rodríguez-Ranero, “mas nunca se sabe oque pode ser encontrado até que se chega”, acrescentao cientista. “Não nos perguntamos um dia por que devía-mos ir à Lua? Alem disso, não é só chegar ao manto,senão o caminho que supõe. Se elegemos bem o lugar deperfuração, cruzar toda o córtex terrestre pode fornecerinformações muito úteis. Existe gente muito boa por trásdeste projeto e com certeza será muito interessante”.Se quer se chegar ao manto, sem dúvida o oceano é o lu-gar. Enquanto o córtex oceânico tem uma espessura mé-dia de 8 a10 quilômetros, o córtex continental supera os35 de média, chegando a mais de 70 em zonas montan-hosas. O manto representa mais de 80% do volume doplaneta e, apesar de nunca ter sido visto, sabemos algu-mas coisas a respeito de sua composição e seu papel nadinâmica planetária.Em 8 de outubro de 1909, um forte terremoto assolou aregião croata de Pokuplje. As ondas sísmicas registradaspor vários sismógrafos da zona, permitiram a Andrija Mo-horovicic fazer uma importante descoberta. O meteorólo-go e sismólogo croata observou que as ondas sísmicas serefletiam e refratavam na mesma profundidade em dife-rentes zonas, desenhando uma linha que devia separarmateriais de diferente natureza. Mohorovicic concluiu quea Terra estava formada por camadas concêntricas ao nú-cleo interno e, pela primeira vez, foi desenhada a linha quesepara o córtex do manto terrestre, a descontinuidade deMohorovicic, ou simplesmente Mofo.Mais de 100 anos depois, a ciência se prepara para atra-vessar essa linha com uma perfuração e obter amostrasdessa transição de materiais que refletiu as ondas e nosdeu pistas de como é o interior da Terra. “Obter amostras do manto significará um das descober-tas mais importantes da história da ciência”, assegura Lui-gi Jovane. “Se pudéssemos saber o que há embaixo docórtex, poderíamos entender a evolução dos continentes edos oceanos e predizer como a Terra mudará no futuro.Ajudaria a entender os processos que geram terremotose vulcões e abriria um novo mundo de pesquisas para asgerações futuras”, acrescenta Jovane.

Page 38: Magazine Océano nº 4

entrevista

robert duaneballard

“No apoyo a loscazadores de tesoros”

Page 39: Magazine Océano nº 4

39

R obert D. Ballard es mundialmente famoso para elgran público por sus descubrimientos y explora-ciones de pecios, como las del Titanic o el Bis-

mark, pero su mayor éxito científico es el descubrimien-to de los ecosistemas de las chimeneas hidrotermalesde las dorsales oceánicas. Esta entrevista fue realizadapor el profesor Miquel Canals Artigas, catedrático en elDepartament d’Estratigrafia, Paleontologia i GeociènciesMarines de la Facultat de Geologia de la Universitat deBarcelona, donde encabeza el grupo de Investigación de

Robert D. Ballard é mundialmente famoso para opúblico em geral pelas suas descobertas e ex-plorações de naufrágios, como o Titanic ou o

Bismarck. Mas o seu maior sucesso científico foi adescoberta dos ecossistemas das chaminés hidroter-mais das dorsais oceânicas. Esta entrevista foi realiza-da pelo professor Miquel Canals Artigas, professor noDepartamento de Estratigrafia, Paleontologia e Geo-ciências Marinhas da Facultade de Geologia da Uni-versidade de Barcelona, onde lidera o grupo de pes-

Texto. Miquel Canals Artigas. Fotos cedidas porRobert Duane Ballard. Traducción/Tradução:SMC”Comunicação.

Não apoio os caçadoresde tesouros”

Page 40: Magazine Océano nº 4

Geociencias Marinas (GRC-GM). También es miembro del Con-sejo Editorial de Magazine Océano.

¿Cómo fue descubrir el pecio del Titanic? ¿Qué sintió al ver-lo por primera vez?Sentí una mezcla de orgullo y pena.

Después del descubrimiento, ¿ha vuelto allí de nuevo?Sí. Volvimos en 2004 para documentar qué le había pasado alpecio desde nuestro descubrimiento.

¿Planea volver allí otra vez? No en un largo tiempo.

¿Queda algo por investigar allí? Siempre es interesante estudiar los efectos a largo plazo del océ-ano sobre los restos de la nave, así como el estado de conser-vación de su interior, donde los niveles de oxígeno son muchomás bajos.

¿Debería preservarse como santuario o alguna otra figura deprotección?Creo que merece protección, como muchos otros sitios históri-cos en tierra.

Aunque es principalmente conocido por el Titanic, usted haencontrado otros pecios famosos: el Bismarck, el Lusitania…¿cuál fue el más difícil de localizar?El Bismarck, porque su localización era más remota, la profundi-dad de agua mayor y el área de búsqueda mucho más grande.

¿Cuál de ellos fue el que más le sorprendió y por qué?El primero, el Titanic, porque casi no sabíamos nada sobre losefectos del mar a gran profundidad sobre los buques hundidos.

¿Quedan muchos naufragios por descubrir, tanto modernoscomo antiguos?Sí. Se estima que hay más de un millón de pecios en el océano.

En otras palabras, ¿qué porcentaje cree que se ha conse-guido descubrir?, ¿el 10% del total, el 20%…?En el océano profundo menos de un 1%.

¿Qué porcentaje de estos descubrimientos se deben a pro-gramas sistemáticos de investigación científica?Muchos de los pecios que se han localizado en aguas somerasfueron descubiertos por casualidad, durante la realización de ac-tividades con otros objetivos. Sin embargo, la mayoría de losnaufragios que hemos descubierto en aguas profundas fueron elresultado de un esfuerzo de búsqueda sistemático.

Actualmente, ¿cuáles son los que más le interesaría encontrar?

Robert Duane Ballard nació en Wichita, Kan-sas, el 30 de junio de 1942. Es ex-oficial dela Marina de los Estados Unidos y profesor deOceanografía en la Universidad de Rhode Is-land. Ferviente explorador de los fondos ma-rinos, su carrera ha estado ligada a la tecno-logía más puntera, lo que le ha permitidodesvelar algunos de los mayores misteriosque esconde el océano. En 1985, gracias alvehículo submarino no tripulado ARGO, Ba-llard descubría los restos del mítico Titanic.Unos años después localizaba el pecio delBismarck, el acorazado de la Alemania nazi,hundido en 1941, el cual yacía a más de4.000 metros de profundidad. Los restos denaufragios estudiados por Ballard son innu-merables: el Lusitania, el portaaviones USSYorktown y la torpedera PT-109 que coman-dó Jonh F. Kennedy, entre muchos otros.Pero el interés del oceanógrafo estadouni-dense por la exploración de los fondos mari-nos no se limita a la arqueología náutica y lahistoria naval. En 1979, a bordo del sumergi-

entrevistarobert ballard

UN FERVIENTE EXPLORADOR DE LOS FONDOS MARINOS

4040

Page 41: Magazine Océano nº 4

41

quisa Geociencias Marinas (GRC-GM). Também é membro doConselho Editorial de Magazine Oceano.

Como foi descobrir os destroços do Titanic? Que sentiu aover pela primeira vez?Senti uma mistura de orgulho e pena.

Após a descoberta, voltou ao local novamente?Sim. Voltamos em 2004 para documentar o que tinha passa-do aos destroços desde nossa descoberta.

Planeja voltar outra vez? Não em um longo tempo

Fica algo por pesquisar ali? Sempre é interessante estudar os efeitos a longo prazo dooceano sobre os restos da embarcação, bem como o estadode conservação do seu interior, onde os níveis de oxigênio sãobem mais baixos.

Deveria ser preservado como santuário ou alguma outrafigura de proteção?Acho que merece proteção, como muitos outros lugares his-tóricos na terra.

Ainda que é principalmente conhecido pelo Titanic, vocêtem encontrado outros navios famosos: o Bismarck, o Lu-sitania. Qual foi o mais difícil de localizar?O Bismarck porque sua localização era mais remota, a profun-didade de água maior e a área de busca bem maior.

Qual deles foi o que mais lhe surpreendeu e por que?O primeiro, o Titanic, porque quase não sabíamos nada sobreos efeitos do mar em grande profundidade sobre os naviosafundados.

Ficam muitos naufrágios por descobrir, tanto modernoscomo antigos?Sim. Estima-se que há mais de um milhão de navios no ocea-no.

Em outras palavras, qual porcentagem acha que se con-seguiu descobrir? 10% do total ou 20%?No oceano profundo menos de 1%.

Qual porcentagem destas descobertas se devem a pro-gramas sistemáticos de pesquisa científica?Muitos dos navios que se localizaram em águas rasas foram des-cobertos por acaso, durante a realização de atividades com outrosobjetivos. No entanto, a maioria dos naufrágios que temos desco-berto em águas profundas foram o resultado de um esforço de bus-ca sistemático.

Robert Duane Ballard nasceu em Wichita, Kan-sas, em 30 de junho de 1942. É ex-oficial daMarinha dos Estados Unidos e professor deOceanografia na Universidade de Rhode Island.Fervoroso navegador dos fundos marinhos,sua carreira tem estado unida à tecnologiamais desenvolvida atualmente, o que lhe per-mitiu desvelar alguns dos maiores mistériosque esconde o oceano. Em 1985, graças ao ve-ículo submarino não tripulado ARGO, Ballarddescobria os restos do mítico Titanic. Algunsanos depois localizava o navio Bismarck, o en-couraçado da Alemanha nazista, afundado em1941, o qual jazia a mais de 4.000 metros deprofundidade. Os restos de naufrágios estuda-dos por Ballard são inumeráveis: o Lusitania, oporta-aviões USS Yorktown e a torpedera PT-109, que foi comandado por Jonh F. Kennedy,entre muitos outros.Mas o interesse do oceanógrafo estadunidensepela exploração dos fundos marinhos não selimita à arqueologia náutica e à história naval.Em 1979, a bordo do submergível científico Al-

UM FERVOROSO NAVEGADOR DOS FUNDOS MARINHOS

Page 42: Magazine Océano nº 4

42

Los más antiguos en el Mar Negro, dónde se pueden encontrarlos mejor conservados.

¿Cual es su impresión en cuanto al nivel de protección quelos distintos países del mundo le dan al patrimonio arqueo-lógico sumergido?En general es muy pobre, ya que la mayor parte del daño infligidoa los pecios antiguos lo está haciendo el arrastre de fondo.

¿Las reglas en cuanto a la búsqueda de pecios están claras?Las reglas varían significativamente de un país a otro. Muchos países impiden un enfoque científico sistemático para localizarrestos de naufragios puesto que la comunidad arqueológica ma-rina desconfía de la comunidad oceanográfica, que es la que tie-ne los recursos y la pericia para encontrar pecios, especialmentesi es de otro país.

¿Cuál ha sido su experiencia personal en este sentido?Desde muy mala hasta muy buena. Turquía es el país más abier-to en este sentido de todos aquellos en los que he trabajado du-rante los últimos 25 años.

Como usted sabe, la búsqueda de restos de naufragios esun tema sensible en la mayor parte del mundo, y también enEspaña, Portugal y los países latinoamericanos, donde te-nemos la mayor parte de nuestros lectores. Tal vez el casoreciente más famoso ha sido el del navío Nuestra Señora delas Mercedes (o La Mercedes), cuyo pecio se encontró al surde Portugal y al oeste de Cádiz. ¿Qué piensa usted acercade las actividades de empresas privadas como Odyssey Ma-rine Exploration?No apoyo a los cazadores de tesoros.

Sabemos que el trabajo de usted y su equipo va más allá delos restos de naufragios. Han participado y han liderado ha-

entrevistarobert ballard

ble científico Alvin, Ballard descubrió en la re-gión de las Islas Galápagos el increíble eco-sistema que albergan las chimeneas hidro-termales de las dorsales oceánicas, a milesde metros de profundidad. A sus 71 años, Ballard continúa trabajandocon la misma pasión y, hoy en día, lidera elproyecto de divulgación científica global entiempo real Nautilus Live (www.nautilusli-ve.org), en cuyo marco el buque oceanográ-fico Nautilus, una vieja nave construida en1967 en Alemania Oriental y posteriormentereconvertida, recorre el mundo explorandolos misterios del fondo marino en un proyec-to cooperativo abierto a científicos y estu-diantes, y al público de todo el mundo.

Page 43: Magazine Océano nº 4

43

Atualmente, quais são os que mais lhe interessaria encontrar?Os mais antigos no Mar Negro, onde podem ser encontradosos mais conservados.

Qual é sua impressão quanto ao nível de proteção que osdiferentes países do mundo dão ao patrimônio arqueoló-gico submergido?Em geral é muito pobre, já que a maior parte do dano infligidoaos navios antigos está sendo feito pelo arraste de fundo.

As regras quanto à busca de navios estão claras?As regras variam significativamente de um país a outro. Mui-tos países impedem um enfoque científico sistemático para lo-calizar restos de naufrágios já que a comunidade arqueológicamarinha desconfia da comunidade oceanográfica, que é a quetem os recursos e a perícia para encontrar navios, especial-mente se é de outro país.

Qual tem sido sua experiência pessoal neste sentido?De péssima a muito boa. Turquia é o país mais aberto nestesentido de todos aqueles nos que tenho trabalhado duranteos últimos 25 anos.

Como você sabe, a busca de restos de naufrágios é um te-ma sensível na maior parte do mundo, e também na Es-panha, Portugal e nos países latinoamericanos, onde te-mos a maior parte de nossos leitores. Talvez o casorecente mais famoso tem sido o do navio Nossa Senhoradas Mercedes (ou A Graças), cujo navio foi encontrado aosul de Portugal e ao oeste de Cádiz. O que pensa a respei-to das atividades de empresas privadas como OdysseyMarine Exploration?Não apoio aos caçadores de tesouros.

Sabemos que o seu trabalho e da sua equipe vai para além

vin, Ballard descobriu na região das Ilhas Ga-lápagos o incrível ecossistema que albergamas cheminés hidrotermais das dorsais oceâni-cas, a milhares de metros de profundidade. Aos 71 anos, Ballard continua trabalhando coma mesma paixão e, hoje em dia, lidera o proje-to de divulgação científica global em tempo re-al Nautilus Live (www.nautiluslive.org), onde onavio oceanográfico Nautilus, um velho navioconstruído em 1967 na Alemanha Oriental e,posteriormente, reconvertido, percorre o mun-do explorando os mistérios do fundo marinhoem um projeto cooperativo aberto a cientistase estudantes e ao público de todo mundo.

Page 44: Magazine Océano nº 4

44

llazgos de gran importancia científica, como las chimeneashidrotermales de las dorsales oceánicas. ¿Cómo son esoslugares? Estos lugares son más fáciles de explorar, ya que suelen encon-trarse en aguas internacionales.

¿Cuáles fueron su reacción y sus pensamientos cuando en-contró una vida tan rica en esos lugares remotos, antes des-conocidos?Creo que ha sido el descubrimiento más importante que haya re-alizado jamás.

Es evidente que ha dedicado su vida a la búsqueda de teso-ros, tanto antrópicos como naturales, por los océanos y ma-res de nuestro planeta. ¿Cuándo se sintió atraído por prime-ra vez por la exploración de los océanos?Desde muy pequeño quería ser oceanógrafo. Crecí al lado de lamayor institución oceanográfica del mundo –el Scripps Instituteof Oceanography–. Con tan solo 17 años embarqué en uno de

Desde muypequeño quería seroceanógrafo. Crecíal lado de la mayorinstituciónoceanográfica delmundo –el ScrippsInstitute ofOceanography–.

Page 45: Magazine Océano nº 4

45

dos restos de naufrágios. Você tem participado e tem lide-rado achados de grande importância científica, como ascheminés hidrotermais das dorsais oceânicas. Como sãoesses lugares? Estes lugares são mais fáceis de explorar, já que costumam serencontrados em águas internacionais.

Quais foram suas reações e seus pensamentos quando en-controu uma vida tão rica nesses lugares remotos, antesdesconhecidos?Acho que foi a descoberta mais importante que realizei.

É evidente que tem dedicado sua vida à busca de tesou-ros, tanto antrópicos como naturais, pelos oceanos e ma-res de nosso planeta. Quando se sentiu atraído pela pri-meira vez pela exploração dos oceanos?Desde muito pequeno queria ser oceanógrafo. Cresci ao ladoda maior instituição oceanográfica do mundo – o Scripps Ins-titute of Oceanography –. Com apenas 17 anos embarquei em

Desde muitopequeno queria seroceanógrafo.Cresci ao lado damaior instituiçãooceanográfica domundo – o ScrippsInstitute ofOceanography –.

Page 46: Magazine Océano nº 4

46

sus buques de investigación, ¡y ahora tengo 71!

¿Ocurrió repentinamente, como una iluminación personal, ofue un proceso más gradual?Desde mi primera campaña oceanográfica en 1959, quedé pren-dado de por vida y nunca he pensado en parar.

La exploración del océano profundo va de la mano de la tec-nología más puntera. ¿Qué futuro le augura a esta industria? La tecnología de exploración por tele-presencia, utilizando vehí-culos submarinos avanzados no tripulados, está acelerandonuestras tasas de exploración y descubrimiento.

¿A dónde podría llevarnos?Creo que nos llevará a realizar muchos nuevos descubrimientos–tanto acerca de la naturaleza como de la historia marítima de lahumanidad– que enriquecerán nuestras vidas y aumentarán la ri-queza de las naciones.

En la actualidad usted está promoviendo un proyecto únicode divulgación, totalmente abierto y a través del cual perso-nas de todo el mundo pueden participar en sus expedicio-nes desde sus hogares y en tiempo real. Me refiero al pro-yecto Nautilus Live. ¿Cuál es la idea motriz detrás delmismo?Cuanta más gente esté mirando aquello que observamos y losdatos que recogemos, más rápidamente podremos comprendersu importancia para beneficio de todos.

¿Cómo comenzó?He realizado muchas inmersiones en las profundidades del mar yvisto cosas que no entendía. En algunos casos ni siquiera sabíahasta qué punto eran relevantes. Ahora tenemos a mentes de to-do el mundo mirando por encima de nuestros hombros.

¿Cómo ve la retroalimentación que recibe del público general?Mejorando. Los nuevos paradigmas necesitan tiempo para seraceptados. Mi experiencia es que tienen que pasar unos 15 añosdesde que se constata algo nuevo hasta que es aceptado.

¿Cuáles son sus planes para los próximos años?Tenemos la intención de iniciar un calmado viaje alrededor del mun-do. Nuestro buque de exploración, el E/V Nautilus, saldrá de Tur-quía en abril, cruzará el Atlántico y pasará tres años en el golfo deMéxico y el mar Caribe antes de irse al Pacífico central, donde pa-sará varios años. Después de eso quizá vaya al Océano Índico.

¿Cómo piensa motivar a los estudiantes e investigadores detodas las partes del mundo para que se impliquen?La National Science Foundation nos ha pedido que incorpore-mos sistemas de tele-presencia en toda la flota del University-National Oceanographic Laboratory System (UNOLS) de modoque todo el mundo pueda explorar el océano en tiempo real los12 meses del año a partir de junio. El sitio web será www.explo-rationnow.com ¡Conéctese!

entrevistarobert ballard

La tecnología deexploración portele-presencia,utilizando vehículossubmarinosavanzados notripulados, estáacelerandonuestras tasas deexploración ydescubrimiento.

Page 47: Magazine Océano nº 4

47

um de seus navios de pesquisa e agora tenho 71!

Ocorreu repentinamente, como uma iluminação pessoal,ou foi um processo mais gradual?Desde minha primeira campanha oceanográfica, em 1959, fi-quei prendado de por vida e nunca pensei em parar.

A exploração do oceano profundo parte de uma tecnolo-gia de ponta. Que futuro pode-se esperar desta indústria? A tecnologia de exploração por tv-presença, utilizando veículossubmarinos avançados não tripulados, está acelerando nos-sas taxas de exploração e descoberta.

Onde poderia nos levar? Acho que nos levará a realizar muitas novas descobertas – tan-to a respeito da natureza como da história marítima da huma-nidade – que enriquecerão nossas vidas e aumentarão a ri-queza das nações.

Na atualidade você está promovendo um projeto único dedivulgação, totalmente aberto e através do qual pessoasde todo o mundo podem participar em suas expediçõesdesde seus lares e em tempo real. Refiro-me ao projetoNautilus Live. Qual é a ideia por trás do mesmo?Quanta mais gente olhando aquilo que observamos e os da-dos que recolhemos, mais rapidamente poderemos compre-ender sua importância para benefício de todos.

Como começou?Realizei muitas imersões nas profundidades do mar e vi coi-sas que não entendia. Em alguns casos nem sequer sabia atéque ponto eram relevantes. Agora temos as mentes de todo omundo olhando acima de nossos ombros.

Como vê a retroalimentação que recebe do público geral?Melhorando. Os novos paradigmas precisam tempo para se-rem aceitos. Minha experiência é que se tem que passar uns15 anos desde que se constata algo novo até que seja aceito.

Quais são seus planos para os próximos anos?Temos a intenção de iniciar uma calma viagem ao redor domundo. Nosso navio de exploração, o E/V Nautilus, sairá deTurquia em abril, cruzará o Atlântico e passará três anos noGolfo do México e no mar Caraíbas antes de ir ao Pacíficocentral, onde passará vários anos. Após isso talvez vá ao Oce-ano Índico.

Como pensa motivar aos estudantes e pesquisadores detodas as partes do mundo para que se impliquem?A National Science Foundation nos pediu que incorporemossistemas de tv-presença em toda a frota do University-NationalOceanographic Laboratory System (UNOLS) de modo que to-do mundo possa explorar o oceano em tempo real os 12 me-ses do ano a partir de junho. O lugar site será www.explora-tionnow.com Ligue-se!

A tecnologia deexploração por tv-presença,utilizando veículossubmarinosavançados nãotripulados, estáacelerando nossastaxas deexploração edescoberta.

Page 48: Magazine Océano nº 4

¿Te gusta esta revista?Gostas desta revista?

Habla con nosotrosFale conosco

Podemos hacer una asípara ti…

Podemos fazer uma assimpara voçê…

CUERPO 8 SERVICIOS PERIODÍSTICOS/SMC2

COMUNICAÇÃO.

REDACCIÓN ESPAÑAC/VELAYOS, 10-BAJO. 28035 MADRIDTELÉFONO: 91 386 86 13- 91 316 09 87redacció[email protected]@magazineoceano.com

REDAÇÃO BRASILAOS 2/8 LOTE 05 - TORRE A SALA 319 - TERRAÇO SHOPPING ÁREA OCTOGONAL SUL BRASÍLIA - DFCEP 70.660-090TELEFONE: (61) 3233-8339 / 9971-0282 [email protected]

Page 49: Magazine Océano nº 4

SOCIBSistema de Observación y Predicción Costera de las Islas Baleares

Sistema de Observação e Predição Costeira das Ilhas Baleares

TEXTO. María Sánchez GalánFOTOS. SOCIB

49

Page 50: Magazine Océano nº 4

El Sistema de Observación y Pre-dicción Costera de las Islas Bale-ares (SOCIB) es una de las apues-tas más fuertes de España por laoceanografía operacional. SOCIBes un sistema integrado, distribui-do y multiplataforma que propor-ciona un flujo de datos oceano-

gráficos, servicios de simulación numérica y nuevastecnologías destinadas a apoyar la oceanografía ope-racional en el marco europeo e internacional, contri-buyendo así a las necesidades de la investigación ma-rina y costera en el contexto de los cambios climáticoy global.Como indica su director, Joaquín Tintoré, en el SOCIBla oceanografía operacional “se entiende en sentidoamplio, incluyendo tanto el muestreo sistemático a lar-go plazo del océano y su interpretación y difusión, co-mo el suministro continuo de datos multi-disciplinariospara cubrir las necesidades de una gran variedad decientíficos y de centros de investigación, sin dejar delado las prioridades de la sociedad”. Una actividad

que, prosigue Tintoré, “permitirá un aumento cuantita-tivo a la hora de comprender las preguntas claves so-bre los océanos y el cambio climático, sobre los pro-cesos costeros, sobre la variabilidad de losecosistemas, sobre el aumento del nivel del mar, etc.y nos llevará hacia una gestión costera y los océanosmás basada en la ciencia”.El SOCIB cuenta con un presupuesto aproximado dedos millones de euros al año y tiene actualmente 23personas en plantilla, entre ingenieros, técnicos e in-vestigadores, además de 15 colaboradores externosde centros del Instituto Español de Oceanografía (IEO)y del Consejo Superior de Investigaciones Científicas(CSIC). Como Infraestructura Científico TecnológicaSingular (ICTS) SOCIB tiene un marco de funciona-miento internacionalmente establecido por el ConsejoAsesor de Grandes Instalaciones Científicas y Tecno-lógicas Singulares, algo que implica garantizar una ex-celencia científica y tecnológica a nivel internacional,seguir los grandes retos internacionales y garantizar unsistema de acceso a la utilización de los recursos abier-to a todos los investigadores.

Con el desarrollo de las nuevas tecnologías, las boyas oceanográficasson capaces de medir un amplio número de variables. SOCIB opera con

boyas costeras y con boyas de aguas profundas.

Com o desenvolvimento de novas tecnologias, as bóias oceanográficassão capazes de medir um grande número de variáveis. SOCIB opera com

bóias costeiras e bóias de águas profundas.

Concebido para desarrollar un sistema de observación y predicción costera, SOCIBes una de las apuestas más importantes de España por la oceanografíaoperacional. SOCIB rompe con la noción tradicional de la obtención de datosoceanográficos y se mueve en los nuevos entornos integrados y multiplataformade la oceanografía operacional actual. Su corto pero intenso recorrido estáconvirtiendo a esta entidad en un referente en la obtención de datos que ayuden ala gestión de los mares.

50

Centros/SOCIB

Page 51: Magazine Océano nº 4

OSistema de Observação e Pre-dição Costeira das Ilhas Bale-ares (SOCIB) é uma das apos-tas mais fortes da Espanhapela oceanografia operacional.SOCIB é um sistema integra-do, distribuído e multiplatafor-ma que proporciona um fluxo

de dados oceanográficos, serviços de simulação nu-mérica e novas tecnologias destinadas a apoiar a oce-anografia operacional no marco europeu e internacio-nal, contribuindo assim às necessidades dainvestigação marinha e costeira em o contexto dasmudanças climático e global.Como indica seu diretor, Joaquín Tintoré, no SOCIB aoceanografia operacional “se entende em sentido am-plo, incluindo tanto a amostragem sistemática em longo prazo do oceano e sua interpretação e difusão,como o fornecimento contínuo de dados multi-discipli-nares para cobrir as necessidades de uma grande va-riedade de cientistas e de centros de pesquisa, semdeixar de lado as prioridades da sociedade”. Uma ati-

vidade que, prossegue Tintoré, “permitirá um aumen-to quantitativo na hora de compreender as perguntassobre os oceanos e a mudança climática, sobre os pro-cessos costeiros, sobre a variabilidade dos ecossiste-mas, sobre o aumento do nível do mar, etc. e nos leva-rá para um gerenciamento das costas e dos oceanosmais baseado na ciência”.O SOCIB conta com um orçamento aproximado dedois milhões de euros ao ano e tem atualmente 23 fun-cionários, entre engenheiros, técnicos e pesquisado-res, além de 15 colaboradores externos de centros doInstituto Espanhol de Oceanografia (IEO) e do ConselhoSuperior de Investigações Científicas (CSIC). Como In-fraestrutura Científico Tecnológica Singular (ICTS), SO-CIB tem um marco de funcionamento internacional-mente estabelecido pelo Conselho Assessor deGrandes Instalações Científicas e Tecnológicas Singu-lares, algo que implica garantir uma excelência cientí-fica e tecnológica a nível internacional, seguir os gran-des desafios internacionais e garantir um sistema deacesso à utilização dos recursos aberto a todos os pes-quisadores.

Catamarán del Sistema de Observación y Predicción Costerade las Illes Balears (SOCIB).

Catamarã do Sistema de Observaçãoo e Previsão Costeiradas Ilhas Baleares (SOCIB).

Concebido para desenvolver um sistema de observação e predição costeira,SOCIB é uma das apostas mais importantes da Espanha pela oceanografiaoperacional. SOCIB rompe com a noção tradicional da obtenção de dadosoceanográficos e se move nos novos meios integrados e multiplataforma daoceanografia operacional atual. Seu curto mas intenso percurso estáconvertendo a esta entidade em referência na obtenção de dados que ajudemao gerenciamento dos mares.

51

Page 52: Magazine Océano nº 4

CAMBIO DE PARADIGMA

Para Joaquín Tintoré, el planteamiento de SOCIB “res-ponde a un doble cambio de paradigma en la observa-ción de los océanos y las costas; una observación queha pasado de estar centrada en una plataforma únicade observación, los buques oceanográficos, a una ob-servación ahora empleando plataformas múltiples (bo-yas fijas o de deriva, satélites, submarinos autónomos,radares HF, buques, perfiladores ARGO, etc.), todasellas transmitiendo datos e integradas a través de losnuevos sistemas de gestión de datos”. Pero –continuael director del SOCIB– “existe también un segundocambio de paradigma, igualmente importante, relacio-nado con la disponibilidad y el acceso a los datos ge-

nerados, pues históricamente en los buques oceano-gráficos únicamente los científicos de a bordo teníangeneralmente acceso a los datos obtenidos, mientrasque en SOCIB, los datos están disponibles en tiemporeal a través de internet para todos los investigadoresy la sociedad en general”.Tintoré destaca que “este doble cambio de paradigma(en los métodos de observación y en el acceso a losdatos) es sin duda muy relevante y tiene implicacionesimportantes pues ahora gracias a las nuevas Infraes-tructuras Marinas de Investigación, somos capaces deresponder a 3 drivers bien definidos desde los iniciosde SOCIB (siempre y obviamente desde la excelencia):(1) prioridades científicas, (2) desarrollo tecnológico y(3) respuesta a las necesidades de la sociedad, cerrán-dose así el ciclo del proceso de innovación”. Frente al desarrollo de la oceanografía operacionalsiempre surge la misma duda: ¿en qué medida estenuevo enfoque sustituirá las metodologías oceanográ-ficas clásicas? Joaquín Tintoré lo tiene claro. “El cambiode paradigma en la observación de los océanos no su-pone en ningún caso que los métodos clásicos de ob-servación están obsoletos, si no más bien suponen unaforma de complementar y mejorar la obtención de da-tos oceanográficos a través de estas nuevas infraes-tructuras y tecnologías de observación. Sin ir más le-jos, SOCIB dispone actualmente de un nuevocatamarán oceanográfico, que supone un elementoclave del sistema multi-plataforma de observación SO-CIB. Es un buque costero de tamaño pequeño (en elmarco de la flota oceanográfica europea, con 24 m deeslora), que responde a un nuevo concepto de buqueoceanográfico de investigación marina, amplio (cata-

Los gliders o planeadores permiten la recogida autónoma y sostenida dedatos a altas resoluciones espaciales (1 km) y a bajo costo en comparacióncon los métodos convencionales.

Os gliders ou planadores permitem a recolha autónoma e contínua de dadoscom elevadas resoluções espaciais (1 km) e com baixo custo em compa-ração com os métodos convencionais.

Un sistema de observacióny predicción costera queproporcione de maneralibre y abierta conjuntos dedatos de calidadcontrastada, laconsolidación de laoceanografía operacional yel desarrollo de lastecnologías marinasasociadas.

52

Centros/SOCIB

Page 53: Magazine Océano nº 4

MUDANÇA DE PARADIGMA

Para Joaquín Tintoré, a proposta de SOCIB “respondea uma dupla mudança de paradigma na observaçãodos oceanos e da costa; uma observação que tempassado de estar centrada em uma plataforma únicade observação, os navios oceanográficos, a uma ob-servação agora empregando plataformas múltiplas(boias fixas ou de deriva, satélites, submarinos autô-nomos, radares HF, navios, perfiladores ARGO, etc.),todas elas transmitindo dados e integradas através dosnovos sistemas de gerenciamento de dados”. Mas –continua o diretor do SOCIB – “existe também uma se-gunda mudança de paradigma, igualmente importan-te, relacionado com a disponibilidade e o acesso aosdados gerados, pois historicamente nos navios ocea-nográficos unicamente os cientistas da bordo tinhamgeralmente acesso aos dados obtidos, enquanto emSOCIB, os dados estão disponíveis em tempo real atra-vés de internet para todos os pesquisadores e a socie-dade em general”.Tintoré destaca que “esta dupla mudança de paradig-ma (nos métodos de observação e no acesso aos da-dos) é sem dúvida muito relevante e tem envolvimen-tos importantes pois agora graças às novasInfra-estruturas Marinhas de Investigação, somos ca-pazes de responder a 3 drivers bem definidos desdeos inícios de SOCIB (sempre e obviamente desde aexcelência): (1) prioridades científicas, (2) desenvolvi-

mento tecnológico e (3) resposta às necessidades dasociedade, fechando-se assim o ciclo do processo deinovação”.Frente ao desenvolvimento da oceanografia operacio-nal sempre surge a mesma dúvida: em que medida es-te novo enfoque substituirá as metodologias oceano-gráficas clássicas? Joaquín Tintoré tem clara aresposta. “A mudança de paradigma na observação

Laboratorio Glinders. Laboratório de gliders.

Um sistema deobservação e prediçãocosteira que proporcionede maneira livre e abertaconjuntos de dados dequalidade contrastada, aconsolidação daoceanografia operacionale o desenvolvimento dastecnologias marinhas.

53

Page 54: Magazine Océano nº 4

marán), rápido (velocidad máxima 28 nudos), multipro-pósito y eficiente en sus costes de operación (tripula-ción, combustible, etc.)”.Pero, ¿cuáles son las tecnologías que finalmente se im-pondrán en SOCIB?. Para Tintoré la clave está en la “in-tegración multiplataforma”. Así, afirma que “todas las tec-nologías que se implementan en SOCIB actualmentecumplen un objetivo específico para el que han sido di-señadas y, además, desde el Centro de Datos consegui-mos integrar toda esta información obtenida por las di-versas plataformas para obtener una imagen global de loque llamamos el tiempo oceánico. De esta manera, lo quepretendemos es que todas las plataformas con las quetrabajamos cumplan una función específica y a su vez ca-da una aporte una pieza clave de esta imagen global delocéano, que permita el estudio de su variabilidad y unamejor gestión de las costas basada en la ciencia”. También se contemplan entre los objetivos específicosdel SOCIB la formación, la cultura científica, la divulga-ción y la transferencia a la sociedad. Así, se han ha pro-ducido una serie de mini documentales, en colabora-ción con otras instituciones y que pueden verse en supágina web, donde se explica el funcionamiento de susinfraestructuras y el trabajo que la institución realiza.Los tres primeros explican el modo de operación y apli-caciones de los planeadores, la monitorización de lasplayas y el proceso de construcción del buque ocea-nográfico del SOCIB.

UNA INSTITUCIÓN JOVEN

La instalación del Sistema de Observación Costero de lasIslas Baleares fue aprobada en 2007, momento en el quecomenzó el diseño y construcción de sus ins talaciones.

La fase de operaciones se inició en 2011 y desde entonces SOCIB trabaja para impulsar y con -solidar la investigación de excelencia en las Islas Ba leares. Su actividad se divide en tres subsistemas prin-cipales: un subsistema de monitorización (in fraestructurasde monitorización); un subsistema de modelización y depredicción (infraestructura de modelización y de predic-ción);  y un subsistema de gestión de datos (infraestruc-tura del centro de datos). Entre los servicios y equiposprincipales se puede resaltar el ya citado nuevo catama-rán oceanográfico, el cual es un elemento clave del sis-tema multiplataforma de observación del SOCIB. Tam-bién destacan los cuatro planeadores submarinosautónomos (vehículos que mediante pequeños cambiosde su flotabilidad y utilizando unas alas, permiten con-vertir el movimiento vertical en horizontal, obteniendo asíun sistema de propulsión de muy bajo consumo), el Ra-dar HF y un sistema de monitorización costero instaladoactualmente en playas como la Platja de Palma, Cala Mi-llor o Son Bou.Como se ha comentado, desde sus inicios SOCIB inclu-yó entre sus objetivos prioritarios contribuir a las necesi-dades de la sociedad. De esta forma, la investigación ylas actividades tecnológicas desarrolladas por esta enti-dad permitirán proporcionar servicios a usuarios finales(industrias marinas, sector turístico, legisladores, gesto-res, educadores, público en general, etc.) y podrán con-tribuir y apoyar las políticas de gestión del litoral balear,competencia de diferentes administraciones. Las diferentes actividades de investigación que desarro-lla SOCIB tienen aplicaciones muy diversas, entre las cua-les sobresalen la predicción de corrientes aplicables a lagestión de emergencias marinas (vertidos como el del bu-

Centros/SOCIB

Miembros del equipo en acción, reali-zando labores de monitorización a bor-do del R/V SOCIB.

Membros da equipa em ação, reali-zando tarefas de monitorização a bor-do do R/V SOCIB.

54

Page 55: Magazine Océano nº 4

dos oceanos não supõe em nenhum caso que os mé-todos clássicos de observação estão obsoletos, masim, supõem uma forma de complementar e melhorara obtenção de dados oceanográficos através destasnovas infraestruturas e tecnologias de observação.Sem ir mais longe, SOCIB dispõe atualmente de umnovo catamarã oceanográfico que supõe um elemen-to estratégico do sistema multi-plataforma de obser-vação SOCIB. É um navio costeiro de tamanho peque-no (no marco da frota oceanográfica européia, com 24m de comprimento), que responde a um novo conceitode navio oceanográfico de investigação marinha, am-plo (catamarã), rápido (velocidade máxima 28 nós),multipropósito e eficiente em seus custos de operação(tripulação, combustível, etc.)”.Mas quais são as tecnologias que finalmente se im-porão em SOCIB? Para Tintoré a chave está na “inte-gração *multiplataforma”. Assim, afirma que “todas astecnologias que se implementam em SOCIB atual-mente cumprem um objetivo específico para o que têmsido desenhadas e, alem disso, desde o Centro de Da-dos conseguimos integrar toda esta informação obti-da pelas diversas plataformas para obter uma imagemglobal do que chamamos o tempo oceânico. Destamaneira o que pretendemos é que todas as platafor-mas com as que trabalhamos cumpram uma funçãoespecífica e a sua vez cada uma contribua uma peçachave desta imagem global do oceano, que permita oestudo de sua variabilidade e um melhor gerenciamen-to da costa baseada na ciência”.Também são contemplados entre os objetivos especí-ficos do SOCIB, a formação, a cultura científica, a di-vulgação e a transferência à sociedade. Assim, tem si-

do produzida uma série de mini documentários, em co-laboração com outras instituições e que podem ser vis-to em sua página web, onde se explica o funciona-mento de suas infraestruturas e o trabalho que ainstituição realiza. Os três primeiros explicam o modode operação e aplicações dos planadores, a monitori-zação das praias e o processo de construção do naviooceanográfico do SOCIB.

UMA INSTITUIÇÃO JOVEM

A instalação do Sistema de Observação Costeiro dasIlhas Baleares foi aprovada em 2007, momento em oque começou o desenho e construção de suas insta-lações. A fase de operações foi iniciada em 2011 e des-de então SOCIB trabalha para impulsionar e consolidara pesquisa de excelência nas Ilhas Baleares. Sua ativi-dade divide-se em três subsistemas principais: umsubsistema de monitorização (infraestruturas de moni-torização); um subsistema de renderização e de pre-dição (infraestrutura de renderização e de predição); eum subsistema de gerenciamento de dados (infraes-trutura do centro de dados). Entre os serviços e equi-pamentos principais pode ser destacado o já citadonovo catamarã oceanográfico, o qual é um elementoestratégico do sistema multiplataforma de observaçãodo SOCIB. Também destacam os quatro planadoressubmarinos autônomos (veículos que mediante pe-quenas mudanças de sua flutuação e utilizando umasasas, permitem converter o movimento vertical em ho-rizontal, obtendo assim um sistema de propulsão demuito baixo consumo), o Radar HF e um sistema demonitorização costeiro instalado atualmente em praiascomo a Platja de Palma, Cala Millor ou San Bou.

55

Page 56: Magazine Océano nº 4

que Don Pedro en Ibiza o rescate de náufragos) o la pre-dicción de oleaje, que se transfiere a la seguridad maríti-ma y seguridad para bañistas en las playas. También des-tacan la predicción del transporte de sedimentos en lasplayas, la posibilidad de prever en un futuro la llegada debancos de medusas y la sostenibilidad de pesquerías co-mo la del atún rojo.

PROYECTOS

Actualmente el SOCIB colabora en varios proyectoscientíficos europeos, incluidos en el Séptimo ProgramaMarco, como el proyecto JERICÓ, que propone una

red europea de observatorio marino costera, la inte-gración de las infraestructuras y tecnologías tales co-mo amarres, boyas de deriva, ferrybox y planeadores.Además, enmarcado dentro del Focused Programme,SOCIB participa por tercer año consecutivo en la in-vestigación Bluefin Tuna Project, conjunta con el CentroOceanográfico del Instituto Español de Oceanografíaen Mallorca. Este proyecto estudia la variabilidad inte-ranual de las áreas de desove del atún rojo (Thunnusthynnus) en el Atlántico, además de avanzar en el dise-ño de los sistemas de predicción para el atún rojo; deforma específica, el Centro de Datos de SOCIB trabajatambién en la puesta a punto de los servidores para elacceso a los datos obtenidos durante las campañasBluefin Tuna, así como en la estandarización de los da-tos históricos de larvas de atún rojo en el Mar Balear. El futuro pasará por mantener la excelencia en investi-gación, lograr avances y desarrollos tecnológicos rele-vantes y que la sociedad se beneficie de todos estoslogros. En palabras de su director, “la clave es la inte-gración multiplataforma. Lo que pretendemos es quetodas las plataformas con las que trabajamos cumplanuna función específica y a su vez cada una aporte unapieza clave de esta imagen global del océano, que per-mita el estudio de su variabilidad y una mejor gestiónde las costas basada en la ciencia.”

Realizando operaciones con un Glider.Realização de operações com um glider.

El futuro pasará porsuperar el reto demantener la excelencia en investigación, lograravances y desarrollostecnológicos relevantes y beneficiar a la sociedadde todos estos logros, los tres pilares básicosde SOCIB

56

Centros/SOCIB

Page 57: Magazine Océano nº 4

Como se comentou, desde seus inícios, o SOCIB in-cluiu entre seus objetivos prioritários contribuir às ne-cessidades da sociedade. Desta forma, a investigaçãoe as atividades tecnológicas desenvolvidas por esta en-tidade permitirão proporcionar serviços a usuários fi-nais (indústrias marinhas, setor turístico, legisladores,gestores, educadores, público em geral, etc.) e poderãocontribuir e apoiar as políticas de gerenciamento do li-toral balear, concorrência de diferentes administrações.As diferentes atividades de pesquisa que desenvolveSOCIB têm aplicações muito diversas, entre as quaisse sobressaem a predição de correntes aplicáveis aogerenciamento de emergências marinhas (desperdícioscomo o do navio Don Pedro em Ibiza ou resgate denáufragos) ou a predição de ondas, que se transfere àsegurança marítima e segurança para banhistas nas

praias. Também destacam a predição do transporte desedimentos nas praias, a possibilidade de prever emum futuro a chegada de bancos de medusas e a sus-tentabilidade de pescas como a do atum rabilho.

PROJETOS

Atualmente o SOCIB colabora em vários projetos cien-tíficos europeus, incluídos o Sétimo Programa Marco,com o projeto JERICÓ, que propõe uma rede européiade observatório marinho costeira, a integração das in-fraestruturas e tecnologias tais como amarres, boias dederiva, *errybox e planadores. Alem disso, está enqua-drado dentro do Focused Programme. SOCIB participapelo terceiro ano consecutivo na investigação Bluefin Tu-na Project, em conjunto com o Centro Oceanográfico doInstituto Espanhol de Oceanografía em Mallorca. Esteprojeto estuda a variabilidad interanual das áreas de de-sova do atum rabilho (Thunnus thynnus) no Atlântico,além de avançar no desenho dos sistemas de prediçãopara o atum rabilho; de forma específica, o Centro deDados de SOCIB trabalha também para o acesso dosservidores aos dados obtidos durante as campanhasBluefin Tuna, bem como na estandardização dos dadoshistóricos de larvas de atum rabilho no Mar Balear.O futuro passa por manter a excelência em pesquisa,conseguir avanços e desenvolvimentos tecnológicos re-levantes e que a sociedade se beneficie de todos esteslucros. Nas palavras de seu diretor, “a chave é a inte-gração multiplataforma. O que pretendemos é que to-das as plataformas com as que trabalhamos cumpramuma função específica e a sua vez a cada uma contri-bua uma peça finque desta imagem global do oceano,que permita o estudo da sua variabilidad e um melhorgerenciamento da costa baseada na ciência.”

O futuro passa porsuperar o desafio demanter a excelência empesquisa, conseguiravanços edesenvolvimentostecnológicos relevantes ebeneficiar a sociedade detodos estes lucros, os trêspilares básicos do SOCIB.

Monotorizacion costera.Monitorização costeira.

57

Page 58: Magazine Océano nº 4

Nombre: Sistema de Observación y Predicción Costera de las Islas Baleares (SOCIB)

Director: Joaquín Tintoré.

Dirección de la sede central: Parque Balear de Innovación Tecnológica, 07121 Palma de Mallorca, España.

Teléfono: +034 971 439 998

Email: [email protected]

Web:www.socib.es

Situación jurídico-administrativa: SOCIB es una Infraestructura Científico Tecnológica Singular del Ministerio de Economía y Competitividad (ConsejoSuperior de Investigaciones Científicas e Instituto Español de Oceanografía) y del Gobierno de las Islas Baleares(Universidad de las Islas Baleares).

Área de investigación más importante: Oceanografía Operacional, océanos, costas y cambio climático, variabilidad del ecosistema.

Presupuesto anual aproximado: Dos millones de euros

Personal: 23 personas en plantilla (ingenieros, técnicos e investigadores), además de 15 colaboradores externos de centrosdel CSIC e IEO.

Instalaciones y equipamiento científico destacable: Buque Oceanográfico SOCIB, 7 planeadores submarinos autónomos, Radar HF, 3 boyas océano-meteorológicas, unaembarcación rápida Zodiac Hurricane y un sistema de monitorización costero instalado actualmente en 4 playas.

Breve historia: La Infraestructura Científica Tecnológica Singular (ICTS) SOCIB es un Sistema de Observación y Predicción Costeroque se encuentra en las Islas Baleares. Se gestó su fundación en 2007 cuando las Comunidades Autónomas y elGobierno de España acordaran cofinanciar la creación de nuevas Infraestructuras Científicas y Tecnológicas Sin-gulares. Los estatutos de SOCIB se definieron en 2008 y la fase de diseño de las instalaciones concluyó en abril de2010, iniciándose posteriormente la fase de construcción y a partir de 2012 la fase de operaciones de SOCIB. Lamisión de SOCIB es desarrollar un sistema de observación y predicción costero que proporcione de manera librey abierta datos de calidad contrastada. El periodo mínimo de funcionamiento de estas instalaciones se estimahasta 2021.

Principales actividades: Proyecto JERICO, red europea de observatorio marino costera, la integración de las infraestructuras y tecnologíastales como amarres, boyas de deriva, ferrybox y planeadores; "BLUEFIN TUNA PROJECT", para determinar la va-riabilidad de las aéreas de puesta del atún rojo. Entre otros…

FichaMarzo de 2013

58

Page 59: Magazine Océano nº 4

i I

Nome: Sistema de Observação e Predição Costeira das Ilhas Baleares (SOCIB)

Diretor: Joaquín Tintoré.

Endereço da sede central: Parque Balear de Innovación Tecnológica, 07121 Palma de Mallorca, España.

Telefone: +034 971 439 998

E-mail: [email protected]

Web:www.socib.es

Situação jurídico-administrativa: SOCIB é uma Infraestrutura Científica Tecnológica Singular do Ministério de Economia e Competitividade (Con-selho Superior de Pesquisas Científicas e Instituto Espanhol de Oceanografia) e do Governo das Ilhas Baleares(Universidade das Ilhas Baleares).

Área de pesquisa mais importante: Oceanografia Operacional, oceanos, costas e mudanças climáticas, variabilidade do ecossistema

Orçamento anual aproximado: 2 milhões de euros

Equipe23 funcionários (engenheiros, técnicos e pesquisadores), além de 15 colaboradores externos de centros do CSICe IEO.

Instalações e equipamentos científicos: Navio Oceanográfico SOCIB, 7 planadores submarinos autônomos, Radar HF, 3 boias oceano-meteorológicas,uma embarcação rápida Zodiac Hurricane e um sistema de monitorização costeiro instalado atualmente em 4praias.

Breve história:A ICTS SOCIB é um Sistema de Observação e Predição Costeira que se encontra nas Ilhas Baleares. Sua fun-dação começou a ser discutida em 2007 quando as Comunidades Autônomas e o Governo da Espanha concor-daram em cofinanciar a criação de novas Infraestruturas Científicas e Tecnológicas Singulares. Os estatutos deSOCIB foram definidos em 2008 e a fase de desenho das instalações foi concluída em abril de 2010, sendo ini-ciadas posteriormente a fase de construção e a partir de 2012 a fase de operações de SOCIB. A missão da SO-CIB é desenvolver um sistema de observação e predição costeiro que proporcione de maneira livre e aberta dadosde qualidade contrastados. O período mínimo de funcionamiento destas instalações, estimado, é até 2021.

Principais atividades: Projeto JERICO, rede européia de observação marinha costeira, a integração das infraestruturas e tecnologias taiscomo amarres, boias de deriva, ferrybox e planadores; "BLUEFIN TUNA PROJECT", para determinar a variabili-dade das áreas de desova do atum-rabilho. Entre outros…

FichaMarço de 2013

59

Page 60: Magazine Océano nº 4

SOCIB busca contribuir al desarrollo de las tecnologías dedicadas a la oceanografía operacional.

SOCIB pretende contribuir para o desenvolvimento das tecnologias envolvidas na oceanografia operacional..

Page 61: Magazine Océano nº 4

La producción de energía a partir de fuentes renovables ha supuesto una revolucióny un reto para la ingeniería moderna. Aunque muchas de estas nuevas fuentes ya seexplotan ampliamente, el aprovechamiento de la energía continua, abundante einagotable de mares y océanos está todavía dando sus primeros pasos

A produção de energia a partir de fontes renováveis supõe uma revolução e umdesafio para a engenharia moderna. Ainda que muitas destas novas fontes já sãoexploradas amplamente, o aproveitamento da energia contínua, abundante einesgotável de mares e oceanos está ainda dando seus primeiros passos.

energía mareomotrizenergia das marés

MENOS PRESAS Y MÁS TURBINAS PARA CORRIENTESMENOS BARRAGENS E MAIS TURBINAS PARA CORRENTES

61

Page 62: Magazine Océano nº 4

energía/energia

62

Por sus características, los océanos pueden ver-se como grandes almacenes de energía. La ga-ma de tecnologías que obtienen energía de ma-

res y océanos es muy amplia: desde métodos en losque los mares son la fuente directa hasta tecnologíasque aprovechan el medio de forma indirecta o buscanrecursos en su interior. Entre estas tecnologías se en-cuentras la energía mareomotriz, o energía de las ma-reas; la undimotriz, o de las olas; la eólica offshore; laobtención de biocombustibles a partir de algas o lastecnologías que aprovechan los gradientes térmicos ysalinos. La utilización de todo este potencial como fuen-te energética se ha convertido en un trabajo del pre-sente, pero sobre todo de cara al futuro.Una de las fuentes que ya cuenta con varias décadas deestudio y muchos siglos de aplicación –aunque siempreen ámbitos limitados– es la mareomotriz. La utilizaciónde las mareas como fuente de energía se remonta a losmolinos de marea, que se utilizaban para moler cerealesy de los que se tienen las primeras noticias en el siglo XIen lo que hoy es el Reino Unido. No obstante los prime-ros en generalizar la construcción de molinos de mareafueron los franceses entre los siglos XII y XIII, éstos es-taban instalados en el centro de un dique que cerrabauna ensenada y la energía se obtenía una vez por ma-rea. En Portugal están documentados desde el siglo XIIIy se pueden ver todavía hoy en varios lugares, especial-mente en la rivera sur del estuario del Tajo. También exis-ten algunos de estos molinos en las costas de Francia,

Por suas características, os oceanos podem servistos como grandes armazéns de energia. A ga-ma de tecnologias que obtêm energia de mares

e oceanos é muito ampla: desde métodos nos quais osmares são a fonte direta até tecnologias que aprovei-tam o meio de forma indireta ou buscam recursos emseu interior. Entre estas tecnologias encontram-se aenergia maremotriz, ou energia das marés; a undimo-triz, ou das ondas; a eólica offshore; a obtenção de bio-combustíveis a partir de algas ou as tecnologias queaproveitam os gradientes térmicos e salinos. A utili-zação de todo este potencial como fonte energética seconverteu em um trabalho do presente, mas sobretudocom a cara para o futuro.Uma das fontes que já conta com várias décadas deestudo e muitos séculos de aplicação –ainda que sem-pre em âmbitos limitados– é a energia das marés. A uti-lização das marés como fonte de energia se remontaaos moinhos de maré, utilizados para fazer moagem decereais, e dos que se têm as primeiras notícias no sé-culo XI no que hoje é o Reino Unido. Não obstante, osprimeiros em generalizar a construção de moinhos demaré foram os franceses entre os séculos XII e XIII. Elesestavam instalados no centro de um dique que fecha-va uma enseada e a energia era obtida por maré. EmPortugal estão documentados desde o século XIII e po-

Molino de marea en Bretaña(Francia).

Autor: Flore Allemandou

Moinho de mare na Bretanha(França).

Autor: Flore Allemandou

Texto: María Sánchez Galán.Traducción/Tradução: SMC” Comunicação.

Page 63: Magazine Océano nº 4

63

Instalación de la turbina SeaGen en Strangford Lough al norte de Irlanda. Fuente: SiemensInstalação da turbina SeaGen em Strangford Lough no norte da Irlanda. Fonte: Siemens

océano 63

Page 64: Magazine Océano nº 4

64

especialmente en Normandía, y en Cantabria (España). La energía mareomotriz actual utiliza la energía mecánicadel movimiento del agua de los océanos causada por lasmareas para producir electricidad. Se obtiene en funcióndel ascenso o descenso del agua del mar que se producepor la acción gravitatoria de la Luna y el Sol, este últimoen menor extensión. Para que exista aprovechamientodeben cumplirse unas condiciones bastante restrictivas,fundamentalmente, que la diferencia entre la pleamar y labajamar sea de al menos cinco metros de altura. En los

lugares donde no exista esta diferencia, la instalación deuna central mareomotriz no se considera rentable, lo cualhace que existan pocos lugares en el mundo donde pue-de sacarse provecho a esta fuente de energía. Las centrales de mareomotriz se fundamentan en el al-macenamiento de agua en un embalse, de manera queal subir la marea se permite la entrada de agua y éste sellene. Cuando empieza a bajar la marea se cierra el pa-so del agua y pasado un tiempo, cuando se alcanza unadiferencia de nivel adecuada entre el nivel del agua del

energía/energia

Page 65: Magazine Océano nº 4

65

dem ser vistos, ainda hoje, em vários lugares, especial-mente na rivera sul do estuário do Tejo. Também exis-tem alguns destes moinhos nas costas da França, es-pecialmente na Normandia, e na Cantabria (Espanha). A energia das marés atual utiliza a energia mecânicado movimento da água dos oceanos causada pelasmarés para produzir eletricidade. É obtida em funçãoda ascensão ou descenso da água do mar que se pro-duz pela ação gravitacional da Lua e o Sol, este últimoem menor extensão. Para que exista aproveitamento

devem ser cumpridas condições bastante restritivas,fundamentalmente, que a diferença entre a maré alta ea maré baixa seja de ao menos cinco metros de altu-ra. Nos lugares onde não existe esta diferença, a ins-talação de uma central energia das marés não é con-siderada rentável, o qual faz com que existam poucoslugares no mundo onde pode ser aproveitado a estafonte de energia.As centrais de energia das marés fundamentam-se noarmazenamento de água em um reservatório, de ma-

Ilust

raci

ón Q

uick

Imag

e

Page 66: Magazine Océano nº 4

energía/energia

66

mar y la del embalse, se deja salir el agua hacia el mar através de turbinas acopladas a generadores que produ-cen la electricidad. Como puede verse, las bases de utili-zación de la energía mareomotriz son similares a las de laenergía hidroélectrica, excepto que los diques son muchomayores y que el agua circula en dos direcciones. El ta-maño de estas centrales es, precisamente, una de susprincipales desventajas, ya que en muchas ocasiones setienen que cerrar bahías o estuarios, con el consiguienteimpacto sobre la costa y sus otros usos. Además, su utili-zación retrasa la marea alrededor de tres horas, lo que im-plica otra serie de fenómenos que influyen en el entorno.El primer proyecto moderno para el aprovechamiento delas mareas se realizó a finales de 1966 en el estuario delrío Rance, en las costas de Bretaña, donde se instaló unacentral de 240 megavatios que ha sido durante muchosaños la planta mareomotriz de mayor potencia del mun-do. Una instalación que abastece de electricidad a cercade un millón de habitantes. Su ubicación contaba con lasexigencias mínimas de diseño, ya que el desnivel entrelas mareas alta y baja es muy grande, de trece metros,

por lo que sobrepasa ampliamente el mínimo de cincometros. A este proyecto le sucedieron otros, si bien demenor tamaño, como la Central de Kislaya, ubicada en elmar de Barents, en Rusia, y la Central de la Bahía deFundy en el río Annápolis, en la frontera entre EstadosUnidos y Canadá. La peculiaridad de esta última plantaes que aprovecha las mareas más altas del mundo, entre16 y 17 metros, abasteciendo a unas 4.000 viviendas. El reinado de la planta francesa de Rance se prolongóhasta finales de 2011, cuando Corea del Sur inauguró lacentral de Shiwa. Esta instalación, cercana a la ciudad deSeúl, posee una capacidad de generación de 254 mega-vatios diarios, lo que la convierte en la planta de mayorpotencia del mundo. La central ocupa una superficie de140.000 metros cuadrados, con diez turbinas de 25,4 me-gavatios y ocho compuertas operan en la parte inferior deesta estación de 15 pisos de altura, cuya construcción hacostado más de siete años y 330 millones de dólares.En la actualidad existe al menos una decena de proyec-tos en fase de estudio previo, pero su localización, el cos-to de la obra civil que supone la construcción de un gran

Turbina mareomotriz del proyectoSeagen. Desde su instalación en 2008,

la turbina de corriente de marea haalimentado a más de seis gigavatios

hora de energía eléctrica a la redestableciendo un nuevo récord en este

tipo de energía. Fuente: Siemens.

Turbina maremotriz do projetoSeagen. Desde sua instalação em

2008, a turbina de corrente de maréalimentou a mais de seis gigawattshora de energia elétrica para a rede

establecendo um novo recorde nestetipo de energia. Fonte: Siemens.

La energía mareomotriz utiliza la energía mecánica del movimiento del agua de los océa-nos causada por las mareas para producir electricidad. Se obtiene en función del ascensoo descenso del agua del mar que se produce por la acción gravitatoria de la Luna y elSol, este último en menor medida.

Page 67: Magazine Océano nº 4

67

neira que ao subir a maré, a água entra e enche o mes-mo. Quando começa a baixar a maré, fecha a entradade água e, passado um tempo, quando se atinge umadiferença de nível adequada entre o nível da água domar e a do reservatório, deixa-se sair a água para omar através de turbinas acopladas a geradores queproduzem a eletricidade. Como pode ser visto, as ba-ses de utilização da energia das marés são similaresàs da energia hidroelétrica, exceto que os diques sãomuito maiores e que a água circula em duas direções.O tamanho destas centrais é, precisamente, uma desuas principais desvantagens, já que em muitas oca-siões têm-se que fechar baías ou estuários, com oconsequente impacto sobre a costa e seus outrosusos. Além disso, sua utilização atrasa a maré em tor-no de três horas, o que implica outra série de fenôme-nos que influem no meio.O primeiro projeto moderno para o aproveitamento dasmarés foi realizado no final de 1966 no estuário do rio

Rance, na costa da Bretanha, onde se instalou umacentral de 240 megawatts e que foi durante muitosanos a planta maremotriz de maior potência do mun-do. Uma instalação que abastece de eletricidade cercade um milhão de habitantes. Sua localização contavacom as exigências mínimas de desenho, já que o des-nível entre as marés alta e baixa é muito grande, de tre-ze metros, o que ultrapassa amplamente o mínimo decinco metros. A este projeto sucederam-lhe outros demenor tamanho, como a Central de Kislaya, localiza-da no mar de Barents, na Rússia, e a Central da Baíade Fundy no rio Annápolis, na fronteira entre os Esta-dos Unidos e o Canadá. A particularidade desta últimaplanta é que aproveita as marés mais altas do mundo,entre 16 e 17 metros, abastecendo cerca de 4.000 mo-radias.O reinado da planta francesa de Rance prolongou-seaté finais de 2011, quando a Coréia do Sul inaugurou acentral de Shiwa. Esta instalação, próxima à cidade de

Otra vista de la turbinamareomotriz del proyectoSeaGen. Fuente: Siemens.

Outra vista da turbinamaremotriz do projeto SeaGen.Fonte: Siemens,

A energia das marés utiliza a energia mecânica do movimento da água dos oceanos causada pelas marés para produzir eletricidade. É obtida em função daascensão ou descenso da água do mar que se produz pela ação gravitacional da Lua e o Sol, este último em menor extensão.

Page 68: Magazine Océano nº 4

68

dique, así como el impacto visual y estructural sobre elpaisaje costero, se presentan como barreras casi insal-vables para acometer las instalaciones de esta centrales.Además, hay que tener en cuenta que, por sus bases defuncionamiento, las plantas mareomotrices solo produ-cen potencia unas diez horas al día, cuando la masa deagua se está moviendo, lo que alarga la amortización dela inversión. A pesar de los inconvenientes citados, la energía mareo-motriz presenta muchas ventajas una vez construida lacentral: la energía que la abastece es inagotable, no pro-duce gases ni residuos que contribuyan al efecto inver-nadero, no requiere combustibles, produce energía de for-ma muy precisa y fiable ya que las mareas son altamentepredecibles y el coste de mantenimiento es bajo.

Corrientes de mareaLa tecnología que aprovecha la energía mareomotriz seha ido transformando en los últimos años, intentando su-perar los inconvenientes. De esta manera, ha surgido unnuevo tipo de instalación que, en lugar de utilizar una es-tructura de presa para retener y almacenar el agua, con-siste en utilizar turbinas que instalan directamente en lu-gares donde haya una corriente provocada por la marea,generando energía a partir de su flujo. Estos equipos sonsimilares a los utilizados para la conversión de la energíaeólica, es decir, turbinas de eje horizontal o vertical. Exis-te diversos métodos para fijar estas turbinas en el empla-zamiento elegido, incluyendo su anclaje directo al fondodel mar así como plataformas flotantes o semiflotantes,a su vez fijadas al fondo del mar mediante amarres.En contraste con los flujos de aire atmosférico, muy irre-gulares, la disponibilidad de las corrientes de marea se

puede predecir con mucha precisión. Además, la intensi-dad de las corrientes de agua es también mayor que enlos flujos de aire y, en consecuencia, el tamaño de las tur-binas que se usan más pequeño que el de una eólicaequivalente en potencia instalada. El prototipo construi-do para el Proyecto Seaflow, situado en Foreland Point,cerca de Lynmouth (Reino Unido), tiene una potencia no-minal de 300 kilovatios y dispone de una hélice debajo delagua que funciona en un solo sentido. El movimiento de lahélice se transmite mediante unos engranajes al genera-dor, que está en la parte superior. El Seaflow ha precedidoal proyecto Seagen, que se presenta como etapa final an-tes de poner en funcionamiento parques de este tipo deturbinas en la costa de Reino Unido. Para ello se instalóen 2008, en Strangford Lough, un sistema de 1,2 mega-vatios que está previsto permanezca como instalación ex-perimental hasta este año. En España la energía mareomotriz representa una de lastecnologías renovables menos extendidas, debido a lainexistencia de localizaciones con las características ne-cesarias para instalar una central convencional (con di-que) de este tipo, a excepción de alguna zona portuaria,cuyo aprovechamiento chocaría con restricciones aso-ciadas a conflictos de uso con otras actividades. Encambio, sí existiría potencial para el aprovechamiento delas corrientes de marea, pero su estudio se encuentra enfases muy tempranas. La sección marina de la Asocia-ción de Productores de Energías Renovables, que agru-pa a más de 500 empresas y entidades que desarrollantodas las tecnologías limpias, estima que su uso se po-dría extender en la costa andaluza, en la zona cercana aGibraltar, con un potencial de 7.000 MW. Empresas ra-dicadas en la zona, como EnerOcean, buscan la tecno-

Ha surgido un nuevo tipo de instalaciónque, en lugar de utilizar una estructura depresa para retener y almacenar el agua,consiste en utilizar turbinas que instalandirectamente en lugares donde haya una

corriente provocada por la marea,generando energía a partir de su flujo.

Estos equipos son similares a losutilizados para la conversión de la energíaeólica, es decir, turbinas de eje horizontal

o vertical.

Surgiu um novo tipo de instalação que,em lugar de utilizar uma estrutura de

barragem para reter e armazenar a água,consiste em utilizar turbinas que

instaladas diretamente em lugares ondehá uma corrente provocada pela maré,gerando energia a partir de seu fluxo.Estes equipamentos são similares aosutilizados para a conversão da energia

eólica, isto é, turbinas de eixo horizontalou vertical.

energía/energia

Foto Quick Image.

Page 69: Magazine Océano nº 4

69

Seul, possui uma capacidade de geração de 254 me-gawatts diários, o que a converte na planta de maiorpotência do mundo. A central ocupa uma superfície de140.000 metros quadrados, com dez turbinas de 25,4megawatts e oito comportas operam na parte inferiordesta estação de 15 andares de altura, cuja construçãodurou mais de sete anos e 330 milhões de dólares.Na atualidade existe ao menos uma dezena de proje-tos em fase de estudo prévio, mas sua localização, ocusto da obra civil que supõe a construção de um gran-de dique, bem como o impacto visual e estrutural so-bre a paisagem costeiro, se apresentam como barrei-ras quase instransponíveis para acometer asinstalações destas centrais. Além disso, há que ter emconta que, por suas bases de funcionamento, as plan-tas maremotrizes só produzem potência por cerca dedez horas ao dia, quando a massa de água está mo-vendo, o que alonga a amortização do investimento. Apesar dos inconvenientes citados, a energia das ma-rés apresenta muitas vantagens, uma vez construída acentral: a energia que a abastece é inesgotável, nãoproduz gases, nem resíduos que contribuam ao efeitoestufa, não requer combustíveis, produz energia de for-ma muito precisa e fiável já que as marés são altamen-te previsíveis e o custo de manutenção é baixo.

Correntes de maréA tecnologia que aproveita a energia maremotriz foi setransformando nos últimos anos, tentando superar osinconvenientes. Desta maneira, surgiu um novo tipo deinstalação que, em lugar de utilizar uma estrutura debarragem para reter e armazenar a água, consiste emutilizar turbinas que instaladas diretamente em lugaresonde há uma corrente provocada pela maré, gerandoenergia a partir de seu fluxo. Estes equipamentos sãosimilares aos utilizados para a conversão da energia eó-lica, isto é, turbinas de eixo horizontal ou vertical. Exis-tem diversos métodos para fixar estas turbinas na lo-

calização eleita, incluindo sua ancoragem direta ao fun-do do mar bem como plataformas flutuantes ou semi-flutuantes, por sua vez, fixadas ao fundo do mar pormeio de amarres.Em contraste com os fluxos de ar atmosférico, muitoirregulares, a disponibilidade das correntes de maré po-de ser dita com muita precisão. Além disso, a intensi-dade das correntes de água é também maior que nosfluxos de ar e, em conseqüência, o tamanho das turbi-nas que se usam menores que o de uma eólica equiva-lente em potencial instalada. O protótipo construído pa-ra o Projeto Seaflow, situado em Foreland Point, pertode Lynmouth (Reino Unido), tem uma potência nominalde 300 quilowatts e dispõe de uma hélice embaixo daágua que funciona apenas em um sentido. O movi-mento da hélice é transmitido por meio de engrenagensao gerador, que está na parte superior. O Seaflow pre-cedeu ao projeto Seagen que se apresenta como eta-pa final antes de pôr em funcionamento parques destetipo de turbinas na costa do Reino Unido. Para isso seinstalou em 2008, em Strangford Lough, um sistema de1,2 megawatts que está previsto permaneça como ins-talação experimental até este ano.Na Espanha a energia das marés representa uma dastecnologias renováveis menos estendidas, devido à ine-xistência de localizações com as características ne-cessárias para instalar uma central convencional (comdique) deste tipo, a exceção de alguma zona portuária,cujo aproveitamento chocaria com restrições associa-das a conflitos de uso com outras atividades. No en-tanto, existiria potencial para o aproveitamento das co-rrentes de maré, mas o seu estudo encontra-se em faseinicial. A seção marinha da Associação de Produtoresde Energias Renováveis, que agrupa mais de 500 em-presas e entidades que desenvolvem todas as tecno-logias limpas, estima que seu uso poderia ser estendidoà costa andaluz, na zona próxima a Gibraltar, com umpotencial de 7.000 MW. Empresas radicadas na zona,

Hay que tener en cuentaque, por sus bases de

funcionamiento, las plantasmareomotrices solo

producen potencia unas diezhoras al día, cuando la masade agua se está moviendo,

lo que alarga la amortizaciónde la inversión.

Há que ter em conta que,por suas bases de

funcionamento, as plantasmaremotrizes só produzempotência por cerca de dez

horas ao dia, quando amassa de água está

movendo, o que alonga aamortização doinvestimento.

Foto Quick Image.

Page 70: Magazine Océano nº 4

70

logía que se adapte al Estrecho, pero todavía no tienenun caballo ganador. Existen iniciativas de desarrollo de equipos en España,como la de Magallanes Renovables, que desarrolló unmodelo con plataforma flotante a la que se acopla el hi-drogenerador eléctrico capaz de generar hasta 1 MW apartir de corrientes marinas superiores a 1,5 m/s., actual-mente en fase de experimentación. También destaca elproyecto Gesmey, de la Universidad Politécnica de Ma-drid y la Fundación Soermar (que promueve las mejorasde los astilleros privados españoles), con un prototipo aescala que aprovecha la energía de las corrientes mari-nas mediante una hélice de tres palas, sumergida y aco-plada al generador. El conjunto es soportado por una es-tructura en Y de tres flotadores en forma de torpedos ycon un sistema de fondeo, de modo que pueda trabajaren inmersión a distintas profundidades. En los países del continente americano se ha estableci-do el litoral del Pacífico como el área más idónea para ex-plotar la energía de las corrientes de marea. En países deesta zona se estudia la utilización de turbinas de eje verti-cal. Un ejemplo es Chile, donde se ha estudiado el apro-vechamiento del potencial cinético de las mareas en elcanal de Chacao (entre el continente y la Isla Grande deChiloe, donde las corrientes de marea son muy intensas,con velocidades de 3 a 9 nudos.). Allí se ha demostradola viabilidad técnica, pero por ahora no la económica. Aunque se considera preferente el Pacífico, también po-dría haber posibilidades en la zona atlántica, por ejemploen las costas de Massachusetts, Maine y el East River deNueva York, donde se ha pasado de la fase conceptual alas pruebas experimentales con turbinas de marea. EnBrasil se construyó en los años setenta una presa en elestuario de Bacanga, en la costa de Maranhao, con fina-lidades de saneamiento y transporte entre San Luís y elpuerto de Itaqui. Las mareas en ese lugar tienen una va-

riación que puede alcanzar los 6,5 m, por lo que se pensóen implantar una central mareomotriz, pero las condicio-nes técnicas y económicas hicieron desestimar la idea.En Brasil hay diferencias entre mareas de más de 6 me-tros en el ya citado Maranhao; pero también en Amapa(de 8 m en la estación de Santa Maria do Cocal, en la hozdo Igarape do Cocal, y de 11 m en la estación de Igara-pe do Inferno, en la isla de Maraca). En cuanto a corrien-tes de marea, son muy conocidas las del río Amazonas,donde las mareas penetran hasta 800 km y se han medi-do velocidades de 2,5 metros por segundo. Sin embar-go, otras características del río hacen difícil su aprove-chamiento en este sentido. En Colombia las posibilidadesse dan fundamentalmente en la costa pacífica, no pare-ciendo posible un aprovechamiento en la caribeña conlas tecnologías actualesEn todos los casos, las turbinas que mejor parecen adap-tarse utilizan tecnologías todavía en desarrollo, por lo queresulta imposible estimar su rentabilidad. Los principalescentros de investigación y grandes empresas del sectorenergético destinan en la actualidad importantes recur-sos humanos Calculando en base a las tecnologías yaexistentes, se considera que la potencia útil de las co-rrientes marinas en el mundo podría alcanzar los 3.000TWh al año (datos de la Agencia Internacional de la Ener-gía). Pero este cálculo incluye, además de las corrientesde marea litorales, el potencial de las grandes corrientesmarinas, que hoy en día no parece aún posible aprove-char por las enormes dificultades técnicas, económicasy su lejanía de la costa.

Vista área de la primera centralmareomotriz situada en el

estuario del río Rance en Francia.Fuente: Wikipedia.

Vista aérea da primeira centralmaremotriz situada no estuário do

rio Rance na França. Fonte: Wikipedia.

energía/energia

Page 71: Magazine Océano nº 4

71

como EnerOcean, buscam a tecnologia que se adapteao Estreito, mas ainda não têm um cavalo ganhador.Existem iniciativas de desenvolvimento de equipamen-tos na Espanha, como a de Magallanes Renovables,que desenvolveu um modelo com plataforma flutuanteà qual se acopla o hidrogerador elétrico capaz de ge-rar até 1 MW a partir de correntes marinhas superioresa 1,5 m/s, atualmente em fase de experimentação.Também destaca o projeto Gesmey, da UniversidadePolitécnica de Madri e a Fundação Soermar (que pro-move as melhoras dos estaleiros privados espanhóis),com um protótipo à escala que aproveita a energia dascorrentes marinhas mediante uma hélice de três pás,submergida e acoplada ao gerador. O conjunto é su-portado por uma estrutura em E de três flutuadores emforma de torpedos e com um sistema de ancoragem,de modo que possa trabalhar em imersão a diferentesprofundidades. Nos países do continente americano foi estabelecido olitoral do Pacífico como a área mais idônea para explo-rar a energia das correntes de maré. Em países destazona são estudadas a utilização de turbinas de eixo ver-tical. Um exemplo é o Chile, onde se estudou o apro-veitamento do potencial cinético das marés no canal deChacao (entre o continente e a Ilha Grande de Chiloe,onde as correntes de maré são muito intensas, com ve-locidades de 3 a 9 nós.). Ali foi demonstrada a viabili-dade técnica, mas, por agora, não a econômica. Ainda que se considere preferente o Pacífico, tambémpoderia ter possibilidades na zona atlântica, por exem-plo, na costa de Massachusetts, Maine e o East Riverde Nova York, onde se passou da fase conceitual àsprovas experimentais com turbinas de maré. No Brasilfoi construída nos anos setenta uma barragem no es-tuário de Bacanga, na costa do Maranhão, com finali-dades de saneamento e transporte entre São Luís e o

porto de Itaqui. As marés nesse lugar têm uma va-riação que pode atingir os 6,5 m, motivo pelo qual sepensou em implantar uma central maremotriz, mas ascondições técnicas e econômicas fizeram desestimu-laram a ideia.No Brasil há diferenças entre marés de mais de 6 me-tros no já citado Maranhão; mas também no Amapá (de8 m na estação de Santa Maria do Cocal, na foice doIgarapé do Cocal, e de 11 m na estação de Igarapé doInferno, na ilha de Maracá). Quanto as correntes de ma-ré, são muito conhecidas às do rio Amazonas, onde asmarés penetram até 800 km e foram medidas velocida-des de 2,5 metros por segundo. No entanto, outras ca-racterísticas do rio tornam difícil seu aproveitamentoneste sentido. Na Colômbia as possibilidades existemfundamentalmente na costa pacífica, não parecendopossível um aproveitamento com as tecnologias atuais.Em todos os casos, as turbinas que melhor parecemse adaptar utilizam tecnologias ainda em desenvolvi-mento, o que torna impossível estimar sua rentabilida-de. Os principais centros de pesquisa e grandes em-presas do setor energético destinam na atualidadeimportantes recursos humanos e financeiros paraavançar em novas tecnologias. Calculando em base àstecnologias já existentes, se considera que a potênciaútil das correntes marinhas no mundo poderia atingiros 3.000 TWh ao ano (dados da Agência Internacionalda Energia). Mas este cálculo inclui, além das corren-tes de maré litorais, o potencial das grandes correntesmarinhas, que hoje em dia não são aproveitadas devi-do as enormes dificuldades técnicas, econômicas esua distância da costa.

El reinado de la planta de la Rance se prolongó hasta finales de 2011 cuando Corea delSur inauguró la planta de Shiwa. Esta instalación cercana a la ciudad de Seúl posee unacapacidad de generación de 254 megavatios diarios lo que la convierte en la planta demayor potencia del mundo.

O reinado da planta francesa de Rance prolongou-se até finais de 2011, quando a Coréiado Sul inaugurou a central de Shiwa. Esta instalação, próxima à cidade de Seul, possuiuma capacidade de geração de 254 megawatts diários, o que a converte na planta demaior potência do mundo.

Page 72: Magazine Océano nº 4

informe/relatório

72

PERSEUSayudando a mejorar la saluddel Mediterráneo y el Mar Negro

PERSEUSajudando a melhorar a saúde do Mediterrâneo e do Mar Negro

Page 73: Magazine Océano nº 4

73

El proyecto PERSEUS persigue que el Mar Mediterráneo y el MarNegro sean más limpios en 2020.

O projecto PERSEUS procura que o Mar Mediterrâneo e o Mar Negrosejam mais limpos em 2020.

Reunión inicio del proyecto PERSEUS en Estambul, enero de 2012.Reunião de início do projecto PERSEUS no Istambul, Janeiro 2012.

Page 74: Magazine Océano nº 4

74

informe/relatório

l marco legislativo estable-cido por la Unión Europeapor medio de la DirectivaMarco sobre la EstrategiaMarina tiene como objetivoproteger y restablecer losecosistemas marinos euro-peos, garantizando la viabi-lidad ecológica de las acti-vidades económicasrelacionadas con el mediomarino de aquí al año 2020.

Y esto es precisamente lo que se pretende lograr a tra-vés del proyecto PERSEUS (Investigaciones marinasambientales orientadas a políticas en los mares del surde Europa). Este proyecto, que acaba de cumplir el pri-mero de los cuatro años previstos, está financiado porel 7º Programa Marco (7PM) de la Comisión Europeabajo el lema El Océano del Mañana y cuenta con un pre-supuesto total de casi 17 millones de euros, de los cua-les la Comisión aporta un 75%. PERSEUS evalúa el im-pacto que tienen tanto las actividades humanas comolos fenómenos naturales sobre el mar Mediterráneo y elmar Negro. De esta forma, se podrán establecer lascausas de su deterioro ambiental y, finalmente, promo-ver entre las autoridades responsables actuaciones quepermitan frenar dicho deterioro y mejorar el estatus am-biental de ambos mares.Miquel Canals, catedrático de Geología Marina de laUniversidad de Barcelona, jefe del grupo de investiga-ción de Geociencias Marinas (GRC-GM) de la Facultadde Geología de dicha Universidad de Barcelona y par-ticipante en PERSEUS, señala que “es un proyecto muyambicioso, con muchísimas instituciones participantesy, por ello, un reto de primera magnitud, basado, eso sí,en unos sólidos fundamentos científicos. Es un reto pa-ra los científicos, para los expertos en ciencias sociales

y para los gestores. En cuanto a sus fines, Canals indicaque “el reto principal del proyecto es integrar el conoci-miento científico en la gestión, de modo que se puedaalcanzar razonablemente el reto de un Mediterráneomás limpio, sano y productivo en 2020 o, al menos, ha-ber hecho progresos reconocibles en este sentido”.Con el fin de lograr estos objetivos, el proyecto PER-SEUS se ha estructurado en torno a cuatro objetivoscientíficos, que se organizan a través de diez paquetesde trabajo interconectados, que serán realizados por losdiferentes participantes. Canals señala que las tareasde ciencia básica se han concentrado en los primerosmeses, mientras que los análisis socioeconómicos sedesarrollarán principalmente entre el segundo semestrede este año y el primero de 2014. En los últimos mesesse llevará a cabo el grueso de las tareas de modeliza-ción, diseño de las futuras estrategias de observación,integración y evaluación, diálogo con las partes intere-sadas e implementación. Todo ello además de otras ta-reas, que se mantendrán a lo largo del proyecto, comola gestión de datos, la comunicación y la divulgación ha-cia la sociedad.El cometido concreto del grupo de Miquel Canals den-tro de PERSEUS “se centra en el estudio de procesosoceanográficos capaces de llevar la señal climática y an-tropogénica hacía el interior del océano. Me refiero a lascascadas de aguas densas de plataforma, a la convec-ción de mar abierto y, también, a los grandes tempora-les. Todos ellos transportan y secuestran grandes volú-menes de materia orgánica y carbono, sedimentos,contaminantes y basura, actuando hasta cierto modocomo limpiadores naturales del mar costero. También in-vestigamos los impactos humanos directos, como loscausados por la pesca de arrastre”.El aspecto más innovador del proyecto persigue esta-blecer un diálogo entre científicos y responsables eco-nómicos y políticos, que permita desarrollar un marco

ETexto. María Candelaria Galán. Fotos. PerseusTraducción. SMC” Comunicação.

Por su historia y sus características, los mares mediterráneo y negro se han visto muy

afectados Por la sobreexPlotación Pesquera y la contaminación urbana e industrial, además de

otras actividades y factores que afectan al ecosistema marino.  el Proyecto Policy-oriented

marine environmental research in the southern euroPean seas (Perseus) Pretende unir a las

Partes interesadas con conocimiento y Poder de decisión, ProPorcionándoles las herramientas

científicas, tecnológicas y sociales adecuadas Para conseguir que estos dos mares sean más

limPios, sanos y Productivos en 2020.

Page 75: Magazine Océano nº 4

75

marco legislativo esta-belecido pela União Eu-ropeia por meio da Dire-tiva Marco sobre aEstratégia Marinha temcomo objetivo protegere reestabelecer os ecos-sistemas marinhos euro-peus, garantindo a viabi-lidade ecológica dasatividades econômicasrelacionadas com o

meio marinho daqui ao ano 2020. E isto é precisamenteo que se pretende conseguir através do projeto PER-SEUS (Pesquisas marinhas ambientais orientadas a po-líticas nos mares do sul de Europa). Este projeto, queacaba de cumprir o primeiro dos quatro anos previstos,está financiado pelo 7º Programa Marco (7PM) da Co-missão Europeia sob o lema O Oceano do Amanhã econta com um orçamento total de quase 17 milhões deeuros, dos quais a Comissão contribui com 75%. PER-SEUS avalia o impacto tanto das atividades humanascomo dos fenômenos naturais sobre o mar Mediterrâ-neo e o mar Negro. Desta forma, poderão ser estabele-cidas as causas de sua deterioração ambiental e, final-mente, promover entre as autoridades responsáveisatuações que permitam frear dita deterioração e melho-rar o status ambiental de ambos mares.Miquel Canals, catedrático de Geologia Marinha da Uni-versidade de Barcelona, chefe do grupo de investigaçãode Geociências Marinhas (GRC-GM) da Faculdade deGeologia de dita Universidade de Barcelona e partici-pante do PERSEUS, assinala que “é um projeto muitoambicioso, com muitíssimas instituições participantese, por isso, um desafio de primeira magnitude, basea-do, isso sim, em sólidos fundamentos científicos. É umdesafio para os cientistas, para os experientes em ciên-

cias sociais e para os gestores”. Quanto a seus objeti-vos, Canals indica que “o desfio principal do projeto éintegrar o conhecimento científico com o gerenciamen-to, de maneira que possa ser atingido razoavelmente oobjetivo de um Mediterrâneo mais limpo, são e produ-tivo em 2020 ou, ao menos, ter feito progressos recon-hecidos neste sentido”.Com o fim de conseguir estes objetivos, o projeto PER-SEUS foi estruturado em torno de quatro objetivos cien-tíficos, que se organizam através de dez pacotes de tra-balho interconectados, que serão realizados pordiferentes participantes. Canals assinala que as tarefasde ciência básica se concentraram nos primeiros me-ses, enquanto as análises socioeconômicas serão de-senvolvidas principalmente entre o segundo semestredeste ano e o primeiro de 2014. Nos últimos meses se-rá desenvolvido o grosso das tarefas de renderização,desenho das futuras estratégias de observação, inte-gração e avaliação, diálogo com as partes interessadase implementação. Tudo isso, além de outras tarefas queserão mantidas ao longo do projeto, como o gerencia-

O

Pela sua história e suas características, os mares mediterrâneo e negro foram muito afetados Pela

suPerexPloração Pesqueira e a contaminação urbana e industrial, além de outras atividades e fatores

que afetam ao ecossistema marinho. o Projeto Policy-oriented marine environmental research in

the southern euroPean seas (Perseus) Pretende unir as Partes interessadas com conhecimento e

Poder de decisão, ProPorcionando-lhes as ferramentas científicas, tecnológicas e sociais adequadas

Para conseguir que estes dois mares sejam mais limPos, sãos e Produtivos em 2020

Las ciudades, fuente de contaminadión. As cidades, fontes de contaminação.

Page 76: Magazine Océano nº 4

76

normativo que mejore la gestión de los ecosistemas ma-rinos del Mediterráneo y el mar Negro, también denomi-nados SES (del inglés Southern European Seas). En pa-labras de Canals, “el reto principal del proyecto esintegrar el conocimiento científico en la gestión, de modoque se pueda alcanzar razonablemente el reto de un Me-diterráneo más limpio, sano y productivo en 2020 o, almenos, haber hecho progresos reconocibles en estesentido”. Para cumplir con este propósito, PERSEUScuenta con 54 socios y más de 300 científicos, reparti-dos en 22 países, que deberán llevar a cabo los estudiosy presentar las herramientas a finales de 2015. Estasnuevas herramientas se desarrollarán con el fin de eva-luar el estado actual del ambiente costero y marino, me-jorando los actuales sistemas de observación y am-pliándolos.Canals destaca que conseguir un grado de influencia im-portante de tipo político y social “es una de las principa-les fuerzas que nos mueven. Hay múltiples acciones, re-gulables desde el punto de vista legislativo, que puedencontribuir sustancialmente al alcance de ese buen esta-do ambiental que se pretende para el Mediterráneo. Noes sólo que quien tenga que tomar decisiones políticasescuche a los científicos –que también–, si no que lasmedidas que se implementen y los mecanismos de con-trol tengan sentido. Un ejemplo es el de la regulación dela pesca a partir de cuotas de capturas de especies. Asínunca se conseguirá la sostenibilidad. La gran mayoríade artes no pescan una sola especie, si no muchas, cony sin valor comercial, las cuales se devuelven almar…muertas. Hay que ir a regular el esfuerzo pesqueroper se, cuantificar todo lo qué se pesca y no sólo lo quése descarga en puerto atendiendo a las cuotas de un nú-

mero limitado de especies. Hay que fijarse como objeti-vo la sostenibilidad del ecosistema en su conjunto, nosólo de unas pocas especies. No tiene sentido.”

s importante entender la singu-laridad de los mares Mediterrá-neo y Negro y cómo esto afectaal diseño y a la estrategia dePERSEUS. Por su disposicióngeográfica son muy distintos deotros mares: al estar encerrados,se encuentran sometidos a to-das las presiones de las tierrasque lo rodean. Además, el Medi-terráneo es desde hace siglosun lugar de tránsito de naves de

recreo y comercio, y, también, cuenta con otras activi-dades antropogenicas que le afectan directamente, co-mo el uso de los fondos marinos, las extracciones de pe-tróleo y otras muchas. En el Mediterráneo y el mar Negroconvergen múltiples intereses de países con regímenes ypolíticas muy diversos. Es en los países ribereños del surde Europa donde se concentran la mayor parte de la po-blación, los mayores puertos, industrias e infraestructu-ras, y gran parte de la actividad pesquera. Por este mo-tivo, estos países tienen mayor responsabilidad enasegurar una gestión marina que asegure un buen esta-tus ambiental de ambos mares.PERSEUS ya ha comenzado. El pasado enero, un nutri-do grupo de integrantes del proyecto se reunió en Bar-celona –en un ecuentro organizado por Canals– parapresentar los resultados de su primer año de trabajo. Enel encuentro se expusieron las actividades generadorasde estrés (o “stressors”) que afectan las distintas regio-nes, principalmente, la industria pesquera, el transportemarítimo, los vertidos industriales y agrícolas, la pros-pección y explotación de hidrocarburos y otros recursosminerales, y las mareas negras. Más específicamente, ysegún comenta Canals, “trabajos recientes de colegasnuestros han mostrado, por ejemplo, la presencia en se-dimentos de aguas profundas de éteres polibromodife-nílicos o PBDEs, que se usan como retardadores de lla-ma en electrodomésticos, materiales en construcción ytejidos. Habrían sido transportados por cascadas deaguas densas de plataforma prdominanemente a lo largode cañones submarinos. Y también contaminantes or-gánicos persistentes, concretamente compuestos orga-noclorados tóxicos usados como pesticidas. Se trata de

informe/relatório

Es importante entender la singularidad de los Mares Mediterráneo… Por su disposición geográfica son muy distintos de otros mares, al estar encerrados se encuentran sometidos atodas las presiones de las tierras que lo rodean.

E

Page 77: Magazine Océano nº 4

mento de dados, a comunicação e a divulgação para asociedade.O objetivo concreto do grupo de Miquel Canals den-tro de PERSEUS “centra-se no estudo de processosoceanográficos capazes de levar o sinal climático e an-tropogênico ao interior do oceano. Refiro-me às cas-catas de águas densas de plataforma, à convecção demar aberto e, também, aos grandes temporais. Todoseles transportam e sequestram grandes volumes dematéria orgânica e carbono, sedimentos, contaminan-tes e lixo, atuando, de certa forma, como limpadoresnaturais do mar costeiro. Também pesquisamos os im-pactos humanos diretos, como os causados pela pes-ca de arraste”.O aspecto mais inovador do projeto persegue estabe-lecer um diálogo entre cientistas e responsáveis econô-micos e políticos, que permita desenvolver um marconormativo que melhore o gerenciamento dos ecossiste-mas marinhos do Mediterrâneo e o mar Negro, tambémdenominados SES (do inglês Southern European Seas).Nas palavras de Canals, “o desafio principal do projeto éintegrar o conhecimento científico com o gerenciamen-to, de maneira que possa ser atingido razoavelmente oobjetivo de um Mediterrâneo mais limpo, são e produ-tivo em 2020 ou, ao menos, ter feito progressos recon-hecidos neste sentido”. Para cumprir com este propó-sito, PERSEUS conta com 54 sócios e mais de 300cientistas, repartidos em 22 países, que deverão de-senvolver os estudos e apresentar as ferramentas no fi-nal de 2015. Estas novas ferramentas serão desenvol-vidas com o fim de avaliar o estado atual do ambientecosteiro e marinho, melhorando os atuais sistemas deobservação e os ampliando.

anals destaca que conseguirum grau de influência impor-tante do tipo político e social “éuma das principais forças quenos movem. Há múltiplasações, reguláveis do ponto devista legislativo, que podemcontribuir substancialmente aoalcance desse bom estado am-biental que se pretende para oMediterrâneo. Não é só quequem tem que tomar decisões

políticas escute aos cientistas – também –, senão queas medidas que se implementem e os mecanismos de

controle façam sentido. Um exemplo é o da regulaçãode pesca a partir de cotas de capturas de espécies.Assim nunca se conseguirá a sustentabilidade. A gran-de maioria de artes não pescam uma espécie apenas,mas várias, com e sem valor comercial, e que são de-volvidas ao mar sem vidas. Há que regular o esforçopesqueiro per se, quantificar todo o que se pesca enão só o que se descarrega no porto atendendo às co-tas de um número limitado de espécies. Há que se fi-xar como objetivo a sustentabilidade do ecossistemaem seu conjunto, não só de umas poucas espécies.Não faz sentido.”É importante entender a exclusividade dos mares Me-diterrâneo e Negro e como isto afeta ao desenho e à es-tratégia de PERSEUS. Por sua disposição geográficasão muito diferentes de outros mares: ao estarem fe-chados, encontram-se submetidos a todas as pressõesdas terras que o rodeiam. Além disso, o Mediterrâneo éhá séculos um lugar de trânsito de navios de lazer e co-mércio, e, também, conta com outras atividades antro-pogênicas que lhe afetam diretamente, como o uso dosfundos marinhos, as extrações de petróleo e outros. NoMediterrâneo e no mar Negro convergem múltiplos in-teresses de países com regimes e políticas diversas. Énos países do sul da Europa onde se concentram amaior parte da população, os maiores portos, indústriase infraestruturas, e grande parte da atividade pesquei-ra. Por este motivo, estes países têm maior responsa-bilidade em assegurar um gerenciamento marinho queassegure um bom status ambiental de ambos mares.PERSEUS já começou. No último mês de janeiro, umgrande grupo de integrantes do projeto se reuniu em

CÉ importante entender a exclusividade dos Mares Mediterrâneo e Negro. Por sua disposiçãogeográfica são muito diferentes de outros mares; ao estarem fechados, encontram-se submetidos a enormes pressões procedentes das terras que o rodeiam.

Page 78: Magazine Océano nº 4

informe/relatório

78

policlorobifenilos (PCBs), diclorodifeniltricloroetano y susmetabolitos (DDTs), clorobencenos (CBzs) -como el pen-taclorobenceno y el hexaclorobenceno- y hexacloroci-clohexanos, con una área de máxima acumulación en-tre 1000 y 1500 m de profundidad en el Golfo de Leónoccidental. En trabajos en curso se ha observado tam-bién la presencia generalizada de microplásticos en lacolumna de agua y los sedimentos. Probablemente,también los haya en organismos que consumimos. Y to-do ello sin hablar del tapiz de basura del fondo del Me-diterráneo, con un lugar destacado para los envases deplástico y aluminio”.Una vez concluidos los trabajos de identificación deagentes estresantes, los socios del proyecto PERSEUSse centrarán en la creación de herramientas que ayudena mejorar la capacidad de los responsables políticos pa-ra crear marcos normativos adecuados y promover losprincipios de información y participación, tanto entre lospaíses de la Unión Europea como entre los no pertene-cientes a ella. Para lograr este objetivo hay que involu-crar de una parte a los responsables políticos y de otraa los usuarios finales, que son quienes deben adoptaractitudes y procederes individuales que faciliten la pro-tección de ambos mares y exigir a las autoridades quedestinen recursos a dicho fin. Aportar conocimiento yherramientas a los responsables políticos y a la ciuda-danía son los pilares fundamentales del proyecto.

in embargo, no existirá unaintegración satisfactoria entrecientíficos, políticos y usua-rios finales a menos que selogre concienciar a los ciuda-danos de las presiones yamenazas a que están some-tidos mares y océanos, y delas consecuencias que la nogestión o una mala gestióntendrán sobre la salud, laeconomía y la forma de vida

de las comunidades y países costeros en general. PER-SEUS debe interactuar eficazmente con los ciudadanospara que éstos entiendan sus repercusiones y compar-tan sus objetivos. A menudo existe la percepción de quelas acciones políticas en el campo del medio ambientetienen escasa o nula repercusión sobre nuestro día a díay nuestra forma de vida. Por eso es tan importante den-tro de la estrategia de PERSEUS la divulgación de susactividades y el compromiso de trabajo conjunto con losresponsables económicos y políticos.En primer lugar, PERSEUS favorece –a través de la apor-tación de nuevos conocimientos, herramientas y meto-dologías– la creación de una plataforma sólida para eldesarrollo de una cooperación científica internacional efi-

caz y con una clara orientación regional. Tras identificar,localizar y ponderar los principales agentes estresantesque actúan sobre el medio marino en los dos mares ob-jeto de estudio, los científicos formularán un pronósticomás exacto y dinámico de posibles escenarios de ries-go y, por tanto, podrán proponer medidas de prevencióny reacción. Estas propouestas serán trasladas a los res-ponsables políticos en un lenguaje claro, que facilite latoma de decisiones con una base científica sólida, ytambién social. PERSEUS ayudará a cerrar la brecha decomunicación que existe entre científicos y responsa-bles políticos. “La complejidad del proyecto requiere lle-var a cabo muchas acciones en el ámbito científico conel fin de utilizar los resultados del proyecto para el desa-rrollo de políticas de adaptación. El proyecto ha sido di-señado priorizando el intercambio de información entresus integrantes, lo que hace más fácil organizar el traba-jo, pero es un reto en términos de abordar las cuestio-nes de política relacionadas con el medio marino” afir-ma Evangelos Papathanassiou, del Centro Helénico deInvestigaciones Marinas, y coordinador del proyectoPERSEUS.A partir de este punto, la prioridad es trasladar estas ac-ciones a sus máximos y últimos beneficiarios: los ciuda-danos. Se busca un cambio de actitud entre los usua-rios, los consumidores y los trabajadores del mar, uncambio de conciencia a favor de la protección de losmares y océanos. Para ello es imprescindible la educa-ción ambiental, común en las últimas décadas, pero po-co centrada en el ecosistema marino, más allá de lascampañas acerca de la sobreexplotación pesquera y al-gunas especies emblemáticas. Se trata de centrarse enel respeto al medioambiente marino como un todo, a sus

S

Page 79: Magazine Océano nº 4

79

Barcelona – em um encontro organizado por Canals –para apresentar os resultados de seu primeiro ano detrabalho. No encontro foram expostas as atividades ge-radoras de estresse (ou “stressors”) que afetam as dife-rentes regiões, principalmente, a indústria pesqueira, otransporte marítimo, os desperdícios industriais e agrí-colas, a prospecção e exploração de hidrocarbonetos eoutros recursos minerais e as marés negras. Mais espe-cificamente, e segundo comenta Canals, “trabalhos re-centes de nossos colegas têm mostrado, por exemplo, apresença em sedimentos de águas profundas de éterespolibromodifenilícos ou PBDEs, que são usados comoretardadores de lume em eletrodomésticos, materiais deconstrução e tecidos. Teriam sido transportados por cas-catas de águas densas de plataforma predominane-mente ao longo de canhões submarinos. E também con-taminantes orgânicos persistentes, concretamentecompostos organoclorados tóxicos usados como pes-

ticidas. Trata-se de policlorobifenilos (PCBs), diclorodi-feniltricloroetano e seus metabólitos (DDTs), clorobenze-nos (CBzs) -como o pentaclorobenzeno e o hexacloro-benzeno - e hexaclorociclohexanos, com uma área demáximo agregado entre 1000 e 1500 m de profundida-de no Golfo de León ocidental. Em trabalhos em cursoforam observados também a presença generalizada demicroplásticos na coluna de água e nos sedimentos.Provavelmente, também exista nos organismos que con-sumimos. E tudo isso sem falar do lixo no fundo do Me-diterrâneo, com um lugar destacado para as embala-gens de plástico e alumínio”.Uma vez concluídos os trabalhos de identificação dosagentes estressantes, os sócios do projeto PERSEUSvão se centrar na criação de ferramentas que ajudem amelhorar a capacidade dos responsáveis políticos paracriar marcos normativos adequados e promover os prin-cípios de informação e participação, tanto entre os paí-

ARRIBA: Una de las finalidades de PERSEUS es implicara los gobiernos. En la foto, rueda de prensa delpresidente del Gobierno Español, Mariano Rajoy, y delprimer ministro de Turquía, Recep Tayyip Erdogan.

ACIMA: Uma das finalidades de PERSEUS é implicar aosgovernos. Na foto, o presidente do Governo de Espanha,Mariano Rajoy, e o primeiro ministro da Turquia, RecepTayyip Erdogan.

IZQUIERDA: Imágenes de la costa del Mediterráneo.

ESQUERDA: Imagens da costa do Mediterrâneo.

Page 80: Magazine Océano nº 4

informe/relatório

80

funciones y procesos naturales, llegando a niveles de re-generación adecuados para cada región marina, y no só-lo a la reducción de la contaminación química y por re-siduos. Los mares necesitan que los ciudadanosentiendan qué actitudes son contrarias a la buena ges-tión de los mismos, pero también que entiendan la ne-cesidad de aportar recursos económicos a la investiga-ción en esta materia y que exijan a sus representantespolíticos actuaciones rigurosas y eficaces. Los científi-cos deben involucrarse, explicando a la sociedad la si-tuación actual de los mares y océanos y las consecuen-cias de no tomar medidas de protección con carácterinmediato.PERSEUS, a través de los medios de comunicación y deorganizaciones no gubernamentales, pretende generarun flujo regular de información, que se beneficie de la re-troalimentada entre los científicos y las partes interesa-das con el fin no sólo de crear conciencia, sino tambiénde educar en nuevas conductas. Seguir haciendo nego-cios como siempre (“business as usual”) ha dejado deser una opción: se debe buscar un equilibrio entre elmantenimiento de una actividad económica, regulandolas actividades con mayores impactos, y centrando losesfuerzos de protección en las zonas menos explotadas.Hay múltiples acciones, regulables desde el punto devista legislativo, que pueden contribuir sustancialmenteal alcance de ese buen estado ambiental que se preten-de para el Mediterráneo y el mar Negro. No es sólo quequien tenga que tomar decisiones políticas escuche alos científicos, que también, sino que las medidas quese implementen y los mecanismos de control tengansentido.El proyecto también contempla actividades de forma-ción dirigidas a dos de sus pilares básicos: la comuni-dad científica y la ciudadanía. En concreto, para los cien-tíficos se llevan a cabo cursos centrados en el manejode herramientas específicas y en la promoción de losprincipios de la Directiva Marco sobre Estrategia Marinay políticas de adaptación. Entre las actividades pensa-das para que los científicos se acerquen al público engeneral destaca el programa “Científicos Ciudadanos”,que incluye las jornadas JellyWatch, de vigilancia de me-

dusas, y LitterWatch, de vigilancia de basuras dirigidosa jóvenes y niños. Mediante este programa, el públicopuede proporcionar a los científicos una información va-liosa sobre el medio marino, especialmente en las zonascosteras, donde las medusas aparecen con frecuenciay la basura es arrastrada por el viento, las corrientes y eloleaje. En opinión de Papathanassiou, “PERSEUS ha de-sarrollado un plan excelente para la difusión del conoci-miento, la colaboración con otros proyectos y la partici-pación del público, la cual va más allá de las fronteras ylas regiones”.

l esfuerzo que implica unproyecto de la envergadu-ra de PERSEUS es grande,en buena medida por la di-ficultad de poner en comúnel trabajo de grupos inter-disciplinares de más deveinte países con políticasy formas de actuación dife-rentes pero, sin duda, el es-fuerzo vale la pena. Todoello con la dificultad añadi-

da de trasladar los resultados de los más de 300 cientí-ficos (biólogos, oceanógrafos físicos y químicos, geólo-gos, modelizadores, ingenieros…) que trabajan en elproyecto y que, a su vez, éstos entiendan las necesida-des de las ciencias sociales. Eso sin contar con lo leja-nas que puedan resultar estas investigaciones para lasociedad si, como se ha explicado, no sé trasladan a ellacorrectamente. Vale como ejemplo el mencionado porMiquel Canals, sobre la composición de la gasolina ac-

E

“El reto principal del proyecto es integrar el conocimiento científico en la gestión, de modoque se pueda alcanzar razonablemente el reto de un Mediterráneo y un mar Negro más limpios, sanos y productivos en 2020”

Mapa de los socios del proyecto PERSEUS.Mapa dos parceiros do projecto PERSEUS.

Page 81: Magazine Océano nº 4

81

ses da União Europeia como entre os não pertencentesa ela. Para conseguir este objetivo há que envolver deuma parte aos responsáveis políticos e de outra aosusuários finais, que são quem devem adotar atitudes eprocedimentos individuais que facilitem a proteção deambos mares e exigir às autoridades que destinem re-cursos a dito fim. Contribuir com conhecimento e ferra-mentas aos responsáveis políticos e à cidadania são ospilares fundamentais do projeto.No entanto, não existirá uma integração satisfatória entrecientistas, políticos e usuários finais a não ser que seconsiga conscientizar aos cidadãos das pressões eameaças a que estão submetidos os mares e oceanos, edas consequências que o não gerenciamento ou ummau gerenciamento terão sobre a saúde, a economia e aforma de vida das comunidades e países costeiros emgeral. PERSEUS deve interagir eficazmente com os ci-dadãos para que estes entendam suas repercussões ecompartilhem seus objetivos. Com frequência existe apercepção de que as ações políticas no campo do meioambiente têm escassa ou nula repercussão sobre nos-so dia a dia e nossa forma de vida. Por isso é tão impor-tante dentro da estratégia de PERSEUS a divulgação desuas atividades e o compromisso de trabalho conjuntocom os responsáveis econômicos e políticos.Em primeiro lugar, PERSEUS favorece – através da con-tribuição de novos conhecimentos, ferramentas e meto-dologias – a criação de uma plataforma sólida para o de-senvolvimento de uma cooperação científicainternacional eficaz e com uma clara orientação regio-nal. Depois de identificar, localizar e ponderar os princi-pais agentes estressantes que atuam sobre o meio ma-rinho nos dois mares objeto de estudo, os cientistas

formularão um prognóstico mais exato e dinâmico depossíveis palcos de risco e, portanto, poderão propormedidas de prevenção e reação. Estas propostas serãotransladadas aos responsáveis políticos em uma lingua-gem clara, que facilite a tomada de decisões com umabase científica sólida, e também social. PERSEUS aju-dará a fechar a brecha de comunicação que existe en-tre cientistas e responsáveis políticos. “A complexidadedo projeto requer o desenvolvimento de muitas açõesno âmbito científico com o fim de utilizar os resultadosdo projeto para o desenvolvimento de políticas de adap-tação. O projeto vem sendo desenhado priorizando o in-tercâmbio de informação entre seus integrantes, o quefaz mais fácil organizar o trabalho, mas é um desafio emtermos de abordar as questões de política relacionadascom o meio marinho” afirma Evangelos Papathanassiou,do Centro Helénico de Investigações Marinhas, e coor-denador do projeto PERSEUS.A partir deste ponto, a prioridade é transladar estasações a seus máximos e últimos beneficiários: os ci-dadãos. Busca-se uma mudança de atitude entre osusuários, os consumidores e os trabalhadores do mar,uma mudança de consciência a favor da proteção dosmares e oceanos. Para isso é imprescindível a educaçãoambiental, comum nas últimas décadas, mas poucocentrada no ecossistema marinho, para além das cam-panhas a respeito da superexploração pesqueira e algu-mas espécies emblemáticas. Trata-se de centrar no res-peito ao meio ambiente marinho como um todo, as suasfunções e processos naturais, chegando a níveis de re-generação adequados para a cada região marinha, e nãosó à redução da contaminação química e por resíduos.Os mares precisam que os cidadãos entendam que ati-tudes são contrárias ao bom gerenciamento dos mes-mos, mas também que entendam a necessidade decontribuir recursos econômicos à pesquisa nesta maté-ria e que exijam de seus representantes políticosatuações rigorosas e eficazes. Os cientistas devem serenvolvidos, explicando à sociedade a situação atual dosmares e oceanos e as consequências de não tomar me-didas de proteção com caráter imediato.

“O desafio principal do projeto é integrar o conhecimento científico com o gerenciamento demaneira que possa ser atingido razoavelmente o objetivo de um Mediterrâneo e um marNegro mais limpos, sãos e produtivos em 2020”

Diagrama de flujo de trabajo.Diagrama de fluxo de trabalho.

Page 82: Magazine Océano nº 4

informe/relatório

82

tual. La decisión de abandonar el uso de la gasolina conplomo tras los estudios realizados por investigadores hatenido consecuencias muy positivas y cuantificables so-bre la salud de las personas y del medioambiente.Los resultados mínimos esperados tras el proyecto sonel análisis riguroso y sistemático de los indicadores delbuen estado ambiental de ambos mares, según la Es-trategia Marina, y el desarrollo de un marco explícito depolíticas de adaptación, incluyendo medidas y reco-mendaciones de apoyo a políticas que impulsen una me-jor gestión de los SES o mares del sur de Europa.Sabemos ahora que los ecosistemas marinos estás pa-sando por una situación crítica en gran parte de los ma-res y océanos del planeta. Una de las dificultades conque se enfrenta la mejora del estado ambiental de losecosistemas marinos, y la propia investigación marinaen Europa, ese debe a la crisis económica y social enque se encuentra inmersa. Papathanassiou, el coordina-dor del proyecto avisa que “aunque la coyuntura econó-mica actual es evidentemente muy difícil, la meta de2020 no depende sólo de la economía. Creo que el ob-jetivo se puede lograr. Dicho esto, no debemos olvidarlas medidas concretas, las actividades de supervisión ylas políticas que deben seguirse con el fin de tener un

proceso de iteración eficaz en nuestro marco temporal,que es de seis años. Estoy seguro de que si todos tra-bajamos con esa visión en la cabeza el resultado serámuy gratificante y de que se obtendrá un progreso ex-celente en términos de calidad ambiental en el conjuntode los mares europeos” En definitiva, PERSEUS trata de contribuir a dar un pa-so adelante mayúsculo, basándose en los actuales co-nocimientos y herramientas científicas e involucrando aun gran número de imvestigadores de muchos paísesde la Unión Europea, y de otros no comunitarios, querodean el Mediterráneo y el mar Negro. Se espera queel proyecto sea capaz de aprovechar las oportunidadesque brinda la cooperación científica a través de progra-mas de formación, de intercambio de personal y de di-fusión del conocimiento, desde el ciudadano de piehasta los más altos responsables políticos, logrando lamáxima colaboración entre las diferentes regiones y pa-íses ribereños. Y, con todo ello, contribuir de manerasignificativa al alcence de los objetivos impuestos a lar-go plazo para la gestión sostenible de los mares del surde Europa.

Las distintas actividades humanas generan un fuerte impacto sobre maresrodeados de tierra, como el Mediterráneo y el Mar Negro.

As diferentes atividades humanas geram um forte impacto sobre mares rodeadosde terra, como o Mediterrâneo eo Mar Negro.

Page 83: Magazine Océano nº 4

83

PERSEUS, através dos meios de comunicação e de or-ganizações não governamentais, pretende gerar um flu-xo regular de informação, que beneficie a retroalimen-tação entre os cientistas e as partes interessadas com ofim não só de criar consciência, senão também de edu-car em novas condutas. Seguir fazendo negócios comosempre (“business as usual”) tem deixado de ser umaopção: deve se buscar um equilíbrio entre a manutençãode uma atividade econômica, regulando as atividadescom maiores impactos, e centrando os esforços de pro-teção nas zonas menos exploradas. Há múltiplas ações,reguláveis desde o ponto de vista legislativo, que podemcontribuir substancialmente ao alcance desse bom es-tado ambiental que se pretende para o Mediterrâneo eo mar Negro. Não é só que quem tenha que tomar de-cisões políticas escute aos cientistas, que também,senão que as medidas que se implementem e os meca-nismos de controle façam sentido.O projeto também contempla atividades de formação di-rigidas a dois de seus pilares básicos: a comunidadecientífica e a cidadania. Em concreto, para os cientistasforam desenvolvidos cursos centrados no manejo de fe-rramentas específicas e na promoção dos princípios daDiretiva Marco sobre Estratégia Marinha e políticas deadaptação. Entre as atividades pensadas para que oscientistas se aproximem do público em geral, destaca-se o programa “Cidadãos Cientistas”, que inclui as jor-nadas JellyWatch, de vigilância de medusas, e Litter-Watch, de vigilância de lixos dirigidos a jovens ecrianças. Por meio deste programa, o público pode pro-porcionar aos cientistas uma informação valiosa sobreo meio marinho, especialmente nas zonas costeiras, on-de as medusas aparecem com freqüência e o lixo éarrastado pelo vento, as correntes e as ondas. Na opi-nião de Papathanassiou, “PERSEUS tem desenvolvidoum plano excelente para a difusão do conhecimento, acolaboração com outros projetos e a participação do pú-blico que vai para além das fronteiras e as regiões”.O esforço que implica um projeto da envergadura dePERSEUS é grande, em boa medida pela dificuldade depôr em comum o trabalho de grupos interdisciplinaresem mais de vinte países com políticas e formas deatuação diferentes mas, sem dúvida, o esforço vale a pe-na. Tudo isso com a dificuldade acrescentada de trans-ladar os resultados dos mais de 300 cientistas (biólogos,oceanógrafos físicos e químicos, geólogos, modeliza-dores, engenheiros…) que trabalham no projeto e que,por sua vez, estes entendam as necessidades das ciên-cias sociais. Isso sem contar com o quão longínquaspossam resultar estas pesquisas para a sociedade se,como se explicou, não se transladam a ela corretamen-te. Vale, como exemplo, o mencionado por Miquel Ca-nals, sobre a composição da gasolina atual. A decisãode abandonar o uso da gasolina com chumbo depois

dos estudos realizados por pesquisadores tem tido con-sequências muito positivas e quantificáveis sobre a saú-de das pessoas e do meio ambiente.Os resultados mínimos esperados depois do projeto sãoa análise rigorosa e sistemática dos indicadores do bomestado ambiental de ambos mares, segundo a Estraté-gia Marinha, e o desenvolvimento de um marco explícitode políticas de adaptação, incluindo medidas e reco-mendações de apoio a políticas que impulsionem ummelhor gerenciamento dos SES ou mares do sul de Eu-ropa.

abemos agora que osecossistemas marinhosestão passando por umasituação crítica em grandeparte dos mares e oceanosdo planeta. Uma das difi-culdades com que se en-frenta a melhora do estadoambiental dos ecossiste-mas marinhos, e a própriainvestigação marinha naEuropa, deve-se à crise

econômica e social em que se encontra imersa. Papat-hanassiou, o coordenador do projeto avisa que “aindaque a conjuntura econômica atual é evidentemente mui-to difícil, a meta de 2020 não depende só da economia.Acho que o objetivo pode ser conseguido. Dito isto, nãodevemos esquecer as medidas concretas, as atividadesde supervisão e as políticas que devem ser seguidascom o fim de ter um processo de interação eficaz emnosso marco temporário, que é de seis anos. Estou se-guro de que se todos trabalhamos com essa visão nacabeça, o resultado será muito gratificante e de que seobterá um progresso excelente em termos de qualidadeambiental no conjunto dos mares europeus”Por fim, PERSEUS trata de contribuir com um enormepasso adiante, baseando-se nos atuais conhecimentos eferramentas científicas e envolvendo um grande núme-ro de pesquisadores de muitos países da União Euro-peia, e de outros não comunitários, que rodeiam o Me-diterrâneo e o mar Negro. Espera-se que o projeto sejacapaz de aproveitar as oportunidades que brinda a co-operação científica através de programas de formação,de intercâmbio de pessoal e de difusão do conhecimen-to, desde o cidadão até os mais altos responsáveis polí-ticos, conseguindo a máxima colaboração entre as dife-rentes regiões e países. E, com tudo isso, contribuir demaneira significativa ao alcance dos objetivos impostosa longo prazo para o gerenciamento sustentável dos ma-res do sul da Europa.

S

Page 84: Magazine Océano nº 4

Agenda

84

DESLIZAMIENTOS SUBMARINOS Y TSUNAMIS ENEL MAR DE ALBORÁN. UN EJEMPLO DE MODELIZACIÓN NUMÉRICA

La principal novedad que ofrece este libro es la simula-ción de un tsunami producido por un deslizamiento sub-marino, utilizando modelos muy novedosos que no hansido empleados hasta la fecha en esta aplicación. Estasimulación permite extraer importantes conclusiones pa-ra la prevención de riesgos litorales y para la poblaciónque se asienta en las riberas de los mares y océanos. El caso que se presenta reconstruye, mediante la imple-mentación de un modelo numérico, el escenario en elque se produjo un importante deslizamiento submarinoque movilizó una masa de material próxima a los 1.000millones de metros cúbicos, desplazándola con una caí-da casi en vertical de unos 800 metros. Se trata de unaincisión que se ha producido cerca de la isla de Alborán yque se denomina el Cañón Al-Boraní.La caída súbita de semejante masa sedimentaria a lo lar-go de la vertiente de la Dorsal de Alborán produjo una olagigante que alcanzó la costa ibérica (Málaga, Granada yAlmería) y la costa africana produciendo un impacto ca-tastrófico en sus litorales. La posibilidad de que estosepisodios se repitan, permite encontrar indiscutibles uti-lidades a las simulaciones numéricas con el fin de preve-nir riesgos poco deseables.

A principal novidade que oferece este livro é a simulaçãode um tsunami produzido por um deslizamento subma-rino, utilizando novos modelos que não haviam sido em-pregados até a data desta aplicação. Esta simulação per-mite extrair importantes conclusões para a prevenção deriscos litorais e para a população que se assenta nas ri-beiras dos mares e oceanos. O caso que se apresenta reconstrói, por meio da imple-mentação de um modelo numérico, o cenário no qual foiproduzido um importante deslizamento submarino quemobilizou uma massa de material próxima a um bilhãode metros cúbicos, movendo-a com uma caída vertical

de quase 800 metros. Trata-se de uma incisão que foiproduzida próxima a ilha de Alborán e que se denominaCañón Al-Boraní.A caída súbita de semelhante massa sedimentar ao longoda vertente da Dorsal de Alborán produziu uma onda gi-gante que alcançou a costa ibérica (Málaga, Granada e Al-mería) e a costa africana produzindo um impacto catastró-fico em seus litorais. A possibilidade de que estes episódiosse repitam permite encontrar indiscutíveis utilidades às si-mulações numéricas com o fim de prevenir riscos.

GUIA DE ATIVIDADES PRÁTICAS SOBRE O AMBIENTE MARINHO

Publicação brasileira voltada para instituições de ensino,professores e alunos que visa colaborar na compreensãodas características físicas, químicas, geológicas, bioló-gicas e socioeconômicas dos oceanos. O Guia 2012 foidesenvolvida para a Olimpíada Nacional de Oceanografiae destaca os recursos marinhos e sua importância paraa economia, os efeitos da interferência do homem na ex-tração desses recursos, as medidas governamentais enão governamentais adotadas para a preservação e ma-nutenção deste ecossistema e o papel de cada cidadãoneste processo.

Publicación brasileña destinada a instituciones de ense-ñanza, profesores y alumnos que pretende colaborar a lacomprensión de las características físicas, químicas, ge-ológicas, biológicas y socioeconómicas de los océanos.Lo Guía 2012 fue desarrollado para la Olimpíada Nacionalde Oceanografía realizada en Brasil y destaca los recur-sos marinos y su importancia para la economía, los efec-tos de la acción humana en la extracción de dichos re-cursos, así como las medidas gubernamentales y nogubernamentales adoptadas para la preservación y man-tenimiento del ecosistema marino y el papel de cada ciu-dadano en este proceso.

http://issuu.com/jrrbraun/docs/guia_ono_2012_revisado

Livros/Libros

EDITORIAL. INSTITUTO ESPAÑOL DE OCEANOGRAFÍAAUTORES VARIOS

EDITORIAL. AOCEANOAUTORES VARIOS

Page 85: Magazine Océano nº 4

85

RecetaReceita

Son dos las especie más consumidas de rape: el co-mún o blanco (Lophius piscatorius) y el negro o rojizo(Lophius budegassa). Gastronómicamente es másapreciado el segundo. Ambas especies habitan losfondos marinos –desde poca profundidad hasta másallá de los 1.000 metros– en el Atlántico nororiental, elMediterráneo y el mar Negro.Se camufla a la perfección gracias a su coloración y asus expansiones dérmicas, que le hacen parecer unapiedra cubierta de algas. Así, semienterrado en el fon-do, captura a sus presas, a las que atrae agitando elillicium, un apéndice que aparenta ser una presa fácilque nada sobre la imperceptible boca del rape. Es una especie muy voraz, que se alimenta de espe-cies de gran tamaño como merluzas, brótolas, etc. queen ocasiones superan el suyo propio.

INGREDIENTES: Cebollas, aceite de oliva, patatas, rape,dientes de ajo, pimentón dulce y picante.

MODO DE PREPARACIÓN� Poner en una cazuela agua, una cebolla y un chorro

de aceite de oliva.� Pelar las patatas cortadas en cuartos y echarlas en

la cazuela. Cocer durante 10 minutos.� Cortar el rape en rodajas, no muy finas y sal al gusto. � Una vez pasados los 10 minutos, añadir el rape a la

cazuela, y cocer otros diez minutos. Comprobar quelas patatas ya están hechas y sacar el pescado y laspatatas a una bandeja.

� Poner aceite de oliva en una sartén y añadirle losdientes de ajo laminados. Cuándo empiecen a do-rarse retirar del fuego y añadir pimentón dulce y unpoquito de pimentón picante.

� Regar el pescado y las patatas con la salsa y ya es-tará listo para comer

Receta cedida por A Rañada (http://www.ranhada.com)

São duas as espécies mais consumidas de tamboril:a também chamada panadeira ou peixe sapo (Lophiuspiscatorius) e o tamboril-preto (Lophius budegassa).Gastronomicamente, o segundo é o mais apreciado.As duas espécies habitam o fundo do mar – desdeáguas rasas até mais de 1.000 metros de profundida de– no Atlântico Nordeste, Mediterrâneo e mar Negro.Camufla-se perfeitamente pela seu coloração e assuas expansões dérmicas, que lhe dão a aparência deuma rocha coberta de algas. Assim, meio enterrado nofundo, captura as suas presas, que atrai acenando oillicium, um apêndice que parece ser uma presa fácilque nada sobre a sua boca imperceptível.É muito voraz, alimentando-se de espécies de grandeporte, como a pescada, abróteas e outras, por vezesmaiores que o seu próprio corpo.

INGREDIENTES: Cebolas, azeite de oliva, batatas, tam-boril (panadeira, peixe sapo…), dentes de alho, pápri-ca doce e picante.

MODO DE PREPARAÇÃO� Pôr água em uma caçarola (panela), uma cebola e

um pouco de azeite de oliva.� Descascar as batatas e cortá-las em quatro partes e

jogá-las na caçarola. Cozinhar durante 10 minutos.� Cortar o peixe em rodelas, não muito finas e adicio-

nar sal à gosto. � Depois de 10 minutos, acrescentar o peixe e cozin-

har por mais dez minutos. Verificar se as batatasestão cozidas e colocar em uma travessa.

� Pôr azeite de oliva em uma frigideira e acrescentar-lhe os dentes de alho laminados. Quando começa-rem a dourar, retirar do fogo e acrescentar pápricadoce e um pouco de páprica picante.

� Regar o peixe e as batatas com o molho e está pron-to para comer

Receita do site A Rañada (http://www.ranhada.com)

Rape (Lophius piscatorius oLophius budegassa) con ajada oa la gallega

Tamboril (Lophius piscatorius ouLophius budegassa) com ajadaou à galega

gastronomíagastronomia

Page 86: Magazine Océano nº 4

agendaSinaval-EurofishingDel 16 al 18 de abril / Do 16 até 18 de Abril Bilbao, España / Bilbau, EspanhaUn total de 231 firmas de 26 países ocuparán la zona expositiva de SINAVAL-EUROFISHING ELITE 2011, ubicada en el Pabellón Luxua, dentro del Centro deCongresos de Bilbao Exhibition Centre, una feria Internacional de la IndustriaNaval, Marítima y Portuaria. En este espacio comercial destacará la presencia deproductos y servicios de mercados como Italia, Portugal, Francia, Holanda, Suiza,Suecia y China. Los sectores que conformarán la muestra serán los de cámara demáquinas, equipamiento de cubierta, casco y carga, electricidad y electrónicanaval, equipamiento de habilitación, equipamientos especiales para buques eindustria naval. Um total de 231 empresas de 26 países ocuparão a zona expositiva de SINAVAL-EUROFISHING ELITE 2011, localizada no Pabellón Luxua, dentro do Centro deCongressos de Bilbao Exhibition Centre, uma feira Internacional da IndústriaNaval, Marítima e Portuaria. Neste espaço comercial se destacará a presença deprodutos e serviços de mercados como Itália, Portugal, França, Holanda, Suiça,Suécia e China. Os setores que conformarão a mostra serão os de câmara demáquinas, equipamento de alojamento, casco e carga, eletricidade e eletrônicanaval, equipamento de habilitação, equipamentos especiais para navios eindústria naval. Será realizada durante a Semana de Energia Marinha de Bilbao http://www.sinaval-bmew.eu/portal/page/portal/BMEW

BMEW - Bilbao Marine Energy Week 2013Del 15 al 19 de abril / Do 15 até 19 de Abril Bilbao, España / Bilbau, EspanhaLa energía del mar será el centro de toda una serie de jornadas, seminarios yactividades organizadas por el Ente Vasco de la Energía (EVE) y TECNALIAenmarcadas en la que se ha denominado la Semana de la Energía Marina deBilbao, en el marco de la feria Sinaval Eurofishing. Un total de 40 ponentesinternacionales presentarán últimos avances tecnológicos, experiencias yperspectivas de futuro sobre eólica marina, energía de las olas y corrientesmarinas en dos días de conferencias. La semana se complementa con reunionestécnicas, una exposición profesional, actos sociales y una visita a la planta deenergía de las olas de Mutriku. A energia do mar será o centro de toda uma série de jornadas, seminários eatividades organizadas pelo Ente Vasco de la Energía (EVE) e TECNALIAenquadradas no que se denominou a Semana da Energía Marina de Bilbao, nomarco da feira Sinaval Eurofishing. Quarenta palestrantes internacionais vãoapresentar os últimos avanços tecnológicos, experiências e perspectivas defuturo sobre eólica marinha, energia das ondas e correntes marinhas em dois diasde conferências. A semana se complementa com reuniões técnicas, umaexposição profissional, atos sociais e uma visita à planta de energia de las olas deMutriku. http://www.sinaval-bmew.eu/portal/page/portal/BMEW

agendaferial

Page 87: Magazine Océano nº 4

www.magazineoceano.comwww.magazineoceano.comwww.magazineoceano.comwww.magazineoceano.comwww.magazineoceano.comwww.magazineoceano.com

www.magazineoceano.com

www.magazineoceano.com

www.magazineoceano.comwww.magazineoceano.comwww.magazineoceano.comwww.magazineoceano.comwww.magazineoceano.comwww.magazineoceano.com

www.magazineoceano.com

MIRA / O

LHA

Page 88: Magazine Océano nº 4

Revista apoyada por el Área de Ciencia, Tecnología eInnovación de la Delegación de la Unión Europea en Brasil.

Revista apoiada pelo Setor de Ciência, Tecnologia eInovação da Delegação da União Europeia no Brasil.