A investigación en valorDiálogos 01

A investigación en valorDiálogos 01

Sección coordinada por Ana Bellón, Antonio García e Uxío Labarta

Hoxe a civilización aparece cada vez máis involucrada nunha infinitaconcatenación de medios e fins no interior da cal a finalidade conver-teuse no contido do motivo, e a utilidade elevada a significado xera afalla de significado.

Hannah Arendt, The Human Condition (1958)

Acita de Hannah Arendt serve para ilustrar unha das teimasda nosa sociedade actual: a valoración dos resultados porriba dos motivos e as necesidades que os fan útiles. Atopá-

monos cada día coa obriga de conseguir un obxectivo, moitas vecessen valorar o esforzo necesario para obtelo ou sen reflexionar sobrea ganancia que obtemos tentando realizalo. Esta desmesura senpaciencia deixa pouco espazo á crítica, á reflexión sobre o significa-do dos nosos actos, e á valoración dos erros que cometemos.

Faise necesario, daquela, procurar espazos de debate e reflexiónno medio da velocidade coa que acontecen as decisións que trans-forman os nosos xeitos de vida. Converter nun hábito a reflexiónsobre calquera decisión é un bo costume, xa que nos obriga a cues-tionar as decisións e comparalas con outras. E é que fornecer alter-nativas e novos puntos de vista é a mellor maneira de melloralas eser construtivos.

Con esta intención, dende a Asociación de Bolseiros da Funda-ción Barrié abrimos un espazo de debate ao que chamamos “Diálo-gos”, iniciativa que procura ofrecer un punto de encontro para areflexión sobre temas de interese social co obxectivo de crear opi-nión e transmitir parte da experiencia adquirida na nosa formaciónno estranxeiro, propiciando o intercambio de ideas e a reunión depersoas de distintas disciplinas cos axentes que están a tomar deci-sións sobre cuestións que afectan á nosa sociedade.

“Diálogos 01” celebrouse na Coruña o 27 de novembro do2010, na sede da Fundación Barrié. “A mellora da capacidade inves-tigadora en Galicia” foi o tema escollido pola súa importancia parao noso futuro desenvolvemento, pola precaria situación dos inves-tigadores e pola falla de coñecemento que a nosa sociedade tensobre o valor da investigación. Neste número de GRIAL achéganseas conclusións do debate e do traballo previo dos cinco grupos que

Introdución

Como mellorar a capacidade investigadora en Galicia

A N T O N I O G A R C Í A F E R N Á N D E Z

Fotografía: J. Albertos�

“A investigación en valor. Diálogos 01”

é unha iniciativa da Asociación

de Bolseiros da Fundación Barrié.

trataron áreas relacionadas coa investigacióncientífica, a innovación e o emprendemento enGalicia.

A necesidade dun gran pacto galego polainvestigación, de políticas máis ambiciosas de apoioá carreira científica, de coordinación e rendiciónde resultados nas iniciativas de apoio ao empren-demento, de máis implicación da empresa noesforzo investigador, de intensificación da rela-ción comunidade científica-sector produtivo, emais da optimización da posta en valor dos resul-tados de investigación, foron algunhas das con-clusións ás que chegaron relatores e invitados aodebate.

Reflexionar sobre a mellora da capacidadeinvestigadora galega é unha oportunidade parapensar sobre as necesidades e os recursos que teno país, sobre como estamos organizando o seufuturo, sobre a necesaria planificación e previsióna longo prazo de programas e estruturas que per-mitan o noso desenvolvemento e o noso crece-mento como sociedade para situarnos no mundoe abrir espazos de relación onde a mellora daprodutividade e a obtención de gaños materiaissexan motivos que teñan como fin a mellora dacalidade de vida dos galegos.

A produción investigadora proporciona a ba -se do futuro desenvolvemento económico, sociale cultural dun país. Numerosos estudos e indica-dores confirman que entre a metade e os dousterzos do crecemento económico dos países occi-dentais dependerá da innovación. ¿Como deberá

ser a planificación da política ciéntifica paraalcanzar estas metas?

Faise imprescindible un modelo de investiga-ción estable no tempo, que permita establecerobxectivos a curto, medio e longo prazo paracoordinar e mellorar a situación do sistemapúblico en relación co sistema produtivo, osaxentes financeiros, os operadores públicos e pri-vados de capital risco, investidores privados,bancos e caixas de aforro; de xeito que se corrixaa falla de recursos humanos na investigación, aatomización das actuacións, a dimensión insu -ficiente dos grupos e centros de investigación, a dificultade de incorporación de científicos e odesenvolvemento da carreira profesional dosinvestigadores e investigadoras máis novos;potenciando a capacidade para levar a cabo es -tratexias innovadoras nas nosas empresas e corri-xindo, asemade, a falla de especialización nossectores de maior contido tecnolóxico en inno-vación de produto, en utilización de tecnoloxíasavanzadas de produción, estimulando a coopera-ción entre empresas… ¿Como acadar un granpacto galego pola investigación coa participa-ción do goberno autónomo, os partidos conrepresentación parlamentaria, as universidades,asociacións empresariais, sindicatos e outrosaxentes sociais?

Son varios os actores que interveñen nos pro-cesos de innovación, sendo unha actividade fun-damentalmente empresarial na que poden influíras universidades, os centros tecnolóxicos e as

administracións públicas, facilitándoa ou incen-tivándoa dunha forma máis ou menos directa.¿Como conseguir un mellor intercambio, coordi-nación e apoio á innovación entre todos eles?

A porcentaxe de fondos de I+D da UniónEuropea captado por Galicia está por baixo doque lle correspondería por investimento, uninvestimento que se fai pequeno se nos compara-mos con outras partes de España e de Europa.Pero o problema non é tanto que haxa poucosfondos para I+D, senón en como se gastan. Pre-cisamos de accións estruturais profundas queincidan na creación de centros de investigacióntemáticos, con autonomía financeira, que mante-ñan un estrito control de resultados, con expec-tativas dignas, e que sexan pechados de nonfuncionaren, onde o investimento privado esteaavalado por un sistema de I+D crible e eficazpara activar o papel da empresa. ¿Como facermáis competitiva a investigación en Galicia?¿Como preparar mellor o noso sistema económi-co para coller investimento que busque unimpacto claro no contorno socioeconómico?

A sociedade galega precisa de máis emprende-mento, da necesidade de informar, educar e ins-pirar os mozos, introducíndoos no espíritoemprendedor dende idades temperás, co obxecti-vo de crear un caldo de cultivo que asegure unpanorama de futuro en Galicia cun alto índice deautoemprego baseado na creación de valor a par-tir do coñecemento. Todo isto fai necesario unesforzo de avaliación e seguimento rigoroso das

entidades que dan soporte ao emprendementodende a etapa universitaria, coordinando e opti-mizando a súa eficiencia, aumentando a visibili-dade dos emprendedores galegos como modelospositivos, establecendo programas, políticas e re -des sociais para promover relacións fluídas entreos centros educativos, as empresas e a sociedadeen xeral; potenciando a internacionalización dasiniciativas emprendedoras e reforzando a sensibi-lización en colectivos con menor tendencia caraao autoemprego. ¿Como mellorar o sistema edu-cativo para promover o espírito emprendedorentre os universitarios e investigadores (retorna-dos) galegos?

Estes e outros temas foron debatidos na pri-meira edición de “Diálogos”. As conclusións queachegamos nas seguintes páxinas, estruturadaspor grupos de debate, pretenden ser compartidascoa sociedade, impulsar a visión da necesidade deinstrumentos e políticas que melloren a nosacompetitividade, poñendo en valor, asemade,estratexias que incentiven o desenvolvementotecnolóxico e corrixan a nosa dependencia tecno-lóxica � �

As fotografías destas páxinas son cortesía da Fundación Barrié

O ERA3 dispón de instrumentos rexionais deinformación en España (Cataluña, Madrid,Valencia, País Vasco e Castela-León). En Catalu-ña toda a información se canaliza a través doConsell Interdepartamental de Recerca i Innova-ció Tecnològica (CIRIT) dependente da Genera-litat4. Entre os plans desenvolvidos nestaComunidade Autónoma destaca o Pacto Nacio-nal para a Investigación e Innovación5, un acor-do asinado en outubro de 2008 entre o gobernocatalán, os partidos políticos con representaciónparlamentaria, as universidades catalás, asocia-cións empresariais, sindicatos e outros axentessociais. Este pacto ten como folla de ruta unguión compartido na investigación e innovaciónpara os próximos anos, e establece os compromi-sos de todos os axentes co obxectivo de permitirpolíticas estables e sinérxicas entre todos os ac -tores do sistema cara ao horizonte do ano 2020.O obxectivo é achegarse ao 3 por cento do PIBinvestido en I+D en 2017, mentres que o inves-timento empresarial chegaría ao 4,5 por cento.

Dende abril de 2010 Cataluña dispón dunPlan de Investigación e Innovación (PRI, 2010-2013)6, a través do cal o goberno catalán exerceas actividades de planificación, promoción ecoordinación da investigación e innovación nopaís. Tamén é o principal instrumento en que seapoia o desenvolvemento do Pacto Nacional paraa Investigación e Innovación nos próximos catroanos. Este plan cobre o período ata 2013, co finde sincronizarse coa planificación Europea(FP7). A inversión prevista entre 2010 e 2013 éde 5.308 millóns de euros.

Outra das liñas estratéxicas do modelo de xes-tión catalán é o programa da Fundación ICREA(Institució Catalana de Recerca i Estudis Avan-

Éunha realidade incuestionable que nunhaeconomía globalizada o investimento enciencia e tecnoloxía se perfila como unha

das principais forzas motrices do crecementoeconómico e como un importante factor quecontribúe á evolución social e cultural. Numero-sos estudos e indicadores confirman que entre ametade e os dous terzos do crecemento económi-co futuro dos países occidentais dependerá, fun-damentalmente, da investigación e da innovación.Dada a súa relevancia, é imprescindible unmodelo de investigación estable no tempo, quepermita establecer obxectivos a curto, medio elongo prazo.

A Unión Europea (UE), por medio da Comi-sión Europea, dispón dunha Dirección Xeral deInvestigación no marco do Espazo Europeo de In -vestigación (ERA)1 que ten como misión impul-sar a política da UE no ámbito da investigación edesenvolvemento económico, coordinando asactividades para contribuír a mellorar a compe -titividade internacional. O Sétimo ProgramaMarco de Investigación e Desenvolvemento(2007-2013)2 é o principal instrumento da UEno financiamento da investigación en Europa(aproximadamente 54.000 millóns de euros ensete anos). O Sexto Programa Marco de Investi-gación (2002-2006), apoiou a investigaciónespañola con preto de 943.000.000 euros. Entreos países da UE-27, España ocupa o posto 21 entermos de exportacións de alta tecnoloxía e oposto número 15 en relación á porcentaxe departicipación exitosa no VII Programa marco(comparativamente, Alemaña está nos postos 10e 8 respectivamente).

O desenvolvemento rexional é esencial paraaumentar a capacidade de investigación da UE.

Modelos de investigaciónUnha aproximación económica

B E G O Ñ A G R A Ñ A S U Á R E Z | S A R E L A G A R C Í A

S A N T A M A R I N A | A U G U S T O V I L L A N U E V A

R O D R Í G U E Z

G R U P O B A R C E L O N A

çats)7, creada con capitais públicos no ano 2000co obxectivo de promover a excelencia da inves-tigación en Cataluña. As súas estratexias estánbaseadas na contratación de científicos con reco-ñecida reputación co obxectivo de liderar novosgrupos de investigación en Cataluña. ICREAsegue o modelo dun ‘institute without walls’(instituto sen paredes), xerando convenios pun-tuais con centros investigadores consolidados dopaís onde os profesores-ICREA desenvolven asúa actividade produtiva. No período 2000-2008contratou 222 profesores (júniors e seniors) endistintas áreas: Ciencias Biomédicas e da Vida(32 por cento), Ciencias Experimentais e daMatemática (27 por cento), Ciencias Sociais (10por cento), Ciencias Humanas (13 por cento) eNovas Tecnoloxías (17 por cento). A nivel estatalé a institución con maior número de bolsas doConsello Europeo de Investigación8 e conta coasbolsas mellor dotadas e competitivas que conce-de a Comisión Europea.

En Galicia, malia dispoñermos da Lei12/1993, do 29 de xullo, de Fomento de Inves-tigación e Desenvolvemento Tecnolóxico deGalicia9 co fin principal de coordinar os recur-sos, non temos un pacto estable autonómicopara a investigación que estea asinado por todosos axentes implicados. Ao abeiro desta norma,eixe legal da I+D+i na Comunidade Autónoma,foi creado o Plan Galego de Investigación e Des-envolvemento Tecnolóxico. O plan vixente ata o31 de decembro de 2010 foi o Plan Galego deInvestigación, Desenvolvemento e InnovaciónTecnolóxica (2006-2010, INCITE10). O seuobxectivo era impulsar o crecemento económicoe social de Galicia mediante a mellora da súacapacidade científico-tecnolóxica, facilitandodeste xeito a participación das empresas no pro-ceso de innovación e a extensión dos beneficiosda investigación ao conxunto da sociedade gale-ga. Prevíase chegar ao 1,5 por cento de investi-mento en I+D sobre o PIB e que o esforzoempresarial constituíse o 50 por cento, sendo oorzamento total para eses catro anos de 800

Begoña Graña Suárez é licenciada en Medicina pola Universidade de

Santiago de Compostela (USC) e médico especialista en Oncoloxía

Médica, MSc in Molecular Medicine do University College London.

Actualmente, é persoal estatutario no servizo de Oncoloxía Médica do

Hospital Arquitecto Marcide en Ferrol. Dende xaneiro de 2010 realiza un

período de investigación no Instituto de Oncoloxía do Hospital

Universitario de Vall d’Hebron de Barcelona nas Unidades de Tratamento

Molecular e Asesoramento Xenético do Cancro.

Sarela García Santamarina é Química pola Universidade de Santiago

de Compostela (USC), diploma de Estudos Avanzados (DEA)

en Bioquímica e Bioloxía Molecular pola Universidad Autónoma de

Barcelona, e diploma como Axente de Cooperación Internacional

da UPC. Na actualidade realiza a tese de doutoramento no

Departamento de Estrés Oxidativo e Ciclo Celular da Universidad

Pompeu Fabra de Barcelona.

Augusto Villanueva Rodríguez é doutor en Medicina pola

Universidade de Santiago de Compostela (USC).

Actualmente é investigador de posgrao no Laboratori de Recerca

Translacional d’Oncología Hepàtica, IDIBAPS (Centre Esther Koplowitz,

Barcelona), e director científico do consorcio HEPTROMIC, o primeiro

proxecto de investigación translacional con enfoque a cancro de fígado,

fundado pola Comisión Europea.

A I N V E S T I G A C I Ó N E N VA L O R

1. Accesible en: http://ec.europa.eu/dgs/research/index_es.html.

2. Accesible en: http://ec.europa.eu/research/fp7/index_en.cfm.

3. Accesible en: http://cordis.europa.eu/regions/home_en.html.

4. Accesible en: http://www.gencat.cat/temes/cas/tecnologia.htm.

5. Accesible en: http://www.gencat.cat/diue/doc/doc_21644099_1.pdf.

6. Accesible en: http://www10.gencat.net/pricatalunya/cat/index.htm.

7. Accesible en: http://www.icrea.cat/web/home.aspx.

8. Accesible en: http://erc.europa.eu/.

9. Accesible en:

http://www.xunta.es/dog/Dog1993.nsf/5168f626b2ff46e04125664

4003720d2/fc6023cbe7c232cec1257546005db9df/$FILE/16100D00

1P003.PDF.

10. Accesible en:

http://economiaeindustria.xunta.es/c/document_library/get_file?f

olderId=16234&name=DLFE-1301.pdf.

A análise das fortalezas e debilidades do sistema deinvestigación e innovación amosa que Galicia pre-senta un enorme atraso con respecto ao da UniónEuropea e unha significativa distancia con relacióná media de España [...]. No sistema público deinvestigación, constituído polas universidades e oscentros de investigación promovidos pola Xunta epolo Consello Superior de Investigacións Científi-cas (CSIC) e o Instituto Español de Oceanografía(IEO), as debilidades principais son a falta derecursos humanos suficientes, a atomización dasactuacións e unha dimensión insuficiente dos gru-pos e centros de investigación. Neste senso, exis-ten verdadeiras dificultades para a incorporaciónde científicos e para o desenvolvemento da carrei-ra investigadora dos investigadores e investigado-ras máis novos, o cal dificulta a remuda xeracionale a consolidación de liñas emerxentes […]. Noámbito empresarial, os principais puntos débilesson unha estrutura produtiva na que predominanas pequenas empresas, cunha capacidade moireducida para levar a cabo estratexias innovadoras.Ademais da falta de especialización nos sectores demaior contido tecnolóxico, destaca a escasa cul -tura innovadora empresarial e as debilidades enxestión da innovación, o que implica pouca inno-vación de produto, unha utilización limitada detecnoloxías avanzadas de produción e unha baixafrecuencia de adopción de relacións de coopera-ción entre as empresas, en definitiva, dotadas dunestilo de xerencia pouco orientado ás redes e ásalianzas, que impide o acceso aos recursos e aocoñecemento […] Os axentes financeiros, os ope-radores públicos e privados de capital risco, inves-tidores privados e bancos e caixas de aforroatópanse case que ausentes no sistema galego deI+D+i e poden ser de vital importancia para aconstrución e o impulso de novos proxectos deinnovación empresarial, para a creación de empre-sas de base tecnolóxica e para a canalización doaforro privado á creación de novo tecido empresa-rial […]. Así mesmo, a propia sociedade, ao esixirmodelos de sustentabilidade e evolucionar cara anovos paradigmas sociais de participación coñece-mento e creatividade, pode actuar como impulso-ra e catalizadora do sistema […]. Ademais, a pesar

millóns de euros. Os beneficiarios eran todos osaxentes do Sistema Galego de I+D+i: sectorempresarial, sistema público (universidades,organismos públicos de investigación, entes ecentros públicos de investigación), centros tec-nolóxicos, parques científico-tecnolóxicos, insti-tucións sen ánimo de lucro e persoas físicas.Estaba estruturado en programas horizontais,xerais (15 por cento do orzamento: PromociónXeral da Investigación, Programa de Consoli -dación e Estruturación de Unidades de Investiga-ción Competitivas e Programa Resultado-Valor)e sectoriais (30 por cento do orzamento: Progra-ma de Tecnoloxías Críticas Transversais, Progra-ma PEME, Programa I+D suma, Programa deInnovación Empresarial, Programa de Proxec-ción Exterior do Sistema Galego de Innova-ción). Os programas horizontais definían oseixes centrais da actuación cunha dotación do30 por cento sobre o global e cos seguintes ins-trumentos: Programa de Recursos Humanos,Programa de Articulación do Sistema Galego deInnovación e Investigación, e Programa de Co -municación e Sensibilización Social. O progra-ma de Recursos Humanos tiña o obxectivo dedefinir unha carreira científica que posibilitase a formación e consolidación dos investigadores elles permitise a integración estable dentro do sis-tema galego de I+D+i cun orzamento do 22 porcento sobre o total (175 millóns de euros). Cóm-pre sinalar que no ano 2010 non se realizou nin-guhna convocatoria de nova adxudicación do programa de recursos humanos á espera doanunciado programa TalentGalia, plan para con-tratar 64 investigadores de fóra do país, cunorzamento de 12,3 millóns de euros no período2011-14. Actualmente existen diferentes progra-mas (estatais e autonómicos) en España paralevar a cabo unha carreira investigadora. Dife-réncianse en canto a número de contratos e oinvestimento de recursos (figura 1).

No debate sobre a procura de melloras nasituación da investigación en Galicia cómprereferirse ás consideracións finais recollidas noINCITE (pp. 61-62).

Os axentes financeiros, os operadores públicos e privados de capital risco, investidores

privados e bancos e caixas de aforro atópanse case que ausentes no sistema galego

de I+D+i e poden ser de vital importancia para a construción e o impulso de novos

proxectos de innovación empresarial, para a creación de empresas de base tecnolóxica

e para a canalización do aforro privado á creación de novo tecido empresarial

de que as mulleres constitúen máis da metade doconxunto de licenciados universitarios, a súa pre-senza nos postos de dirección do mundo da inves-tigación científica é moi escasa […]. Finalmente,os recursos destinados por parte da Adminis -tración autonómica e do Estado á I+D+i foroninsuficientes para impulsar o avance que requi-re o sistema. Ademais, a avaliación da súa eficaciae o seguimento dos seus resultados foi unha prác-tica pouco frecuente.

Preguntas e respostas

¿É preciso establecer un modelo de investigaciónbaseado no coñecemento e a innovación para o de -senvolvemento de Galicia na Europa dos próximosanos?

Si, é indispensable se queremos nos próximosanos ser competitivos e situar Galicia no mapado noso contorno europeo.

¿Temos, na actualidade, un modelo de investi-gación en Galicia, entendendo como tal un con-xunto de estruturas ben definidas encamiñadas ápromoción, autoxestión, financiacimento e avalia-

ción da actividade investigadora xerada na nosacomunidade?

Non, non existe un modelo que permita crearestruturas e realizar proxectos a medio-longoprazo co obxectivo de que unha comunidadeperiférica como Galicia poida ser produtiva nomarco europeo.

¿Axudaría un plan de apoio a “longo prazo” áinvestigación asinado por todos os axentes compro-metidos na toma de decisión a nivel galego? ¿Tensentido un gran pacto social pola investigacióndende e para Galicia?

Galicia precisa unha folla de ruta compartidaen investigación e innovación para os próximosanos que estableza a estratexia, retos, obxectivos,así como o compromiso dos axentes sociaisimplicados. É necesario establecer criterios deavaliación de resultados que fosen públicos. Estemodelo de progreso debería fundamentarse naeducación, investigación e innovación. As opor-tunidades para Galicia só existirán se as respostasaos problemas actuais están ben orientadas, sonsólidas, con visión a longo prazo e con resultadosxerados á velocidade precisa �

Fontes: Consellería de Innovación e Industria, Xunta de Galicia; Departament d’Universitats, Reçerca i Societat de la Informació, Generalitat de Catalunya; Agència de Gestió d’Ajuts Universitaris i de Recerca, Generalitat de Catalunya; Ministerio de Ciencia e Innovación,

Gobierno de España; Pla de Recerca e Innovació, Generalitat de Catalunya

autodisciplina) e apertura mental (imaxinar ouaceptar novas ideas e experiencias), con niveisbaixos de neuroticismo (inestabilidade emocional,tendencia á inseguridade) e amabilidade (preocu-pación e sensibilidade para cos outros e as súasnecesidades). Estas características contrastan, can -do menos en parte, coa inseguridade e baixapropensión a aceptar o novo e arriscado que tipi-camente se atribúen á idiosincrasia galega, consi-deradas resultado histórico da dispersión dapoboación e as adversidades do clima.

Galicia e, sobre todo, o rural galego son refe-ridos en textos literarios cun trasfondo psicolóxi-co de envexa, desconfianza, superstición enostalxia. Debido á limitada información rigoro-sa sobre o tema, é difícil determinar canto disto é—ou era— real e canto hai de ficción literaria.En calquera caso, existen claras evidencias deque a Galicia contemporánea, polarizada máis quenunca en centros urbanos, está cada vez menosancorada estrutural e mentalmente ao campo.Estudos de estereotipos realizados nas décadaspasadas no resto de España poñen de manifestoque entre os factores cos que se categoriza a xentegalega fóra das nosas fronteiras están a responsa-bilidade, a capacidade de traballo, a benevolenciae a capacidade de sufrimento, mais tamén se nossegue a definir como pechados, supersticiosos edesconfiados.

Estudos sociolóxicos recentes suxiren un altonivel de autoestima nas nosas cidades e un pro-gresivo aumento da modernización da culturaurbana galega. Unha enquisa de Sondaxe realiza-da a finais do ano 2000 revela unha representa-

Aeducación é un factor moi importante nodesenvolvemento do espírito emprende-dor dun individuo, mais debe entenderse

nun contexto amplo e de influencias complexas.Máis aló dos centros docentes, a educación queten lugar no núcleo familiar é crítica (estímaseque ata un 60 por cento dos emprendedores enEspaña teñen un pai ou nai autoempregados).Ademais, outras influencias (círculos sociais,medios de comunicación, pulso da vida nas cida-des e vilas, e contexto económico, social e políti-co) tamén son determinantes.

A manifestación de condutas emprendedorasnunha sociedade depende fundamentalmente daóptima interacción de tres factores: individual,ambiental e situacional. Nas liñas seguintes repa-samos algúns aspectos destes tres factores, quepoden ter relevancia para promover o espíritoemprendedor no ámbito educativo en Galicia.

O factor individual: ¿temos os galegosunha mentalidade emprendedora?

Para responder a esta pregunta cómpre coñecerque é o que define o emprendedor como indivi-duo. Nas últimas décadas realizáronse varios tra-ballos nesta dirección, sobre todo baixo unenfoque psicolóxico e co estudo da personalidadehumana baseada na análise de factores, como porexemplo o modelo dos cinco grandes (Big Five)de McCrae e Costa, 1987. As conclusións destestraballos apuntan a que a personalidade do em -prendedor combina altas puntuacións nasdimensións de responsabilidade (determinación,

Educar para emprenderM I G U E L A L O N S O A L O N S O | F E R N A N D O C E L A

D Í A Z | X O A N A G O N Z Á L E Z T R O N C O S O | T A N I A L A D O I N S U A | A N D R E A P O U S A D A C A S A L |

C A R M E N V A R E L A C A S T R O

G R U P O E E . U U .

¿Que sería da vida se non tivésemos o valor de tentar algo novo?

Vincent van Gogh

ción significativa da tipoloxía social de mozosdinámicos, que ocuparían un 17,4 por cento dapoboación das cidades galegas e que se caracteri-zan por seren abertos e independentes, buscar aautorrealización, a liberdade e a independenciapersoal, pero sen que sexa a expensas de perder ocompoñente de goce da vida. Ademais, este sub-grupo caracterízase por darlles menos importan-cia ao traballo e aos cartos que as xeraciónsprevias. Esa combinación de valores, crenzas ecomportamentos non semella ser a máis óptimapara o xurdimento de actividades emprendedo-ras, mais supón, en calquera caso, unha aproxi-mación diagnóstica á realidade na que basearfuturas análises e actuacións.

¿Como son os emprendedores no noso entor-no? Nunha enquisa que comparou a opositores eemprendedores españois sinálase que os empren-dedores teñen máis autoconfianza e percepciónde control sobre o seu destino, toman máis deci-sións, aceptan mellor o risco —sempre que sexamoderado—, perseguen metas máis claras, sonmáis individualistas, enérxicos e dominantes,teñen un mellor concepto de si mesmos, utilizanun razoamento analítico por medio da lóxica,están disconformes coa rutina, non buscan aco-modarse ao mundo e non establecen vínculosafectivos e lealdades moi fortes. Segundo o infor-me executivo do Global Entrepreneurship Moni-tor (GEM 2008), o perfil actual do emprendedorgalego é o dun home duns 40 anos que vive nunentorno urbano. Só un 15 por cento das acciónsemprendedoras galegas se levan a cabo nas áreasrurais.

O ambiente para emprender en Galicia:atrancos a superar

As barreiras que frean o desenvolvemento doespírito emprendedor nunha sociedade son fun-damentalmente de tipo regulatorio, financeiroe sociocultural. Estas últimas son especialmenterelevantes, e quizais as máis difíciles e lentas decambiar. No caso concreto de Galicia, o compo-

A I N V E S T I G A C I Ó N E N VA L O R

Miguel Alonso Alonso é licenciado en Medicina pola Universidade

de Santiago de Compostela, médico especialista en Neuroloxía polo

Complexo Hospitalario Universitario de Vigo, DEA en Neurociencia pola

Universidade de Vigo, e MSc in Clinical Neuroscience polo Institute of

Neurology-Queen Square de Londres. Na actualidade e Instructor de

Neuroloxía na Harward Medical School.

Fernando Cela Díaz é enxeñeiro de Telecomunicación pola

Universidade de Vigo, Mestrado en Dirección de Sistemas de

Información e Comunicación pola Universidade Politécnica de Madrid, e

MS in Engineering and Management en MIT, USA. Na actualidade

traballa na área de Risco Estratéxico do Bank of América en Nova York

como VP & Engineering Manager.

Xoana González Troncoso é licenciada en Física pola Universidade

de Santiago de Compostela e doutora en Neurociencia polo University

College London. Na actualidade é investigadora posdoutoral

no laboratorio do doutor Richard Anderson no CAlifornia Institute of

Tecnology.

Tania Lado Insua é licenciada en Ciencias do Mar e DEA en Bioloxía

mariña e Acuicultura pola Universidade de Vigo e Mestrado en

Enxeñería Oceánica pola Universidade de Rhode Island, na que

actualmente cursa o doutoramento.

Andrea Pousada Casal é licenciada en Psicoloxía pola Universidade

de Santiago de Compostela e doutora en Neurociencia pola Facultade

de Medicina da Universidade Complutense de Madrid. Na actualidade

realiza un Postdoc en Neurociencia no Departamento de Psiquiatría da

Facultade de Medicina da Universidade de Harvard (EUA).

Carmen Varela Castro é diplomada en Fisioterapia e licenciada en

Bioloxía pola Universidade da Coruña. Na actualidade realiza o seu

traballo de investigación no Instituto Tecnolóxico de Massachusetts

como investigadora posdoutoral.

Nova York pódese ler unha descrición moi ilus-trativa neste senso sobre os seus fundadores, gale-gos emigrados a América nos anos 40:

Pertenecían a una generación extraordinaria […]no cabe duda de que las personas que huyeron deGalicia eran los buscavidas, arriesgados, empren-dedores y no conformistas, precisamente aquellosindividuos que en un ambiente libre forman partedel núcleo que le suele dar una vitalidad esencial ala cultura y economía de una nación. La pruebadel potencial innato de los inmigrantes gallegos,muchos de ellos campesinos y jornaleros que sevieron obligados a abandonar Galicia generalmen-te sin oficio o una educación adecuada, se llegó aver, si no en sus acontecimientos, sí en el éxito delos hijos y nietos que supieron aprovechar lasgenerosas oportunidades de la nación anfitriona.Fue esta clase de gente, hombres y mujeres inteli-gentes todos ellos como diamantes sin pulir, quelevantaron una de las grandes instituciones étnicasde Nueva York, Casa Galicia.

Na actualidade a realidade de Galicia é similar:miles de mozos galegos —probablemente os queteñen un perfil psicóloxico máis emprendedor—vense obrigados a deixar a terra cada ano enbusca de lugares máis receptivos á súa visión davida e ás súas inquedanzas profesionais.

Cara ao futuro: ¿signos de mellora?

A pesar de todos estes obstáculos, Galicia tenunha gran potencialidade de xerar emprende-mento. Episodios tan diferentes da nosa historiacomo a xestación do mito de Santiago de Com-postela, nos séculos VIII e IX, o mito celta, olegado da comunidade galega no exterior ou,máis recentemente, o fenómeno de Inditex,poden inspirarnos a imaxinar onde poderiamoschegar se canalizásemos de xeito adecuado todo opotencial creativo e innovador da nosa terra.

ñente sociocultural é hostil para o emprende-dor. Tende a existir unha aversión social peran-te o risco e baixa tolerancia a erros, que setransfire ao alumnado, ao seu entorno socialinmediato (familia, amigos), ás instituciónseducativas, ás empresas e á sociedade en xeral.Abunda unha percepción fatalista, de falta decontrol sobre o propio destino (chegando ásveces á desesperanza), combinada con baixaconfianza e pouca estima cara ás institucións.Por outra banda, téndese a buscar a estabilidadecomo forma desexada de vida. Hai tamén unhaarraigada primacía da igualdade sobre a liberda-de, que acotío ocasiona malentendidos. En con-secuencia, a academia tende a ollar a industria eos seus motivantes comerciais e económicos condesconfianza, e esta última non adoita depositara súa confianza na universidade para atoparsolucións prácticas, rendibles e dinámicas aosseus problemas.

Hai actitudes, crenzas e percepcións de orixesociocultural que deberían ser superadas, ou polomenos autoanalizadas, para facer máis doado oprogreso, a innovación e o desenvolvementodunha cultura empresarial forte en Galicia. Cam-biar todos estes condicionantes socioculturaispresenta innumerables retos prácticos. Por exem-plo, un aspecto a ter en conta é o feito de queGalicia é das comunidades con máis alta porcen-taxe de funcionarios en España: en torno ao 23por cento en 2010. A maior abundancia de tra-balladores dependentes de institucións, menorprobabilidade de exposición social a experienciasde emprendemento.

Como resultado da adversidade do contornosociocultural galego para o emprendemento,moitos optan por marchar antes que ceder eadaptarse. É ben coñecido o éxito da xente gale-ga no exterior, o que confirma que en Galicia amateria prima —a individualidade— é moi boa,mais falla o entorno. Nun apuntamento históri-co sobre a constitución da Casa de Galicia de

Nos últimos anos aumentaron considerablemente os esforzos

para promover o espírito emprendedor no ámbito educativo, sobre todo no sistema

universitario galego. As nosas universidades organizan regularmente concursos

de empresarios, competicións de ideas, premios para proxectos innovadores,

conferencias de emprendedores, etc.

O cambio da valoración e recepción do empren-demento é esencial para facilitar a implantaciónde iniciativas en Galicia e sacar proveito do talen-to individual da nosa terra.

Segundo o informe GEM 2008, a inmensamaioría da poboación galega non recibiu ningúntipo de formación específica para emprender naeducación primaria/secundaria (87,08 porcento), nin posteriormente (86,05 por cento).Porén, as cousas están a cambiar. Nos últimosanos aumentaron considerablemente os esforzospara promover o espírito emprendedor no ámbi-to educativo, sobre todo no sistema universitariogalego. As nosas universidades organizan regular-mente concursos de empresarios, competiciónsde ideas, premios para proxectos innovadores,conferencias de emprendedores, etc. As incuba-doras/viveiros de empresas esténdense pola nosaxeografía e cada vez están máis presentes noscampus. Son datos esperanzadores. A Universi-dade de Santiago de Compostela (USC) inaugu-rou o edificio Emprendía, na Universidade deVigo (Uvigo) está a Cátedra Bancaja MozosEmprendedor@s... Estas iniciativas se comple-mentan con outras existentes por parte de insti-tucións consolidadas como FEUGA (FundaciónEmpresa-Universidade Galicia), os paquetes eco-nómicos do IGAPE (Instituto Galego de Promo-ción Económica) da Xunta de Galicia, e outrasorganizacións (bancos, caixas de aforro, o Con-sorcio Zona Franca de Vigo, etc). Un programaprometedor dende un ángulo diferente é o Eras-mus for Young Entrepreneurs, que comezou en2009 e que pode permitir a mozos galegos vivi-ren nunha realidade sociocultural diferente ánosa, coa posibilidade de aprender novas estrate-xias para superar as barreiras do noso entorno efomentando unha vocación internacional entreos mozos dende cedo.

Con todo, a pesar destes cambios, non atopa-mos datos que suxiran evidencias de avaliación eseguimento de preto destes procesos. Cumpriríarealizar estudos detallados para identificar emonitorizar a evolución dos factores sociocultu-rais relacionados coa xeración de emprendedores.Ademais, hai poucas accións nos niveis máis ele-mentais do sistema educativo. As experiencias enetapas precoces poden axudar ao fomento doespírito emprendedor. En xeral, o enfoque edu-cacional requirido é diferente da abordaxe tradi-cional (táboa 1). O establecemento de medidasestruturais e de apoio financeiro debe comple-mentarse con estratexias de promoción do auto-emprego como forma atractiva e viable de

Global Entrepreneurship MonitorINFORME EJECUTIVO GALICIA

2009

desenvolvemento profesional. O fluxo básico doproceso empresarial (táboa 2) abrangue un com-poñente de percepción de desexabilidade, queestá moi ligado a factores socioculturais.

Estratexias para mellorar o contorno galego cara á xeración de emprendedores

Analizar as circunstancias e características espe-cíficas de Galicia a través da avaliación e doseguimento regular do emprendemento, osresultados da iniciativas en curso e a súa inter-acción co sistema educativo. Fomentar o inter-cambio entre as distintas partes interesadas,posibilitando a aprendizaxe e realizando esfor-zos coordinados e eficientes.

Aumentar a visibilidade dos empresarios eemprendedores de Galicia como modelos positi-vos e aumentar o seu prestixio social para facili-tar a aparición de vocacións emprendedoras entreos mozos.

Informar, educar e, sobre todo, inspirar osmozos e mozas de Galicia. Estimular e fortalecera exploración e a curiosidade en xeral e en con-creto polo mundo empresarial, ofrecendo opor-tunidades para experimentar e descubrirsituacións e escenarios próximos á realidade.Introducir o alumnado nos procesos de comer-cialización do coñecemento e da tecnoloxía.

Inculcar o espírito emprendedor dende cati-vos. Fomentar a independencia e o autoempregocomo opción de carreira atractiva e reforzar avocación de liderado entre os estudantes.

Establecer programas, políticas e redes sociaispara promover as interaccións entre escolas,empresas e sociedade en xeral.

Promover a internacionalización e a partici-pación do sector privado e do público en xeral noproceso de educación para emprendedores. Estesfactores tamén poden axudar a garantir o mante-mento das iniciativas empresariais emerxentes nauniversidade.

Fortalecer os grupos con menor iniciativapara o emprendemento e a empresa con activida-

des educativas dirixidas (por exemplo, para asmulleres e os residentes en áreas rurais).

Cinco ideas concretas para aumentar o emprendemento en Galicia a niveleducativo

Concurso 50Creación dun concurso anual para os empresariosgalegos como unha plataforma que integra educa-ción, innovación e empresa, baseada na simulaciónpráctica.

¿Que fai un emprendedor en Galicia candoten unha idea pero non ten os cartos para realiza-la? Ten que recorrer, en xeral, a fondos propiosprivados para a súa realización e nalgúns casospode acceder a axudas do Estado. Precisamos daxeración dun contorno no que non só se poidancomentar abertamente as ideas, senón chegar aun desenvolvemento económico que as impulseao mercado. Non todas as ideas que a sociedadegalega ten e vai ter nos vindeiros anos van sercomercializables. Tampouco todas as patentesrexistradas chegan a converterse en produtos,mais unha porcentaxe desas ideas pode chegar aser produto estrela dun mercado anteriormenteinexistente.

Propoñemos a organización dunha competi-ción do estilo da organizada polo MassachusettsInstitute of Technlogy (MIT100K): a implica-ción de capital privado, coa participación dexurados do mundo real innovador e empresarial.

Este concurso non debe estar limitado a unrango de idades e non debe de predeterminar onivel de estudos dos candidatos.

A competición hase desenvolver en etapas, aolongo de seis meses, coa presentación pública dosequipos, as súas ideas, plans de empresas, simula-ción de escenarios, etc.

No desenvolvemento desta iniciativa promo-veranse as ideas creativas, a importancia que oproduto terá para o individuo ou a sociedade enxeral, a multidisciplinariedade do equipo de tra-ballo e o espírito de equipo. Para a presentación

Non todas as ideas que a sociedade galega ten e vai ter nos vindeiros anos van ser

comercializables. Tampouco todas as patentes rexistradas chegan a converterse en

produtos, mais unha porcentaxe desas ideas pode chegar a ser produto estrela dun

mercado anteriormente inexistente

dunha idea a concurso esixirase un plan e un des-envolvemento conceptual da idea e un plan eanálise das seguintes fases, que non deben supe-rar o custo de 50.000 euros (a non ser que sedeclaren outras fontes de capital) que o concursorequire. No caso de que a idea sexa o desenvolve-mento dun produto, o premio do concurso des-tinarase maioritariamente a cubrir gastos dodeseño do sistema e o deseño detallado do pro-duto, o seu testado e refinamento (incluíndoprototipado) e, finalmente, ao desenvolvementodo sistema de produción e manufacturado doproduto. No caso de que a idea sexa para o des-envolvemento dun servizo, o premio poderádestinarse a cubrir salarios, instalacións e merca-dotecnia do servizo durante un período detempo acordado entre o equipo que presenta aidea e o xurado.

É importante tamén a creación dun procesode avaliación do “Concurso 50” e da súa repercu-sión na sociedade. Para isto propoñemos un sis-tema de reconto do número de startups xeradasno proceso e unha análise da facturación acumu-lativa dos produtos/servizos xerados.

Estratexia TEGTransmisión mediática dos emprendedores galegos(TEG) de éxito para aumentar o seu prestixio sociale promover actitudes, crenzas e comportamentosfavorables para o espírito emprendedor.

Ademais da habitual presenza en xornais einformación, propoñemos diversas accións espe-cíficas no ámbito dos medios de comunicación:1) A realización dunha iniciativa semellante ásconferencias TED (www.ted.com) centradas nainnovación e emprendemento en Galicia, 2) A pro-dución anual dun documental con experienciaspersoais de emprendedores galegos que poderíadifundirse tanto nas escolas como nas televisiónslocais e na TVG no caso de que estivesen intere-sadas, 3) A creación de concursos de televisiónpara estudantes universitarios e de se cundariaonde os equipos compitan no desenvolve-mento e implementación de proxectos inno-vadores, 4) O recoñecemento da figura doemprendedor-innovador na vida diaria medianteo nomeamento de rúas, prazas, institucións, díado emprendedor, etc.

O proceso de avaliación desta iniciativa ba -searase no número de asistentes ás charlas e nonúmero de visitas que reciba a páxina web doTEG.

Universidade de Vigo. Laboratorio de electrónica de potencia

Fotografía: J. Albertos

Proxecto OsmosePromover a Osmose na Universidade, coa creaciónde espazos abertos e informais de aprendizaxe inter-disciplinar creativa.

Estes sitios poderían integrar iniciativas exis-tentes das actividades académicas, tales comoasociacións de ex-alumnos, radio, televisión uni-versitaria, etc. e servir así para coordinar asocia-cións con institucións extra-universitarias einiciativas globais, como http://www.pecha-kucha.org/. Estes espazos creativos fomentaríanas sinerxías, converténdose deste xeito en semen-tes para o desenvolvemento de ideas e proxectosinnovadores.

É preciso dotar ás universidades de máis can-les de comunicación entre escolas e premiar asestratexias colaborativas. Na universidade galega,coma en moitos outros casos, o potencial estápresente, pero tremendamente desaproveitado.Moitas veces miramos ao exterior asombradospolo que se fai en EUA ou noutros puntos deEuropa ou de España e non somos conscientesdo que fai no laboratorio do lado, ou do que sepodería facer en colaboracións interdisciplinaresdentro da mesma universidade. Unha iniciativaexitosa nese sentido que se está a pór en marchaé o Harvard Catalyst, que funciona como unorganismo articulador de grupos de investigacióndentro da mesma universidade de cara a innovare realizar traballos multidisciplinares. Taménsería importante a creación de laboratorios deconverxencia (espazos interdisciplinares de traba-llo que permitan á xente con inquedanzas nuntema traballar en proxectos conxuntos e organi-zar eventos).

A avaliación deste tipo de iniciativas pasapolo reconto de startups/proxectos residentes e onúmero de actividades organizadas en conxunto.

Proxecto viveiro ou aulas extendidasCambiar o paradigma educativo: do coñecemento ápráctica, promovendo a aprendizaxe baseada enproblemas, estudos de casos e situacións reais coamediación de innovadores.

O ensino en Galicia tende a ser moi teórico.Con este proxecto intentamos cunha aproxima-ción diferente o desenvolvemento dos “viveiros detalento” (Sadler 2006), creando ambientes ideais

para a innovación e o desenvolvemento de ideasnun entorno previo á saída ao mundo laboral.

Propoñemos a creación dun corpo de educa-dores, facilitadores e orientadores cunha acredi-tación baseada exclusivamente en méritos deinnovación e emprendemento, independente-mente da súa formación académica. O seu rolsería unicamente axudar aos alumnos a descubrirpor si mesmos. Facilitaríase a súa entrada no sis-tema de ensino a través de talleres, seminarios,discusións de casos prácticos, actividades extraes-colares, etc. Ex-alumnos das universidades gale-gas poderían expoñer problemas reais daindustria que permitan a grupos de estudantestraballar de xeito máis próximo á empresa por unperíodo curto de tempo (arredor de catro sema-nas). Os estudantes serían considerados mem-bros integrais do equipo da empresa, recibindocrédito académico a cambio, pero non necesaria-mente compensación económica.

Esta iniciativa, que se pode facer en centrosindustriais, tecnolóxicos e en empresas, desenvol-veríase no plan de estudos e tamén no seo desociedades ou clubs de mozos emprendedores,dende a escola secundaria á universidade. Aomesmo tempo, os educadores poderían actuarcomo enlaces para as empresas que ofrecen esta-días prácticas e como cazatalentos, beneficiándo-se tamén desta interacción.

A súa avaliación precisa un reconto do núme-ro de proxectos realizados e un seguimento porenquisas da satisfacción tanto dos estudantescomo das empresas.

Acordos internacionais-institucionais, en sectoresestratéxicos, coas principais universidades paraacceder a canles de excelencia internacional emellorar a competitividadeEste tipo de acordos permitiría a mobilidadetemporal de estudantes e docentes e a interac-ción en proxectos conxuntos. O capital huma-no en Galicia poderíase aproveitar e desenvolveren maior medida fomentando a interacción concentros punteiros internacionais. A sinerxíapara proxectos conxuntos e formación dosnosos universitarios podería elevar o recoñece-mento das nosas universidades a outro nivel.Algúns exemplos deste tipo de iniciativas enEspaña son o MIT-Zaragoza Internacional

Propoñemos a creación dun corpo de educadores, facilitadores

e orientadores cunha acreditación baseada exclusivamente en méritos

de innovación e emprendemento, independentemente da súa formación académica

Logistics Program, o acordo do Hospital de Val-decilla coa Harvard Medical School para tecno-loxías de simulación médica, o convenio doequipo de Ferrán Adrià con Harvard para des-envolver novas texturas e materiais na cociñaou, a nivel estatal, os acordos de Portugal coMIT, Harvard Medical School, University ofTexas-Austin e Carnegie-Mellon �

Bibliografía

Álvarez, D. (2009). Galegos na diáspora 1989-2009. Xunta deGalicia.

Boulden G. (2006). “Action Learning”, en Business the UltimateResource por Goleman D. A & C Publishers Ltd., 2ª edición.

Bowen R. B. (2006). “Making recognition and rewards a ‘Whole-Person’ Experience”, en Business the Ultimate Resource porGoleman D. A & C Publishers Ltd., 2ª edición.

Chacón Fuertes F. (1986). “Estereotipos regionales de los madri-leños”, en Papeles del Psicólogo 25, maio.

Consortium for Entrepreneurship Education. National Standardsof Practice for Entrepreneurship Education. http://www.en -tre-ed.org.

Faro de Vigo. “Galicia tiene 10.600 empleados públicos más queen 2009 y representan ya el 23 por ciento de los asalariados”,20-XII-2010. http://www.farodevigo.es/galicia/2010/12/20/galicia-10600-empleados-publicos-2009-representan-23-asalaria-dos/501938.html.

Global Entrepreneurship Monitor (GEM). Informe Ejecutivo Gali-cia 2008. http://www.gemgalicia.org/files/InformeEjecutivo-GEMGalicia2008.pdf.

Gordon, E. E. (2006). “Human capital”, en Business the Ultima-te Resource, por Goleman D. A & C Publishers Ltd., 2ª edición.

Kantis, H. (ed.), Angelelli, P., Koenig, V. M. (2005). DevelopingEntrepreneurship. Experience in Latin America and Worldwide.Inter-American Development Bank Fundes Internacional.

Lisón Tolosana, C. (1991). “Antropología de los pueblos delnorte de España: Galicia”, Revista de Antropología Social 0,pp. 13-29.

Local Economic and Employment Development (Program), Orga-nisation for Economic Co-operation and Development (Edited

by Jonathan Potter). Entrepreneurship and higher education.OECD Publishing 2008.

Martins, S. (coodinadora ADRIMAG) (2004). “Barriers to entre-preneurship and business creation. European Entrepreneur -ship Cooperation”.http://www.adrimag.com.pt/downloads/cooperacao/Barriers%20entrepreneurship%20and%20business%20creation.pdf.

Rugman, A. M. (2006). “Globalization and regional Businessstrategy”, en Business the Ultimate Resource por Goleman D.A & C Publishers Ltd., 2ª edición.

Sadler, P. (2006). “Finding and keeping top talent”, en Businessthe Ultimate Resource por Goleman D. A & C Publishers Ltd.,2ª edición.

Sánchez Almagro, M. L. (2003). Perfil psicológico del autoem -pleado. Tese de doutoramento. Departamento de PsicologíaDiferencial y del Trabajo. Facultad de Psicología. UniverdidadComplutense de Madrid. http://www.ucm.es/BUCM/tesis/psi/ucm-t26888.pdf.

Ulrich K. T. e Eppinger S. D. (2008). Product design and develop-ment. McGraw-Hill International Edition, 4ª edición.

Vázquez Fernández, X. G. (2006). Las imágenes conformantes de larealidad social. Tese de doutoramento. Departamento de Socio-loxía, Ciencia Política e da Administración. Facultade de So -cioloxía Universidade da Coruña. http://ruc.udc.es/dspace/bitstream/2183/1158/1/Vazquez-Fernandez_XoseGabriel_td.pdf.

Zapata, M. “La historia de Casa Galicia”. http://www.casagaliciany.com/historia%20de%20casa%20galicia.pdf .

Zhao H. e Seibert S. E. (2006). “The Big Five Personality Dimen-sions and Entrepreneurial Status: A Meta-Analytical Review”,en Journal of Applied Psychology 91(2), pp. 259-271.

cindible innovar para investigar, xa que o novocoñecemento xerado na investigación xa ten valorde seu. Innovar tampouco consiste necesaria -mente en desenvolver produtos máis complexos.De feito, grandes innovacións adoitan consistir enlograr o mesmo funcionamento de forma máissimple. Pero tanto o proceso de investigacióncoma o de innovación parten da xeración deideas.

A innovación conxuga dous aspectos comple-mentarios: o creativo e o comercial. É dicir, parainnovar non só é necesario idear algo novo senónque hai que trasladalo en forma de instrumentoútil á sociedade ou de valor comercial. A innova-ción así vista é un concepto intimamente ligadoao de transferencia. O que implica, por unhaparte, o recoñecemento dun mercado potencialou dunha necesidade para o novo produto, proce-so, servizo ou forma de organización e, por outraparte, como en todo proceso creativo, é necesariaa utilización de coñecemento, que pode ser deorixe comercial, xerencial ou tecnolóxica.

Despois dos anos oitenta do século XX, con-ceptualízase a innovación coma conxunto de acti-vidades interrelacionadas e cuns resultadosfrecuentemente incertos. Neste contexto, as em -presas non son axentes illados no proceso deinnovación, senón que outros actores inflúen nainnovación empresarial: outras empresas, clientes,provedores, institucións educativas e de investiga-ción que facilitan man de obra cualificada aomesmo tempo que son fonte de coñecementocientífico e tecnolóxico, as administracións públi-cas de apoio á investigación, o desenvolvementotecnolóxico e a innovación, as infraestruturas desoporte á innovación, ou as entidades financeirase os provedores de servizos de apoio á empresa.

Vista a complexa interdependencia entreinnovación, investigación e economía, a capaci-dade de innovación amósase como un dos facto-

Que entendemos por innovación? Velaquí aprimeira cuestión que se formulou nogrupo de traballo, e que deu pé ás pri -

meiras cuestións: ¿Investigamos para innovar?, ¿é posible innovar sen investigar?, ¿debe ser inno-vadora toda a investigación?, ¿debe ser toda ainvestigación aplicada ou tecnolóxica? Cremosque sen investigación básica non hai nin haberáinnovación ao longo prazo, pero ¿quen debe entónfacer a investigación básica se semella que asempresas queren un resultado inmediato, un pro-duto para a venda no mercado? ¿Innovar e investi-gar son algo distinto ou complementario?

O concepto de innovación foi introducidodende o ámbito económico a comezos do séculoXX, e desenvolvido posteriormente dendemediados dos anos cincuenta debido ao interesepola innovación (tanto tecnolóxica coma nontecnolóxica) no desenvolvemento económico.

Innovar é un conxunto de actividades queconducen á transformación dunha idea nun pro-duto vendible, un novo produto ou ben a modi-ficación dun xa existente para melloralo, oucomo proceso operativo na industria e no comer-cio, ou como novo método de servizo social.

Investigación é o proceso a través do cal obte-mos novos coñecementos, normalmente a travésdo método científico, baseado na xeración dehipóteses e corroboración ou refutación das mes-mas a través de experimentos ou formulaciónsteóricas. Estes coñecementos poden ter unhaaplicación práctica inmediata ou ningunha apli-cación evidente. O seu valor radica no coñece-mento por si mesmo.

Innovar non é o mesmo que investigar. Por isodeben existir políticas de financiamento clara-mente diferenciadas. Non é imprescindible inves-tigar para innovar, xa que se poden realizarinnovacións moi relevantes a partir do coñece-mento xerado por outros. E tampouco é impres-

InnovaciónA N T O N I O G A R C Í A F E R N Á N D E Z | M A R Í A J E S Ú S

S O B R I D O G Ó M E Z | E D U A R D O S Á N C H E Z V I L A |M O N T S E F E R N Á N D E Z P R I E T O

G R U P O A C O R U Ñ A - S A N T I A G O

res clave para a mellora da competitividade.Tanto a investigación como a innovación sonimprescindibles para unha sociedade baseada nocoñecemento. A primeira achega o coñecemento,mentres que a segunda achega un beneficio eco-nómico para a sociedade. En rexións como anosa, con estruturas de actividade económica debaixo nivel de innovación, debemos pensar queunha mellora nestes aspectos debera ser un ele-mento esencial de calquera estratexia de desen-volvemento económico, decidindo en queaspectos podemos ser competitivos e en calespodemos ser innovadores, contemplando a nece-sidade da innovación dende a investigación bási-ca á aplicada, por terse comprobado que aadopción de medidas para fomentar a innova-ción estimula o desenvolvemento económico e amellora da calidade de vida das poboacións afec-tadas.

¿Canto gastamos en innovación?

Segundo os indicadores rexionais de innovacióneuropeos1 (http://www.proinno-europe.eu) parao ano 2009, Galicia sitúase entre as rexións porbaixo da media, tocante aos recursos e aos resul-tados obtidos valorados conxuntamente. Respec-to do gasto público e das institucións educativase investigadoras, estamos un 36 por cento porbaixo das áreas europeas máis innovadoras, quevén ser un pouco superior á media das rexiónsespañolas. Mentres que a diferenza se atopa norelativo ao esforzo privado ou empresarial, vemosque en Galicia é menor do que realiza o sectorpúblico, e ao revés do que acontece noutrasrexións, incluso dentro das españolas, a media éinferior. Se falamos das pequenas e medianasempresas (pymes), a porcentaxe das que realizanprácticas innovadoras respecto ao total cae enGalicia ao 50 por cento por baixo en innovaciónde produtos ou procesos, en comparación ás re -xións máis innovadoras, as que neste dato seaproximan algunhas españolas como Cataluña, e no relativo á mercadotecnia ou organización só

A I N V E S T I G A C I Ó N E N VA L O R

Antonio García Fernández é arquitecto coa especialidade de

Urbanismo pola Escola Técnica Superior

de Arquitectura (ETSA) da Coruña

e l’École d’Architecture et des Régions Nord-Lille (Francia).

Mestrado en Restauración Arquitectónica polo ITG e en Deseño Urbano

pola TUDelft-Holanda.

É investigador no ULAB da TUDelft, director da editorial Edicións

Espontáneas e profesor de proxectos

e urbanismo en Cesuga University College Dublín.

María Jesús Sobrido Gómez é doutora en Medicina pola

Universidade de Santiago de Compostela (USC)

e médico especialista en Neuroloxía no Hospital Clínico de Santiago

de Compostela. Na actualidade traballa cun contrato

de investigación do Instituto de Salud Carlos III e na Fundación

Pública Galega de Medicina Xenómica, onde coordina o grupo

de Neuroxenética, e con consulta no Hospital San Rafael da Coruña.

Eduardo Sánchez Vila é doutor en Ciencias Físicas,

especialidade de Electrónica, pola Universidade de Santiago

de Compostela, Mestrado en Neurociencia na Universidade

Internacional de Andalucía e enxeñería do software na Universidade

do Sur de California. Actualmente é profesor

na Universidade de Santiago de Compostela.

Montse Fernández Prieto é doutora en Psicoloxía pola

Universidade de Granada. Actualmente é investigadora Isidro Parga

Pondal na Fundación Pública Galega de Medicina Xenómica-SERGAS, no

Complexo Hospitalario Universitario de Santiago de Compostela.

lonxe das rexións españolas máis innovadoras, enon digamos do 4 por cento dos países líderes eninnovación en Europa.

Na distribución do gasto en I+D nos tres gran-des sectores institucionais galegos durante 2009(Empresa, Administración Pública e Ensino Supe-rior) pódese observar como permanece estancadoo volume de gasto en I+D executado polo sectorpúblico, ao igual que o universitario, e no sector em -presarial apenas chega ao 9,4 por cento da cifra denegocio das empresas, que no conxunto de Espa-ña acada o 14,9 por cento, aínda que menos dametade da media comunitaria.

Posto que falamos nun momento de crise noque mesmo se discute o cambio de modelo eco-nómico, vemos que aquí, a diferenza doutros paí-ses da UE, no canto de estudar as necesidades dogasto en I+D e os sectores onde incrementalos,diminúe o gasto, e non se produce reestrutura-ción ningunha que nos permita albiscar un futu-ro máis competitivo. O problema non é tantoque haxa poucos fondos para I+D, senón encomo se gastan.

¿Cal é a capacidade innovadora galega?

O informe SISE-2008 elaborado no ano 2010pola Fundación Española para la Ciencia y laTecnología (FECYT), ofrece indicadores de pro-dución científica de Galicia medidos polo núme-ro de documentos publicados segundo a base dedatos ISI. Segundo estes datos, temos para esadata que Galicia ocupa a quinta posición ennumero de publicacións científicas entre o totaldas demais rexións españolas. Se ademais compa-ramos a produción científica ISI e o gasto enI+D, Galicia presenta o menor gasto por docu-mento científico publicado en revistas do ISI. O que a primeira vista podería facer pensar queos investigadores galegos son máis produtivos eeficientes, e que con menos recursos producenmaior número de resultados. As menores remu-

alcanzamos un 25 por cento do que nesas rexiónsse inviste.

Con esta lectura, a situación do sistema gale-go de innovación non é positiva. Se o gastopúblico é un 36 por cento máis baixo, o privadoé un 39 por cento, e o número de patentes un 61por cento menor que o das rexións españolas conmáis innovación. Só Cataluña xa duplica onúmero de patentes galegas, e aínda así é un 24por cento máis baixo que o dos países líderes naUE. Observamos que a eficiencia é baixa en rela-ción ao investimento, datos que empeorarondende 2008 segundo o INE.

En troques, os indicadores de facturación denovos produtos, así como de emprego en indus-trias de media-alta tecnoloxía son algo melloresque os da transferencia, un 35 por cento máisbaixos que nas rexións máis innovadoras en fac-turación de novos produtos, e un 20 por centomenor no emprego de media-alta tecnoloxía. O que se debe á presenza de empresas multina-cionais que polo xeral non realizan en Galiciaactividades internas de I+D; explicando a nosadependencia como usuarios de tecnoloxías alleas,mentres diminuímos a xeración das mesmas.

O investimento público en actividades inno-vadoras, que en 2008 alcanzaba 304 millóns deeuros, minguou en 2009 en 12 millóns, mentreso esforzo das empresas se reducía en 297 millóns,segundo os datos de esforzo en actividades deinnovación do INE en 2009, publicados o pasa-do mes de decembro de 2010 (48 millóns dogasto interno, e 249 do gasto non interno). Unhadiminución que couta o aumento anual medio,que ao longo da década 1995-2005 se situara no9 por cento e que no ano 2007 chega a ser do 23por cento en termos nominais.

Se nos fixamos no gasto en I+D/PIB en Gali-cia, vemos que en 2009 diminúe ao 0,96 porcento, despois de incrementar ao 1,03 por centoentre 2006 e 2007, aínda que algo por riba do0,89 por cento do PIB de 2003-2005, mais aínda

O investimento público en actividades innovadoras,

que en 2008 alcanzaba 304 millóns de euros, minguou en 2009 en 12 millóns,

mentres o esforzo das empresas se reducía en 297 millóns,

segundo os datos de esforzo en actividades de innovación do INE en 2009

galegas relaciónanse co aspecto financeiro dainnovación (custo da innovación, falta de finan-ciamento externo e falta de fondos propios).Polo que se pode observar, os factores financei-ros afectan en maior medida ás empresas inno-vadoras galegas que ás do resto de España.Outro importante atranco para estas empresas éo dominio do mercado por empresas xa estable-cidas.

Padecemos as consecuencias dunha longaetapa na que os recursos para I+D e innovaciónnon eran prioritarios na estratexia de gasto dogoberno galego, cun número moi grande deempresas con poucos asalariados e pouca capa-cidade de investimento en innovación, e cungasto máis elevado en investigación básica daque se aproveitan máis outros países que nósmesmos. Con estes precedentes, no futurodebera facerse unha mellor lectura das potencia-lidades desa gran masa de pequenos empresa-rios, e das posibilidades reais de usar o tecidoinvestigador en relación á produtividade, albis-cando novos nichos de mercado, para que ainnovación impulse novas empresas con novosprodutos que axuden a diminuír a nosa depen-dencia tecnolóxica.

neracións poden ser outro factor explicativo,aínda que nese resultado pode influír tamén aestrutura de custos dos diferentes campos cientí-ficos e o maior peso relativo en Galicia da I+Duniversitaria, máis propensa á publicación que átransferencia, se comparamos os datos de publi-cacións co número de patentes obtidas polas tresuniversidades galegas e a súa aplicación posterioren produtos comercializados.

Como antes comentabamos ao observar abalanza comercial tecnolóxica, vese que as expor-tacións de produtos de alta tecnoloxía seguesendo deficitaria, provocando dependencia exte-rior. Este desequilibro é resultado de múltiplescausas que prenden as súas raíces na historia daindustrialización española, no carácter centralistada configuración do sistema de I+D, da localiza-ción da industria e os servizos tecnolóxicos públi-cos, e na carencia dunha política ambiciosa deI+D durante as primeiras décadas da nosa auto-nomía. Todo iso repercute no reducido esforzoen I+D do sector empresarial e nunha políticapública afastada da lectura global da potenciali-dade dos nosos recursos.

Os principais factores que están a dificultaras actividades de innovación entre as empresas

¿Estase a desequilibrar a balanza cara aolado do i minúsculo?

A innovación está a gañar terreo a grandes pasos.De ser o i minúsculo (I + D + i = Investigación,desenvolvemento e innovación) ten pasado a sera protagonista das políticas emerxentes en cienciae tecnoloxía, como o reflicten a Axencia Galegade Innovación e o Plan Galego de Innovación.

Tras constatar durante tempo a despropor-ción entre a produción científica das universi-dades galegas e a transferencia en forma depatentes, produtos e desenvolvemento de empre-sas, dá a impresión de que se quixese recuperar otempo perdido a toda velocidade, co desenvolve-mento de programas moi focalizados en innova-ción e transferencia tecnolóxica (con, porexemplo, importantes partidas presupostariasdedicadas á contratación de técnicos de transfe-rencia e outras accións en innovación). Malia arecompensa esperable desta política ser un incre-mento do número de patentes e desenvolvemen-to empresarial, podería existir o perigo dedescoidar o I maiúsculo: a investigación.

Manter a bo ritmo a obtención de novoscoñecementos é fundamental para favorecer ainnovación, e obter estes novos coñecementos éun proceso caro, moitas veces longo, e que debealimentarse sen esperar moitas veces un retornoa curto prazo. Apostar por proxectos de investi-gación novidosos e arriscados é, igualmente,esencial.

¿Como se pode favorecer a innovaciónnas empresas?

Outra cuestión aberta é onde ten a innovación oseu lugar natural. Mentres que o coñecemento eas ferramentas para adquirilo están nos centrosde investigación (en Galicia, fundamentalmentenas universidades), os problemas e necesidades demellorar produtos e servizos coñécenos as empre-sas. En Galicia o 90 por cento das empresas sonPemes e só o 0,1 por cento das empresas presen-tan algunha actividade investigadora. Polo tantoparece imprescindible achegar grupos de inves -tigación e tecido empresarial, ademais de po -tenciar nas empresas a cultura innovadora. Os programas para incorporar investigadores ásempresas, como o Torres Quevedos, non parecenter dado os resultados esperados. ¿Cantos dosinvestigadores integrados continúan nas empre-sas? E, o que é máis importante, ¿cantos levan acabo un labor fundamentalmente investigador

nestas? Probablemente o mecanismo máis axeita-do para o noso país deba ter en conta as caracte-rísticas do tecido empresarial en Galicia, que sóen casos raros está preparado para integrar ainvestigación na súa organización.

¿Deben ser os investigadores emprendedores?

De por parte, hai unha sensación crecente de quese está a tratar de convencer a todos os investiga-dores para que fagan tamén innovación, inte-grando cada vez máis labores de transferencia noseu quefacer diario. Sendo tan necesario como éincrementar o gusto polo emprendemento, pare-ce ilóxico pretender que un bo científico sexatamén un bo innovador ou emprendedor.

Os investigadores, en xeral, precisan poderconcentrarse en resolver as preguntas de investiga-ción, en desenvolver os experimentos necesariospara adquirir os novos coñecementos nun contex-to libre de prexuízos, e este proceso pode verseprexudicado por criterios e obxectivos orientadosá transferencia dese coñecemento.

Algúns investigadores terán espírito empren-dedor, e deste xeito xorden spin-off, pero non énecesario, nin sequera conveniente, que todoinvestigador estea dotado dun carácter empren-dedor. Polo tanto, hai que desenvolver outrasestratexias de relación entre o I de investigación eo i de innovación, e estas probablemente debandirixirse a favorecer os convenios e proxectoscolaboradores entre institucións públicas deinvestigación, ás que pertencerán os investigado-res, e empresas que se encargarán da comerciali-zación co apoio de xestores de transferencia.

¿Existe unha boa educación en innovación e transferencia?

Se o brazo executor da innovación radica nosmodelos de innovación, incluíndo tanto a capa-cidade de planificación como o deseño do pro-xecto, o motor da innovación está nas novasideas. A creatividade é un ingrediente fundamen-tal neste proceso, e só educando mentes creativasse poderá fomentar a potencia innovadora dunhasociedade. O noso sistema educativo adoece, entodos os seus niveis, duns métodos baseadosdemasiado a miúdo na aprendizaxe pasiva, máisque na formulación e resolución de problemas.Isto enlaza con outro tema a ter en conta: aimportancia de educar para emprender.

¿Representa o noso sistema de investigación un obstáculo para a innovación e transferencia?

Galicia presenta unha porcentaxe de investigado-res/persoal-total superior á media comunitaria eespañola, ao contrario que no sector empresarial,cunha porcentaxe de investigadores/persoal-totalmoi reducida. Se observamos a porcentaxe entrepersoal (ou investigadores) en I+D/emprego--total advírtese unha baixa proporción tanto depersoal-total (0,75 por cento) como de investiga-dores (0,52 por cento) destinados a labores deI+D. Ao comparar estas porcentaxes coa mediada UE, obsérvase que temos un nivel de custosmedios inferiores porque o persoal de I+D ma -nexa menos recursos e percibe menores remu-neracións; menor cando nos referimos aosinvestigadores que cando nos referimos ao per -soal-total. O que non reverte en maior eficacia,senón nunha maior precariedade e inestabilidadeno traballo dos investigadores, o que dificulta aplanificación a longo prazo do sistema de inves-tigación.

Comparando os diferentes sectores

institucionais, observamos que o peso

do persoal de I+D no sector

empresarial é moi baixo, un terzo do

total, e significativamente menor que

o seu peso en termos de gasto, o que

suxire que o persoal de I+D das

empresas manexa máis recursos que os

universitarios ou os do sector público

Comparando os diferentes sectores institucio-nais, observamos que o peso do persoal de I+Dno sector empresarial é moi baixo, un terzo dototal, e significativamente menor que o seu pesoen termos de gasto, o que suxire que o persoal deI+D das empresas manexa máis recursos que osuniversitarios ou os do sector público. En com-paración coa UE, o sector empresarial é o queevidencia unha maior distancia, aínda que menorque en termos de gasto, o que parece indicar queo persoal de I+D das empresas galegas manexaproporcionalmente recursos moi inferiores aosdos seus homólogos europeos. O único sector enque Galicia presenta unha porcentaxe superior ámedia comunitaria é o universitario (particular-mente no caso da categoría de persoal investiga-dor); non acontece iso en termos de gasto, o quetamén revela que os universitarios galegos ma -nexan menos recursos que a media comunitariaou perciben remuneracións proporcionalmenteinferiores.

Con estes datos, o sistema de investigaciónen Galicia amósase moi ineficaz para o desen-volvemento de novas estratexias de relaciónI+D+i. Máis aínda se á precariedade e ao menorgasto recibido engadimos que as universidadescontan cunhas estruturas arcaicas de gobernobaseadas nos modelos universitarios clásicos(departamentos con elevados niveis de endoga-mia, intereses de poder en conflito cos interesesdos proxectos innovadores e de transferencia,obrigas docentes que impiden a dedicación querequiren os procesos de innovación, etc.), conmodelos de xestión centrados na investigación,e con investigadores que a miúdo temen com-partir información competitiva coas empresas, eque en ocasións ofrecen produtos e servizosdirectamente ao cliente.

Para que o noso sistema de investigación nonsexa un obstáculo para a innovación e transferen-cia, as OPI deberan converterse en “partners” fia-bles para as empresas, crear sinerxías e nonpotenciais competidores desleais, e empregarmodelos de xestión da innovación compatibles cos

modelos de xestión empresarial. En definitiva,para que se incrementen e prosperen os convenioscoas empresas hai que flexibilizar as políticas depersoal que distingan os roles do investigador e doinnovador/emprendedor, as políticas de contrata-ción de novo persoal investigador/innovador, edesenvolver novos instrumentos de financiamento(capital risco, business angels, fundacións, etc.) queaposten e faciliten o artellamento de proxectos deinnovación relevantes.

¿Que outros factores afectan á efectividade dos investigadores dirixida á transferencia?

O investigador non ten en xeral a transferenciaintegrada no seu quefacer rutineiro. É necesarioter en conta as motivacións dos investigadores.Se queremos que o investigador se implique máisen innovación e transferencia, é fundamentaltamén que se defina e que se implemente unhacarreira investigadora na que as accións de trans-ferencia sexan recompensadas.

Isto non sucede así na actualidade, pois a pro-dución científica medida polas publicaciónssegue imperando como parámetro para avaliar acarreira dun investigador. As teses de doutora-mento requiren a publicación de artigos. É máisrendible para a carreira investigadora publicarartigos que desenvolver un invento ou contri buírá súa explotación por unha empresa. Sendo así, oinvestigador valora como un estorbo o tempoinvestido en cuestións relacionadas con innova-ción e transferencia.

Mentres o sistema de consolidación do em -prego se basee, na maior parte dos casos, enméritos adquiridos a través da docencia, o inves-tigador estará absorbido entre as súas clases, assúas publicacións e as oficinas de transferenciatecnolóxica, e o seu persoal e as actividades pro-postas por estes seguirán sendo alleas ao seu tra-ballo cotián.

É preciso levar a cabo cambios profundos nacarreira investigadora e na súa avaliación para

O sistema de investigación en Galicia amósase moi ineficaz

para o desenvolvemento de novas estratexias de relación I+D+i.

Máis aínda se á precariedade e ao menor gasto recibido engadimos

que as universidades contan cunhas estruturas arcaicas de goberno

baseadas nos modelos universitarios clásicos

motivar o investigador a colaborar regularmentecoas empresas para conseguir innovación e trans-ferencia.

¿Existe un plan estratéxico ben definidoen Galicia en relación coa innovación?

A Axencia Galega de Innovación, creada recente-mente, proponse como obxectivo fundamental areforma da xestión do coñecemento e priorizara innovación empresarial, mover a I+D+i dasOPIs á empresa e desenvolver ferramentas paramedir os resultados.

A comunidade científica de Galicia está áexpectativa, consciente da importancia da inno-vación pero tamén esperando que se continúe coesforzo que se viñera realizando nos últimos anosen investigación.

A oscilación á baixa en investigación e contra-tación (renovación) dos investigadores durante oano 2010 corta o incremento no fomento daI+D. O recorte do gasto público a partir do ano2009 limita o volume de recursos e altera as prio-ridades e a continuidade dos instrumentos utili-zados, en particular os do sistema de innovación.O impulso dado estes últimos anos perderase deseguir coa diminución no gasto, e/ou non impul-sar un modelo que cando menos permita coordi-nalo baseándose en criterios de produtividade.

O desexable sería ter programas ou plans amedio e longo prazo, similares aos programasmarco da UE, e que a súa execución fose inde-pendente da cor política do goberno, e dos pra-zos que marcan as lexislaturas.

Estivemos a construír unha economía asenta-da na especulación, a construción e a explotaciónintensiva dos nosos recursos naturais, e a criseobríganos agora a repensar o futuro sobre novasbases, situándonos fronte unha economía cunhadébil capacidade innovadora. Durante anos asAdministracións Públicas descoidaron a asigna-ción de recursos á I+D e a innovación. E mesmonos anos nos que se incrementaron estes recur-sos, os resultados foron modestos, tanto polofeito de ter unha vida demasiado curta para pro-ducir efectos, como polo feito de tentar construírunha economía innovadora con accións secto-riais dende as direccións xerais con competenciasen I+D ou innovación.

Se estas accións non van acompañadas decambios incitando ao investimento en activida-des innovadoras e intensivas en capital humanode alta cualificación, é difícil que emerxa de ver-dade unha economía innovadora. Sen un cambio

claro nese campo, resultarán baleiras as chamadasao desenvolvemento do espírito emprendedor, osposuidores de coñecemento e de ideas nonpoden converterse en emprendedores por moitovoluntarismo que se lles inculque, se non hairecursos financeiros apropiados, e estes non apa-recerán se os negocios están noutro tipo de acti-vidades �

Bibliografía

European Commission. Enterprise and Industry. “PRO INNO Euro-pe® Paper No. 15 ‘European Innovation Scoreboard 2009’”.http://www.proinno-europe.eu/publications.

Fundación Española para la Ciencia y la Tecnología (FECYT).“Informe SISE. Análisis de las convocatorias del Plan Nacio-nal 2008-2011, correspondiente al año 2008”. Madrid, 2010.http://icono.fecyt.es/contenido.asp?dir=05)Publi/AA)SISE.

Instituto Nacional de Estadística (INE). “Estadística de I+D2009”. http://www.ine.es/jaxi/menu.do?type=pcaxis&file=pcaxis&path=%2Ft14%2Fp057%2F%2Fa2009.

Sanz Menéndez, Luís (ed.) e Cruz Castro, Laura (2010). “Análi-sis sobre Ciencia e innovación en España”. Fundación Españo-la para la Ciencia y la Tecnología (FECYT). Madrid.http://icono.fecyt.es/contenido.asp?dir=05%29Publi/AA%29ciencia.

Vence Deza, Xavier (2010). “Sistema gallego de innovación ypolíticas de innovación: balance de una década”, en RevistaGalega de Economía, vol. 19, USC.http://www.usc.es/econo/RGE/Vol19_ex/castelan/art10c.pdf.

Xunta de Galicia, Consellería de Innovación e Industria. “PlanGalego de Investigación, Desenvolvemento e Innovación Tec-nolóxica (PGIDIT) 2006-2010”. Santiago de Compostela,2006.www.octuga.es/html/documentos/PG2006_2010_gl.pdf.

o estrés, a completa ausencia de conciliaciónfamiliar…

E o sistema perpetúase dende dentro, porquese dá por suposto que xa como bolseiro de pre-doutoramento ou mesmo como técnico de labo-ratorio (que nin tan sequera obtén titulo ningúndespois de traballar nun laboratorio) tes que facersacrificios que serían claramente reprobadosnunha empresa que llelos esixise abertamente aosseus traballadores, ou irregularidades tan seriascoma ter a xente traballando sen contrato oupagándolles como material funxible.

Nun 50,4 por cento dos casos, os doutoran-dos, segundo o Instituto Nacional de Estadística(INE), usan os seus aforros propios, salario dou-tro traballo ou outros medios para poderen facero seu doutoramento. Isto é un dos comezos daestraña consideración que os investigadorestemos como traballadores. Como di un amigo:“Nunca digas que che gusta o que fas no traballo,que aínda che han querer cobrar por facelo”,cando a vocación non é senón unha inclinaciónmoi fonda dunha persoa cara a unha determina-da actividade ou modo de vida.

Si, temos vocación de investigadores e desen-volvémola porque puidemos facelo. Pero isto é omáis irónico que ten Galicia e España en xeral.Temos axudas máis ou menos axeitadas paraseguir unha carreira científica, temos os medios eos ánimos, mais cando xa somos traballadoresaltamente especializados e produtivos seguindo anosa vocación, non temos onde volver e temosque saír de Galicia e non retornar. Temos o mate-rial para deixar a nosa marca no mundo científi-co, pero non aportamos o biótopo adecuado para

Unha das cousas máis difíciles e máisinxustas é intentar poñerlle un valor eco-nómico ao coñecemento, á creación de

coñecemento novo ou á investigación. Nas dis -ciplinas académicas atópanse motivos abondospa ra “xustificar” a necesidade de investir eninvestigación, especialmente en investigaciónbásica. Non obstante, unha análise realista revelaque non son necesarias xustificacións de ningúntipo xa que a investigación é un valor lucrativo einteresante para empresas, centros académicos, asociedade e os países en xeral.

¿Por que, pois, sentimos os investigadores estanecesidade de xustificación? A resposta é clara:porque a investigación non está valorada e moi-tas veces vese como un capricho. Ata hai moipoucos anos as bolsas de predoutoramento noncotizaban como traballo e, de feito, comentariosque se escoitan con frecuencia cando un decidededicarse a esta profesión son do tipo “Coitado,é que ten vocación!” “Mira ti que podendo sermédico...!” ou “Pois mentres atopa un traballo,vai sacando a tese…”

A valoración máis evidente e probablemente amáis positiva que a sociedade vén facendo dostraballadores da ciencia é a de traballadores“vocacionais”, máis aínda: “heroicos ou sacrifica-dos traballadores vocacionais”. Dise que “os cien-tíficos temos vocación”, e con isto parece poderxustificarse absolutamente todo: o abuso sobre osbolseiros, os contratos de doutores como licen-ciados superiores e non como doutores, as horasextras sen cobrar, as fins de semana no laborato-rio, os salarios moi por baixo do nivel de forma-ción dos investigadores, a inestabilidade laboral,

A investigación como valorNun momento de crise, ¿é a investigación

en Galicia un luxo ou unha necesidade?

C A R O L I N A V A R E L A R O D R Í G U E Z

A N S E L M O F E L I P E C O L A D O

G R U P O A L A C A N T

que as mentes fagan progresar a ciencia, perden-do os froitos científicos e económicos derivadosdo investimento nestas mentes.

Hai outra reflexión que convén facer sobre afigura do investigador, do que hai a imaxe de“solitario” que loita contra todos e logra demos-trar ao mundo as súas hipóteses. En España omellor exemplo deste mito é Santiago Ramón yCajal. Durante moito tempo só tivo a axuda(tanto moral como económica) da súa familia eamigos para poder continuar coa súa carreirainvestigadora e ocupou diversas cátedras, aíndaque tivese que poñer diñeiro de seu para mercarun microscopio. Iso si, logo que lle concederon oPremio Nobel, o diñeiro fluíu e creouse o Insti-tuto de Investigacións Biolóxicas de Madrid.Ramón y Cajal preocupouse moito de ter rela-cións internacionais para discutir as súas ideas,mentres que o investigador de pre- e posdoutora-mento en España en xeral só acode aos congresosinternacionais para presentar resultados, cando ointeresante destas convencións é o intercambiode ideas coa xente diversa que acode aos mesmos.Ramón y Cajal foi un exemplo da vida do inves-tigador español, pero polo inxusto da situación.Lamentablemente moitos dos que estamos enciencia, se cadra persuadidos pola figura do granmestre da neurociencia, nunca chegaremos a Pre-mio Nobel, pero non por iso é menos nobel anosa carreira e o noso esforzo. Non son menoresos nosos sacrificios.

Outro dos problemas aos que se enfronta untraballador da ciencia é a incapacidade do siste-ma actual para asimilalo. No informe do INE (2)obsérvase que, a 31 de decembro de 2009, o 96,1por cento dos doutores tiña traballo: o 42,7 porcento no Ensino Superior, o 38,4 por cento naAdministración Pública, mais só un 15,1 porcento traballaba en empresas e o 3,8 por cento eninstitucións privadas sen ánimo de lucro. É dicir,nun momento histórico no que temos o maiornúmero de xente que pode acceder á universida-de e facer un doutoramento, o sistema leva aco-llido sistematicamente o 81,1 por cento dos

A I N V E S T I G A C I Ó N E N VA L O R

Carolina Varela Rodríguez é electrofisióloga e licenciada en

Medicina pola Universidade de Navarra e doutora en Neurociencias

pola Universidade de Alcalá. Traballou no INSERM (Francia),

a Universidade de California, a Universidade de Londres e no Consello

Superior de Investigacións Científicas. Actualmente é asesora científica

independente.

Anselmo Felipe Colado é enxeñeiro Técnico de

Telecomunicación pola Universidade de Alcalá de Henares. Fundador

e copropietario da empresa Anphec Biolabs (www.anphec.com),

dedicada a I+D no ámbito da instrumentación biomédica

e a eficiencia enerxética.

Fotografía: CSIC-Galicia

lograr excelencia. E non só a asunción da críti-ca senón a corrección dos erros ou a mellora dosdéficits, moitas veces a forza de multas impor-tantes e mesmo o peche do laboratorio oudepartamento se non se cumpre. Sen controislevados a cabo a todos os niveis, dende os cate-dráticos e directores de laboratorio ata os técni-cos de laboratorio pasando por estudantes,posdoutorandos e contratados de todo tipo.

¿Como fomentar/crear un sistema deauditorías externas á universidade, externas tamén ó país, con conclusiónsvinculantes?

Aproveitemos a nosa pertenza a realidades comao Espazo Europeo de Educación Superior paraobter críticas (auditorías) construtivas de exper-tos estranxeiros completamente desvinculados cosistema, mais que aporten outra maneira de veras cousas. Unha experiencia importante é aausencia de amizades comprometidas dentro dosistema avaliado.

En Galicia faise investigación e faise boainvestigación, o que acontece é que se está a facera custa do traballador da investigación e non só acusta da economía (bolseiros e non bolseiros quetraballan sen cobrar, posdoutorandos que traba-llan horas extra sen cobrar, salarios ilóxicos paraa formación dos investigadores, aínda que dentroda media nacional), senón tamén da saúde men-tal do investigador que se atopa, despois de moi-tos anos de esforzos, nunha situación deincerteza próxima ao desvalemento aprendido.Faga o que faga, fica fóra das listas de traballo, dopaís, do mercado laboral.

Pero é que, ademais, en Galicia non se favore-ce particularmente a creación de empresas. Espa-ña é un dos estados occidentais con máis atrancose máis gastos á hora de iniciar unha organizacióndeste tipo. É prioritario educar as novas xeraciónsde científicos para emprender.

O máis triste da famosa frase de Miguel deUnamuno “¡Que inventen outros!” é que non sepode aplicar á realidade galega, porque investigare inventar facémolo nós, só que moitos non ofacemos en Galicia e os beneficios en xeral nonfican en Galicia. E non é un problema só da pre-senza física dos investigadores no país respecto áfuga de cerebros, senón da fuga das ideas, dasideas de investigación que se publican (dendeGalicia ou por galegos fóra de Galicia) e que sonoutros os que explotan as súas posibilidades prác-ticas e económicas.

doutores/investigadores. Resulta lóxico pensarque non pode seguir esta ratio de acollida no sis-tema público, moito menos que o inmobilismoexistente e a xubilación dos catedráticos non xaaos 65 anos senón aos 70 anos. Pero este feito realnon xustifica o estado de desvalemento que sufri-mos os investigadores que volvemos ou máis benqueremos volver a España e a Galicia. Galiciacomo autonomía e España como Estado nonfavorecen nin potencian suficientemente o redi-reccionamento deste capital intelectual a empre-sas galegas (españolas) ou con intereses en Galicia(España). Traballadores da ciencia altamente es -pecializados e que, cando menos nun 50 porcento dos casos teñen unha educación-formaciónfinanciada polo Estado, marchan ou non volvena Galicia (España). Esta política é claramentedesastrosa para o país, xa que o investimento deformación si se realiza e logo non se aproveita otraballador especializado, non se produce o retor-no da inversión.

O que si se permite sen maior problema é queun 40,3 por cento dos doutores ocupen (a 31 dedecembro de 2009, segundo o INE) un postode traballo cun nivel mínimo de estudos de licen-ciado, non de doutor. Así se perpetúa cara abaixo odesaxuste do sistema laboral: os licenciados traba-llan nos postos dos diplomados e os diplomadosnos postos dos técnicos.

Outra característica bastante evidente entre ostraballadores da ciencia é a falta de vontade de tra-ballar por conta propia, inculcada dende a nenez.A meta dun doutor xeralmente é ser profesor titu-lar de universidade ou investigador do ConsejoSuperior de Investigaciones Científicas (CSIC),ou en calquera outro centro de investigaciónpúblico. É dicir, ter “unha praza en propiedade”.

O problema de converter os investigadoresen funcionarios da ciencia é que adoecen entóndos mesmos problemas que a AdministraciónPública: lentitude no recambio, inmobilidade e“amiguismo” (endogamia). O sistema de con-tratación de persoal investigador presenta unhaclara falta de autocrítica vinculante. Chamamoito a atención cando se traballou en univer-sidades como a de Londres ou a de California,o número de controis e auditorías ás que sesometen estas universidades para lograr a exce-lencia. E non só nacionais, coma poida ser anosa Agencia Nacional de Evaluación de laCalidad y Acreditación (ANECA), senón audi-torías externas e internas (polos alumnos) paravalorar a súa calidade. Esta capacidade de asun-ción da crítica é algo que nos parece básico para

bastante incomprensible habendo como hai cen-tros de investigación de alta competitividade egrupos de recoñecido prestixio.

Unha das cuestións que se formula moitaxente nos momentos de crise é: “¿A investigacióncientífica é un luxo ou unha necesidade?” A res-posta depende do que un considere luxo, aíndaque o concepto de luxo como algo superfluo nonpode aplicarse á investigación porque está lonxede ser superflua.

Sen dúbida, na maior parte dos países é unluxo facer investigación. De feito, tamén é un lu -xo ir á escola, ter unha educación superior, nonpadecer raquitismo ou malaria ou cólera, terliberdade, poder dicir o que un pensa... ¿É unluxo a investigación en Galicia? Se tomamos osentido de luxo como “demasía de cousas innece-sarias”, obviamente a investigación non é unluxo, todo o contrario: a súa escaseza fai que,aínda que non fose necesaria, non se lle poderíaaplicar esta definición. Se consideramos luxo

Na nosa opinión, a investigación en Galiciaestá mal xestionada dende dous puntos de vista:o do valor económico da investigación e o davaloración social da investigación. Ás vecesmesmo non está claro se debemos falar do valorda investigación ou do valor que hai que ter paradedicarse a ela.

Un dato desacougante que puidemos obser-var nas estatísticas do INE refírese á mobilidadeinternacional. Entre 2000 e 2009, o 21,2 porcento dos doutores marcharon de España. Deles,o 58,6 por cento fixérono por motivos académi-cos e de progresión da súa carreira investigadora.Entre o 12,5 por cento de doutores que a 31 dedecembro de 2009 pensaban irse de España, o71,0 por cento facíao polos citados motivos. O 27,7por cento dos que regresaron a España fixéronoprincipalmente por factores persoais ou familia-res. É dicir, traballadores altamente cualificadosdeixan España e Galicia para mellorar o seucurriculum, pero retornan por morriña. E isto é

Fotografía: CSIC-Galicia

“todo aquilo que supera os medios de alguén paraconseguilo”, polo que se ve a investigación si queé claramente un luxo. Mais é un luxo necesario.O importante é atopar os medios para facer quedeixe de ser un luxo para converterse nunha rea-lidade.

Se nos poñemos dramáticos, case todo navida é prescindible. Pero como sociedade pensa-mos que non podemos prescindir da investiga-ción, ao contrario: precisamos da investigaciónpara seguir sendo a sociedade que somos.

A falta de rendibilidade da investigación bási-ca é un mito. Non só é rendible, senón que éimprescindible para poder atopar aplicacións. O que sucede é que é lenta. Por poñer un exem-plo: en 1827 Robert Brown publicou un artigodescribindo como os graos de pole se moven naauga, nun traballo de investigación básica. Esteartigo axudou a sentar as bases para unha tecno-loxía que faría, literalmente, tremer o mundoenteiro, move inmensas cantidades de diñeiro etivo aplicacións prácticas como os raios X ou atomografía por emisión de positróns (PET). En1905 e 1906, de forma independente, AlbertEinstein e Marian Smoluchowski baseándoseneste traballo describiron a formulación mate-mática que xustificaba a existencia do átomo. En1911 Rutherford demostrou a existencia doátomo e, xa que logo, sentaron as bases da físicacuántica e o estudo dos elementos que compo-ñen os átomos, os elementos básicos non tanindivisíbeis que compoñen a materia.

Esta dicotomía de financiamento da investi-gación aplicada respecto da básica ten unhaconsecuencia lamentable pero real; moita xentedirixe os seus proxectos ao que os avaliadoresconsideran “financiable” na moda do momen-to, pero moi a miúdo despois usan o diñeiropara financiar as partes básicas do proxecto quenon poden realizar doutra forma, é dicir, comoa soa mención do nome dunha enfermidade noproxecto faino automaticamente máis financia-ble, úsase esta enfermidade como escusa candomoitas veces nin se pretende estudar nin intere-sa particularmente no laboratorio. A parte po -sitiva deste problema é que hai xente que nondesenvolvería doutro xeito o estudo destas“enfermidades” e faino para lograr financia-

mento. A parte moi negativa é que se derivanos fondos para estudar outras cousas e moitasveces non se cumpren os obxectivos propostosrespecto á parte aplicable do proxecto. E nor-malmente non hai repercusión nos novosfinanciamentos do laboratorio sempre e candohaxa publicacións de “calidade”, entendendopor “calidade” publicar en revistas con factorde impacto (índice usado para valorar o núme-ro potencial de lectores) maior de 4. En rela-ción a esta cuestión, cremos que a investigacióncientífica en Galicia precisa desenvolverse efavorecer a autocrítica, as auditorías de controlde calidade e de obxectivos.

A ciencia produtiva e con aplicación “econó-mica” non vén necesariamente das revistas topten, pero en España o curriculum dos investiga-dores valórase basicamente por isto, restándolleimportancia aos coñecementos e á experienciados traballadores da ciencia e convertendo a con-tratación de investigadores nun trámite máis,unha oposición para funcionariado, non nabusca dos mellores e máis brillantes, que nonnecesariamente teñen que ter publicacións enrevistas con factor de impacto maior de 4. Os sis-temas de contratación de investigadores sondiversos nos distintos países. Obviamente, paraobter excelencia, esa verba que hoxe en día estáespallándose coma o lume en todos os ámbitosda sociedade, é absolutamente necesario ser exce-lente. E iso significa algo máis ca evitar a fuxidade cerebros. A excelencia tradúcese en atraercerebros, xente que queira vir non só porque esteé o seu país, senón porque lle supoña un retoprofesional. Velaquí unha das grandes diferenzascon universidades como a de Oxford: a obten-ción dunha masa crítica de mentes brillantes e axeración dun biótopo con chuvia de ideas, unbrainstorming, do que xurdan as ideas que se tra-ducen en valores económicos.

Da mesma maneira, hai diferenzas entre asuniversidades e os centros de investigación públi-cos españois e os doutras partes do mundo res-pecto ao financiamento. Unha diferenza básica éo nivel de financiamento privado en forma deaxudas, contratos, mecenados, mesmo inves -timentos no mercado de valores. E chama pode-rosamente a atención o número de patentes e

A falta de rendibilidade da investigación básica é un mito.

Non só é rendible, senón que é imprescindible para poder atopar aplicacións.

O que sucede é que é lenta

spin-off que se producen en universidades detamaños similares, se comparamos unha universi-dade galega con outras universidades de excelenciacomo podería ser a universidade de Oxford. Noano 2009, a citada universidade —que en termosde número de estudantes é comparable coa deSantiago de Compostela— desenvolveu 220patentes fronte ás 24 desta última.

Obviamente, algo estamos a facer mal. Máisaínda a nivel do Estado español. A Agencia Esta-tal Consejo Superior de Investigaciones Científi-cas (CSIC) cos seus 135 centros de investigación,rexistra 180 patentes no ano 2009, 40 menos quea Universidade de Oxford, considerablementemáis pequena. Igualmente resulta chocante que,a pesar da descrición no informe anual do CSICdo número de patentes, cando publica os seuspresupostos non se indiquen os ingresos obtidospor patentes ou por participación na creación deempresas. Haber hai patentes ou polo menosxente que patenta cousas que obtén da súa inves-tigación, e crear créanse empresas, poucas e pe -quenas, pero créanse. Entón, ¿por que non élucrativo para os centros que o promoven?

Na universidade e nos centros de investiga-ción é unha práctica, non diremos habitual perosi demasiado frecuente, a da picaresca das spin--off. Corrómpese a idea orixinal da spin-off comounha empresa que nace dos coñecementos crea-dos na universidade e que dalgún xeito repercutepositivamente na Universidade. Unha prácticacomún é a participación da mesma con accións.O centro de investigación corre un risco, perorecibe un beneficio. Non obstante, moi a miúdoo que se fai é poñer como cabeza da spin-off a unbolseiro ou recente doutor do laboratorio, nonao xefe do mesmo. A nova empresa “desvincúla-se” da universidade e polo tanto goza de todos osprivilexios sen ningún risco; os participantes nonteñen que buscar financiamento porque teñenaxudas, o material, de todo tipo, tómase da uni-versidade, o local tamén se toma da universidadee mesmo a man de obra se obtén dos bolseirosque no mellor dos casos teñen unha axuda eco-nómica para traballar. Desta maneira, se a em -presa fracasa, non se perde nada, pero se aempresa vai ben, os beneficios quédanlles a eles e a universidade ou centro de investigación enrealidade non percibe nada.

Seguramente pódese argumentar que non éasí como funcionan as spin-off e sobre o papelteriamos que concordar, pero estamos a falar domundo real. O mesmo ocorre coas patentes queson pagadas pola universidade, pero que reverten

logo moi poucos beneficios nela. Se cadra é poristo polo que cando se pode patentar algo osdirectores de laboratorio prefiren montar unhaspin-off e patentalo dende alí, saltando a univer-sidade ou o centro de investigación no proceso.Non obstante, as patentes e a creación de empre-sas noutros países como EUA ou Reino Unidoestá demostrando que son un medio bastantelucrativo de financiar a investigación científica.Parécenos que habería que axilizar as leis de pro-piedade intelectual, potenciar que se patentedende os centros de investigación e favorecer aparticipación económica dos centros de investi-gación en empresas de nova creación.

¿Como se pode beneficiar a universidade pública española das spin-off e as patentes producidas polos seus traballadores?

A investigación científica en España está maiori-tariamente financiada por diñeiro público, poloque parece importante atopar modelos que per-mitan o financiamento privado da investigaciónen centros públicos e incentivar a creación deinstitutos de investigación privada. O problemamoitas veces radica en que, cando queremos serproactivos na financiación da nosa investigación,non sabemos como ou resulta complicado facelo.Moitas veces existe pouca comunicación coasOTRI das universidades: ou se teme a perda dapropiedade intelectual das patentes, ou simple-mente patentar algo en España require que nonsexa publicado de ningunha forma con anteriori-dade. Isto, xunto coa lentitude do sistema depatentes e coa necesidade curricular dos científi-cos de ter publicacións todos os anos, leva a unhadesconfianza ante calquera colaboración conindustria ou empresas privadas.

En conclusión, ¿é un luxo a investigación?

Non. Mais dende o noso punto de vista, cóm-pre unha revolución radical social, política eacadémica do sistema galego de xestión da in -vestigación, unha revolución dirixida a valorar ainvestigación polo que esta é recurso que actual-mente está moi pouco utilizado e moi poucovalorado �

nosos mozos. O capital humano é a chave donoso futuro.

Sobre a investigación universitaria

Cando falamos de investigación poñendo númerosenriba da mesa, resulta evidente que Galicia non éun referente en case ningunha categoría, aínda queé certo que hai indicadores que a sitúan en bo lugardentro de España, sobre todo no que ten que vercoa investigación máis académica, tanto en cantida-de como en impacto das publicacións. Así, se toma-mos como fonte os estudos de SCImago1 para osanos 2003-2008, temos que a Universidade de San-tiago de Compostela (USC) ocupa o oitavo posto anivel nacional, e a de Vigo (UVigo) o número 15no que atinxe á cantidade de publicacións de ámbi-to internacional. Estes postos melloran se ademaistemos en conta o impacto das publicacións. En todo caso, a influencia da investigación españo-la é baixa, cunha ratio de citacións por publicaciónde 1,56 (como media ponderada de todos os cam-pos de investigación), por debaixo do 1,8 de Fran-cia, 2,3 de Italia e 2,4 de Holanda (Fonte: ThomsonReuters). Igualmente, no ano 2009, a USC figurano décimo lugar, a UVigo no undécimo e a Univer-sidade de Coruña (UDC) no vixésimo sétimo senos referimos ás patentes xeradas nas universidadesespañolas. Estes datos, sen seren malos, achegan pouca

información sobre como permea na sociedade ainvestigación desenvolvida no seo das nosas uni-versidades. Un bo desenvolvemento académiconon ten que vir necesariamente acompañado do

En Galicia temos bos investigadores quesitúan ás nosas universidades en lugaresbastante dignos nas estatísticas de produ-

ción científica a nivel nacional. Con todo, haipoucos sitios, ademais das universidades, nos querealizar investigación, o que dificulta a captaciónde talento e o retorno daqueles investigadoresgalegos moi ben formados que non atopan opor-tunidades aquí. Contamos con dous campus deexcelencia (Campus do Mar, Campus Vida) eestanse a consolidar algúns centros tecnolóxicosde recente creación, mais non é abondo paratecer unha rede de coñecemento na que medrennovas empresas ou se apoien as xa existentes. O investimento en I+D en termos relativos é

baixo se nos comparamos con outras partes deEspaña e, por suposto, de Europa, aínda que osistema non está necesariamente preparado paraacoller máis cartos que busquen un impacto clarono entorno socioeconómico: non só hai que gas-tar, hai que facelo ben. As nosas empresas non contan en moitos

casos con persoal suficientemente cualificadopara abordar retos investigadores, aínda que re -ciben subvencións para iso. En certas ocasiónsbuscan o apoio das universidades e centros tec-nolóxicos, pero falta apostar por investigación demaior impacto, xeración de coñecemento que sepoida acabar trasladando a práctica. Hai que pro-curar buscar máis fondos fóra de Galicia, estimu-lando ao mesmo tempo a competitividade dosnosos axentes. Todos os estamentos docentes,dende a escola primaria á universidade, podenaxudar á crear unha cultura innovadora nos

Competividade da investigación en Galicia

C A R L O S M O S Q U E R A N A R T A L L O | R O B E R T O L Ó P E Z

V A L C A R C E | P E D R O C O M E S A Ñ A A L F A R O | N O R B E R T O D E G A R A Q U I N T E L A | C A R M E L A

G O N Z Á L E Z T R O N C O S O | G O N Z A L O V Á Z Q U E Z V I L A R

G R U P O V I G O

correspondente impacto no tecido socioeconó-mico máis próximo. Este impacto non está tabu-lado, aínda que sería moi útil de cara á avaliacióndos cartos que se introducen no sistema investi-gador.

Sobre as estruturas de investigación

En Galicia hai algúns investigadores de presti-xio —menos dos que a todos nos gustaría—dentro dunha estrutura universitaria moi plana,baseada na estrutura de grupos de investigacióndo sistema universitario español, sen xerarquías,onde os bos resultados, cando chegan, son froi-to normalmente do bo facer de individuos illa-dos máis que de boas planificacións, que nocaso da contratación de persoal simplementenon son posibles. Tamén é certo que se albiscan signos de

mellora, polo menos na valoración do mérito ecapacidade. Así, a Universidade de Vigo levacinco anos cun programa de promoción destina-do a consolidar no seu persoal aqueles investiga-dores contratados con máis méritos, cun númeroanual de prazas moi limitado e esixente para oque compiten todos os departamentos. Froito des -te plan, coñecido como Plan Especial de Promo-ción do Persoal Docente e Investigador, lévanseestabilizados uns 60 investigadores nos últimosanos de moi bo nivel. Igualmente, no marco doPGIDIT 2006-2010 articuláronse medidas deapoio para aqueles grupos de investigación máisrelevantes e, igualmente, propiciáronse os agru-pamentos de calidade. Ambas medidas ían nadirección correcta, quizais con certa descoordina-ción entre diferentes conselle rías na Xunta deGalicia, pero buscando apostar pola calidade e amasa crítica dos grupos investigadores. Mais posiblemente cumpra revisar a investi-

gación que se fai fóra da universidade, en centrosde investigación de carácter público ou privado,indicio significativo do dinamismo innovador dopaís. Aquí hai grandes diferenzas entre Comuni-dades Autónomas, con presenza de potentes cen-

A I N V E S T I G A C I Ó N E N VA L O R

Carlos Mosquera Nartallo é enxeñeiro e doutor en enxeñería de

Telecomunicación pola Universidade de Vigo, Mestrado en Electrical

Engineering pola Universidade de Stanford, EUA. Actualmente é profesor

titular na Universidade de Vigo e dirixe a área de comunicacións do

Centro Tecnolóxico das Telecomunicacións de Galicia (Gradiant).

Roberto López Valcarce é enxeñeiro de Telecomunicación

e doutor pola Universidade de Vigo, e Mestrado en Electrical

Engineering pola University of Iowa (EUA).

Actualmente é profesor titular do Departamento de Teoría do Sinal

e as Comunicacións da Universidade de Vigo.

Pedro Comesaña Alfaro é licenciado en matemáticas, enxeñeiro

de Telecomunicación e doutor pola Universidade de Vigo, na que

actualmente é profesor contratado doutor.

Norberto Degara Quintela é enxeñeiro de Telecomunicación

pola Universidade de Vigo e Master of Science in Electrical

Engineering na University of Texas at Austin.

Actualmente realiza a súa tese de doutoramento na área

de procesado de audio e acústica do Departamento de Teoría

do Sinal e Comunicacións da Universidade de Vigo.

Carmela González Troncoso é enxeñeira de Telecomunicación

e doutora pola Universiteit Katholieke Leuven. Actualmente é

investigadora posdoutoral na Universidade de Vigo.

Gonzalo Vázquez Vilar é enxeñeiro de Telecomunicación pola

Universidade de Vigo e Master of Science na Universidade de

Stanford. Actualmente cursa estudos de doutoramento

na Universidade de Vigo.

1. SCImago (http://www.scimago.es) é un grupo de investigación interu-

niversitario dedicado á análise de información e visualización con espe-

cial énfase nos estudos de produción científica.

de euros que se deben investir en España en pro-xectos industriais de I+D ata o ano 2013, dosque a Galicia lle corresponden algo máis de 400millóns. Na actualidade lévanse aprobados pro-xectos de carácter plurianual nunha contía aíndamoi reducida sobre o total, no caso galego, doque se desprende a dificultade de artellar grandesconsorcios industriais que aborden retos tecno-lóxicos á altura dos esperados no Fondo Tecno-lóxico.En canto aos proxectos competitivos do Pro-

grama Cadro europeo, Galicia recibía no ano2006 o 1,5 por cento do total de recursos chega-dos a España do VI Programa Cadro, namentresque contabilizaba o 3,8 por cento do total dogasto efectuado en España en I+D, quizais denovo un síntoma do desequilibrio existente entreos recursos propios e os captados fóra para finan-ciar a investigación. Neste sentido, un indicador ilustrativo é a

obtención en libre concorrencia de proxectosnacionais e internacionais, proxectos avaliadospor pares en xeral e nos que se compite con cen-tros de investigación e empresas doutras autono-mías e países. Aínda que non sempre secorresponde a calidade da investigación co finan-ciamento obtido, dado que se está a profesionali-zar en exceso a preparación de propostas,especialmente para o Programa Cadro da UniónEuropea, os retornos responden, polo menos enparte, ao curriculum vitae do grupo investigador,á calidade da proposta e á facilidade para impli-carse en consorcios e desenvolverse fóra das nosasfronteiras. Nesta categoría, Galicia ten aínda unimportante percorrido que facer. Coma xa se mencionou, Galicia aproveita os

fondos do Programa Cadro nunha porcentaxesubstancialmente menor á que lle corresponderíapor investimento en I+D. Para mellorar é impor-tante fomentar a participación de ambos secto-res, público e privado, en consorcios europeos.Neste sentido, os centros tecnolóxicos están cha-mados a xogar un importante papel como axen-tes tractores das empresas.

tros de investigación en Cataluña ou Madrid, ouunha gran tradición de centros tecnolóxicos noPaís Vasco. Fronte a iso, Galicia conta demomento con poucos centros de investigación,aínda que se leva apostando dende hai variosanos por unha rede de centros tecnolóxicos quesirvan para dar soporte á industria galega endiversos sectores. A día de hoxe, e seguindo oscriteiros da Consellería de Economía e Industria,hai en Galicia varios centros tecnolóxicos conso-lidados: Anfaco-Cecopesca, Aimen, CTAG, Gra-diant, Cetpec, Cetga. É fundamental racionalizaresta rede, esixindo niveis de calidade competiti-vos, como poden ser os establecidos polo rexistronacional de Centros de Innovación y Tecnología(CIT).

Sobre o investimento

O gasto total en I+D en España en 2008 foi de1,35 por cento do PIB (Galicia 1,08 por cento),comparado co 1,5 por cento de Portugal, 2 porcento de Francia, 2,77 por cento de EUA e 3,75por cento de Suecia (fonte: Eurostat). No ano 2009, de acordo cos datos publicados

polo Instituto Nacional de Estadística (INE),namentres España medrou do 1,35 por cento ao1,38 por cento, Galicia baixou a súa porcentaxeen I+D ao 0,96 por cento, pasando a ocupar oposto número 12 entre todas as comunidadesautónomas. Para un PIB por habitante de 20.000euros aproximadamente (dato de 2009), aíndaestamos moi lonxe do 1,5 por cento en canto ainvestimento en I+D. De todos os xeitos, as cifras de investimento

en I+D poden ter unha dobre lectura e ser con-sideradas como un síntoma da saúde do nososistema innovador máis ca unha causa. Así, unhaelevada porcentaxe provén das arcas públicas, xaque as achegas da industria son menores do 50por cento no caso galego. Por outra banda, Gali-cia non é quen de cubrir os fondos que ten asig-nados no Fondo Tecnolóxico xestionado poloCDTI (Centro para el Desarrollo TecnológicoIndustrial). Tales fondos supoñen 2.000 millóns

O coñecemento xerado polos grupos de investigación acaba repercutindo

en poucos casos na economía produtiva.

O papel do sector privado é decisivo para poder progresar na aposta polo coñecemento

como elemento creador de riqueza. Temos en Galicia casos de empresas, algunhas

multinacionais, de éxito recoñecido

Sobre a investigación na industria

O coñecemento xerado polos grupos de investi-gación acaba repercutindo en poucos casos naeconomía produtiva. O Plan Galego de Investi-gación, Desenvolvemento e Innovación Tecnoló-xica (PGIDIT) 2006-2010 contaba entre os seusobxectivos coa promoción da I+D+i nas empre-sas, e o novo plan que se presentou recentemen-te tamén parte desta premisa. Non está claro queos mecanismos postos en marcha sexan os máisaxeitados. Así, lanzouse recentemente o Progra-ma XIGA para subvencionar a contratación porparte das empresas de titulados superiores quedesempeñen labores de vixilancia tecnolóxica,prospectiva e xestión da I+D. Estará por ver queesas figuras non acaben desembocando en meros“cazadores de máis subvencións”, en lugar defomentar realmente a I+D+i na empresa. O papel do sector privado é decisivo para

poder progresar na aposta polo coñecementocomo elemento creador de riqueza. Temos enGalicia casos de empresas, algunhas multinacio-nais, de éxito recoñecido. Algunhas son taménempresas que invisten en I+D como modelo denegocio, desenvolvendo desta maneira novosprodutos que lles permiten competir. Lamenta-blemente son moi poucas aínda, e hai que bus-

Campus da Universidade de Vigo

car fórmulas para apoiar o lanzamento de ini-ciativas empresarias, sobre todo daquelas apoia-das nun coñecemento avanzado que se poidatransformar en produto de interese para o mer-cado. Estas iniciativas poden xurdir, na maiorparte dos casos, doutras empresas xa en marcha,de centros tecnolóxicos ou de universidades, apartir dunha necesidade detectada no mercadoou dunha traxectoria investigadora que acabaderivando nun produto ou liña de produtos.Para iso deben funcionar os mecanismos deinvestimento, xa que a día de hoxe o capitalrisco non acaba de eclosionar neste país comosería desexable. Igualmente é interesante contarcon apoios expertos, é dicir, xente con experien-cia no mundo empresarial e no lanzamento denovas ideas. De por parte, non todas as empre-sas que se crean no seo da universidade mereceno cualificativo de spin-off (ou “spin-out” comodirían os ingleses), e en certas ocasións podenacabar converténdose en competencia desleal aempresas xa existentes debido á cantidade defacilidades coas que contan, o que aviva a des-confianza de numerosos empresarios. No que atinxe á política de subvencións ás

empresas para fomentar a súa I+D, polo deagora estase a ver que é pouco selectiva, e nonacaba de impulsar un cambio de modelo porparte destas. Non resulta desexable que seempreguen estes cartos para mercar tecnoloxíafóra de Galicia, nin de que se naturalicen comoingresos de carácter fixo e anual. Aínda conempresas exemplares, temos un tecido empresa-rial pouco vigoroso, con poucos casos de éxitona colaboración cos organismos de investi -gación. De calquera xeito, o modelo de cola -boración universidade-empresa adultérase confacilidade por ambas partes, propoñendo porun lado e aceptando polo outro proxectos enocasións de escaso carácter innovador. O coñecemento xerado en universidades e

centros de investigación e tecnolóxicos ten queser mellor aproveitado para apoiar as empresas xaexistentes e catalizar a creación de novos proxec-tos empresariais. A todo iso axudaría apoiar asempresas máis competitivas e prometedoras,independentemente do seu tamaño, propiciandoademais a procura de recursos fóra de Galicia, demodo que poidamos estimular o noso tecidoprodutivo e evitar que se adormeza co arrecendodas subvencións. En outubro de 2005, e xa antes da forte crise

económica que se aveciñaba, o informe “RisingAbove the Gathering Storm” recomendaba para

os EUA., entre outras medidas, bolsas de500.000 dólares anuais durante cinco anos paraos mellores douscentos mozos investigadores.Este informe foi realizado pola National Aca-demy of Sciences, National Academy of Engineringe Institute of Medicine, nun contexto de progre-sivo descenso da porcentaxe de achega nortea -mericana á ciencia e innovación mundial,medido en termos de patentes e publicaciónscientíficas entre outros. A mensaxe é clara: hai que apostar polos

mellores, fuxindo da mediocridade xeneralizada.Así, sería interesante apoiar aquelas empresas conmaiores posibilidades de levar a cabo unha I+Drelevante, a partir de evidencias tan diversascomo a capacitación do seu persoal, progresosrealizados en proxectos previos, etc. Sería necesa-rio repensar a estratexia de subvencións ao sectorprivado e financiar unicamente propostas de ele-vada calidade e con potencial innovador, evitan-do as subvencións sen máis. Por iso é importantefacer un mellor seguimento das subvencións deI+D e promover a creación de propiedade inte-lectual. Resulta difícil entender que unha empre-sa poida facer I+D sen doutores no seu cadro depersoal ou, polo menos, empregados con con-trastada experiencia investigadora. En definiti-va, sería moi necesario repensar a política deaxudas de I+D ao sector privado no seu conxun-to. O novo Plan de Investigación, Innovación eCrecemento da Xunta de Galicia para o período2011-2015, e que será posto en práctica polanova Axencia de Innovación, será o marco noque habería que abordar estas apostas. Igualmente é importante a cantidade, xunto

coa calidade. Para que unha nova empresa saiaadiante, téñense que ter creado moitas máis. Nocaso das empresas de base tecnolóxica, cun factorde risco engadido, o argumento é aínda máiscontundente. Para ter uns retornos aceptables enfinanciamento de proxectos, é fundamental lan-zar un gran número de solicitudes. Neste senti-do, é necesario contar con máis persoal dedicadoa I+D, e que Galicia, sen ser un polo de atracciónde talento mundial, sexa polo menos un destinoa considerar por aqueles investigadores que bus-can opcións profesionais. Aínda que non nosconstan datos neste sentido, é primordial que ofluxo de talento non sexa negativo, de modo queademais de exportar investigadores, consigamosatraer polo menos outro tanto. O entorno acadé-mico, a industria e, en xeral, calquera centro deinvestigación, deben ser posibles receptores de in -vestigadores foráneos e daqueles galegos que de -

sexen facer carreira aquí, moitos dos cales enmoitos casos se atopan fóra de Galicia. A Univer-sidade non é quen de acoller a todos aquelesinvestigadores formados aquí ou fóra. Necesita-mos diversidade no sistema da man doutros cen-tros, tanto públicos coma privados.

Conclusión

Unha Galicia competitiva en investigación requi-re que toda a sociedade se vexa permeada por estaidea, para o que é fundamental a escola, dende aque se poden estimular a curiosidade e as inque-danzas dos rapaces. A universidade galega debe mimar o talento e

brindarlles aos seus estudantes un contacto tem-perán coa investigación, coordinando coa indus-tria a realización de prácticas de contidoinnovador. Hai que perder o medo ao fracaso,tan presente na nosa sociedade e que tantas veceseiva iniciativas. Os medios de comunicaciónpoden xogar un papel decisivo, afastándose en

moitos casos da vulgaridade coa que se anuncianiniciativas de calquera índole como grandesavances na investigación galega, buscando máis osensacionalismo que o bo xornalismo. Neste marco, e como liñas de actuación prio-

ritarias, suxerimos:

• Fomentar a contratación de investigadorespor parte das empresas.• Seguir apoiando os centros tecnolóxicos con

capacidade competitiva a nivel nacional.• Favorecer o desenvolvemento de centros de

investigación que non remeden a estrutura uni-versitaria, senón que colaboren con ela dendeoutros mecanismos. • Financiar a investigación por obxectivos.• Facilitar a captación de investigadores es -

tranxeiros e o retorno dos galegos. • Fomentar a participación de ambos sectores,

público e privado, en consorcios europeos �

Fotografía: CSIC-Galicia