yatiqirimasija1
DESCRIPTION
libro aymara para el alumnoTRANSCRIPT
Perú markana uñanchapa
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓNPROHIBIDA SU VENTA
Wiphala Perú Markana Warurt’awipa Uñancha
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó la DeclaraciónUniversal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Aymara Aru
Q’alpacha yatiyawiAymarataPayiri yatiña
2Y
ati
qir
im
asi
jaA
ym
ara
ta
MINISTERIO DE EDUCACI NÓ
Artículo 1.-
Artículo 2.-
Artículo 3.-
Artículo 4.-
Artículo 5.-
Artículo 6.-
Artículo 7.-
Artículo 8.-
Artículo 9.-
Artículo 10.-
Artículo 11.-
Artículo 12.-
Artículo 13.-
Artículo 14.-
Artículo 15.-
Artículo 16.-
Artículo 17.-
Artículo 18.-
Artículo 19.-
Artículo 20.-
Artículo 21.-
Artículo 22.-
Artículo 23.-
Artículo 24.-
Artículo 25.-
Artículo 26.-
Artículo 27.-
Artículo 28.-
Artículo 29.-
Artículo 30.-
Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y (...) deben comportarse
fraternalmente los unos con los otros.
Toda persona tiene todos los derechos y libertades proclamados en esta Declaración, sin distinción
alguna de raza, color, sexo, idioma, religión, opinión política o de cualquier otra índole, origen nacional o social,
posición económica, nacimiento o cualquier otra condición. Además, no se hará distinción alguna fundada en la
condición política, jurídica o internacional del país o territorio de cuya jurisdicción dependa una persona (...)
Todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona.
Nadie estará sometido a esclavitud ni a servidumbre, la esclavitud y la trata de esclavos están
prohibidas en todas sus formas.
Nadie será sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes.
Todo ser humano tiene derecho, en todas partes, al reconocimiento de su personalidad jurídica.
Todos son iguales ante la ley y tienen, sin distinción, derecho a igual protección de la ley. Todos tienen
derecho a igual protección contra toda discriminación que infrinja esta Declaración (...)
Toda persona tiene derecho a un recurso efectivo ante los tribunales nacionales competentes, que la
ampare contra actos que violen sus derechos fundamentales (...)
Nadie podrá ser arbitrariamente detenido, preso ni desterrado.
Toda persona tiene derecho, en condiciones de plena igualdad, a ser oída públicamente y con
justicia por un tribunal independiente e imparcial, para la determinación de sus derechos y obligaciones o para el
examen de cualquier acusación contra ella en materia penal.
1. Toda persona acusada de delito tiene derecho a que se presuma su inocencia mientras no se pruebe su
culpabilidad (...)
2. Nadie será condenado por actos u omisiones que en el momento de cometerse no fueron delictivos según el
Derecho nacional o internacional. Tampoco se impondrá pena más grave que la aplicable en el momento de la
comisión del delito.
Nadie será objeto de injerencias arbitrarias en su vida privada, su familia, su domicilio o su
correspondencia, ni de ataques a su honra o a su reputación. Toda persona tiene derecho a la protección de la ley
contra tales injerencias o ataques.
1. Toda persona tiene derecho a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un Estado.
2. Toda persona tiene derecho a salir de cualquier país, incluso del propio, y a regresar a su país.
1. En caso de persecución, toda persona tiene derecho a buscar asilo, y a disfrutar de él, en cualquier país.
2. Este derecho no podrá ser invocado contra una acción judicial realmente originada por delitos comunes o por
actos opuestos a los propósitos y principios de las Naciones Unidas.
1. Toda persona tiene derecho a una nacionalidad.
2. A nadie se privará arbitrariamente de su nacionalidad ni del derecho a cambiar de nacionalidad.
1. Los hombres y las mujeres, a partir de la edad núbil, tienen derecho, sin restricción alguna por motivos de raza,
nacionalidad o religión, a casarse y fundar una familia (...)
2. Sólo mediante libre y pleno consentimiento de los futuros esposos podrá contraerse el matrimonio.
3. La familia es el elemento natural y fundamental de la sociedad y tiene derecho a la protección de la sociedad y
del Estado.
1. Toda persona tiene derecho a la propiedad, individual y colectivamente.
2. Nadie será privado arbitrariamente de su propiedad.
Toda persona tiene derecho a la libertad de pensamiento, de conciencia y de religión; este derecho
incluye la libertad de cambiar de religión (...)
Todo individuo tiene derecho a la libertad de opinión y de expresión (...)
1. Toda persona tiene derecho a la libertad de reunión y de asociación pacíficas.
2. Nadie podrá ser obligado a pertenecer a una asociación.
1. Toda persona tiene derecho a participar en el gobierno de su país, directamente o por medio de representantes
libremente escogidos.
2. Toda persona tiene el derecho de accceso, en condiciones de igualdad, a las funciones públicas de su país.
3. La voluntad del pueblo es la base de la autoridad del poder público; esta voluntad se expresará mediante
elecciones auténticas que habrán de celebrarse periódicamente, por sufragio universal e igual y por voto secreto u
otro procedimiento equivalente que garantice la libertad del voto.
Toda persona (...) tiene derecho a la seguridad social, y a obtener (...) habida cuenta de la organización y los
recursos de cada Estado, la satisfacción de los derechos económicos, sociales y culturales, indispensables a su
dignidad y al libre desarrollo de su personalidad.
1. Toda persona tiene derecho al trabajo, a la libre elección de su trabajo, a condiciones equitativas y satisfactorias
de trabajo y a la protección contra el desempleo.
2. Toda persona tiene derecho, sin discriminación alguna, a igual salario por trabajo igual.
3. Toda persona que trabaja tiene derecho a una remuneración equitativa y satisfactoria, que le asegure, así como
a su familia, una existencia conforme a la dignidad humana y que será completada, en caso necesario, por
cualesquiera otros medios de protección social.
4. Toda persona tiene derecho a fundar sindicatos y a sindicarse para la defensa de sus intereses.
Toda persona tiene derecho al descanso, al disfrute del tiempo libre, a una limitación razonable de la duración del
trabajo y a vacaciones periódicas pagadas.
1. Toda persona tiene derecho a un nivel de vida adecuado que le asegure, así como a su familia, la salud y el
bienestar, y en especial la alimentación, el vestido, la vivienda, la asistencia médica y los servicios sociales
necesarios; tiene asimismo derecho a los seguros en caso de desempleo, enfermedad, invalidez, viudez, vejez u
otros casos de pérdida de sus medios de subsistencia por circunstancias independientes de su voluntad.
2. La maternidad y la infancia tienen derecho a cuidados y asistencia especiales. Todos los niños, nacidos de
matrimonio o fuera de matrimonio, tienen derecho a igual protección social.
1. Toda persona tiene derecho a la educación. La educación debe ser gratuita, al menos en lo concerniente a la
instrucción elemental y fundamental. La instrucción elemental será obligatoria. La instrucción técnica y profesional
habrá de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores será igual para todos, en función de los méritos
respectivos.
2. La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana y el fortalecimiento del respeto a
los derechos humanos y a las libertades fundamentales; favorecerá la comprensión, la tolerancia y la amistad entre
todas las naciones y todos los grupos étnicos o religiosos, y promoverá el desarrollo de las actividades de las
Naciones Unidas para el mantenimiento de la paz.
3. Los padres tendrán derecho preferente a escoger el tipo de educación que habrá de darse a sus hijos.
1. Toda persona tiene derecho a tomar parte libremente en la vida cultural de la comunidad, a gozar de las artes y a
participar en el progreso científico y en los beneficios que de él resulten.
2. Toda persona tiene derecho a la protección de los intereses morales y materiales que le correspondan por razón
de las producciones científicas, literarias o artísticas de que sea autora.
Toda persona tiene derecho a que se establezca un orden social e internacional en el que los derechos y libertades
proclamados en esta Declaración se hagan plenamente efectivos.
1. Toda persona tiene deberes respecto a la comunidad (...)
2. En el ejercicio de sus derechos y en el disfrute de sus libertades, toda persona estará solamente sujeta a las
limitaciones establecidas por la ley con el único fin de asegurar el reconocimiento y el respeto de los derechos y
libertades de los demás, y de satisfacer las justas exigencias de la moral, del orden público y del bienestar general
en una sociedad democrática.
3. Estos derechos y libertades no podrán, en ningún caso, ser ejercidos en oposición a los propósitos y principios de
las Naciones Unidas.
Nada en esta Declaración podrá interpretarse en el sentido de que confiere derechos algunos al Estado, a un grupo
o a una persona, para emprender y desarrollar actividades (...) tendientes a la supresión de cualquiera de los
derechos y libertades proclamados en esta Declaración.
DIRECCIÓN NACIONAL DE EDUCACIÓN BILINGÜE INTERCULTURAL
Aka panka qillqata ullañä
MINISTERIO DE EDUCACI NÓ
Nicanor Apaza Suca
Nicanor Apaza SucaNonato Rufino Chuquimamani Valer
Nicanor Apaza Suca
Mónica Isela Ramírez Vigo
1 Yatiqiri masija
Equipo de Elaboración:1 Q’alpacha Yatiyawi
Revisión Final:
Sixsutanaka sixsurinaka:
Jakikiptayïri:
Título del Libro:
Ministro de Educación
Vice Ministro de Gestión Pedagógica
Director Nacional de Educación Bilingüe Intercultural
Javier Sota Nadal
Idel Vexler Talledo
Modesto Gálvez Ríos
Primer Grado - Primaria
Hecho el Depósito Legal:
Cuaderno de escritura en aymara:
ISBN:
BNP:
Impreso en:
Programa de Educación en ÁreasRurales (PEAR)-Convenio dePréstamo Nª7176-PE
9972-881-24-5
2005-3384
Corporación Gráfica Navarrete S.A.
© Ministerio de Educación - 2005
Derechos Reservados.
Lima - Perú
MINISTERIO DE EDUCACI NÓ
Sutijaxa:
Yatiña utajaxa:
Markajaxa:
Yatichirijaxa:
Marajaxa:
1Yatiqiri masija
ALALALALALGUNOS OBJETIVGUNOS OBJETIVGUNOS OBJETIVGUNOS OBJETIVGUNOS OBJETIVOS DEL USO DE ESTE CUOS DEL USO DE ESTE CUOS DEL USO DE ESTE CUOS DEL USO DE ESTE CUOS DEL USO DE ESTE CUADERNOADERNOADERNOADERNOADERNO
El presente cuaderno está concebido para desarrollar las siguientes habilidades:
1. Observación.
2. Audición.
3. Actividades de prelectura y preescritura.
4. Comunicación o expresión oral.
5. Lectura o comprensión de textos escritos.
6. La escritura y comunicación escrita.
7. Reflexión sobre el funcionamiento de la lengua.
8. Apreciación y expresión artística.
ALALALALALGUNGUNGUNGUNGUNAS ESTRAAS ESTRAAS ESTRAAS ESTRAAS ESTRATEGIAS SUGERIDTEGIAS SUGERIDTEGIAS SUGERIDTEGIAS SUGERIDTEGIAS SUGERIDASASASASAS
- Averigüemos, ¿qué tema nos toca trabajar?
- Planifiquemos solos y con los alumnos el desarrollo de la sesión.
- Ya durante el desarrollo de la sesión, observemos nuestro cuaderno y preguntemos:¿qué nos sugiere hacer esta página? ¿Qué aprenderemos?
- Realizamos las actividades “gruesas”, lúdicas o explorativas de acuerdo con lacreatividad de los aprendices.
- Practicamos los ejercicios previos todavía fuera del cuaderno.
- Ejecutamos la actividad propiamente dicha y en el cuaderno.
- Paulatinamente mostremos los avances y los resultados, fomentemos comentarios yapreciaciones.
RECOMENDRECOMENDRECOMENDRECOMENDRECOMENDAAAAACIONESCIONESCIONESCIONESCIONES
- Manejemos las estrategias de comprensión y producción de textos.
- Repitamos la ejecución de las actividades.
- Fomentemos la participación de los padres de familia en el proceso de aprendizajede la lecto-escritura de sus hijos.
- Promocionemos el interaprendizaje.
- En algunos momentos, los aprendices trabajarán individualmente; y en otrosmomentos, en forma grupal.
YATIÑA UTANA UÑT’ASIÑÄNIYATIÑA UTANA UÑT’ASIÑÄNI
¿kunanaksa uñjtanxa?
¿Khitinakasa?
¿Kawkinkasipkisa?
¿Qhawqhanisa?
Uñjañäni
Aruskipañäni
5
1
Yatiña uta
(Warurt’a)
Yatiña uta
(Warurt’a)
Yatiña utana wiphala utji (paya kuti)
yatiña utana quqawa utji (paya kuti)
yatichiriwa suma yatichi
imilla wawawa suma yatiqi,
yatichiriwa suma yatichi
yuqalla wawawa suma yatiqi.
(música de q’axilu la kawallu)
¿Kuna kasta qillqatasa?
¿Khitinakata qillqatasa?
¿Kunanaksa uñt`taxa?
Warurt’añäni
Aruskipañäni
6
Yatiña utaru puriña thakinaka sich’iñäniYatiña utaru puriña thakinaka sich’iñäni
SICH’IÑÄNI
7
SICH’IÑÄNI
Wawanaka yatiña utaru puriyañäniWawanaka yatiña utaru puriyañäni
8
KUCHSUÑÄNI
9
Samichasina kuchsuñäniSamichasina kuchsuñäni
LIP’XATAYAÑÄNI
Kuchsutanakampi lip’xatayañäniKuchsutanakampi lip’xatayañäni
11
Yatiña utana uyupa pirqaña phuqachañäniYatiña utana uyupa pirqaña phuqachañäni
Yatiña uta kalaminampi utachxatañäniYatiña uta kalaminampi utachxatañäni
SICH’IÑÄNI
12
SICH’IÑÄNI
Sawutanakana saltanakapa phuqachañäniSawutanakana saltanakapa phuqachañäni
13
QILLQAÑÄNI
Ullasina qillqañäniUllasina qillqañäni
Yatiña utaYatiña uta Yatiña uta
............................... .................................
............................... .................................
Imilla wawaImilla wawa Imilla wawa
............................... .................................
……........................ .................................
Yuqalla wawaYuqalla wawa Yuqalla wawa
............................... .................................
............................... .................................
14
QILLQAÑÄNI
Qillqaña qalltañäniQillqaña qalltañäni
yatichiri yatichiri
............... .............
............... .............
quqa quqa
............... .............
............... .............
wiphala wiphala
............... .............
............... .............
15
ULLAÑÄNI
Sixsutanaka sutinakapampi jikisiyañäniSixsutanaka sutinakapampi jikisiyañäni
yatichiri
yatiña uta
imilla wawa
wiphala
yuqalla wawa
quqa
16
QILLQAÑÄNI
w...................................................
i...................................................
y...................................................
q...................................................
y...................................................
y...................................................
Sixsutanakana sutipa qillqañäniSixsutanakana sutipa qillqañäni
17
QILLQAÑÄNI
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi
qillqata ajllisina qillqañäni
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi
qillqata ajllisina qillqañäni
Yatichirixa suma yatichi
Yatichirixa suma sari
…………………………………………………………………….
Yatiña utana wawanakawa utji
Yatiña utana wiphalawa utji
…………………………………………………………………….
Yatiña utana quqawa utji
Yatiña utana wawawa utji
…………………………………………………………..…………
18
QILLQAÑÄNI
Yatiña
(warurt’a)
utana
Yatiña utana wiphala utji (paya kuti)
yatiña utana quqawa utji (paya kuti).
Yatichiriwa suma yatichi
imilla wawawa suma yatiqi,
yatichiriwa suma yatichi
yuqalla wawawa suma yatiqi.
(Música de q’axilu la kawallu)
Amuyt awinaka aynacha
arunakampi phuqachañäni
’Amuyt awinaka aynacha
arunakampi phuqachañäni
Yatiña utaYatiña uta
(warurt’a)
Yatiña utana utji
yatiña utana utji
suma yatichi
Suma yatiqi
yatichiri imilla wawawa wiphala quqa
Ullasa Warurt’añäni
19
YATITANAKASA UÑJAÑÄNIYATITANAKASA UÑJAÑÄNI
Aka wak’a sawuña tukuymaAka wak’a sawuña tukuyma
Sutipa qillqmaSutipa qillqma
....................... ....................... .......................
Phuqachma
Yatiña ...................
...................... Wawa
Yuqalla ...................
Aka t’aqa yatiwi yatisaxa akhama jikxatasthaAka t’aqa yatiwi yatisaxa akhama jikxatastha
20
YAPU APTHAPIYAPU APTHAPI
21
2
Uñjañäni
¿ unanaksa uñjtanxa?K
¿Kawkinkasipkisa?
¿Kunsa lurasipkixa?
¿Khitinakasa yapu apthapisipkixa?
Aruskipañäni
Warurt’añäni
Yapu apthapi
(warurt’a)
Yapu apthapi
Yapu apthapiñawa purini,
apilla llamayuñawa purini,
ulluku yapuxa llamayuñawa,
isañu yapusa llamayuñawa,
ch’uqi yapusa llamayuñawa.
Jisa suma imilla,
jisa suma yuqalla,
ch’uqi llamayu purini,
yapuxa apthapiñawa.
(música de siguen tomando)
Aruskipañäni
¿ una kasta qillqatasa?K
¿Kunxata qillqatasa?
¿Kunsa sixsutana uñjtanxa?
22
23
SICH’IÑÄNI
Uraqina qurpanakapa
sich’isa qhananchañäni
Uraqina qurpanakapa
sich’isa qhananchañäni
Sapa yapuna sukanakapa sich’iñäniSapa yapuna sukanakapa sich’iñäni
SICH’IÑÄNI
Ch’uqi phina phuqachañäniCh’uqi phina phuqachañäni
24
Sukanakaru alinakampi phuqachañäniSukanakaru alinakampi phuqachañäni
SAMICHAÑÄNI
Samichasina kuchuñäniSamichasina kuchuñäni
25
27
LIP ’XATAYAÑÄNI
Kuchsutanakampi l ip’xatayañäniKuchsutanakampi l ip’xatayañäni
28
SICH’IÑÄNI
Siwara puyana achunakapa phuqachañäniSiwara puyana achunakapa phuqachañäni
Tunqu achu jiwra achu phuqachañäniTunqu achu jiwra achu phuqachañäni
29
SICH’IÑÄNI
Tunqu achu qutu phuqachañäniTunqu achu qutu phuqachañäni
Siwara achu qutu phuqachañäniSiwara achu qutu phuqachañäni
30
QILLQAÑÄNI
Ullasiña qil lqañäniUl lasiña qil lqañäni
apil la apilla
............................... .................................
............................... .................................
ulluku ulluku
............................... .................................
............................... .................................
isañu isañu
............................... .................................
............................... .................................
ch’uqi ch’uqi
............................... .................................
............................... .................................
31
ULLAÑÄNI
Sixsutanaka sutinakapampi j ikis iyañäniSixsutanaka sutinakapampi j ikis iyañäni
apilla
isañu
ch’uqi
ulluku
imilla
yuqalla
32
QILLQAÑÄNI
Sixsutanakana sutipa qil lqañäniSixsutanakana sutipa qil lqañäni
a.................... ……………………..
U.................... ……………………..
I..................... ……………………..
.................... …………………..ch’
i.................... ………….…………..
y.................... ……………………..
33
QILLQAÑÄNI
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
apilla ……………….
achaku ……………….
awayu ……………….
awicha ……………….
a a
A A
34
QILLQAÑÄNI
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
ulluku ……………….
……………….
……………….
……………….
uta
u
U U
i
I I
isañu
isi
u
i
35
QILLQAÑÄNI
Apilla llamayuxa
yapuxa apthapiñawa
……………………………………………………..
Isañu llamayuxa
Ulluku llamayuxa
…………………………………………..…………
Sich’iñäni
Warur t ’aru aynacha arunakampi
phuqachañäni
Warur t ’aru aynacha arunakampi
phuqachañäni
Yapu apthapi
(warur t ’a)
Yapu apthapi
yapu apthapiñawa purini
llamayuñawa purini
yapuxa llamayuñawa
yapusa llamayuñawa,
ch’uqi yapusa llamayuñawa.
apilla ulluku isañu
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
,
,
36
YATIÑANAKASA UÑJAÑÄNIYATIÑANAKASA UÑJAÑÄNI
Aka ch’uqi phina phuqachmaAka ch’uqi phina phuqachma
Sutipa qil lqmaSutipa qil lqma
....................... ...................... .......................
Phuqachma
pill
lluk
sañu
Aka t’aqa yatiwi yatisa akhama jikxatasthaAka t’aqa yatiwi yatisa akhama jikxatastha .
JIWRA JAWQ A’JIWRA JAWQ A’
37
3Uñjañäni
¿Kunsa uñjtanxa?
¿Kawkinkasipkisa?
¿Kunsa lurasipkixa?
¿Jiwasa kunjamsa jiwra jawq’tanxa?
Aruskipañäni
ULLAÑÄNI
Jiwra jawq’aJiwra jawq’a
Tumasixa jiwra jawq’i,
ayllu katunina jiwra jawq’i,
Natixa jiwra juyuñana mallmaqi,
waña juyra jawq’a pachawa.
¿Aka qillqataxa warurt’awiti? ¿Kunatsa?
¿Kunxata qillqatasa?
¿Khitinakxatsa yatiyistu?
¿Kunsa lurapxi?
Ul lañäni
38
Aruskipañäni
39
QILLQAÑÄNI
Nati Nati
........................ .........................
........................
nina nina
........................ .........................
........................ .........................
anu anu
........................ .........................
........................ .........................
n n
N N
.........................
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
40
QILLQAÑÄNI
Tumasi Tumasi
........................ .........................
........................
tata tata
........................ .........................
........................ .........................
tapa tapa
........................ .........................
........................ .........................
t t
T T
.........................
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
41
QILLQAÑÄNI
katuni katuni
........................ .........................
........................
kusikusi kusikusi
........................ .........................
........................ .........................
kututu kututu
........................ .........................
........................ .........................
k k
K K
.........................
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
Katuni
42
QILLQAÑÄNI
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
nina
ni na
nasa
anu
tata
ta ta
tutuka
tisi
kayu
ka yu
kusikusi
kitula
QILLQAÑÄNI
Machaqa arunaka qil lqañäniMachaqa arunaka qil lqañäni
a i u
na
ta
ka
ni
ti
ki
nu
tu
ku
Ana ………………… …………….……
………………… ………………… …………….……
………………… ………………… …….……………
………………… ………………… ………….………
uta ………………… …………………
utana ………………… ………….………
utani ………………… ………….………
utanaka ………………… …………………
kayu ………………… …………...……
………………… ………………… . …………………
………………… ………………… . …………………
………………… ………………… . …………………
………………… ………………… . …………………
………………… ………………… . …………………
43
QILLQAÑÄNI
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
Tataxa jiwra Jawq’aski.
Mamaxa jiwra jawq’aski.
..............................................................................
..............................................................................
Mamaxa waja putu allinti.
Mamaxa waja putu pariyaski.
..............................................................................
..............................................................................
Wawaxa jiwra jawq’aña yanapi.
Wawaxa jiwra apaña yanapi.
.............................................................................
..............................................................................
44
45
QILLQAÑÄNI
jiwra jawq’ajiwra jawq’a
Tumasixa jiwra jawq’i,
ayllu katunina jiwra jawq’i.
Natixa jiwra juyuñana mallmaqi,
waña juyra jawq’a pachawa.
Arunakampi amuyt’äwinakaru phuqachma.
jiwra jawq’,
ayllu jiwra jawq’i.
jiwra juyuñana mallmaqi,
Waña jawq’a pachawa.
Tumasixa Katunina Natixa juyra
Ullañäni
46
CHIQACHAÑÄNI
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäniAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäni
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
Sixsutanakaru arumpi turkasa qil lqmaSixsutanakaru arumpi turkasa qil lqma
Tunisuxa katu
……………………………………………………………………
Tataxa iki
……………………………………………………………………
Katixa katu
……………………………………………………………………
Tumasixa Jawq i’ jiwra
jiwra juyuñana mallmaqi Natixa
iki utana Tataxa
47
QILLQAÑÄNI
Sixsutanakana sutipa qil lqmaSixsutanakana sutipa qil lqma
Arunaka thaqañäni ukata mayaArunaka thaqañäni ukata maya
sich’impi muyuntayañäni.sich’impi muyuntayañäni.
anu
nina
tata
tapa
kututu
tatitu
tutu
utani
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
k
k u
n
n
s
u
t
q
t
t
n
t
a
k
a
a n i n a k
a
p
u
t
n
t
a
t
i
a
a
l
u
t
p
r
t a
u n
l
t
u
ut
u ÿ
as
u
i
48
YATITANAKASA UNJAÑÄNI
sapa maya qil lqampi paya aru qil lqmasapa maya qil lqampi paya aru qil lqma
n t k
……..…… ……..…… ……..……
……..…… ……..…… ……..……
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqmaAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqma
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
Aka sixsutanakataki maya amuyt’äwi qil lqma
………………………………………………
………………………………………………
Aka t’aqa yatiwi yatisaxaAka t’aqa yatiwi yatisaxa
akhama jikxatasthaakhama jikxatastha
Natixa katu nasa
iki Tataxa utana
PERÚ MARKANA URUPAPERÚ MARKANA URUPAPERÚ MARKANA URUPA4
Uñjañäni
49
Aruskipañäni
¿Kunsa uñjtanxa?
¿Kawkinkasipkisa?
¿Kamachasipkisa?
50
ULLAÑÄNI
Ullañäni
Markaja
(jarawi)
Perú markaja jach’aruwa sarta,
siku phust’asawa sutima amttha.
Lup’ïñajana micha kikipawa qhanta.
Jach’ä sawa, sawu yapu irnaqtha.
Urumana wiphalaxa laphapi,
chupika janq’u samipawa qhanti.
aymara wawjamaxa jach’äñama muntha.
Jach’äñataki sapa uruwa yatiqtha.
¡Jallalla Perú marka!
Aruskipañäni
¿Aka qillqataxa warurt’awiti jarawicha?
¿Kunatsa?
¿Kunxata qillqatasa?
¿Kunjamasa qillqatana qawayapaxa?
51
QILLQAÑÄNI
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
siku siku
............................... ................................
............................... ................................
sawu sawu
............................... ................................
............................... ................................
suka suka
............................... ................................
............................... ................................
s s
S S
52
QILLQAÑÄNI
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
marka marka
............................... ................................
............................... ................................
micha micha
............................... ................................
............................... ................................
mama mama
............................... ................................
............................... ................................
m
M M
m
53
QILLQAÑÄNI
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
yapu yapu
............................... ................................
............................... ................................
uyu uyu
............................... ................................
............................... ................................
phayi phayi
............................... ................................
............................... ................................
y
Y Y
y
QILLQAÑÄNI
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
……………... ……………....
Siku
si ku
sawu
suka
maya
ma ya
micha
muyu
yapu
ya pu
wayita
uyu
54
QILLQAÑÄNI
Machaqa arunaka qil lqañäniMachaqa arunaka qil lqañäni
a i u
sa
ma
ya
si
yi
su
mu
yu
isi ………………… …………….……
usu
mama
masi
yuku
yati
………………… …………………
………………… ……………...… …….……………
………………… ………………… ………….………
………………… ………………… …………….……
………………… .………….………
………………… ….……….………
………………… ..……………….. …………………
………………… …………………. …………………
………………… ……………….… …………………
………………… ….………………
………………… .…………...……
………………… …………………. ….………………
………………… …………………. …………….……
………………… …………………. …………….……
………………… …………………. ……………….…
55
QILLQAÑÄNI
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
Satukuxa siku phusaski
Satukuxa tarqa phusaski
..............................................................................
..............................................................................
Mamaxa awayu sawu.
Mamaxa nina katusiyi.
..............................................................................
..............................................................................
Timukuxa uyu katu
Timukuxa yuku katu
.............................................................................
..............................................................................
56
QILLQAÑÄNI
Ullañäni
57
Markaja
(jarawi)
Perú markaja jach’aruwa sarta,
siku phust’asawa sutima amttha.
Lup’iñajana micha kikipawa qhanta,
Jach’ä sawa sawu yapu irnaqtha.
Urumana wiphalaxa laphapi,
chupika janq’u samipawa qhanti,
aymara wawjamaxa jach’äñama muntha.
Jach’äñataki sapa uruwa yatiqtha.
¡Jallalla Perú marka!
Arunakampi amut’awinaka phuqachmaArunakampi amut’awinaka phuqachma
Perú markaja jach’aruwa sarta,
phusasawa sutima amtha.
Lup’iñajana kikipawa qhanta,
jach’ä sawa irnaqtha.
sawu yapu siku micha
CHIQACHAÑÄNI
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäniAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäni
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………
……………………………………………………………………
……………………………………………………………………
Sixsutanakaru arumpi turkasa qil lqmaSixsutanakaru arumpi turkasa qil lqma
Satukuxa phusi
Tumasixa katu
Mamaxa yapuchi
Nayaxa irnaqtha yapu sawu
yuku katu Timukuxa
phust’asawa sutima Siku amtha
56
QILLQAÑÄNI
Sixsutanakana sutipa qil lqmaSixsutanakana sutipa qil lqma
Arunaka thaqañäni ukata mayaArunaka thaqañäni ukata maya
sich’impi muyuntayañäni.sich’impi muyuntayañäni.
siku
sawu
suka
muyu
mama
wayita
uyu
yapu
micha
masi
S
m
S
m
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
57
s a t s y u i t
a s m a s i a t
ñ a t s u k a w
s a w u l i w a
i m m a m a a y
k i u u a a ñ i
u ch y a p u i t
i a u u u y q a
YATITANAKASA UNJAÑÄNI
sapa maya qil lqampi paya aru qil lqmasapa maya qil lqampi paya aru qil lqma
s m y
……..…… ……..…… ……..……
……..…… ……..…… ……..……
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqmaAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqma
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
………………………………………………
………………………………………………
Aka t’aqa yatiwi yatisaxaAka t’aqa yatiwi yatisaxa
akhama jikxatasthaakhama jikxatastha
katu Susanaxa sanu
mayi yuku siskuxa
58
Aka sixsutAka sixsut anakataki maya amuyt’äwi qil lqmaanakataki maya amuyt’äwi qil lqma
PACHAMAMAPACHAMAMA5
Uñjañäni
Aruskipañäni
¿Kunsa uñjtanxa?
¿Khitinaksa uñjtanxa?
¿Kawkinkasipkisa?
¿Kamachasipkisa?
61
ULLAÑÄNI
Katjawinaka chiqt’añäniKatjawinaka chiqt’añäni
Walinkaña apayanchitu,
sapa mara luqañawa,
taqi kunansa suma sarnaqañataki.
(Pachamama)
Umata urpuru tukuriwa,
qhiyjama t’isasiriwa,
thayana apnaqañawa.
(qinaya)
T’akuna ikiskiriwa,
thayana sartiriwa,
quta patnama saririwa,
muruq’u muruq’u allisiniriwa.
(uxi)
Ch’illiwata luratawa,
uta q’umachiriwa.
(pichaña)
Aruskipañäni
¿Kuna kasta qillqatanakasa?
¿Qhawqha qillqatasa?
¿Kunxata qillqatasa?
62
pichaña pichaña
............................... ................................
............................... ................................
paya paya
............................... ................................
............................... ................................
p p
qinaya
............................... ................................
............................... ................................
qapu
............................... ................................
............................... ................................
q
Q Q
q
P P
qinaya
qapu
63
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
w w
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
x
X X
x
W W
64
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
wak’a wak’a
wiku wiku
uxi uxi
s ixi sixi
paya
pa ya
pichaña
pusi
qapu
qa pu
qinaya
qullu
QILLQAÑÄNI
Ul lasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
.................. ..................
................. .................
…………… ………….
.................. ................
................. ................
................. ................
65
QILLQAÑÄNI
Ul lasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
..................... ....................
..................... ...................
..................... ..................
..................... ..................
..................... ..................
................... ....................
wak’a
wa k’a
wiku
wutilla
sixi
si xi
t’uxu
laxa
66
QILLQAÑÄNI
Machaqa arunaka qil lqañäniMachaqa arunaka qil lqañäni
67
a i u
pa
qa
wa
xa
pi
qi
wi
xi
pu
qu
wu
xu
api …….………….. ………………..
paqu ........................ ………………..
pampa ......................... ........................
......................... ......................... ........................
ququ ......................... ........................
piqi ......................... ........................
quntaya ......................... .........................
………………… ......................... .........................
uxi ......................... .........................
tixi ......................... .........................
wawa ......................... .........................
sawu ......................... .........................
......................... ......................... .........................
......... ................ ......................... .........................
QILLQAÑÄNI
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
Tumasixa uta uyu pichaski
Mamaxa uta uyu pichaski
..............................................................................
..............................................................................
Utaxa paya punkuniwa
Utaxa maya punkuniwa
..............................................................................
..............................................................................
Akanxa paya qapuwa utji
Akanxa maya qapuwa utji
.............................................................................
..............................................................................
68
QILLQAÑÄNI
Ullañäni
Katjawi
Umata urpuru tukuriwa,
qhiyjama t’isasiriwa,
thayana apnaqañawa.
(Qinaya)
Aynacha arunakampi amut’awinakaruAynacha arunakampi amut’awinakaru
phuqachma
urpuru tukuriwa
t’isasiriwa
apnaqañawa
qinaya Umata thayana qhiyjama
69
.....................................................................................
.....................................................................................
....................................................................................
.....................................................................................
Pachamamaru luqañawa
qhiyjama t’isasiriwa Qinayaxa
Uxixa utji qutana
sarnaqi Wallpaxa pampana
sapa mara
CHIQACHAÑÄNI
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäniAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäni
Sixsutanakaru arumpi turkasa qil lqmaxsutanakaru arumpi turkasa qil lqma
uta q’umachiriwa
........................... ....................... .......................
Tumasixa manq’ayi
........................... ....................... .......................
Qhiyjama t’isasiriwa
........................... ....................... .......................
70
QILLQAÑÄNI
Sixsutanakana sutipa qil lqmaSixsutanakana sutipa qil lqma
Arunaka thaqañäni ukata mayaArunaka thaqañäni ukata maya
sich’impi muyuntayañäni.sich’impi muyuntayañäni.
71
p
q
p
w
p
w
p
i
i
k
c
u
h
p
a
a w
a
q
u
q
p
i
a
n
m
a
p
y
a
a
s
s
i
t
a
m a q u l l u s
a
s
w
i
a
x
l
i
l
m
p
u
a
x
i
i
p a p u n k u a
pichaña
paya
qinaya ………………
qullu ………………
wallpa
sixi
uxi
wiku .……………..
quta ………………
punku ………………
pampa .…………….
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
.............................
ñ
YATITANAKASA UNJAÑÄNI
sapa maya qil lqampi paya aru qil lqmasapa maya qil lqampi paya aru qil lqma
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqmaAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqma
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
………………………………………………
………………………………………………
Aka t’aqa yatiwi yatisaxaAka t’aqa yatiwi yatisaxa
akhama jikxatasthaakhama jikxatastha
72
Sixsutanakataki maya amuyt’äwi qil lqmaSixsutanakataki maya amuyt’äwi qil lqma
p wq x
.............. ..............
.............. ..............
.............. ..............
.............. ..............
qutana Uxixa utji
Wawaxa api ququ
SATATAKI WAKICHAÑASATATAKI WAKICHAÑASATATAKI WAKICHAÑA6
Uñjañäni
Aruskipañäni
73
¿Kunsa uñjtanxa?
¿Kamachasipkisa?
¿Kuna pachasa ukhama yapuchapxtanxa?
¿Kunsa yapuchtanxa?
ULLAÑÄNI
Ullañäni
Jawasa sataJawasa sata
Janïra jawasa sata qalltaxa, uraqita layunaka,
jichhunaka, t’unanaka, qalanaka, pallsuñawa.
Jawasa satañanxa chachaxa ari wirimpi qhullti,
warmirakiwa jawasa ilunti.
Jawasa satañaxa lumpaqa phaxsiwa qallti.
Aruskipañäni
¿Kuna kasta qillqatasa?
¿Kunxata qillqatasa?
¿Kunsa yatichsitu aka qillqataxa?
¿Jiwasaxa ukhamti sattanxa?
¿Jiwasaxa kamissa sattanxa?
74
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
j j
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
l
L L
l
J J
75
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
jawasa jawasa
j ichhu jichhu
lawa lawa
li jwana lijwana
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
ch ch
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
r
R R
r
Ch Ch
76
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
chaka chaka
chusi chusi
ari ari
warawara warawara
Jawasa
ja wa sa
jichhu
juñi
lawa
la wa
luqa
liqiliqi
QILLQAÑÄNI
Ul lasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
.................. ..................
................. .................
…………… ………….
.................. ................
................. ................
................. ................
77
QILLQAÑÄNI
Ul lasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
..................... ....................
..................... ...................
..................... ..................
..................... ..................
..................... ..................
................... ....................
Chaka
cha ka
chinu
chuwa
ari
a ri
warawara
iru
78
QILLQAÑÄNI
Machaqa arunaka qil lqañäniMachaqa arunaka qil lqañäni
79
jacha
jinchu
janchi
jalsu
achu
chacha
chichi
ali
jila
lanti
ari
uru
para
......................... ........................
.......................... ........................
.......................... ........................
.......................... ........................
......................... .......................... ........................
.......................... ........................
......................... ........................
.......................... ........................
......................... .......................... ........................
......................... .......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
......................... .......................... ........................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... ........................
......................... .......................... .......................
a i u
ja
chala
ra
ji
chili
ri
ju
chulu
ru
QILLQAÑÄNI
Chachaxa jawasa sati.
Chachaxa qapu katuski.
..............................................................................
..............................................................................
Warmixa jawasa ilunti.
Warmixa chusi sawuski.
..............................................................................
..............................................................................
Tumasaxa lawa ayaski.
Tunisuxa lampa ayaski.
..............................................................................
..............................................................................
80
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
Ullañäni
Aynacha arunakampi amut’awinakaruAynacha arunakampi amut’awinakaru
phuqachma
81
Jawasa sataJawasa sata
Janïra jawasa sata qalltaxa, uraqita layunaka,
jichhunaka, t’unanaka, qalanaka pallsuñawa.
Jawasa satañanxa chachaxa ari wirimpi qhullti,
warmirakiwa jawasa ilunti.
Jawasa satañaxa lumpaqa phaxsiwa qallti.
Janïra sata qalltaxa uraqita layunaka,
pallsuñawa.
Jawasa satañanxa ari wirimpi qhullti
jawasa ilunti.
Jawasa satañaxa lumpaqa phaxsiwa qallti.
jawasa jichhunaka t unanaka’
warmirakiwa chachaxa qalanaka
Sixsutanakaru arumpi turkasa qil lqañänixsutanakaru arumpi turkasa qil lqañäni
CHIQACHAÑÄNI
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäniAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäni
82
Chachaxa katu.
......................................................................................
Warmixa ilunti.
.......................................................................................
Mariyaxa Ayi.
.......................................................................................
Tumasixa ayi.
........................................................................................
.....................................................................................
.....................................................................................
....................................................................................
.....................................................................................
Warmixa ilunti
Chachaxa qhullti Ari wirimpi
Satukuxa pallsu layunaka
churi chusi lusiyaxa
jawasa
QILLQAÑÄNI
Sixsutanakana sutipa qil lqmaSixsutanakana sutipa qil lqma
Arunaka thaqañäni ukata mayaArunaka thaqañäni ukata maya
Sich’impi muyuntayañäni.Sich’impi muyuntayañäni.
83
C
j i
l
l
W
H
jamach’i
jawasa
laqatu
liqiliqi
chuwa
chinu
layu
juñi
chara
chusi
j a m a c h’ i s
a l a q a t u a
w c h u s i s a
a s a c h u w a
s c h l a y u m
a h j u ñ i s a
l i q i l i q i
i n m a y s l u
l u p a q a n i
m a c h a r a l
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
YATITANAKASA UNJAÑÄNI
Sapa maya qil lqampi paya aru qil lqmaSapa maya qil lqampi paya aru qil lqma
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqmaAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqma
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
………………………………………………
………………………………………………
Aka t’aqa yatiwi yatisaxaAka t’aqa yatiwi yatisaxa
akhama jikxatasthaakhama jikxatastha
84
Aka sixsutanakataki maya amuyt’äwi qil lqmaAka sixsutanakataki maya amuyt’äwi qil lqma
j chl r
.............. ..............
.............. ..............
.............. ..............
.............. ..............
Luwisaxa asi chuwa
Ayi lijwana Jusiyaxa
SATAWISASATAWISA7
Uñjañäni
Aruskipañäni
85
¿Kunsa uñjtanxa?
¿Kunsa lurasipki?
¿Kawkinsa ukhama yapuchapxpachaxa?
¿Jiwasaxa kuna pachasa sattanxa?
ULLAÑÄNI
Ullañäni
Aruskipañäni
86
Ququ
Utjañapawa:
· Q’allu ch’uqi muntata
· Llataru ch’uñu chulluchita
Phayaña:
1. Sañu phukuruxa ch’uqi muntata irantaña.
2. Ukxaruxa ch’uñu ch’irwsutampi phuxtuntaña.
3. Ch’usutaki wakisiri umampiwa warantaña.
4. Qhatitaxipanxa ch’usuxa ch’uwarayañawa.
5. Qhatita unkuñaru warsuña.
6. Ukatxa jallpa wayk’ampiwa ququsiña.
¿Akaxa jarawiti, jawaricha?, ¿warurt’awicha?
¿Kunatsa?
¿Kunxata qillqatasa?
¿Kuna lurañatakisa?
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
87
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
ch’ ch’
CH’ CH’
q’ q’
Q’ Q’
ch’uqi ch’uqi
ch’i l l iwa ch’illiwa
q’allu q’allu
q’ipi q’ipi
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
88
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
ll ll
LL LL
ñ
Ñ
ñ
Ñ
llata llata
l luqu lluqu
Sañu sañu
ñuñu ñuñu
ch’uqi
ch’u qi
Ch’illiwa
ch’aka
q’allu
q’a llu
q’ipi
q’urawa
QILLQAÑÄNI
Ul lasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
.................. ..................
................. .................
…………… ………….
.................. ................
................. ................
................. ................
89
QILLQAÑÄNI
Ul lasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
..................... ....................
..................... ...................
..................... ..................
..................... ..................
..................... ..................
................... ....................
llata
lla ta
llijulliju
lluqu
ñuñu
ñu ñu
ñik’uta
añasu
90
QILLQAÑÄNI
Machaqa arunaka qil lqañäniMachaqa arunaka qil lqañäni
91
ch’alla
ch’iwu
jach’a
q’asa
q’illu
q’uma
q’urawa
llanta
iñu
ñuñu
ñiq’i
......................... .........................
.......................... ........................
.......................... ........................
......................... .......................... .........................
......................... .......................... .........................
.......................... ........................
......................... ........................
.......................... ........................
.......................... ........................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... .......................
lilli .......................... .......................
llata .......................... .......................
.......................... .......................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
......................... .......................... ........................
......................... .......................... .......................
a i u
ch’a
q’a
lla
ña
ch’i
q’i
lli
ñi
ch’u
q’u
llu
ñu
QILLQAÑÄNI
Mamaxa q’allu munta phayaski.
Tataxa q’allu munta phayaski.
..............................................................................
..............................................................................
Mamaxa ch’usutaki uma waranti.
Tataxa ch’usutaki uma waranti.
..............................................................................
..............................................................................
Llijullijuxa qulluruwa puri.
Llijullijuxa utaruwa puri.
.............................................................................
..............................................................................
92
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
Ullañäni
Ququ
Utjañapawa:
· Q’allu ch’uqi muntata
· Ch’uñu llataru chulluchita
Phayaña:
1. Sañu phukuruxa q’allu muntata, irantaña
2. Ukxaruxa ch’uñu ch’irwsutampi phuxtuntaña
3. Ch’usutaki wakisiri umampiwa warantaña
4. Qhatitaxipanxa ch’usuxa ch’uwarayañawa
5. Qh atita unkuñaru warsuña
6. Ukatxa jallpa wayk’ampiwa ququsiña
Aynacha arunakampi
amuyt’äwinakaru phuqachma
Aynacha arunakampi
amuyt’äwinakaru phuqachma
Utjañapawa:
Muntata.
Chulluchita.
Phayaña:
phukuruxa q’allu muntata irantaña.
Q’allu ch’uqi Ch’uñu llataru Sañu
93
Sixsutanakaru arumpi turkasa qillqmaSixsutanakaru arumpi turkasa qillqma
CHIQACHAÑÄNI
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäniAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäni
94
.....................................................................................
.....................................................................................
....................................................................................
.....................................................................................
ququ q’ipi
isichaxa chulluchitaapi ch’uñu
puri llijullijuxa qulluruwa
ñik’utaniwa Mariyaxa jach’a
tataxa
Anuxa achu
........................... ....................... .......................
Tumasaxa ali
........................... ....................... .......................
Antuñuxa uñji
........................... ....................... .......................
Umaru manti
........................... ....................... .......................
QILLQAÑÄNI
Sixsutanakana sutipa qil lqmaSixsutanakana sutipa qil lqma
Arunaka thaqañäni ukata mayaArunaka thaqañäni ukata maya
sich’impi muyuntayañäni.sich’impi muyuntayañäni.
95
c
lh’c a
q’
l
s
llata
ñiq’i
ch’uqi
ñik’uta
lluqu
llakiq’a lluañasu
ñuñuch’illiwa
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
m
ñ
c
s
u
ñ
m
u
ñ
ñ
a
c
h’
u
q
i
a
a
u
i
l
l
i
m
i
k’
l
q’
s
q’
l
l
l
a
a
u
l
a
a
i
a
u
l
ñ
ñ
t
a
l
t
t
t
q
i
u
a
a
k
l
a
i
a
u
w
ñ
s
p
i
u
s
u
s
m
a
u
u
a
s
a
a
s
a
a
w
a
y
u
a
i
u
a
YATITANAKASA UNJAÑÄNI
Sapa maya qil lqampi paya aru qil lqmaSapa maya qil lqampi paya aru qil lqma
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqmaAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqma
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
………………………………………………
………………………………………………
Aka t’aqa yatiwi yatisaxaAka t’aqa yatiwi yatisaxa
akhama jikxatasthaakhama jikxatastha
96
Aka Sixsutanakataki maya amuyt’äwi qil lqmaAka Sixsutanakataki maya amuyt’äwi qil lqma
ch’ llq’ ñ
.............. ..............
.............. ..............
.............. ..............
.............. ..............
q’ipi Mamaxa ququ
Llijullijuxa puri uywaruwa
JAWARINAKASAJAWARINAKASA8
Uñjañäni
97
¿Kunsa uñjtanxa?
¿Khitinakasa?
¿Kamachasipkisa?
Aruskipañäni
ULLAÑÄNI
Ullañäni
Aruskipañäni
98
P’isaqampita khullumpita
(jawari)
P ’ isaqampita khullumpita
Maya uruxa p’isaqaxa
T’aqat’aqa marka
saraña thakinwa khullumpi
jikisitayna.
P’isaqaxa phuku aliriwa
sarasktha sataynawa.
Khullurakiwa wak’a aljiri
sarasktha satayna.
Ukatxa, T’aqat’aqa markaruxa
puripxataynawa.
P’isaqaxa nayawa aljarapïma
sasawa khullutxa
Wak’a mayitayna
P’isaqax. Wak’a aljatxa
lunthatampiwa apaqayasitayna.
Phuku alasina chhaqxatayna
Tukuyanxa, khulluxa
T’aqat’aqa markata
jacht’asisawa markaparu
kutjatayna.
¿Aka qillqataxa jarawiti jawaricha? ¿kunatsa?
¿Khitinakxata qillqatasa?
¿Khitisa jani walinkixa?
¿Khulluxa kunatsa jani walinkixa?
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
99
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
p’isaqa p’isaqa
p’akita p’akita
t’awra t’awra
t’iriña t’iriña
p’ p’
P’ P’
t’ t’
T’ T’
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
100
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
ph ph
Ph Ph
kh
Kh
kh
Kh
phuku phuku
phala phala
khullu khullu
khallu khallu
p’isaqa
p’i sa qa
p’aki
p’usuta
t’awra
t’aw ra
t’iriña
t’usu
QILLQAÑÄNI
Ul lasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
.................. ..................
................. .................
…………… ………….
.................. ................
................. ................
................. ................
101
QILLQAÑÄNI
Ul lasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
..................... ....................
..................... ...................
..................... ..................
..................... ..................
..................... ..................
................... ....................
phala
pha la
phisi
phuku
khallu
kha llu
khiwi
khuchi
102
QILLQAÑÄNI
Machaqa arunaka qil lqañäniMachaqa arunaka qil lqañäni
103
p’iqi
p’allalla
t’axlli
t’ant’a
phala
phuku
......................... .........................
.......................... ........................
......................... .......................... .........................
......................... .......................... .........................
......................... .......................... .........................
.......................... ........................
......................... ........................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... .......................
khaya .......................... .......................
khita .......................... .......................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... ........................
......................... .......................... .......................
a i u
p’a
t’a
pha
kha
p’i
t’i
phi
khi
p’u
t’u
phu
khu
QILLQAÑÄNI
Mamaxa khuchiruwa manq’ayaski
Mamaxa khuchi anakiski
..............................................................................
..............................................................................
Akaxa t’isnuni wak’awa
Akaxa t’isnuni ch’uspawa
..............................................................................
..............................................................................
Tataxa phala apaski
Tataxa phala phalaski
.............................................................................
..............................................................................
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
104
QILLQAÑÄNI
Ullañäni
Aynacha arunakampi
amuyt’äwinakaru phuqachma
Aynacha arunakampi
amuyt’äwinakaru phuqachma
P’isaqampita Khullumpita
(jawari)
P ’ isaqampita Khullumpita
(jawari)
Maya uruxa p’isaqaxa T’aqat’aqa marka saraña
thakinwa khullumpi jikisitayna.
P’isaqaxa phuku aliriwa sarasktha sataynawa
Khullurakiwa wak’a aljiri sarasktha satayna.
Ukatxa, T’aqat’aqa markaruxa puripxataynawa,
p’isaqaxa nayawa aljarapïma sasawa khullutxa
Wak’a mayitayna.
Písaqaxa wak’a aljatxa lunthatampiwa
apaqayasitayna. Phuku alasina chhaqxatayna.
Tukuyanxa, khulluxa T’aqat’aqa markata
jacht’asisawa markaparu kutjatayna.
Maya uruxa T’ aqat’aqa markaT’
saraña thakinwa jikisitayna.
P’isaqaxa aliriwa sarasktha sataynawa.
Khullurakiwa aljiri sarasktha satayna.
P’isaqaxa khullumpi phuku wak’a
105
Sixsutanakaru arumpi turkasa qillqmaSixsutanakaru arumpi turkasa qillqma
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäniAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäni
CHILLQAÑÄNI
.........................................................................................
..........................................................................................
.........................................................................................
Mamaxa ituski phuku
phala phalaski Tataxa
Kantichaxa Manq’ayi khuchiruwa
Mamaxa uñji
........................... ....................... .......................
Pawluxa katuski
........................... ....................... .......................
Mariyaxa jarini
........................... ....................... .......................
Tunisuxa ali
........................... ....................... .......................
106
p t’
k p
p’
k
h
h
h
QILLQAÑÄNI
Sixsutanakana sutipa qil lqmaSixsutanakana sutipa qil lqma
Arunaka thaqañäni ukata
Sich’impi muyuntayañäni.
Arunaka thaqañäni ukata
Sich’impi muyuntayañäni.
khullu
khuchi
phuku
phisi
phala
t’iriña
p’isaqa
t’awra
t’usu
p’akita
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
.........................
t’
a
w
r
a
i
l
t’
a
w
i
p’
i
s
a
q
a
u
p
p
r
k
h
u
c
h
i
s
h
h
i
h
p
h
i
s
i
u
a
a
ñ
u
h
p
h
u
k
u
l
t
a
l
u
p’
u
k
u
t
a
a
a
l
k
p’
a
k
l
t
a
w
w
u
u
r
k
i
p’
h
t’
q
107
YATITANAKASA UNJAÑÄNI
Sapa maya qil lqampi paya aru qil lqmaSapa maya qil lqampi paya aru qil lqma
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqmaAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqma
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
………………………………………………
………………………………………………
Aka t’aqa yatiwi yatisaxaAka t’aqa yatiwi yatisaxa
akhama jikxatasthaakhama jikxatastha
Aka sixsutanakataki maya amuyt’äwi qil lqmaAka sixsutanakataki maya amuyt’äwi qil lqma
p’ pht’ kh
.............. ..............
.............. ..............
.............. ..............
.............. ..............
ali tuminkaxa t’iriña
qulluna utji p’isaqaxa
108
YATIÑA UTANA TUKUYAWIPAYATIÑA UTANA TUKUYAWIPAYATIÑA UTANA TUKUYAWIPA9
Uñjañäni
Aruskipañäni
¿Kunsa uñjtanxa?
¿Khitinakasa?
¿Kawkinkasipkisa?
¿Kunsa lurasipki?
109
ULLAÑÄNI
Ullañäni
Aruskipañäni
Phunchawi
(jawari)
Phunchawi
Maya kutina, chhankaxa Qhiyaqhiya marka
saratayna, jamach’inakana phunchawipa thuquri
saratayna. Jamach’inakaxa yatiña tukuyasina
phunchawisipkatayna.
Chhankaxa phunchawina umjasisina k’arapa
wikjasitayna, kayupa qhaqsusitayna. Qharatataxa
amuythapisisina janiwa kutt’anirjamajataynati.
Maya jamach’iruwa q’ipiyasinxatayna.
¿Kuna qillqatasa?
¿Khitinakxata qillqatasa?
¿Kunatsa chhankaxa ukhama jikjatasi?
110
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
chh chh
Chh Chh
th
Th
th
Th
chhanka c hhanka
chhiqa chhiqa
thuquri thuquri
thaki thaki
111
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
............................... ................................
Ullasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
QILLQAÑÄNI
k’
K’
k’
K’
qhiyaqhiya qhiyaqhiya
qhuna qhuna
k’ara k’ara
k’uphaña k’uphaña
112
Chhiqa
chhi qa
chhanka
ch huru
thuquri
thu qu ri
thaki
thixi
QILLQAÑÄNI
Ul lasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
.................. ..................
................. .................
…………… ………….
.................. ................
................. ................
................. ................
113
QILLQAÑÄNI
Ul lasina qil lqañäniUl lasina qil lqañäni
..................... ....................
..................... ...................
..................... ..................
..................... ..................
..................... ..................
................... ....................
qhiri
qhi ri
qhatu
qhuna
k’ara
k’a ra
k’uphaña
k’ili
114
QILLQAÑÄNI
Machaqa arunaka qil lqañäniMachaqa arunaka qil lqañäni
chhala
chhiya
chhuxu
thaki
thijni
thujru
thutha
qhana
qhilla
qhuna
k’ana
k’illima
k’uchi
......................... .........................
.......................... ........................
.......................... .........................
......................... .......................... .........................
......................... .......................... .........................
.......................... ........................
......................... ........................
.......................... .......................
.......................... .......................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
.......................... .......................
......................... .......................... ........................
......................... .......................... .......................
......................... .......................... .......................
a i u
chha
tha
qha
k’a
chhi
thi
qhi
k’i
chhu
thu
qhu
k’u
115
QILLQAÑÄNI
Maya chhankaxa sayaski
Maya chhankaxa jalaski
..............................................................................
..............................................................................
Tataxa k’uchiwa thuquski
Tataxa k’uchiwa saraski
..............................................................................
..............................................................................
Mamaxa jiwra qhunaski
Mamaxa qhuna uñaski
..............................................................................
..............................................................................
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
Sixsutxata chiqapa amuyt’äwi qil lqata
ajl l is ina qil lqañäni
116
QILLQAÑÄNI
Ullañäni
Aynacha arunakampi
amuyt’äwinakaru phuqachma
Aynacha arunakampi
amuyt’äwinakaru phuqachma
117
Phunchawi
(jawari)
Phunchawi
Maya kutina, chhankaxa Qhiyaqhiya marka
saratayna, jamach’inakana phunchawipa thuquri
saratayna. Jamach’inakaxa yatiña tukuyasina
phunchawisipkatayna.
Chhankaxa phunchawina umjasisina k’arapa
wikjasitayna, kayupa qhaqsusitayna. Qharatataxa
amuythapisisina janiwa kutt’anirjamajataynati.
Maya jamach’iruwa q’ipiyasinxatayna.
Maya kutina marka
saratayna, jamach’inakana phunchawipa
saratayna. Jamach’inakaxa yatiña
tukuyasina phunchawisipkatayna.
Chhankaxa phunchawina umjasisina
wikjasitayna, kayupa qhaqsusitayna. Qharatataxa
amuythapisisina janiwa kutt’anirjamajataynati. Maya
Jamach’iruwa q’ipiyasinxatayna.
Chhankaxa Qhiyaqhiya thuqurik’arapa
Sixsutanakaru arumpi turkasa qillqmaSixsutanakaru arumpi turkasa qillqma
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäniAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqañäni
CHILLQAÑÄNI
..........................................................................................
..........................................................................................
..........................................................................................
118
Julikuxa ali
........................... ....................... .......................
Tumasaxa alji
........................... ....................... ... ....................
Mamaxa uñji
........................... ....................... .......................
Tataxa alji........................... ....................... .......................
Tunisuxa api k’uphaña
Chhankhaxa manq’i jiwra
Thuthaxa thuthanti isi
qhuna Mariyaxa mayisi
c
K’
t
q
h h
h
QILLQAÑÄNI
Sixsutanakana sutipa qil lqmaSixsutanakana sutipa qil lqma
Arunaka thaqañäni ukata maya
sich’impi muyuntayañäni.
Arunaka thaqañäni ukata maya
sich’impi muyuntayañäni.
119
chhanka
chhuru
thaki
thixi
thuquri
qhatu
qhuna
k’ara
k’uphaña
chhiqa
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
c
h
h
u
r
u
t
u
s
a
h
c
a
k’
a
r
a
t
q
u
h
h
t
u
t
q
q
h
h
i
a
h
h
p
h
h
h
u
u
w
n
i
i
h
a
a
i
q
n
k
k
q
x
a
k
t
r
u
a
x
a
a
i
ñ
i
u
i
r
w
u
y
t
h
a
y
a
w
i
a
h
YATITANAKASA UNJAÑÄNI
Sapa maya qil lqampi paya aru qil lqmaSapa maya qil lqampi paya aru qil lqma
Amuyt’äwinaka chiqachasa qil lqmaAmuyt’äwinaka chiqachasa qil lqma
……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………..
………………………………………………
………………………………………………
Aka t’aqa yatiwi yatisaxaAka t’aqa yatiwi yatisaxa
akhama jikxatasthaakhama jikxatastha
Aka Sixsutanakataki maya amuyt’äwi qil lqmaAka Sixsutanakataki maya amuyt’äwi qil lqma
chh qhth k’
.............. ..............
.............. ..............
.............. ..............
.............. ..............
Tataxa Thuquski K’uchiwa
Chhiqa Chhankaxa Qhaqsusitayna
120