número 324 • maio 2018 • 3,90 € __

REVISTA DO EIXO ATLÁNTICO

DE TEN DAS NA ERA DO COMERCIO ELECTRÓNICO OTABOLEIRO ECOlÓXICO GALEGO ÁBRESE CA'MIÑO MIGUEL GARCíA-FERNÁNDEZ: uTODOS OS PERíODOS DA HISTORIA lEÑEN LUCES ESO'MBRAS"

- - - . ­-~. ,,'. < . -. j -., . ­

- ---_. _ ,-. _ _ .- -_..... I'"~~ #~. , ~ - ----- .

oTRABALLO ESTÁ OE SALDO

COSOCEDADE

REPORTAXE

REPORTAXE

Mt~~ t M~~ltl RECElTAS DE TEMPORADA

ENTRE\I1STA

REPORTAXE

LL4 IIII eco

Migue Garc/a-

Fernández HISTORIADOR E INVESTIGADOR

NO CENTRO RAMÓN PIÑEIRQ Por Esther Garrido

A mitificación ou o rexeitamento

de anacos do noso pasado acaba conformando un

crebacabezas de pezas mal encaixadas sobre o que fomos

e o que somos. A historia Sctrvct como fctrmoso

dctcorado dct sctricts ct bctst-sctllctrs quct ás Vctccts

pctrpdúan mctdias mctntiras. Miguel, presente no I Congreso

Internacional O Camiño do Medievalista celebrado en

Santiago, descóbrenos algúns matices das vidas das mulleres

no medievo.

4E'/ISTA

Levas feitas varias investigacións sobre o poder da muller nestes século$:. Tiñan máis do que pensamos? Hai moitos tipos de poder, dende o político até o económico e social. Pero dun xeito ou outro a s mulleres que exerceron o poder, fixérono de forma activa e a sociedade medieva l re coñe­ceu esa autoridade. Moitas das veces foro n as miradas posteriores as que as xulgaron máis ne­gativamente, non os coetáneos.

Supoño que, como no caso dos homes. se pertencían a familiasreais e nobres partían con vantaxe ... Si. máis marxe de actuación tiñan. Pero tanto as da realeza como nobres, burguesas e campe­siñas aproveitaron as marxes de liberdade que se Iles ofrecían e actuaron. Á hora de xestionar patrimonios, levar adiante neg ocios ou denun­ciar cando consideraban que atacaban os seus dereitos.

As mulleres tenentes dos séculos XII e XIII exerceron o goberno por delegación do rei. Como eran? Estaban emparentadas cos monarcas: irmá s, consortes, filias ou ata amantes, e tamén mulle­res das familias máis achegadas á curia rexia. Varias das documentados para Galicia posible­mente recibiron estas concesións para garantir a percepción de rendas conformando unha es­pecie de "señorío das raíñas". Pero o destaca­ble é que se confiaba nelas para continuar co cargo. E malia que a relación persoal é a causa dos nomeamentos sucedía o mesmo cos homes. Polo tanto resulta prexuizoso esixir das mulleres tenentes unhas calidades que non Iles esiximos aos homes, caemos no trampa de pensar na "excepcionalidade" .

Tiñan acceso á forffiQción? Temos poucas fontes pero as mulleres da aris­tocracia posuían libros e , nalgún caso, libros de contas. Pero o formación derivaba fundamental­

"TODOS OS PERíODOS DA HISTORIA TEÑEN LUCES ESOMBRAS, O PROBLEMA XORDE COAS IDEALlZACIÓNS E SIMPLlFICACIÓNS"

mente da experiencia cotiá na que cómpre situar case toda a que recibían mulleres e homes. Ma­lia que a maioría social ero analfabeta tanto elos como eles estiveron preparados poro desempeñar actividades de poder público. Se na Compostela medieval documentamos boticarias ou carteiras, non cabe imaxinar que o fixeran sen ningunha formación.

Isabel I de Castela foi a primeira muller res­pectada na nosa historia política? Isabel I de Castela, de León, de Galicia ... Xusto é recoñecer o complexidade do monarquía que encabezou o roíña máis coñecida da nosa his­torio. Está ciaro que foi aceptada molía as difi­cultades e exercendo activamente, pero non podemos esquecer outras cun papel polítiCO 00

máis alto nivel. Dona Berenguela de Castela, ma­lia que pronto tronsmitiu os dereitos a favor do seu filio, Fernando 111 , non deixou de ter un poder inmenso. Ou Dono Urraca, prime ira raiña titular como herdeira único de seu poi, Afonso VI. Até o final foi a máxima autoridade. Foron recoñecidas e respectados.

Existe certa teima cunha sociedade medie­val androcéntrica pero a Grecia Clásica ou a Francia revoluciongria non eran diferen­tes. Non hai momentos dg historia mitifica­dos de máis? Concordo plenamente. Grecia vincúlase no ima­xinario colectivo coa democracia -que algúns eren que 'era como a de hoxe- ou a Francia revo­lucionaria coa "liberté, égalité et fraternité", pero que 110 pregunten o Olympe de Gouges! Fronte a isto, con que se vincula a Idade Media? Coos he­rexías, o violencia, a peste ... e ciaro que houbo. Pero non só. Tamén se fixeron catedrais, magní­ficos libros coas linguas romances e o xente ti ño momentos para o ocio e a festa. Todos os perío­dos teñen luces e sombras, o problema xorde das idealizacións e simplificacións. E na Idade Media

houbo notables marxes de líberdade que moitas mulleres souberon aproveitar. I

46//// eco

Mu er e medievo' nota a pé de páx'na

o FORTE ECO DA INVESTIGACiÓN UNIVERSITARIA APLICADA Á EMPRESA

TEN LÓXICA POLAS SÚAS REPERCUSIÓNS NA ECONOMíA PRODUTIVA. PERO HAI

MÁIS MUNDOS EAS HUMANIDADES SON IMPRESCINDíBEIS PARA COMPRENDER A

HISTORIA DA XENTE. EN GALICIA A REDE DE ESTUDOS MEDIEVAIS TRABALLA NESTA XORDA E FERMOSA TAREFA.

Por Esther Garrido

Esta rede pon en contacto e coordino o xente que se move no ámbito do Filoloxía, do Historio Medieval, do Historio do Arte e do Instituto de Estudos Galegos "Podre Sarmiento" do CSIC. Vencellado co Seminario de Estudos Hispano-Medievais do Cátedra Jean Monnet a súa principal ferramenta de traballo son a s prezadas bibliotecas e arquivos dos tres universidades gale­gos ademais dos do CSIC. do catedral de Santiago e o Arquivo do Reino de Galicia . Alí pesc udan nos ecos e ten ton encher os ocos de milleiros de voces posados mentres denuncian unha notable "penuria económico".

REFORTAXE

A CO~IDICIÓN SOCIAL MARCA TA~ITO UNHA VIDA COMO O XÉNERO OU A RAZA. OU MÁIS. OS CARTOS EOS CONTACTOS PRIVILEXIÁBANAS TAMÉN A ELAS EMOITAS SOUBERON TIRAR PROVEITO

Un dez Con máis menos ou menos axuda esta rede fixo un notable traballo conseguindo reunir durante tres días a ducias de investigadores eu­ropeos que dedican o seu tempo á redescubrir os días atrás deixa­dos no I Congreso Internacional O Camiño do Medievalista. Ata Santiago chegaron a comelOs de abri l profesores das universida­des de Oviedo, Erlangen-Nuremberg, Nantes e Michigan; e xoves investigadores de Madrid, Barcelona, León, Salamanca, Zaragoza, Granada, Vigo, Florencia, Siena, Roma, Toulousse, Berlín e Porto. Convidados pola USC falaron de literatura sociedade, economía e poder, mulleres e minorías na Idade Media. Moitos e moitas deles mozos que chegan libres de prexuízos e dispostos a engadir ma­tices a unha historia que nos chegou só parcialmente narrada. E nese abordar as voces máis silenciadas tivo especial protagonismo neses días unha muller.

Poderosas A sociedade medieval foi tan androcéntrica como outras pero non negou posibilidades. "As mulleres da realeza e da nobreza ac­cederon ao poder público sobre o territorio galego en nome do rei", explica o investigador da Rede de Estudos Medievais Miguel García-Fernández. "Os estudos dedícanse sobre todo a analizar as tenencias como concesións dos monarcas para conseguir o apoio dos nobres, pero son poucos os centrados nas tenentes mulleres". Pero tiñan potestade de impartir xustiza, recadar impostos e organi­zar a defensa do territorio, poder económico e autoridade recoñe­cida. Porén tenos condicionado "o silencio e os tópicos, malia que os estudos que estamos a realizar demostran que elas aparecen nos espalOs que van máis aló do doméstico".

Non hai ningún reinado sen esa delegación de poder real a favor das mulleres pero Miguel destaca a Alonso IX, monarca de León e Galicia, "porque aparecen un gran número de mencións sobre a tenencia feminina durante este reinado vinculadas ás concesións

48 IIII eco

..... .. .... ......... .... .... ....... ....... ....... .... . ....... .. ... ....

l/A carreira da nobreza por conseguir as mellares teas, tinturas efías puxo en risco ámonarquía" Alba R. Silgo. Historiadora da moda

Cales eran os sinais identificadores de musulmán s e xudeus en España e dende cando tiveron que facelo? Os musulmáns foron abrigados a levar unha lúa azul turquesa no hombro dereito ou un capuchón, e os xudeos unha rodela vermella na esqueda do peita. No caso mudéxar foi Catarina de Lancaster (1406-1411) quen dispuxo a abriga, aínda que non moi efectiva. E os xudeus comezaron a ser considerados herexes no século XIII. Unha opción era bautiza los pero só se o facían libremente. A solu­ción de 1311 foi ser apartados en barrios -xudarías- e portar a rodela.

En Galicia había poboación mudéxar? É un tema controvertido porque recentemente saíron estudos que revelan importantes trazos xenéticos árabes na poboación galega ac­tual. Sen embargo, a documentación vai por outro camiño, de manei­ra que as comunidades deberon ser pouco numerosas. Non temas arquitectura mudéxar e a toponimia de orixe árabe é minoritaria se a comparamos coa do resto da Península. Sobre todo canto máis ao sur, loxicamente.

Afirmas que coa unificación das coroas de Castela e Aragón prodúcense transformacións na vestimenta. Tanto impado tivo? Había que unificar criterios, facían fronte á deslexitimación da dinastía Trastámara e a distintas forzas. E unha das respostas inmediatas será a vestimenta, ferramenta de unidade e identidade con respecto a outras potencias, ademais de axudar a controlar conflitos de clase. A fusión das coroas prodúcese cando a burguesía trata de presentarse en parámetros similares á nobreza. A carreira por conseguir as mella­res teas, tinturas e fías vai ter impacto real na economía, falamos de gastos de milleiros de maravedís por día só en vestimenta.

E como se resolve? Hai dous movementos: intento de unificación da burguesía que tra­taba de imitar á clase nobre; e resistencia da nobreza, que vai esixir que se lexisle para evitar confusións. A pragmática de 1499 dos Reis Católicos é só unha entre moitas das que, tanto Carlos V ou Filipe 11, promulgaron. Esta loita xeraba perdas incontrolables e puña en risco á monarquía. A necesidade de supremacía da nobreza obrigábaa a aumentar o gasto en tecidos o que diminuía fortunas, realidade visi­ble en testamentos e inventarios. O principal problema era o baleira­

do das arcas dunha nobreza que financiaba moitas das campañas da monarquía. De feito, obrigou a concertar matrimonios con burgueses para manter a posición.

Había indicacións relativas ao uso de cores ou prendas? Si, a diferenciación tamén facíase palas cores, algunhas eran moi ca­ras, como o negro. Tanto que, coa descuberta en América do pau de Campeche, máis intenso e estable, apareceu toda unha industria para fornecer os mercados europeos que pasaron do negro "á de mosca" ao negro "á de corvo". Sucede o mesmo ca grana da cochi­nilla das Américas. A importancia era tal que cando se descobren es­tas tinturas a coroa vai empregalas para incrementar arcas e prestixio. De aí a utilización destas cores na maior parte da retratística, sobre todo con Filipe 11.

Era máis ou menos común a moda do Occidente europeo? Existen prendas moi similares pala comunicación constante entre cul­turas. Cando os normandos conquistaron Sicilia en 1060 atopáronse cunha civilización superior e moitos artesáns foron abrigados a tra­bailar ás ordes dos novas reis. Influencias menos belixerantes foron as dos árabes sobre a indumentaria castelá, a alxuba pasou a formar parte do armario dos Reis Católicos e, por ende, de boa parte dos territorios. E farase máis acusado con Carlos V, cando a vestimenta "a la española" se converta no referente europeo.

AS MULLERES TENENTES IMPARTíAN XUSTIZA, RECADABAN IMPOSTOS EORGANIZABAN A DEFENSA DO TERRITORIO. PODER ECONÓMICO EAUTORIDADE RECONECIDA NOS REINOS HISPÁNICOS DA IDADE MEDIA

que realizou o favor de dúos dos súos mulleres: dono Teresa de Portugal e dono Berenguela de Castela , e tamén dos súas mios dono Sancho e dono Dulce, unha dos grandes tenentes do Galicia medieval . Porén, tonto con Fernando 11, como con Fernando 111. Afonso X e incluso Sancho IV atopamos referencias a mulleres que foron tenentes de fortalezas e terras como Santa Cruz, Allariz, Ribadavia, Valdeorras e Lemos" ,

Os problemas da danza A investigadora fllolóxica galega Tania Vózquez, explico que os mulleres que acompañaban aos trobadores con cantos, música e baile eran as "soldadei­ras" , do termo soldado, o pagamento que percibían polo traballo. maiormen­te cortos, alimentos, panos e roupa. Foron axentes culturais controvertidos "xa que nos cantigas de escarnio galego-portuguesas aparecen ridiculizados polos

REPORT,AXE

I/(ando traba liamos co pasado éperigoso pensar que todo oque non chegou non existiu" Laura Camino Plaza. Investigadora no departamento de Literatura Medieval da USC

Mantés que o medievo non era tan misóxino. Moitas mulle­res foron voces recoñecidas no seu momento. Efectivamente. Malia as opresións que sufrían tamén había espazos de recoñecemento e mesmo admiración. Por exemplo: non con­servamos nada da obra poética da monxa Muriel -que viviu entre os séculos XI e XII- pero conservamos cartas de homes dirixidas a ela nas que Ile louban as súas cualidades como poeta.

As comunidades de mulleres lectoras e escritoras estaban sempre vencelladas ao feito reUxloso? Na Idade Media a Igrexa foi o axente educatrvo por excelencia. Pero . dentro do estamento eclesiástico e dependendo do lugar que se ocupara nel, non todas as mulleres nin homes tiñan o mesmo acceso á educación. As mulleres laicas tamén podían acceder á cultura non só lendo e escribindo, senón influíndo politicamente e promovendo o mecenado sempre e cando fosen da nobreza.

Segue a haber unha tendencia forte nas investigacións de dubidar Foron máis silenciadas? da veracidade das voces femininas do pasado, dáse por feito que Si, e se queremos achegamos por exemplo á literatura das mulleres certos documentos de autoría feminina estarían escondendo unha que nos precederon temos que ter en conta os silencios da crítica, masculina. Dar con homes que se fixeron pasar por mulleres é algo que tense achegado de maneira sesgada, cuestionando case por común na literatura, pero tamén ao revés. sistema a veracidade das fontes que testemuñan creacións feitas por mulleres. Cando traballamos co pasado sería perigoso pensar que A Historia sería interpretada doutro xeito se outras voces a todo o que non chegou non existiu. Forma parte do método contar tiveran narrado? con todas as pistas que poidan servir para recuperar relatos aos que Unha hipotética Historia da Humanidade máis xusta implicaría unhanon podemos acceder por vía documental directa porque hai un crítica forte do que se nos ten contado non só a partir do xénero,baleiro. Fortuíto ou intencionado. senón tamén da clase, do lugar de procedencia e da cor da pe!.

Todos os relatos están atravesados polo poder, todo relato histórico Pides recuperar voces femininas da tllstorla sen xulgalas, invisibiliza a parte dos axentes e non afecta só ás mulleres, nin as mascullnizalas ou infantiliulas. Faise iso? inxustizas afectaron a todas as mulleres de todos os lugares e clases.

seus costumes relaxados. Se mella que a moral misóxina confundiu as figuras que vendían a súa arte coas que vendían o corpo, quizais polo vida irregular que levaban". E precisa: "puido existir un vínculo con oficios licenciosos, pero aínda que se visen obrigadas a exercer a prostitución non debemos facer extensible esta referencia a todas. Ben é ben sabido que as cantigas satíricas se serven da hipérbole e foron compostas nun contexto sociocultural no que eran habituais as descri­cións arquetípicas".

A isto hai que engadir que "a concepción da danza cambia cando o Cristianismo aparece en es­cena, e na Idade Media non sempre era positiva, vinculábase coa luxuria ou ás relixións pagás. E bó­tase man da muller para reforzar ese sentido inmoral" , explica a investigadora de Historia da Arte da Universidade de Santiago Amalia Pérez Valiño centrándose no caso paradigmático de Salomé que, como ben sa bemos, anulou o xuízo do rei conseguindo a cabeza de Xoan Bautista animada por unha muller aínda máis perverso: o súa nai Herodías. "Sen embargo, o medievo puido ser un período histórico moito máis polifónico do que moitas veces se considera e non tan misóxino, ou non só", remato o investigadora do Departamento de Literatura Española da USC Laura Camino. "Moitas das mulleres que agora estudamos foron, con toda seguridade, voces recoñecidas no seu momento".

Cuestión de matices "Que a maioría dos escritores foran homes e que lIes interesaran grandes feitos e batallas onde a presenza das mulleres é relativa contribuíu 00 esquecemento sobre a riqueza do experiencia his­tórica ", explica Miguel García-Fernández. Pero a condición social marca tonto unha vida coma o xénero ou a raza. Ou máis. Os cartos e os contactos privilexiábanas tamén o elas e moitas souberon tirar proveito igual que os seus compañeiros. E flxeron ben. I