INTRODUCCIÓN

Los cuentos populares. Donde se mezclan la

fantasía y la realidad. Generalmente están

relacionados con la vida cotidiana; con leyendas,

conceptos religiosos, añoranzas y acontecimientos

tristes o alegres del pasado y situaciones del

presente. Expresan la fe en Dios y en la salvación

que, a pesar de su demora, llegará, si estamos

dispuestos a esperarla con fidelidad. 

En nuestra época, cuando la relación del

Individuo y la familia, como convivencia básica

humana, se ha debilitado. Las fábulas y los

cuentos puede resultar un gran aporte al

restablecimiento de nuestros lazos tanto familiares

como sociales y culturales. Entregan, también, una

influencia positiva en la educación de los jóvenes

1

en la familia, en los colegios y movimientos

juveniles.

 

El cuento es uno de los géneros literarios más

antiguos de la humanidad. De la tradición oral pasó

a ser escrito por los cuentistas. Pero sigue pasando

de boca en boca. Traspasó las barreras

generacionales, culturales, lingüísticas, territoriales

y los muchos siglos que los separan entre una y

otra época. En su divulgación y propagación,

formaron parte Importante los padres y

primordialmente, los abuelos y las abuelas y, por

supuesto, los maestros de escuela. Los cuentos

hicieron abrir los ojos de generaciones de niños

ávidos de saber, de conocer, estimulan y motivan

su fantasía. 

Entre los hombres, los cuentos han sido utilizados

y siempre se utilizan como instrumento pedagógico

2

insustituible para la transmisión de principios y

valores ético-morales.

En homenaje a aquellas hermosas historias que

tanta felicidad nos dieron es que queremos

compartir con ustedes estos cuentos que han sido

traducidas al quechua. Espero que las disfruten.

El grupo

3

WAYNACHAMANTA

Huq karu llaqtapis huq sapan warmi kinsa

wawachayuq kasqa. Kay waynachakunapa taytansi

unay watakunañas wañurupun. Chay llaqtapi manas

4

Cuentos

paranchu, wayrallas sapa p´unchay “yiwwww”

“yiwww” nispa phawan, chaytaqsi mallki

sach`akunapas mana rurunchu. Chakrapi manan

imallatapas kanchu. Kay erqekuna wasinpi manan

ima mihunankupas kanchu, cheymanta kuraq huq

p`unchay niran:

¡yaw wayna! ¿imallataq mihusunchisri? Mana

mihunata kanchu. Phaway chakrata

mansanakunata pallamunqi allinchallata, hawa

llaqtaman apanqi chayta qhatumunki cheymanta

mihunata rantimunki, nispa kuraq wawachantaqa

mink`akun.

¡Q`omer mansanatari munankumanchu! Nispa

llaki chay waynaqa mansana pallaq rin.

Cheymantaq ripurun hawa llaqtaman asnuchampi

mansanata churarun, wasapaktinsi kay waynaqa

huq runawan tinkun. Chay machuchaqa

khuyapayana uyantinsi kay waynachaman

chimpaykun:

5

¡yaw waynacha! ¡maytataq rishanqi!, nispa

machuchaqa niran.

¡ maytapas purikusaq! ¡imataq kanmari

qukusunki!, nispa millayta kutichin.

¡imachata asnuchapiri apashanki!, nispa

machuchata tapuykullantaq.

¡akatapas apakusaq, imataq qanmanri

qukusunki machuy!, nispa kay qhilli simi

maqt`ata chay machuchata k`amiyun.

Allinmi wayna, chay pachaqa apallay, nispa chay

machuchaqa orqota ayqirikapun, chay

waymachataqsi ripurun.

6

Maqt`achaqa taytanhinas mayuta chimparun:

¡manzana, manzana! ¡manzanata

rantikuychis!, nispa qaparin. Llaqta

runakunaqa chayta uyarispa waynachata

katiyunku:

Saqellawayña, qolqepaqchu mihunapaqchu,

nispa llaqta runakunaqa huq, huq

rimapayanku.

Qolqellapaqmi apamuni, plazapi qhatusaq,

chayman riychis, nispa chay waynachaqa

niran.

Chay manzana apaq waynachaqa plazapis karganta

paskarun, cheymantaqsi kustalmanta hich`aramun.

Akallas hich`aramun, runakuna phiñallaña.

¡ima khuchi maqt`ataq kayri akata apamun!

¡atataw khuchi! Nispa runakuna ch`iqiripun.

Waynataqsi: “¿maytaq mansanayri,

imaraykutaq kay llakiri qatiwan, ima

nispallataq kunanri wasiyta kutisaq?” nispa

7

musphapuska. Chaymantaq llakisqata

p`inqasqataqsi wasinta kutipun. Chayaspaq

wayqinkunamanpas mamanpas chiqapta

willakun.

“¿imallanqataq kay wawaykunanri, imata

ruwaspallataq kawsanqaku?”, nispa chay

sapan warmiqa niran.chaymantaqsi

chawpikaq wawantañaqsi nillantaq:

Waway, qankañataq hawa llaqtata rinki,

kashan huq chikan manzana chayllatapas

qhatukamuy, chaywanqa imallatapas

rantiqamunkiña. Ichaqa piwanña tinkuspapas

sumaqta napaykunki, sumaqta ima

tapusqapas kutichinqi, nispa niran.

Chay chawpikaq waynaqa q`omer mansanatas

allinchayñinta pallarun hawa llaqtapi asnunchantin

rillantaq. “sapatuta rantikamusaq, p`achata

rantikamusaq” nispa chay waynaqa riran, chayllapis

8

puka apachitapi huq machucha ñawpaqninpi

rihurispa:

Allin p`unchaw kachun kanpaq, ¿maytataq

rishanki waway?, nispa tapuyun.

¡buenos días awichu! Noqaka piwanpas

rimanaychu, awichuypas imaypas kanchu.

Maytapas purikusaq, ¡ imataq kanmari

qukusunsi! Nispa chay chawpikaq waynaqa

millay millayta kutichikun.

¿ imallatataq apashankiri? Manachu huq

chikanta yarkayninpaq saqiwankiman? Nipas

chay machuchaqa rimarun.

¡rumita apashani! Nispa chay waynachaqa

phiñallaña kutichin, chaymantaqsi ripun.

Rumita apaspaqa kaykunatawanpas

aparikuwaq, nispa chay machuchaqa khuyay

khullaylla qhipayun.

Chay waynachaqa mayuman chayaspaña

kuraqninparimasqanta yuyarin.

9

Cheymanta kargantaqa qawarun, chayllapi

mansanakuna kasqa, ichaqa asnuchansi mam riyta

atipunchu. Chaymanta payqa mayuta chimparamun:

¡manzana, manzana!

Lloqsimuychisrantikuychis, nispa tukuy

kunkawan qaparin.

Runakuna lloqsiramunsi. Huq runa manchasqa

manchasqallas, huq kunataqsi qhawakuqlla rinku.

“kay waynachakunaqa manan taytanku hina

formalchu kapunku. Huq p`unchaw kuraqkaqpas

“manzana, manzana” nispa akata apamusqa. Haku

qawashunchis” nispa runakuna karullamanta

qatipanku.

Kay waynaqa manas plazamanchu chayan. Huq

k`iqllu k`uchupis karganta paskaramun,

kustalmantaqa rumillata hich`aramun. Waynaqa

hump`isparaqsi sayarun, manas ima rimaykutapas

10

atipunchu. Runakunallas rimakuspawasinkuta

ripunku.

Cheymantaq chay waynaqa wasinta kutipun. Chay

puka apachitapis machuchaqayapamanta

ñawpaqninpi rikhurispa tapurillantaq:

¡waynacha! ¿allillanchu rumi apasqayki

chayan? Nispa.

Waynaqa mana imatapas kutichin ñanninta ripun

wasinpi suyaranku.

¿imakunataq rantiramunki? Nispa

paytaqsi chikallanta willakapun.

¿imanasuntaq kunanri? Nispas maman

waqaspa.chayllapis sullk`akaq

wawanqa:

¡mamay, ama waqayñachu noqa hawa

llaqtata risaq, noqata mihunatapas

imatapas rantikamusaq, nispa nin.

Qanri llaqtata riqsinkichu, ima

manzanatata apanqui, nispa mamanpas

kuraqninkunapas kutichinku.

11

Noqaka tapurikuspa tapurikuspa llaqtata

risaq, nispa

Phaway wawa ichaqa yuyaywanmi

piwanpas rimana, sumaqtan kutichinqui

nispa maman nin.

Huch`uychaq qòmer manzanakunallañas kasqa

chaykunallatas ahllakurun, chayta asnuchampi

kargaykuspataq llaqtata rin kusisqa.

“¿mayraqtaq puka apachitari chay machuchawan

rimanaypaq? Imataña mañakuqtinpas noqa qusaq”

nispa qhawakuspa riran. Karumantañas puka

apachitataqa rihuramun ¿imataq chay machuchari?

¿imataq mihuspataq kawsanri? Nispas qawarun.

¡ waway! ¿maytataq rishanki, manachu

pusakuwankiman? Nisna niran.

Allilamchu awichuy, hawa llaqtaman rishani

nispa waynachaqa kutichikun.

Allinmi allinmi ¿imatatq apashanki? Manachu

chay apasqaykita huq chikanta

12

saqiwankiman? Nispa chay machuchaqa

tapuyun.

Khullu mansanallatan qhatukunaypaq

apakushani, munaptiykipas saqesayki nisap

niran, karganta paskaramun machuchaman

manzanata quran.

Kayta qhatuspari, ¿imataq rantimusaki? Nispa

machuchata tapuyun.

¿imataq, imataq? Huq violintawan,

cigarrotawam rantimuwanki nispa

machuchaqa mink`akun

Noqa rantimusayqi nispa ripun.

Cheymanta mayuta chimpamun, uyantapas

mayllirakun, llaqtaman haykuspa.

¡manzana, manzana manzanata

rantikuwaychis! Pisi qolqellapaq,yapayoq

nispa qapariyta qallarin. Uyariqkunaqa manas

riytapas munankuchu.

Huq p`unchay manzana nispa akata

apamusqaku ; huq p`unchañataq mansana

13

nispa rumita apamusqaku; chay erqechata

imatas manzana nispa apamushan, nispa

runakuna rimaranku.

Plazapi chayaspa hich`aramun manzanata

cheymantaqsi runakuna mansanata rikuspa hoq

hoqmantas rantikunku , paykunapiura willarinakuspa

ashka runas rihurimun, manzanataqsi mana

tukukunchu kay waynachaqa ashkata qhatumun,

chaymantaqsi machuchapaq hoq violinta,

cigarrotawan rantiramun; wasinpaqtaqsi huq

mihukunata, p`achata ima rantillantaq

chaypiwanpas qolqeta puchurun . waynachaqa

asnuchanpi paltayuqtaraq cargaykukuspa llaqtanta

kutipun.

Awichuy qampa bendicionniykiwanka allillanmi

rirani, kay mink`akuwasqayku nispa violinta

cigarrotawn kuran.

14

Allipuni waway sumaq sonqo kasqanki

nispa machuchaka violinta takichin, chayta

uyarispa waynachapas asnunchapas

tusuykunku.

Kuruchakunapas, añaskunapas tukullas

sayk`uyniyuqraq tusuykunku.

15

¡amaña amaña! Tukullayña takichiyta nispa

qaparinku. Machuchaqa manas

takichipunchu, aswanpas:

Waynacha kay violinqa qampaq. Qamña

imatapas munaspayki kaytaqa takichikunki.

Ichaqa ama hayq`apas runa masiykitaqa

waqachinkichu nispa waynachaman

kuyapun.cigarrownqa yuyariwankipuni,

huch`uytapas hatuntapas yupaychankipuni,

kaqtaq wakchatapas qhapaqtapas nispa

chay machuchaqa phuyu phuyu orqopi

chinkaripun.

Allipuni awichuy nispa chay waynachapas

wasinta riran violinta q`epirikuspa.

16

Wasinman chayaspaqa violinnipaq takiyninwan

tukuyllatas tusuchin. Kuraqninkuna mana allinpi

puriptinkupas violinninta takichispapunis allin

ñanman churan. Puka apachitapi rikhurin chay

machuchaqa apunchiqsi kanman. Chayllatan yuyaq

runakuna rimankun.

17

CHIKUCHAMANTAWAN HUQ

WIRAQUCHAMANTAWAN

Huq chikuchas haykushasqa rump’u apayusqa

Willkamayu patata. Chaysi huq wiraqocha

hamushasqa yuraq kawallu sillapi. Chaysi nisqa

chikuchaqa «nuqawan pukllayta munankichu?».

«Ya listu» nisqa wiraquchaqa. Chaysi nisqa «qantaq

bolaykipaq, nuqataq kawalluypaq» nispa nisqa

wiraquchaqa.

Chaysi ganarapusqa chikuchaqa. Chaysi nisqa

wiraquchaqa «hamunki pampas-verdes-cielos-

azules asindapin. Nuqaqa chaypin tiyani. Saqisayki

hamunaykipaq kay yuraq kawalluta».

Chaysi chikuchaqa ripusqa alojakuq. Chaysi

tutamantaqa risqa yuraq kawallu sillapi chikuchaqa,

karutaña risqa. Chaysi tapuyukusqa maqt’ata.

«Karuraqmi pampas-verdes-cielos-azules asindaqa.

18

Nuqa q’ipisayki. Qan kawalluykita ñak’aruy, nuqa

q’ipisayki.

Chaymantataq kuskanpi nisayki haywamuway nispa

nisayki». Chaysi haywan chikuchaqa. Chaymantaqa

tukurakapusqa aychaqa. Tukurakapushaqtinsi

chayqa maqt’aqa «apuray haywamuway» niqtin

chikuchaqa chakata kuchurikuspa haywarisqa

maqt’amanqa. Chaysi chayarachisqa pampas-

verdes-cielos-azules asindaman. Chaysi

chayarachisqa «kunan surtiykita qhawarapusayki».

Chaysi qhawarapusqa maqt’aqa. Chaysi nisqa

chikuchataqa «kunanmi wiraquchaq p’asñan

enamorakusunki». Chaymanta asindayuqpa wasinta

pasapusqa chikuchaqa.

Chaysi «chayqa chayamuniña papay» nisqa. Chaysi

chikuchaqa haykusqa wasinta. Chaysi runa umanta,

runa makinta, runa chakinta haywaripusqa

wiraqucha. Chaysi chikuchaqa mana munasqachu

19

mikhuyta. Chaysi wiraqucha «kunanmi

mikhupusayki, apuray mikhunki».

Chaysi nisqa wiraquchaqa «kunantaq llank’amunki

siwarata iramunki. Chaymantataq rutumunki.

Chaymantataq sak’aman winamushanki». Chaysi

chikuchaqa nisqa «tukumuniñan papáy».

«Kunantaqmi t’ikatañataq masitamushanki misa

pataman latukunaman». Chaysi chikuchaqa nisqa

«chayqa papáy kunantaqmi puñukamunki».

Chaysi nisqa chikaqa «kunanmi mikhupuyta

munashasunki manachu? Kay vasuman thuqaspa

hunt’arachiwaq. Kunanmi kawallu vientota

hurqumunki». Chaymantataqsi iskapakapusqa

chikuchaqa chikawan. Chaysi thusqasqallan

wiraquchawan rimasqa.

Chaymantataqsi wiraquchaqa haykurusqa

wasintaqa. Chaysi mana kapusqachu chikuchaqa.

Chaysi wiraquchaqa kawallu sillapi qhipanta

pasamusqa. Chaysi chikuchaqa chakaman 20

tukurusqa chikataqsi llawlli muntunman tukurusqa

mana wiraqucha tarinanpaq, mana rikunanpaq.

Chaysi chakataqa pasarun wiraqucha. Mana

taripusqañachu chikuchata chikata. Chaysi

uraymanta kutirimpusqa wiraquchaqa. Chaysi

chayarapusqa wasinta. Chaysi warminta wasinpi

maqayusqa chikuchakunaq ayqikusqankurayku.

Chaymanta warminta nak'aspa mikhurapusqa.

Wiraqucha saqra kasqa.

Chaypi tukupun.

21

Huk’uchamantawan atuqmantawan

Huk’ucha machulachaq wirta kanchanman haykusqa t’ika

mikhuq. Nishuta haykusqa. Chay runaqa breata khapuman

churasqa mana huk’ucha haykunanpaq. Haykuqtin

k’askarapusqa huk’ucha.

Huq laru chakinwan hayt’asqa, k’askarapullasqataq.

Makinwanñataq breata saqmasqa, umanwan «umaypi kallpa

kashanpunitaqmi karahu» nispa nisqa. Saqmasqa «aaa».

Chaysi saqmaqtin chay atuqqa Phusa uraymanta

hamushasqa. «Chhaynata pirqapi wiksaymanta

warkuruwanku» waqyayukusqa huk’uchaqa. Chayqa atuqqa

nisqa «imamantan kaypi warkurayashanki» nispa. «Manan

wayqicháy. Ususinwanmi kasarasaq» nispas nisqa

huk’uchaqa. «Nuqa warkurayashasaq» nispa nisqa chay

atuqqa. Kacharikuspa pasapusqa huk’ucha. Runa hamusqa

hasut’i apayusqa.

Chay hasut’iwan suq’ayusqa atuqta. Chaysi kacharipuqtin

pasapusqa chay huk’uchaqa. «Yanqa warkurayachiwanki.

Mikhurusayki» atuq nisqa. Pampata t’uquyushasqa huk’ucha.

Chaysi «nina paranqa» nispa llullakusqa huk’ucha. «Qan

chay t’uqusqayman haykunki». «Arí» nisqa atuq. Sunsu atuq

22

kasqa. «Nuqaqa may t’uquchallamanpas haykurusaqchá»

nisqa. Hinaspa «uñachaylla kashani. Chayqa haykurusaq. A

ver llamirikamuy» nisqa huk’ucha iskapakunanrayku.

Kishkakunawan kanllikunawan ruq’akunawan2 ima patanman

hach’iyusqa allpawan ima huk’ucha. «A ver llamirikamuy»

niqtin «sirtutaq» nisqa atuq. Thastarimuqtin nanaruspa

mancharikusqa. Chayqa chuchuta wisq’arampuspa pasapun

huk’ucha. Chaysi allpata khapusqa. Huk laru t’uqunta

hasp’ipakuspa lluqsiramusqataq. Chay atuq lluqsirapuqtin

huk’uchaqa kisuchata apamusqa. Kisu lluklluchata3 chay

simichanwan huk riruchallanpi apamusqa. Chayqa «may

kisu? pusaruway» nisqa atuqqa.

«Ya. Machulachaq wasinpi kisu» nispa huk’ucha. Chay

k’arpa mankapi kasqa kisu, llukllucha. Atuqqa kisuta

mikhushaspa uman kawirapusqa chay mankaman. Chay

mankaman kawirapuqtin «maypi phukuna kashan?» nisqa

atuq mankata p’akinanpaq. Chaysi ichhuchata haywarisqa

huk’ucha. Chayqa «maypi qulluta kashan? maypi qulluta

kashan?» nisqa atuq. Chayqa quwi akachata haywarisqa

huk’ucha. «Maypin maran kashan? maypim maran kashan?»

nishan nisqa atuq. Machulachaq umanman q’asusqa. Chay

machulachaqa mamitachata «inkaykiwan4 karahu

maqachiwanki» nisqa. Chaysi warminta maqasqa. «Nuqaq

23

inkaychu kanman?» nispa nisqa payacha. Chayqa

huk’uchaqa lluqsirapusqa. Chay huk laru lluqsiruqtin kawitu

ukhupi atuq kashasqa-hina k’uytushasqa. Chaysi atuqta

rikusqa. Mana aypasqachu machulacha. Chaysi punkuta

khakaruspa ayqisqa. Chaymanta kaq pasallasqataq

huk’uchaqa.

Pasaqtinqa quchatañataq kaq laqtayushasqa ukyayushasqa

huk’uchaqa «chay qucha millp’uwasun» nispa. «Qan hatun

wiksayuq kashanki. Nuqa huch’uy wiksayuq kashani» nispa

huk’ucha. Chaysi ukyashaqtin sikinmanta unu

phawaramusqa. Sikinmanta phawaruqtinqa q’uruntawan

sikinta wisq’arukusqa. Q’uruntawan wisq’arukunqa. Chay

wiksan phatarapusqa. Chaysi wañurapusqa atuqqa. Chaysi

kusikusqa huk’ucha «allinta wañurun» nispa. Chaysi papa

mikhuq huk laru karuta pasapusqa, Ttioman pasapusqa

huk’uchaqa. Chaypi tukupun.

24

UKUKUMANTAWAN P’ASÑAMANTAWAN

Uhaman risqa p’asñaqa. Uha michiq p’asña kasqa.

Chaysi uha riyta qillakusqa p’asñaqa. Chaysi «nuqa

q’ipirusayki, ñawiykita watarusaq» nisqa ukuku.

Chaysi «mana q’ipiruwankimanchu» nispa

p’asñaqa. Qaqa t’uqullamantaq q’ipirusqa.

Chaysi chaypi uywasqa p’asñata. Chayqa iskaysi

wawanpas kasqa. P’asñas wawayuq kasqa. Iskay

wawanpas kasqa ukukuchakuna. Chaysi uña

ukukuchakuna taytanta nisqa «ama imanpas

yanayaqtin k’uturamuway wakata» nispa. Chay

chakinpi yanayaqtin aparamusqa hatun ukuku.

Chaysi «mana kaytaqa munanichu, huktan munani»

nispa nisqa uña ukukuchakuna.

Chaysi hukta apamunankama munananpaq

apamusqaku iskayninkumanta mamankuta

apaqarusqaku qaqa t’uqumanta. Chayqa qaqa

t’uqumanta apaqarusqaku mayuta. Urayman

25

pusayusqaku. Hinaspa tinri aparapusqa uña wakata,

uña wakata suwarakamusqanta. Chaysi uña wakata

mikhurakapusqa tinri. Chayqa «chay tinriman llant’a

kargaramusunchis karahu» nispa phiñakusqa uña

ukuku. Chay llant’ata mamanpawan uña

ukukuchakunapawan kargaramusqa. Chayqa

chiqaqta llant’ata kargamusqaku ashkhata

uraymanta llant’ata wasinkuman. Puno mamankuq

llaqtan.

Chayqa «kayllapi mamay kashanki» nisqa. «Nuqa

rirusaqku wichayta. Taytayku nuqaykuta

binsiramuwanqaku chayqa, q’umir q’usñi

sayarimunqa. Nuqayku binsirusaqku chayqa, asul

q’usñi sayarimunqa» nispa nisqa. Asul q’usñi

sayarimun. Chayqa mamanku kusisqa. Chayqa

chaypis kundinarakapusqa taytanqa. Comuneroq

tullullanñas Puno tindakunapipas imapas. Chaysi

tullullawanñas maqanakuspanku uña ukukuchaqa,

inlishapi kundinaruwan maqanakusqaku.

26

Wanquyruman tukupusqa kundinaru. Kundinaru

«wun...» niyushan, wanquyru «wun...». Chaysi

maqanayukushan. Chayqa «qanñataq, nuqañataq,

qanñataq, nuqañataq» nisqa uña ukukuchakuna

kundinaruta sipinankupaq. Supayta

dalinayukusqaku. Chayqa kundinaruqa

«librakuwankuchá» nisqa uña ukukuchakunata.

«Librasaykipuni» nisqa.

27

Illarimuyta kundinaruta sipiyapunku. Chaysi ripun.

Yuraq paloma pasapun. Chaymanta chay

ukukuchaq mamanqa huq qhariyuq kapusqa.

Chayqa pisillañas pisillañas uña ukukuchakunaq

kallpanpas machuyaqtin pisillañas pisillañas

watamanta watamanta. Comuneroq tullunkunatas

pakanku takayuspanku. Chayqa qhapaq kapusqaku

ukukuchakuna tindaq qulqinwan. Chaypi tukupun.

K`anka payamantawan

Carlos payaq wasinpi tiyasqa. Chaysi «aycha rantikuq

haykusaq» nisqa paya Carloschata. Chaysi aycha rantikuq

haykusqa Qosqo aylluta. Hinaspas kutimunanpaq ch’usaq

mut’i manka wikchurayapushasqa. Mut’ita mikhushasqa

Carlos. Chaysi k`anka qhipanta waqyayuspa haykun. Mut’in

mana kapusqachu. Chaysi «mut’ita qan mikhunki» nisqa.

Chaysi «pasay, ripuy» nisqa k`anka. Pasapusqa yunkaman

Carloschaqa. Chaysi pasapuspa chay ukhu muqumanta

waqyakamusqa «ripushaniña» nispa payata. Chaysi

pasasqa. Hinaspas pumawan tupasqa. Runata mikhusqa

puma. «Mikhusayki» nisqa gallota. «Ama mikhuwankichu»

nisqa Carlos. Chaysi «kay muqumanta haqhay muquman 28

gananakusun». Ganarapusqa Carloscha. Mikhurapusqa

pumata. Chaysi pasasqa yunkata. Hinaspas haqhay

wichaymanta Carlos waqayamushan. «Hap’iramuychis»

nispas wardiyakuna nisqa. Chaysi waka wasiman

kacharusqa. Gallota tanqarusqaku waka kanchaman

wardiyakuna rikch’arichinanpaq tempranolla pustupi. Chaysi

pumata wacharusqa. Hinaspa puma wakata mikhurusqa.

Chaypi mikhuqtin pumata sipisqaku wardiyakuna. Chaysi

tutamantan Carlos waqasqa runa rikch’arichinanpaq. Chaysi

iskay chikuchakuna hamusqa Tinkuramanta. «Manuyuway»

nisqa Carlos. «Ya» nispa iskay chikuchakuna. Chaysi

Carlosta munakuspa qulqita quyusqa. Qulqita mikhuruspa

pasayampusqa Carlos. Chaysi wiksanpi qulqita apasqa.

Chaysi chayarapusqaku payaq wasinta.

«Kutiyampushaniña» nisqa Carlos. Chaysi qara pataman

qulqita akarparisqa «mut’imanta pagapusayki» nispa. K`anka

rikuspa kusisqa kasqa paya. «Maytan riranki?» nisqa paya.

Hinaspas payawan tiyasqa Carlos papata tarpuspa.

Chaypi tukupun.

29

AUKIMANTA

30

Mitos

Willakoq: Pfocorohay llaqtapi tiyaran María

taytanwansi iskay alqokuntin Rambucha

Arnoldpuwan paykuna uwiha michiq

riranku

huq p´unchaq taytay Mariachata niran.

Taytan: ususi phaway uwihata michimuy, noqa

risaq chakrata llank´aq,

allinta uwihata qatimunki, rambuta

arnulta apay paykunawan, pukllamunki.

Mariacha: ari taytay mut´ichata apakusaq, tutata

tupasunhis.

Willakoq: huq wayna sapa p´unchay mariaqta rin

chay wayna yana p´achawan, yuraq

walq`ayuk, ch´okolloyok qaska.

31

Khumpakuna tukurapusqa, huq p

´unchay pukllaranku ahnata.

Auki: ahnata pukllasunchis

kan oqariway chaymantaq noqa

oqarisayki.

Mariacha: ya atispaka oqarisayki.

manan oqariyta atinichu

Auki: kunan noqa oqarisayki.

Kay rumi patachaman sayari.

Mariacha: ¡imataq keyri urpi kani!

32

Auki: munaycha kashan, manachu

Mariacha: Wasiyta risaq uraychiway ripunaypaq.

(kutipun wasinta takispa)

Taytan: ususi chayraqchu hamushanki

imaraqtin, ñaharaqtaq hamunayki

karan, llipinchu uwiha kashan, maytaq

olqokunari rambucha arnoldcha

Mariacha: huq uwiha chinkarupuwan chayta

maskayamuni, rambucha arnoldchawan

atoqta katiyunko.

Taytan: haykuy wasinman iñita apamurani

uhayasunchis.

Mariacha: taytay koqaywitay q´oñichisaq

mihunanchispaq.

Willakoq: sapa p´unchay María waynawan

pukllaranku, hoq punchay María aukita

niran:

oqariway cheymanta noqa oqarisayki,

hinaspansi María oqariran aukita.

33

Mariacha: ña oqariykiña kunan oqariway.

Auki: kunan noqa oqarisayki hoq mumay k

´anchaq ch´ukllachaman apasayki

Mariacha: haku.

¡rambucha arnoldcha uwihata

kawankichis kunachalla kutimusaq!

Willakoq: hinaspansi chey wayna mariataq

apakuspa ripun.

Mariacha: imapaq kayman apamuwaranki?

Willakoq: hinaspay chay wayna aukiman tucupun,

chay tutataq María mana kutimusqachu,

taytantaq wasi punkupi llakisqa suyarun,

mana hamuqtin maskaq lloqsiramun.

Cheymantaq uwihata alqokunatawan

tarin, hinaspari llapan uywakunapuwan

wasinta kutipun, taytansi tapurikun

ayllupi ichas Mariata rikuranku, manan

pipas willayta atinkuchu, sapa killa

maskayamun.

34

Chey kamantaq mach´aypi Mariata

uywasharan.

Auki: sumaq mihunata apamurayki mihuy

Mariacha: sumaqllaña kashan uspay.

Willakoq: huq p´unchaymi Mariataq warmi tukupun

hinaspa wiksayamun.

Mariacha: (wakaspa) taytaymi, uywakunapas

imaynacha kashan?.

Apaway taytayman, ama hina kaychu.

Auki: (asikuspa) manan apaykimanchu,

noqakmi kanki ¡uyariwashanki!.

Willakoq: huq p´unchay q´ente tarirun Mariachata,

hinaspa María niran:

Mariacha: hay q´entichallay, q´entichallay, pin qan

hina pharpayoq kanki noqataq

manan lloqsiyta atinichu.

Q´ente: ima ankeypi ruashanki? Pin

apamurasunki kayman?

35

Mariacha: (waqaspa) huq auki apamuwan,

waynaman tukuspa wawata kashaqty,

kunanri ñan wawaymi kashanña qawari.

Q´ente: María ama waqaychu uyariway, noqa

yanapasayki, wasiykita risaq,

taytaykiman willasaq kaypi kaskaykita,

kunan niway wasiykita maypi kashan?.

Mariacha: wasiypi askha munay t´ikakuna kashan,

mayu patapi kashan.

36

Sichus qan yanapamanki chay t´ikakuna

noka qosayki.

Q´ente: chaynaqa risaq taytaykita kunachalla

maskamusaq.

Mariaq wasin ahay, uraymusaq tapuq

sichus reqsinku manachu.

¡Weraqocha!, ¡weraqocha! María

wawaykichu.

Taytan: ari rikurankichu? Maypi kashan.

Q´ente: ari moqa yachashani maypi kaskanta,

ahay mach´aypi kashan.

Warmi aukiman tukupun haku noqa

yanapasayki . huq asnuta, iskay hanp

´atukunatawan apasunchis

Taytan: ya haku asnuta hanp´atukuna ankeypi

kashan.

Q´ente: asnuta ankeypi wañuchisunchis, aukita

mihunanpaq.

37

Auki: uhm yarqamashanña, mana imatapas

mihuranichu, imataq ahay uraymusaq,

sumaq aycha kasqa.

Q´ente: hamuy wichasunchis ankeyninta, María

akhay wichaspi kashan.

Taytan: ¡María! ¡María! Maypi kashanki!

Mariacha: taytay anqeypi kashani, lloqsiyta munani

yanapayway.

Willakoq: taytansi auki mach´ayta seqarun,

wasinta apamunakpaq.

Taytan: (wayllunakuspa) pin chay wawa.

Mariacha: wawaymi.

Q´ente: haku oskayta, auki kunachalla hamunqa,

apamuy iskay hamp´atukuna ankeypi

saqesunchis, aukita qawananpaq,

Uraymuychis, noqa aukita, warminta

wawamanta parlasaq.

Taytan: ya uspay

Q´ente: auki uyariway imata ruwashanki ankeypi,

mach´ayquipi imataq karanri manan yachankichu.

38

Auki: imataq karansi

Q´ente: warmiyki, wawaykitawan hanp´atukuna

tukurapun.

Auki: chekaqchu, risaq qawasaq.

Willakoq: hinaspansi chay aukita mach´aqpi ripun

qawamanpaq sichus chay q´ente

llullakuran manachu.

Cheymanta aukita, iskay hanp´atukuna

qawarun mana imatapas ruayta atinchu,

cheymanta ripurun.

Q´ente sapa p´unchay t´ikakuna ch

´onkaska purin.

Mariataq wawansi, papaytawansi ayllupi

tiyaramunku kusispa.

Chaypi tukupun.

ATOQMANTA39

Huq kuti atoq karan pay yacharun haman pacha

raymi kaskayta, askha mihunatapas karan chay

raymipi.

Mana atoq (invitado) karan, pay munarun riyta

aukita nira: “ auki haku raymita apakuway” nispa nin

aukita mana munaranchu sapa kutin atoq aukita

niran “ haku raymita, haku raymita” nispa

cheymantataq auki niran:

¡ ya apasayki allinta portakunki ama tullukunata

mihunkichu! Nispa niran.

40

Cheymantaqsi kusqa riranku hanan pachaman misa

uyarinanpaq, allin kusisqa qaranku tusurunku allinta

chaymanta atoq rikurun mihunata ashka

cheymantaq rurukunata muhukunapas mihuramun

aukita qonkaspa.

Tullukunapas p`akirun mihunanpaq, llapawan

millayta portakuran cheyta auki qawarispa

phiñallaña kutirapun sapachalla kay pachaman

Cheymantaq atoq aukita maskayamun, manan

tarinchu maman imatapas ruwayta atinchu,

cheymantaqsi yuyachamun hatun wasqa ichumanta

ruwananpaq uraynanpaq kay pachaman.

41

Waskata tukuspa llushkayamun urayman, atoq

phiñallaña uraymusharan, ñan chawpipi luruta

rikuramun, cheymanta atoq luruta k`amiyun ahnata:

“luru ch`uñu qallu sipisayqi” nispa niran atoq.

42

Chay luru phiñakun cheymanta luru wichayta riran

waskata kuchunanpa, cheymantaq atoq rumi hina

urmayamun qaparispa ahnata:

“¡punchuta mast`aychis, q`arata mast`aychis hanan

pachamanta uraymushani oskayta!” nispa chay

atoq kamachikuq.

Manan pipas kasukunkuchu cheymanta chey atoq

urmayamun, phatarun wiksanta chaymanta

rurukunata muhunatapas llosiramun wisniykun

allpapi.

Ahnata chakrata mallqikunatapas, kay pachapi

rihuramun.

Chaypi tukupun

43

TIKSA QOCHA TITIQAQAMANTA

44

Leyendas

Chucuito ayllupi, kunan kashan unu Titiqaqamanta.

Chaypi karan kuq ayllu phanchi, huq p`unchay huq

warmi aylluta chayamun, wasanpi puñu t`urumanta

k`episka karan, chay puñu allinta k`irpaska

qasharan.

Chay warmi sayk`uska kasaran hinaspa manan

pipas alohayita nunarankuchu chay ayllupi, llakiska

purisharan cheymanta huq wasinta riran mañariqok

nispa: “alohawaychis puñunanpaq ama hina

kaychischu sayk`usqa kashani” niran chay warmi.

45

Cheymanta wasiyuqkuna niranku:

“ ya cosinapi puñumunqi” nispas.

Chay tuta mana mihunatapas mink`amuranku ni

chiri unutallapas qoranku. Cosinapi Pata allpapi

puñurun.

Paqariq p`unchawta tutachallamanta hatarirun

ripunanpaq mana kallpayuq karan. Cheymantqsi

46

manan puñu apayta atiranchu, kay warmi runa

wasiyuqkuna niran:

“ama hina kaychischu kay puñu saqesaykichis

kutimuspalla urqukapusaq ama qichamunkichischu

ahnallata kanqa”.

Ari mana quichamusunchis kutimunqi chaspi

koposayqi. Nispa niran.

Cheymanta chay warmi ripurun.

Ayllupi sapa p`unchay sisichakuna runakunata

kaniranku, cheymantaqsi niranku:

¿imataq kashan chay puñupi? Imamantataq chay

warmi miran kichamunkichischu nispa?

Cheymanta niranku chichasunchis kawasunchis

iamataq kashan kaypi. Nispa

Kicharanku puñuta cheymanta lloqsiramun askha

unuta phaqcha hina mana lloqsiyta tukuspa

atiranchu.

Chay ayllupi manaraq imallapi pawayta atirankuchu,

llapan ayllupi hunt`ata unu karan.

47

Chay puñu unuta, challwatapas , qellwatapas,

pariwanatapas, wachwakunatapas,

khuchikunatapas q`eñolakunatapas

lloqsiramuranku, kawsanminpaq.

Qocha Titiqaqaman kunan tiyanku kuq hatun ayllu.

Puno runakuna chikan urapi, chawpi tutan, wakin

p`unchaykuna riqunku qocha ukhupi huq ayllu

chinqapusqa.

Chayllapi tukupun.

48

QOSQO YUPAYCHANAN TAKI

QHUCHUNTIN:

49

Canciones

Qosqo, Qosqo willkasqan sutiyki

Inka pachaq tayta intin hina

Teqsimuyun qhasqunpi apasunki

Haylli taki unanchantahina.

Mana llalliy sanaykiq pukaran,

Llaqtakunan much`aykusunki;

Suyutaqmi aylluykiman samisqa

Mat`iykiman pilluta churan.

YARAYMA.

Wiñay Qosqo, inti qori manyankuna

Illaykikunata llanq`arqan.

Hayllinkikunata pacha llaqllarqan

Wankikitaqaq kusi pacha.

Llapan suyukuna sayarichun,

Ch`aska takinkuta wach`ichispa

Lluy pachataq yupaychasunkiku

Umanvhanta k`umuykachispa.

INTIQ CHURIN

50

Ñoqan kani Intiq Churin, taytallaysi kachamuwan

Ñoqan kani Intiq wawan, taytallaysi kamachiwan

Ah ah ah

Taytallaysi kachamuwan, runaykunata maskamuy

nispa

Ah ah ah

Taytallaysi kamachiwan, runasimita yachachiy nispa

Inka wawa ñoqa hina, may llaqtapin waqashanki

Intiq churin ñoqa hina, waqyayniyta uyariway

Ah ah ah

waqyayniyta uyarispa, taytanchiqwan kutirimuy

Ah ah ah

waqyayniyta uyarispa, ayllunchiqwan kutirimuy

Taytallaysi kachamuwan, runaykunata yachachiy

nispa

Ama suwa, ama qella, ama llulla, ama map’a

Ah ah ah

Ama suwa, ama qella, allin kausaypi tiyananchiqpaq

Ah ah ah

Ama llulla, ama map’a, mana chinkakunanchiqpaq

51

Inka runa mana piniyoq, makillayta hap’iykuway

Inka wawa mana mayniyoq, kayman hamuy kay

ñoqawan

Ah ah ah

Makillayta hap’iqtiyki, taytanchisman pusasqayki

Ah ah ah

Kay ñoqawan hamuqtiyki, runa simita

yachachisqayki.

Wañuylla, wañuy wañucha, amaraq aparuwaychu

Karuraqmi puririnay, runaykunatan maskani

Karuraqmi puririnay, runa simitan yachachini.

52