tokizenak europanherbogeminis.com/img/pdf/zubiaga3_tokizenak.pdf · 2013. 8. 9. · diko sinbolo...

EspaniaEtxabeina

SkaniaEtxagana

IrelandLandaria

EnglandKalandain

DenmarkMardain

Kategat

HolandLandola

ShelandEtxelanda

PolandBelandia

GracoviaGarakobea

ScotlanEskolanda

GotlanAngo

itiai

GalizaEgaletxe

FinlandiaLandaben

PortugalBordugale

KatluñaKatalain

GermaniaMenagarai

Ponto EuxinoOsin Uindi

LetoniaLetona

TTookkiizzeennaakk EEuurrooppaannKokagunea deskribatuz adierazteko izen konposagaiak

Mar de GroenlandiaLandaguren(go) marra

EstoniaEtxedona

Oland

GreciaGarazi

Atelamendi/Atlas

*

BretainBardena

FranceBaranda OsterreichOsterrietxe

PadovaBadabe

CorcegaGortega

ItaliaAtela

Ebro/Ibero BulgariaBalgarai

Danav/Bidana

Berna

TartesiaAtarratze

Dnieper-IbardinRone/Arrona

CartagoGarateko

HungariaOngarai

Kolkida

Don/Aduna

Bergen

BarentsBarrenetxe

IslandAislanda

BabariaBerabe

MoskauMuskia

Europa/OrubeRusia/Arruiz

Marocco/MarrakoAlgerieAlkarria

UcraniaUgaran

BalcaniaValgana

IlionaAnkaraKaranaAlbania

Albaina

TurkiaIturregi

1.1. Tokiaren deskribapenak........................................21.2. Konposagaien itzulketak tokizenetan...................31.3. Arketipoen igadurak tokizenetan..........................41.4. Tokizenak eta herrien jatorri izenak.....................62.1. aNmeneko unea....................................................62.2. uTTu duintasun tokiak...........................................82.3. eRra ereduko areak...............................................92.4. iLu leinuko lurdiak................................................92.5. Ka kobakoen gizatasuna.....................................102.6. Ba baitakoen bizitokia.........................................122.7. aS etxekoen espazioa..........................................14

Ondorea................................................................17

SuedenTxotena

TOKIZENAK ZERTARAKO

Tokizenak ibil-bideko puntu nabarienak dekribatzen ditu, ibilta-riei edo bihalduei bidea erakusteko zehaztasunak bai-dira:Izeneoi ezker, itxastar edo legorreko aurrendari ta merketariekba zekiten nondik norako joan-etorrien berri. Tokizenotan has-ten da herrien aurre-historia ere eta, oroar, geroagoko etorkinenhizkuntzak ere aintzat hartu zituzten aurrretiz oskatu izenak eta,aldatuxe bada ere, hasierako soinua gordetzen dute gehienek.

1.1. Tokiaren deskribapenak

Izen bakoitzak edukin bat baino gehiago ditu Hiztegian, eta toki-zenei antza emateko sare berezia bereizten du. (Ikus 5 0r) Beraz,tokiaren deskribapena bilatzekotan, kontu, sare arruntekosemantika nahasiz, herri etimoan lerra tzeaz. Musu izenak, adibi-

dez, “pa” ere esan nahi du hizkuntza arruntean, baina tokizene-tan “aurre/aurrean” esan nahi du, hau da, tokizenaren non-zela-ko kokagunea daukan eta, horrela, ba dakigu Torre Muza> Torre mo cha “aurreko dorrea” esan nahi duena.

Tokizenen edukin jatorra bilatzekotan, baztertu halaber,tokian aldizka egoten diren elementuak, direla abere, barazki,landare edo zuhai tzak. Izena betikoa bai-da eta tokia deskriba -tzen duen euskarak iraun egiten du, euskalduna joan eta geroere. Hagaitik da euskara antxinako izen hoien azterlari bikaina.

Euskal tokizenak Europan 2

Abasolo abizena “baba” taguz tiko soloa lez irudikatzenda, baina aba>ba, ibe> beda -toz eta Basolo/ Besolo/ Iba so -lo/Biasolo familiakoa da etaSolabia/Solaw itzultzen.

Abarrategui abizena “abar”edo “adar” artetik sortuabai litzan, baina ibar/abarda bere norabideko sorgua.Hagatik Ibarrategiere ba da

1.2. Konposagaien itzulketak tokizenetan

Tokien uharian, bakoitzak bere izena izan zezan, arketi po ak itzu-leztara ere josteko jokera izan da, Olain/Inola arketipo soiletanadibidez, edo Etxagoien/Goienetxe izen konposatuetan. Arke -tipo edo konsonante bakoi tzak bere esnahia gordetzen du aurriz-ki edo atzizki doala, Ataun/ Unate izenetan adibidez, nahiz etaargitasunean berea galdu. Etxa nike ala Íñiguez, Etxamendi alaMendexa? Hala ere, tokizenak itzulketaz baino ge hiago gal tzendu hitzaren igaduraz, Eizmendi/ Méndez formetan bezala, adibi-dez. Erdaldunen ahozkerak nahiko iluntzen du ulergarritasuna,baina arketipoen iraupenak eta toki beraren aitorrak zihurtatzendigu Groenland izena, adibidez, Landaguren itzulia dela edoWalkuren forma argia Val grun/Valgreen iluntzen duela alema-nen igadurak edo Valdeguren/Grunewald eratara itzulikatuz 1.

Euskal tokizenak ez du iruzurrik egiten. Izenaren edukina azter-tu eta tokia ezagutzea gauza bera da: ez doaz elkarren aurka, gauzabat esatez eta beste bat izatez. Europan eta inguruko lurretan gero-ago egin diren ADN analisiak, mitokondrioarenak, adibidez, euska-ren jabetsuna, baieztatzen dute. Honela euskeraren bidez, mun-duan alderdi askotako aurre-historia argitzen da: nortzu eta noiz-koak izan ziren lehen biztanleak eta ze kulturakoak ziren. ____________ 1 Itzulketak eta igadurak irudi biurrituak bezala, izkutatzen du izenjatorra , hala Guines/Etxagüen, edo Kimber/Ibargüen, baina itzulketa xedea-ren ezaguerak edo eta igadurarenak, gauzak berera erakartzen laguntzen digu.


Aguilar abizena, Egi -lar bezala, La rre gi for -ma itzultzetik dator.

Ochoa abizenak ez duotso pistiarekin zeriku-sirik etimo herrikoiarenustetan baino. Otxa gikoharmarrian, hala ere,otsoa ager tzen da. Beresorgua ota/ otta/ otxafor matik dator.

Tokizenen itzulketari jarraiki, ohitura bera ikusten dugu izenarruntetan edo jainko izenetan ere, eta nahiz kultura bezala elka-rrengandik ihesi gura izan, bustana oskatzen duten subeak beza-la dira. Hala Ozti(eu)/ Theus(g), Terra(l)/Arthe, Thor(esk)/ Urtzi(eu),Ma.at(e)/ Da ma(bab), Sole(l)/Elios(g) edo latinak urruxa(eu) formatikuxore(l) “emazte” egiten duenean, edo rute(f) itera(eu) formatik “bide”adierazteko, eskar(eu)/ xaris(g) “mesede”, bilku(eu)/ cubile(l) “bilgunea”,eresi(eu)/ sir(he), toca/ kota, enagua/gona “jantziak” edo ibar/riva,besape/pavés, etab. eta gehein bat hitz mailebatuak direlakoaizkutatzearren-edo eginak dira.

1.3. Arketipoen igadurak tokizenetan

Izenen ahozkera labantzen doa hizkera batetik bestera edo ahotikahora eta izen jatorra itxurgatu egiten dute, batez ere, euskaragaldu zuten alderdietan, Ibarretxe>Ypres tokizenean bezala.Igadurari “derivación” deitzen zaio erderaz. Eurotan ohartzekoakdira konsonante txortak. Euskarak arketipo- konsonante bakoi -tzaren balioa ezagutzen duenez gero, banaka eta bereziki ahoz-katzen ditu, bata bestearen gainean pilatu barik: br/pr/fr/ bl/


Ulzaman, Abauntz koban, bilatu duten Magdalein garaiko (13.000 K.a)mapa, Eu ro -pa Ostean denik zaharrena: artzainak-edo ibili behar zuten lurdia deskribatzen du.

pl/ kr/ gr /kl/gl/gn bilkunon esanahia galdu duten beste hizkun -tzak ez bezala: ez du egiten ibarra>ibra>bra, egala>egla>gla,edo gara>gra, ez du egiten Karazo> Craus, edo Egu rrola>Grul,Galarraga> Clark, Ibar mena/Bremen, Ibarra ga> Bra ga> Pra ga,Iberrola> Fe rrol> Friol bezelako otsei bide ematen. Nork esan beharzuan Kala men di izenetik Clemente abizenak urten behar zuela?

Eus ka raren ahozkera argiak ez du arketipoen nasterik jasatenez eta hizkuntza arruntean ere. Ez du amantal>mantel egiten edoainubi>nube(l), txukatu>sikatu>siccare(l)> secar, etab. Soinuarenantza galdu duen beste aldatzen du esankizuznean ere, hala ata -tu>atar, ato mau>to mar, asar tu> acertar, atera>acera, arra -patu> arrebatar> rap tar, arte>rete(l)>red, alokairu> lucru(l)> lo gro,garaun> granu(l)> grano, gara tz>gra tia(l)> gracia, garba> grave 2,garatu> gra tu(l)> grato, burutu>frutu(l) “dar cabeza/fruto”, garan>gran “crecido”, garantz>grande(l), bermatu>premere(l), etab.__________

2 Lehen mailako analogia “antza” jainkozko arketipoetatik datoz eta biga-rren mailako analogiak giza arketipoetatik. Hala gara/gari adibidez. Gara+un> -garaun>granu dator. Garia hel tzean, garatu>gratu(l)>grato egiten da eta garigarauntsua garba buru makur dago, handik garbatu>gravatu(l) “pisutsu”, ots,agravado. Erruz beteari analogiaz garbai “damutu” esaten zaio. Hizkuntzak iza-diko sinbolo nabariari jarraitzen dio, gari-buru formatik puru(l)>puropisuan buru-tu>bruto egiten dugunean bezala, hau da, lasto galtsua gabe pisatua.


1º ARIKETA: TOKIZENAK DESKRIBATZEKO KONPOSAGAIAK

une/on/uin ota/uda/oiti ur/uri/oro ola/uli/ili eko/aka/egi ibai/ibi/be/vi etxe/xe/esana/an/ain atin/ton/son ara/aran/arta ilion/ulina goi/goiti/gara ibar/bera/bra aisa/aisume/mia/ma ate/tana/dan oru/iri/aurre lana/luna kane/gana/gon bona/bon zelai/esi/esolantia/and atxa/otxa/osa arru/aranda lama/lumo kota/gate/gat beti/boti/bote sena/sendamuno/mun zu/so/sub erri/arri/rio laun/llano kara/garai/gra buru/bury esto/estiamendi/ondo itera/zehar orma/roma altu/alda kala/gale/gla burgo/briga sara/saroimata/meta zuma/sumo errota/roda landa/land kata/kaba barri/berry sarale/sarmarra/mar atari/otero arte/arda larra/lar/lora gota/got barru/bri sarre/sarrimuru/mur iturri/tur/dor arroka/roka leku/elge koro/gorri bola/pola/poli sala/selamil/mailo ateka/dega urte/urda albo/alba kole/gola bala/val/vla eska/eskolaangio/angu oste/usta urioste olabe/labe gibel/guren boste/busti eskuri/seguranaba/nasa soro/solo arka/ager leza/loitzu/luz guerra/gar borta/port sakana/askaantxo/ansio ter/derry/tegi orbe/rivu/riva lasa/leza gala/gaila beko/vico eskinamusu/motx zubi/subi arbe/urbi losa/ olas kasa/gaza baso/bajo espina

aN uTTu eRra iLu Ka Ba aS

1.4. Tokizenak eta herrien jatorri izenak.Norbere etxearen izena hartu izan da etxekoen abizentzat eta,hagatik abizen guztiak dira, kontuizu, tokizenak. Jabea aldatzendenean ere, etxeak lehengo deierarekin jarraiten du eta izen hare-kin ezagutzen dira jabe berriak, abizen agiria aparte. Beraz lur -diaren egalean bizi direnak egaleko>galego dira edo egalti/ kelti,galés/gali(l), adibidez, goian bizi direnak goiti/guti/godoak etaitxas marran bizi direnak, marrako/marroqui, marqués, etab.Herrien historia aurrea, izena ezarri zien euskara amak daki.

Etxabeina>España dator eta hortik hispanus/español. Etxa gai -na>Skania dator eta hortik eskanios>eskandinavos. Ibar> Ye bro>-Ebro lurraldeko biztanleak iberiar/iberos, berber, hebrei> hibri dei -tu izan dira, guenekoak guentxe eta ota> Otx>Autx “Ainamendi goi -aldean” bizi zirenei ota ko> osko>oski/ auski/uaski/baski deitu dira.

2.1. An meneko uneak

An arketipoak “goia, domeinua” ordezkatzen du bereziki eta mono-silabook darabiltza: une>on, hala Una te/ Ataun, Onan dia/ Andion,Uncastillo/ Castellón, On gara/ Garona; ain> ein: Aines/ Etxaeina,Ain orbe/ Urbina, Aine tu/ Twain; ana> an: Antibe/Vande, Antia/ -Aitana, Anakabe/ Cabanna, Andu ra/ Durán; ume> mia: Um bal/ -Val de Ume, Meaurio/Urumea, Mio ta/ Dumia, Miola> Mola/ Ola


aN uTu eRRa iLu Ka Ba aSAini Ainetu/Otain Ainar/Arain Nela/Olain Nekia/Gain Nabia/Biana Aines/Esain

Oina Unda/Ataun Arrona/Unar Olano/N ola Goina/Ungo Bona/Unbe Esuna/Unes

Muiño Munt/Dumon Munar/Remon Munilla Munikia Munibe MunitxaUmia Miota Omar Miola Kamio Bumia EsamiaMena Mendi Minar Minola Meñaka Pimena Menesa

Miota/Otami Duo Otarre Otole/Olaeta Otikua Tubia/Bedua OtetxeRoma Arroita Arrue Arrola Arrokia/Karro Arrupe/Be*rro Arrues/Txarro

Olano/Ainola Olaso/Otole Olarre/Arrola Ola Oleaga/Okola Olabe/Poli OlaetxeOkamia Okado/Duke Okarro Okola/Olako Oka Okabe/Boka Okas/Kasa

Bona/Umbe Bedua/Tubia Bera/Arbe Bela Bekea Bea Betxe/EtxabeEtxaeina Etxado Etxaire Etxola Etxague Etxabe Etxe

2º ARIKETA: IZEN SORKUNTZA TA GIZAKUNDEA ARKETIPOZ ARKETIPO

aN uTTu eRra iLu Ka Ba aS

mia; amai> ama: Amatza/ Ezama, Ama ra/ Arama, Ara mayo/-Ma yora, Iturrama/Amador, Amezua/ Zumaia; man/ men: Mam -bre/Bremen, Mainaria/ Arme nia, Mankora/ Gormena; muno/ -muna: Muni ano/ Una muno, Munilla/ Olamunia, Muni txa/ Etxa -muno; edo izen konposatuotan: naba Na bata/ Tanaba, Naba rra/ -Arnava, Navola/ Lanava bezala; nasa>naja: Nasarre/ Arnesa,Naxa ra/Aranaz; mendi: Men dai na/Ainamendi, Man da ra/ Ara -mendi, Menda bia/ Bamen di; ma rra> mar: Mara ka/ Aka marre,Mar dea/ Adamar, Mar ko/ Go mar; mu rru/ morro/ mura> mur> -mir, Mor gaza/ Cash mir, Mural ta/ Alta mira, Murvi lle/ Villamor,Mo rro va le/ Palmira; angio> an go: Angoso/ Osango, An gu ta/ -Adan go, Angi o zar/ Oxarango; amil> mil: Mili kua/ Comilla,Amile ta/ Adamil, Millán/ Anamil; mala>mal: Mal ko rra/ Gru -malo, Malase/Asmal;maila>mel: Maila bia/Pimel, Mallén/ Ana -


Canthari Portus/Ata rigane, Athenai/Atain uriko portuari, eta auzoari,berriz, Pireo/Barea. Es kuman Munichia/Mungia muinoa eta bien erdianUrbs vetus /Uribe zaharra. Honen goiko mugan dago Agora filosofoenekura edo eguratz tokia eta haren gaine aldean Akro polis jainkoen egura,edo san tu tegia eta erabat herriko go torte gia. Haren azpian Stoa arkuopeazutabez esi tua, eta muruak, toki deskribapenetan Atenagino bai-da euskaldun.

mella; musu> muz: Mu sueta/ Ademuz, Musa kola/ Cala mo txa,Mu so ra/ Ormuz; muga: Muga rra/ Armuga, Mugi ro/ Iru muga,Muga la/ Lamuga: ondo On darru/ Arron do, Ondarra/ Arrionda,On da eta/ Aton do; ante> anda/andi: Antona/ Onandia Andiaga/ -Akandia, Antia/ Athenai, Anti kua/ Kuende, Andia/Denia; inda > -inza: Indola/ Olinde, Intxausti/ Ostinza, Inzeta/ Atienza, etab.

2.2. Utu duintasun tokiak

Utu eguzkitik analogizatzen dira bere sartu-urteneko mendiak, ate -ak, otak. Hala ota>otxa/-tu>du>zu: Ota bia> Tubia/ Be dua, Dubi -ri/ Brito, Ota men di/ Mendota, Otxa te/ Ato txa, Ota rra/ Rato, Otao -la/ Olot; ud>ux>us: Udala/ Alotz, Uxarte/ Artutxa, Udetxea/ -Etxaus; idoi>odi>do: Odi eta/Atedo, Idoeta/ Tadeo, Idu arte/ Ar te -do; usa> su/zu: Usabel/ Belo sa, Usabe/ Bio sa, Usetxi/ Etxosia, Usu -larre/ La rrosa; ate>atx>aitz>az>aya: Atandi/ Andetxa, Atxelar/ -La rache, Azkorri/Gorza, Ayala/Laya; atari>atxari>asari: Ata -rra bi/ Rabat, Ata rra tze/Arrasate, Sa ra tzu/Ozara; ate ka/ gate(e):Ateka/ Ka tea, Atie ga/Gai te, Atxi ka/Gai tza; ate la> dela, “humbral”Tala vera/ Bardal, Dala dier/Tarradella, Dela perra/ Pa ra de la;atarte> sarde: Dar dain/ Andarto, Tar sis/ Es traza, Sar des/Es tar ta;oste: Ostai koa/ Akosta, Ostaze/ Ezostea, Ostona/ Do nos tia, Oste -bal/ Ballosta; duena> duna> dona(it> ton>son: Duina iturria/ To -rredo na, Do nas/ As ton, Dona maria/ Ma ra do na, Dona gal dia/ Ca le -donia; ite ra(eu)> iter(l)>izar/ ze ar/ zar: Zear solo/ Solo ziarre, Izar -men di/ Mendizar, Zarra benta/ Bentazar, Zearreta> Zar za, Atezar/ -Serrate; ud+uri>turri> dorre>dura4 , Torre/ Orta, Du ra/ Urda, Tu -rrez/ Ortez, Durana/ Andura, Dorrana/Andorra, con derivacionescomo Torragüe na> Tarragona, Torrassa/ Astorre; atari> tar> sar:Atarra tze> Tarsis 5, Tarrasa> Terrassa, Sarria eta tru/ tro/tre/ -tra/tri multsoak, hala Turabia> Trubia, Troade> Troya, Treviña,Bekotorre/Traba kua, etab.; solo: So laun/ Unza lu, Solo guti/ Goi -tisolo, So labi de/ Bidasolo; -tegi: Bal zategi, Apeztegi, Gas te gi, etab.__________4 Ate+ uritu “uraz edo arez inguratu”, turri>duru dator. Hala Atu -rri> Atxu ri> Asturia, Turia, Tir, etab.5 Tarsis edo Tartesos(g) izena ez da Iberia aldekoa bakarrik, ItxasGorrian ere agertzen zan antxinetan eta gurean Atarratze, Tardetz bezala.


2.3. Erra ereduko areak

Erra arketipoaren area eta orua uri/iri, arru, etab. dira. Honelaara>aria>are/arre>ar: Aramendi/ Men diaria, Aravi lla/Villar,Araba/Baria, Arraba/Barria, Araka/ Ka ria, Eireland/Landera,Arrate/Atxa rre, Arraka/Ca rra, Arrame le/ Millar; erri>herri:Erre goiti/ Gutierre, Erreka/ Karria, Errezil/Cillera; uri>ori:Uribarri/ Ibarruri, Uri oste/ Bosturi, Uri zena/Zeanuri, Oriol/ -Ollauri; hiri : Iriola/ Olaria, Irimindi/Men diri, Irun/ Uniri; oru:Oru eta/ Toro, Oru eso/ Osoro, Or omen di/Mon toro; orube>urbe:Oribe/ Beuri, Ori bea/Biuri, Urbiola/Lurbe;arru: Arru azu/ Azura,Arrutia/ Atxu rra, Arru eta/ Tu rra; aran: Arana/Enar, Aran -dia/Teran, Are nas/ Etxa rren, Arai ne/ Ainara, Arintxu/Otxoarin,Reino sa/ Ozerin; orma> roma: Or mapea/Borma, Romate/ -Dormea, Or mara/Maruri; arte> artze> arze: Arte/Terra, Arta/ -Darrai, Arte aga/ Garte, Arti bai/ Ibarza, Arzilla/Larze, Arsetxe/ -Etxarse, Artxe ga/ Okarze; ortu: Or tu e ta/Ateor tu, Ortu be/ Bortu,Ortabe/Borda, Ordizia/ Izurdia, Ortavilla/ Villorta; arlo: Arlo/ -Loharre, Arlach/ Astarlo, Arles/ Etxa lar; erre ka> arga: Erreka/ -Karria, Erre kalde/ Caldera, Re ca villa/ Villarri ca; arko>arca:Arko txa/ Otxarko, Arkaute/ Uterga, Arkoba/ Beurko, Arkitz/ Zar -ko; riba/ ibar: Erripa/ Iparra, Riosa/ Osorio, Rivas/Ezibar, etab.

2.4. Ilu leinuko lurrak

Ilu arketipoak Erra, aldamenekoaarekin tirdabira du uri/uli, hiri/ilieta ara/ala bikoizketan ere: Araba/Alava, Armendi/Almonte, Er -guren/Elguren, eta Ormedo/Olmedo, etab. formetan. Bereak dirauli/ili: Ulise/Etxeuli/Etxe lu, Uliba rri/Barrol, Ullate/Taull, Ul za -ma/Za ma llo, Iliona/Unil, Ila raza/ Aracil; ola>loi> la>al> el:Olaso/ Asola, Olagorta/Gordiola, Olarte/ Artola, Olesa/ Ezeola,Loiba/Beola> Bola, Loizate/Atxula, Olama>Lama, Lamiako /Me -kola 6, Labarka/Kabral, Lacasa/ Casal/ Ca si lla, Alkan/Ca nal, Esko -la/Elcie go; lan: Lan gata/ Katalan, Lanas/ Azalena, Lan gu/ Golan,__________

6 Hortik ulerten dugu Lamiako/Mikola izenak ez duela esan nahi“laminen etxea-edo”, Olamiako, ostera, Ola+mia+ko “etxe txikiko” da. Lami -turri/Durlam “dorretxe txiki” bezala.


Lan ciego/ Esko lan; laun> leun> lon: Longata/Kata launia, Leun -da/Talón, Lonbana/ Na valón; leen> lein: Len za/ Azalena/ Sallén,Leinz/Isiline, Lengara/ Carlín; altu/ alto> altxu> altzu: Altuna,Al tu baso/ Basu al do, Altzu eta/ Adalso, Altxu berro/Braldo; alde> -leda: Alda ba/ Bal da, Alde koa/ Ugalde, Al deacueva/Kobalde,Alduzin/ Osinalde, Alta mira/ Moraleda; larre> lar: La rraine/ -Anielarre, La rre ta/Atela ria, Larre txe/ Etxalar, La rra bile/ -Villalar; lan+ate> lan da> land: Landela/ Leyland, Lande sa/ -Sheland, Landa gu ren/ Groen land, Lan das/ As land; ola+ ota> -Olaso, luze/luz: Luzarte/ Artze luz, Lu zaide/ Deluz, Luza rra/ -Arriluze; elge: Elgezabal, Elge zua, Elgeta; leku: Lekubaso,Legu tiano, Leku ona/Bonloc; legor> leor: Lago rra/ Korle, Lego -rreta/ Kortela, Egileor/ Elo rregi; albo/ alba: Albai na/Pe ñalba,Albaitz/ Isalbe, Albaka/Galba; lasa: Lasama/ Malase, La sa/ -Sala; lauso/losa: Lo san to/ Ande luz, Luxa na/Txanola; leze:Lexarra/ Arlés, Lexa rrabe/ Arbelas, Lezetxe/ Etxeles, etab.

2.5. Ka kobakoen gizatasuna

Ka arketipoari, gizakiena denez gero, jainkozko forma zaharragoakgizatzea dagokio, hala an/ain formak kana> gana> gaine>gaingizatzen ditu eta Aines> Kaines egiten, Angoso>Gangoso, An gu ta> -Gangoiti eta Atiagane/ Gan dia itzulkaten, Eskana/Canes, Lacan/ -Kana le; une, hitz zaharra, kune> gona 7>kon> gon doa: Unda> -Konde, Unza>Kon txa>Gonza, Unzale txe> Gonzalez etaKonar/Ara -gon itzultzen, Kon txa/ Txakon, etab.; ume>gome: Umetxo>Go me -txo, Umera>Gomera, etab.; ota/otia monosilaboak kota> goiti> -godi>gotxi> gutxi/ agu do> guda gizatzen dira: Otia> Goitia, Oti ko -a> Gotxikoa, Ota ñez> Godínez, Otin>Codina> Godina eta Ata -goiti/Goitita itzulkatzen, Angu ta> Anguita/ Goitana, Men di -kute/Kotia mendi, Mon te a gudo/Guda men di; ata/ate kata>gatedator, hala Atea>Ka te a> Gate, Atalena> Katalina, Atauri>Ka tau -ri, Atela>Ga te la, Ate ka> Gatika eta Ateka/Gate, Katalan/ Lan ga ta,Katharre/ Argata, Kata bera/ Ver gata, Ateleka/Legate, etab. itzul -tzen dira; oro> goro dator Oro>Koro> Goro, Orueta> Gorreta,Orona>Korona, Orde sa> Cortez, Orube>Gorbea, Orta> Korta, etaGorreta/ Ategorri, Goorbea/Begoria, etab. itzul tzen; ara ka ra>


gara> garia> garai> geri> ager dator, Area> Garia, Areta>Karate,Artia> Garte, Arona>Ga rona, Aran da>Garanda> Grande, Ar zak> -Garzia eta Garte/Arteaga, Garona/Ongarai, Karte/Artika etab.itzultzen; ola cola> gola gizatzen da Ola> Gola, Olano>Golano,Olain> Colina, Olako>Golako, eta Gola/Olako, Colina/Linko, etab.itzultzen; ala/al>kala> gala> galdator, Alain>Galain, Allande> -Ga llanda, Allendez> Galíndez, eta Gallanda/Andegal itzultzen.NONGO 7 -eko>-ko>-go dator eta oka-/ko- aurrizkitzen: Ota ko/ -Kota, Larrako/Okalar, Ola ko/Oko la, Broca/ Oka bro, Beko/ Okabe,Amez koa/ Goya nes edo Larrao>Largo joten; -ka/ -ga formakaka-/aga- aurrizkitzen dira, hala Andi aka/Akan dia, Zubi a -ga/Akazubi, Arra ga/Agarre, Izaga/Akitz, Laka/Gal, edo Lach> -Lac, Andraka> Andrach datoz; -eki-/egi- ere atzikitu egiten dira:Egimendi/Montechia, Ibarre gi/ Egi bar, Izarregi/Eki za rra, Engi/ -Eki na; as kas gizatzen da, hala Asteiza> Gasteiz, Astano/Kastaño,Astana/Kastan, Astanaga>Kastañaga eta kas> gaza>gaz dator,hala Kastor/ Tor katxa, Kazarro/ Orgaz, Cashmir/ Mur kas, etab.;goien gehiengoa güen> kin dator, hala Goien uri/Uri güen,__________7 Kasu berekoak dira hitz arruntetan burko, belarritako, etab., goena,berriz, gona(eu)/gonna(it) dator, eta gaztelaniak enagua itzultzen du eta era bere-an toca>toga/kota(eu), kotoin, giton(g) dator soingainekoa dekribatzen.


*

*

*

*

*

Ekura, kura, kuria, koria, gorria, kor, gor mendi santutegi izenak eta eurenkonposatuak errepikatzen diren tokiak munduan zehar.

** * *

* * * *

*

*

* *

**

*

**

* *

Goienetxe>Güenche, Ibar güena> Barkin, To rra güena> Zorra quin:egoitz izenekoak ez dira ituzltzen: Egoz kue, Eguzkina, Etxa bakoitz,Arrangoitz, Navascues; koba> cueva Kobalde/ Aldea cueva, Go -bar/ Arkoba, Kobardo/ Ardou koba etab. egiten dute eta kabia> -cava, Ka bi ria/Ergabia, Kabale/ Lakabe, Kaboto/ Otxa gabia mugi -tzen dira; ekura>kuria> kiria> kor> gora>gor dator, hala Bigo -rra/ Gorbia, Korella/ Ellakuria, Ku rro la/ Lakuria, Gorga na/ -Gangor, Gurena/ Angkor, Kure bio/ Begorio, Kiriat/ Txi kuri, Kiri -zia/ Eskiri eta korta> corte Kor tabil/ Villa corta, Cortés/ Eskorta;kara> gara>garai> ager formak ere itzulgarriak dira: Ahag gar/ -Arriaga/Ga rria, Gara tea/ Aza gra, Karis tia/ Esti gara, Karra/ -Arraka, Ka rral/ Alegre, Age rre txe /Escarré, Karrias/ Ezkaray,Gari tona/ Do na garai, Kerba la/Bala guer eta kra/ kre/kri/gra/ -gre/ gri multzotzen da: Kra mer, Krakobia, Creta, Cri ton, Gra nada,Grecia; kala> gal ere itzulgarri da: Gallarta/ Arte kale, Galber di/ -Ber du gal, Kala muz/ Mu sa ko la eta kla/kle, kli, gla/ gle/gli multzotendira: Clamart, Clinton, Clemente, Gladis, Glifort; eta okelu> golaGolluri/ Urku lo, Golar/ Arkola, Gollu ri/ Urkullu, etab. egiten dute.2.6. Ba arketipokoen bizitokia.

Ba arketipoak orografiako behe aldea adierazten du, hala abai/ibai,ibi, ibi+ate> bide 8, ibai+ar>ibar dator eta ibai+al> ival> val>fal 9.Ba arketipoak ere gizartetu egiten ditu jainko arketipozko hitz zaha-rragoak, une> bon> pon/fon, adibidez, bere poztua apalagoa edobeheragokoa dela adieraziz, hala Onendia> Buen día, edo ain/ein> -bain/bein: Aines> Bai ñez> Bañez, Ainzu> Beinzu, etab., ota> bota> -botxa: Ota zua> Botazzo, Oza>Boza>Foz, Ozaeta> Pozueta, etab.;are> bare: Areta> Baretta, Arrese> Varese, Arrieta> Ba rri eta, Ar -ga na> Barragán, Arela>Varela, etab.; oru> buru: Orueta> -Burieta, Orube> Buru eba, etab.; uri> buri: Urien> Burien, Uriol> -Burela, Uriko>Burgo, etab.; iri>biri: Iribe> Biribai, Iriso>Biria -tu> Brito, etab.; de arru>barru: Arrueta> Barrueta, Arruza>Bru -_____________

8 Ohar hitzen konponketa: ain+ate>inda “goiko bide, mendibide” eta behe/ibi+ ate>bide “beheko bide” aztertzen da.9 Ibar/iber, val/vel formak ibai dute oinarri eta Ra/Ala arketipo-ak bereizgarri, Araba/Alava, Aragón/Alagón, etab. hitzetan bezala.


za, Ruzela>Brucel,etab.; ili>bili>villa>bil: Ulina> Boli na, Ila -rria> Villar, etab.; uli/ ola> bola/ pola/poli: Olain> Bollain, Olite> -Poleti, Ola rre> Bollar, Olaeta>Bolueta, etab.; ortu> bortu> por -tu/a> forte: Ortegal> Burdigale, Ortueta> Bor tueta, Ordizi> -Bordes, etab.; oste> bost> post: Oste mendi>Busta mante, Ba -llosta> Valpuesta 10, Ostende> Bostand, Posdam/Amposta, etab.

Itzulgarriak dira -be>-bi daramaten hitzak, hala Doña pea/Be -doña, Barbeia/Vibar, Eskubi/Vescu, Eskibia/Bieska> Bizkai, La -rra be/Belar, Tura bia/Bituri>Vi to ria, etab: ibai/abai> bia>ba:Gorbaie/Baigorri, Medabia/Iba men di, Artibai/Ibarza, Ba bia/Bai -be, Deba/Abadi, Solabia/Abasolo, etab.; ibi-: Ibieta/ Oxobi/ Ibixo,Ibi sate/ Astibia, Ibineta/ Divina, etab.; bon konposagai daramate-nak ere iitzulgarri dira, hala Alabona/ Bonal, Ola buena/ Buñol, Ta -bue na/Bo ne ta, etab; bide: Atxubita/Bi da zu, Ar bide/Bida rrai,Egurbide/Bi de gorri, Zabalbide/Bide zabal, etab.; baita/ beiti> -bieta>bet(h): Betulia/Olibete, Be tola/ Olabieta, Bedi o la/ Ola bai ta,etab.; basa/baso>paso: Ba sauri/Urri baso, Bas tia/ Tiebas, Pas -tor/ Durpas, etab.; ibar>bar: barreta/ Atibar, Iba rre na/ Ainibar,Ibar ruri/ Uribarri, Barcia/ Ezibar, Barzola/Zu lai bar, eta bra/ -_____________

10 Baskongadismoaren historigileak erratu egiten dute Valpuesta “invallis posita” latinetik datorrelakotzat emanez, oste>postea datorrelarik.


Urkiolamendi eta Anboto: Mariren mendetik ekura/urkiamendera dator.

bre/bri/ pra/pre/fra/fre txortak egin zalea da: Barrado> Prado,Ibar rate>Breda/Frade/ Prada, Barreira>Freire, Barra ga> Pra ga> -Fraga, Baranda> Brand, Brenda> French, Bertein/ Bretaña, etab.;buru bezala: bru>bri> fri>pri, hala Buru ta ran/ Aranburu, Bur -land/ Landa buru, Brigantia/Kantabria, Brouard/ Artibury, Bris -govia, etab.; barru> barri/ berri: Barru eta/Ota barro, Abar zuza/ -Zoza barro, Barroselas> Bruselas, Ba rri e ta/ Tabar, etab., iva lle> -valle> val> bel>fal, hala Ivalles/Espilla, Val gano/ Kano bal, Ba llor -ka/ Orgibel, Balza/ Azabal, Vallegi/Egiafalia, Ostival>Westfalia etabere txortatuak: bla/ble/fla, fle, fli, pla/ ple/pli: Blanes/Ansval,Bler/Erval, Flandes, Fleming, Plana/Anval, etab.; bil>villa : Villa -gordo/ Gor dobil, Villena/Enbil, Plimud/ Mud ville, Villamor/Mur -ville, etab.; bailara: Bailara/ Ara be lla, Valera/ Arvalle, etab.;beko> vico> piko dator, hala Vico>Vigo/ Kobea> Gobea, Olabe ko/ -Beko la> Pico la, Be ko ña > Biku ña>Begoña, Beku ria> Biguri, Beko -txe/ Chaveco, Be koria/ Or vigo, eta bako> pago> ba go>fago: Bako -lla/ Labako, Bagola/ Laba ko, Fagoaga/Cabaco; eta bizkar: Bizkar -güena, Altabiz kar/ Bizka rral de, Bizkar gane, etab. 2.7. aS ats=espiritudunen espazioa

Hasieran gizakien bizitokia une/ano, ud/ux, ate, uri/iri, ola/ilijainko arketipoez baliatzen zan eta gero ekua(s)/oko/-ko, baita/ -beti, konponbidez gizatu zan. Azken baten ese/etxe/etze santuta-sun zehatz ospea 11 izan zuan aS arketipoak eta forma zaharrakberritu ziran: Unetxe/Etxaun, Udetxea/Etxado>Jado, Uzetxi/ -Soie tze/ Etxauz/Txoza, Atez/ Eza te, Urritxe/ Etxau ri, Olaetxe/ Ezi -ola, Eko txea/Etxakue> Eskue, Casa/ Ezka> Ezaga, Chaves/ Batiz,Chivi te/ Vitiz, etab Etxe/Etze/ Etse/ Itxe, Ese/Ez/Iz konposagaiakuharitu egin ziran, hala Cha-Mar tin/ Matinez, Cha-con/ Gomiz,Txa-pero/ Periz, Exi-Meno/ Meniz, Esa-ola/Olaiz, Txa-Joan> -Joaniz, Txa-nike/ Iñi guez, Cha-bat/ Bates, etab., Iberia bietan.

Etxe/etze egitura, sute eta guzti, santutegi ohoreko ematen zan__________11 Mitoaren arabera, Filemon eta Baucis senar-emateek jainko eskekoakonartu zituzten bere txabolan eta, hagatik, jainkoek bere txabola santutegi biur-tu zuten. Santutegi ohore bera egozten dio etxe erakundeari A. Barandiaranek,etxandera dela bertako santera. (J. M. BARANDIARAN, Mitología vasca, p. 55-72)


aS bereziko arnasa 12 hartu bailuen eta, haraz gero, jainkozko izenmonosilaboak ere santutatun bereziaz jantzi ziren: Aini>Etxa eina> -Esain/Aines itzultzen dena, An>San/Anza/Ansa, Anu>Etxa no> -Esano/Ezano, un>Etxaun/ Ezaun Anués, Unax, Onesa>Ones etorriedo itzultzen direnak edo Xauna>Jauna ere datozenak. Ota, Uda,Ate>Esota>Sota, Etxeto, Etxaide, Ezate, Estia, Zid datoz eta Otez,Udetxe>Dutxe, Atez>Deza, Díez, itzultzen dira. Forma konposatue-tan Estigara/Karistia, Estebar/Baresti, Estival/Tibli si, As tei za/ -Gas teiz, Astana/Castan, etab. biurtzen dira; Ara/aria, Oru, Uri> -Etxarri>Etxaire, Etxauri> Jauri datoz eta Arrese, Artxe, Oroz,Urrutxi, Uriz, etab.; Ola Esola>Sola, Sala, Zela, Zelai, Zelanda datozeta Olaetxe> Olesa> Olas, Ulazia, Leza, Lasa, Antzelai, etab. itzultzen.

Oka/Aka bizitokiak etxe ohorea hartzen dute Eskue, Eska, Esku -mendi, Eskola, Eskina formetan eta Cosa, Casa, Montesco, Olaskua, Gueñes, etab. gogara itzultzen dira; Bea/Ibi Betxe, Baza, Ibiza, Fiz,datoz eta Etxabe>Txabe, Izabe, etab. itzultzen dira; kana/kano for -ma konposatuak Eskana, Eskano, Chacón datoz eta Canes, Cano sa,Conesa, etab. itzultzen dira; kota/kotxi Eskota, Eskutxi>Scocia,datoz eta Kodés, Gotiz etab. itzultzen dira; kara/ekura>kuria__________Etxe izenak esi erroan du sorrera eta hasierako egitura sute eta guztiko giza bizito-ki bihurtzean, jainkozko su gaia eukiteko adina egiten zuan eta hagatik, etxeerankundeari bizien eta hilen babesa egotzi zitzaion, ots, betiko zoriona gor-detzeko duintasun edo ahalmena eman zion asaben ama mendeak.


Zikuratu/etxegoratu Sumer-etik Babi -loniara artean, harriluzko erainkintzza

Sakkara/Etxagara deitu piramideaEgip ton. Harlanduzko eraikintza.

Ezkara, Sacra>Sagra, Escarré>Segre, Ezkurra>Segura, Eskuriadatoz eta Karreze>Carrés> Gares> Gartzia>Gracia, Garraiz,Grecia, Kurutze, Goriza, Korres, Kuries>Kuriz>Cruiz>Cruz, etab.itzultzen dira; kala/kola Eskala, Eskola datoz eta Kalesa>Gales,Kolesa, etab. itzultzen dira.

Baina, Peña forma gizatuak etxe nortasuna hartzen dute Espa -ña, Espina izenetan eta Baines>Bainez, Biañez, Viñas, Pinies, etab.itzultzen dira; Bota, Vito, Bate>Bada gizatuak Espota, Espada,Espido datoz eta Potes, Batés>Padés, etab. itzultzen. Inda “bidegoitarra” senda 14 dator Zendea/Disend, Sendika/ Kasenda, Sin di -ka/ Gassendi forma itzulgarrietan; jaun/jan/ san izendunak, halaJanmen dia/ Man dojana, Jandoni> Sandoni/ Donisan, Zam brana> -Jam bra na/Bransan itzulgarri dira; ez ordea jauri>jaur osa ga -rridun Jau riko, Jaurino, Jauregui izenak; barru sendikoak itzulga-rri dira, hala Cha va rrio/ Ba rri osa, Txaparro/Barros; iber/per ize-neko Espera, Esperia> Esper, Sper, Espar ere itzuli egiten dira, halaPéres> Pérez, Parres, Barra bés, etab.: villa/bela dutenak, Chavilla,Chavela, Espilla, Sevilla, Spell bezala, Belche, Villacha, Avilés,Apeles, Aples, Víllez, etab. itzultzen dira eta giza arketipo soilekoKaba, Koba> Cueva forma hoiek Ezkaba, Eskubi, Segovia egin etaCabeza, Cubias, Cuevas, etab. itzultzen dira

aS arketipoa etxe->xe-, etze->ze-, ese- se, xe->s-, iz-/ zi-, etx-,etab. dator, hala Etxe be rri>Xeberri>Javier, Etzelan da> Zelanda,Esagibela> Eski bel, Etxa gara>Sagra, Eskue/Seco, Espilla>Sevilla,Etxagüe> Yagüe, Etxe barri>Shefar, Xemein> Ximena>Jemein,Ezeiza> Zize, Cha jon> Xixona, Etxea> Ejea, Etxabel>Shefiel, Cheva -lier> Sheifler, Etxa eina>Estaina> Stein, Etxaeina>Jaen, Etxagüe> -Jakue, Etxe txo> Esteso, Etxabetxo> Espejo, Etxa gara> Askarre,Esko netia> Sigüen za, Esku ria>Segu ra, Eskubi>Segovia, Eskola> -Zigüela, Sparta(l)>Shefarad(h), etab.__________14 Inda “goiko bidea=eguzki bidea” izena hartzen du Karakorun mendisantutegirik altuenerainoko bidea ere Indo ibaiak izaki. Jainko bide hau ere,aldien osapenean, aS santutasun seinua hartuz, gurean senda dator etaSortzaldean Shindy/Sindi “bide on, zuzen” edukina janzten duela, Shinto erli-jioak bezala.


ONDORENA

Tokizenak ematen dio euskarari unibertsaltasun agiria eta horifrogatzera dator eman dugun tokizenen azalpen ariketa.Tokizena, tokiaren deskribapena denez gero, mundu guztiak ikusdezake toki bakoitzean euskararen egia, lehen bezala orain ere,baina izenaren edukina euskarak bakarrik uler dezake.

Tokizenaren sorkuntza eta hazkundeko bide luzeak euskaraberaren historia gordeten du barnean: jainkozko monosilaboetanhasi, gizatasunezko aglutinazioak bete eta etxe label seinua lortuarte. Kosmo idekian goitar hazi eta gizartean apal bildu den gizairakurketa da. Egokitu zitzaion bizitokiari gizakiak izena ezarri zio-nean, haren ardura hartu zuan.

Zazpi arketipoak euskarari berari ezeze, tokizendegiari batasunaematen diote, zazpi osotasunaren zenbakia bai-da, margo, soinuhitz eta arteen munduan. Giza logikak mitologikarekin bat egitendu eta bat eta orokor den munduaz jabetzen laguntzen digu.

Hitz gako berezietan ekura>ekur “mendi santutegia” GoryAhaggar aldetik Karako rum-era eta harantzago (ikus 11 or.) etaurren, etxe/etze “norbere jaiotetxea” izan dira gizakiak Jainkotopaketan gehien jasarritu dituenak, hasi erdi mendi eta erdi etxeizan ziren Ziguratu eta Sakara tenplo erainkitzetik eta etxe apale-rainoko toki sagaratuak, gainerako tokizendegia bildu dutenak.

Hizkuntzako izendegia bezala, tokizenen mundu zabala, aS “san -tutasun zehatz” arketipoak osatu izan ditu aldien aldiko jakindu-riaren argitasunekin, hizkuntza giza ametsen profezia eta erabatbizikizunen osapena delarik. Tokizena, gainera, euskara eta gai-nerako hizkuntzen jatorriaren ardatz eta jatorriaren lekuko da.

Historiaren hasieran entzun zan hitz soil monosilaboa oraindi-no hitz eta tokizen bakoitzaren muinean entzuten da, nahiz etaahozkera ezberdinetan emana. Bere bilaketa giza espirituarentzatabenturarik ederrenetarikoa gertatzen da gaurdaino.


tokizenak europanherbogeminis.com/img/pdf/zubiaga3_tokizenak.pdf · 2013. 8. 9. · diko sinbolo...

Documents