print libreto instrumentos · 2019. 12. 23. · de vigo, funciona o obradoiro-escola de...

55

Upload: others

Post on 04-Dec-2020

3 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un
Page 2: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

DISCO 1

Presentación:"Danza de Palillos"

-Nº 380 de Cancioneiro de Castro Sampedro.(Arranxos: Anxo L. García Pintos).-Pitos en Re, tamboril e pandeiro.

Características do Pito: "A Cabaleira".-Xavier Fariña (Arranxos: Carlos Núñez)-Pitos en Re.

Tonadiña de Bergantiños.-Popular (Arranxos: Roxelio de Leonardo Bouzal).Organistrum, Zanfona en Sol, Cromorno.

Características de Zanfona: "Lembranzas"-Antón Corral-Zanfona en Sol, Pito en Re, Requinta en Sol,Tarrañolas, Pandeiro.

"Alborada da Lanzada".-Os Campaneiros (Arranxos: Enrique Otero).-Banda de Gaitas en Si, Percusión.

Características da Requinta: "Pasodoble de Lalín".Popular.Requintas en Sol, Gaita en Do, Tamboril, Bombo.

Características da gaita: "Heicho de dar queridiña".-Gaiteiros de Soutelo de Montes.-Gaitas en Do, Pandeireta, Tamboril, Bombo.

"Muiñeira do Morrazo".-Nº308 do Cancioneiro de Casto Sampedro.(Arr.:MªXosé López e Xosé M. Fernández)-Zanfonas en Sol, Pitos en Re, Requintas en Sol, Gaitas en Re, Sol e Do, Tamboril, Bombo, Banda de gaitas en Si, con dúo de Gaitasen Mi e percusión.

"Muiñeira de Coia".-Carlos Justo. (Arranxos: Grupo Didáctico).-Gaitas en Do, Acordeón, Culleres, Charrasco, Tamboril, Bombo.

"Fandango Muradán"-Roxelio de Leonardo Bouza.-Banda de Gaitas en Si, Percusión.

"Fantasía para Gaita e Piano"-Ernesto Campos.-Gaita en Do, Piano

Page 3: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

DISCO 2

"Muiñeira de Pontesampaio"-Cancioneiro de J. Incenga.-Interpretada por Ricardo Portela con Gaita en Do brillante,Pandeireta,Tamboril, Bombo.

"A Maruxa"-Recollida de Xesús Castre Pena. O Freixo (As Pontes),pola Agrupación Folclórica Investigación Berce de Ferrol(Arranxos: Grupo Didáctico)-Zanfona en Do, Piano.

"A Camposa"-Xosé Romero Suárez (Arranxos: Grupo Didáctico).-Pandeiro, Cunchas, Charrasco, Tamboril, Bombo.Gaitas enSi bemol.

"Romance de Herveira"-Antón Corral.-Zanfonas en Sol, Pitos en Re, Requintas en Sol, CromornoPandeiro.

"O Forricallo”-Versión orixinal de Adolfo Anta, e versión do Ballet GalegoRei de Viana.-Banda de Gaitas en Si, Percusión, Sintetizador.

"Entre o Millo" (Muiñeira)-Anxo L. Garcia Pintos.-Gaitas en Re, Gaitas en Do, Gaita en Sol, Gaita en Fa,Tamboril, Bombo, Pandeireta.

"Valse á Bouffard"-Patrick Bouffard. (Arranxos: Grupo Didáctico).-Zanfonas en Do, Pito en Re, Acordeón.

"Ledicias do Vila Ortegana"-Roxelio de Leonardo Bouza.-Gaitas en Si bemol, Tamboril, Bombo.

"Gavota"da Sonata para frauta e baixo continuo".-J.B.Loeillet.-Requinta en Sol, Espiñeta, Violonchelo.

"Himno Galego"-Pascual Veiga-Banda de Gaitas en Si e Mi, Percusión, Sintetizador.

"Lembrando" (Vals)-Popular (Arranxos: Xosé Romero Miguens)-Banda de Gaitas en Si, Percusión

"1ª Parte do Allegro ma non Presto" da Sonata nº6 de "IIPastor Fido" para frauta de pico e baixo continuo.-Antonio Vivaldi.-Pito en Re, Espiñeta, Violonchelo.

"Affectuoso" da Sonata nº1 de "Il Pastor Fido" para vielle ebaixo continuo-Antonio Vivaldi-Zanfona en Do, Espiñeta, Violonchelo.

"Carmela" (Vals).-Constantino Bellón. (Arranxos: Grupo Didáctico).-Gaitas en Do, Requinta en Sol, Acordeón, Tamboril,Bombo.

"Muñeira de Freixido".

-Recollida de Gumersindo Parapar de Freixido (Ortigueira),pola Agrupación Folclórica Investigación Berce do Ferrol.(Arranxos:Grupo Didáctico).

Requinta en Sol, Zanfona en Do, Gaitas en Do, Piano,Acordeón, Tamboril, Bombo, Culleres

Este disco grabouse no "ANGEL ESTUDIO II" de Lisboa do14 ó 23 de Abril de 1987, e misturouse do 11 ó 16 de Maiodeste mesmo ano.

Page 4: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Diseño gráfico e Foto Portada:

Francisco Mantecón

Page 5: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un
Page 6: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Na Universidade Popular de Vigo, institución docente de carácter aberto,gratuito e non académico que depende do Sector de Cultura do Concellode Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais PopularesGalegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un dobreobxectivo:

1.- A formación de novos e bos artesáns coa intención de unificar emellora-lo nivel de calidadade dos nosos instrumentos.

2.- A investigación, recuperación e conservación de instrumentos propiosdo país, ou ben alleos, pero que polo seu interés histórico ou etnográficoencaixan na filosofía que preside toda a actividade do Obradoiro.

Integrado no Obradoiro-Escola, e composto polos artesáns que dirixen otaller Antón Corral, Ramón R. Casal e Carlos Corral, en estreitacolaboración con outros músicos, atópase o Grupo Didáctico-Musical, quetenta levar adiante unha tarefa de divulgación dos instrumentos musicaispopulares galegos, motivado polo gran descoñecemento que deles existe,tanto das súas características musicais como de aspectos relativos á súaconstrucción e peculiaridades.

O traballo do Grupo, que se concreta nunha proposta didáctico-musical,dirixíase ata agora ós centro de E.X.B., e ás Asociacións Culturais e outrasinstitución deste tipo, tratando de acercar, por medio de actuacións endirecto, a actividade do Taller ò público, mayoritariamente infantil, sobrequien intentábamos incidir máis directamente.

Hoxe prantexámono-la urgente necesidade de supera-las limitaciónsfísicas e de tempo que nos impón a propia composición do grupo e a súalocalización en Vigo, por medio da grabación deste disco, que sen dúbidamultiplicará o efecto de difusión ó tempo que permanecerá como undocumento audiovisual, mismamente tradicional e anovador na culturamusical do país.

Coa realización desta obra tratamos de acadar os seguintes obxectivos:

1.- Amosar e divulga-las características dos instrumentos musicaispopulares galegos, por medio dun documento audiovisual inédito enGalicia.

2.- Refrexa-la personalidade de cada instrumento, empregado tanto dexeito tradicional, como en armonizacións de corte clásico.

3.- Dar a coñece-los avances que os artesáns están a conseguir coainvestigación e fabricación de instrumentos en outras tonalidades diferentesás tradicionais.

4.- Achegar ós estudiosos e investigadores do folclore unha obra que llesaxude a profundizar neste eido da cultura.

5.- Aportar ó colectivo de ensinantes de música, unha ferramenta detraballo da que hoxe carecen, para realiza-lo seu labor no que atingue ámusica popular, aspecto que vai medrando en importancia dada-lastendencias educativas actuais.

6.- Acada-la idea de que a cultura popular, e o folclore como unha parteimportante dela, estase a facer decote, e a súa evolución dependerá engran medida, das experiencias actuais que , baseadas na tradición,deberán ser rexeitadas ou aceptadas, e conseguintemente incorporadaspaseniñamente á bagaxe cultura do país.

Nesta mema liña de traballo, encamiñada a arriquece-la cultura musicaldo país atópose a Banda de Gaitas "Xarabal", que como unha actividademáis do Obradoiro-Escola, nace no ano 1984 baixo a dirección de AntónCorral, coa dobre intención de potenciar a espalla-la música popular galegae, traballando con rigor sobre a técnica da gaita, formar futuros eexperimentados gaiteiros que coñezan e dominen o instrumento.Esencialmente empregan gaitas en Si que alternan en ocasións con outrastonalidades, e que son construidas polos alumnos do Obradoiro-Escola.

A recente creación das bandas de gaitas en Galicia, esixe unha novapercusión, que baseada nos ritmos tradicionais cree formas musicais quesatisfagan as necesidades, mesmo sonoras, deste tipo de agrupacións.Partiendo desta idea básica, Xarabal está a facer un serio traballo deestudio e análise dos ritmos e dos instrumentos de percusión, tentandodeste xeito recupera-la dignidade e protagonismo do acompañamentorítmico.

Cómpre salientar, para rematar, o carácter aberto da obra, pois desdeque xurdiu a idea tentamos contar coa colaboración de músicos galegos deprestixio e traxectoria contratados dabondo, para sí garanti-la seriedade ecalidade de todo o proxecto. Para isto, tivemos a cooperación e apoio de:Ricardo Portela, Wenceslao Cabezas "Polo", Blanca Nieves Lorenzo, XoséV. Ferreirós e Fernando Aguiar.

A todos eles... ¡Moitas gracias¡

Page 7: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Tentamos amosar neste capítulo algúns daquelesprimitivos instrumentos musicais, que sen teren unhagran perfección, tanto na súa construcción como naafinación, fixeron realidade coa súa evolución, aexistencia e calidade dos instrumentos actuais.

Estamos certos de que algúns resultaránvosfamiliares por ter xogado con eles moitas veces, ememo que os teñades construído en máis dunhaocasión, e ata é posible que coñezades algún ó quenon se fai referencia aquí.

De cualquera xeito, queremos constatar a súaimportancia e o papel destacadísimo que ocuparon, ealgúns aínda están a ocupar, na música popular.

CORNAS DE CABRA

Segundo aparece recollido no Cancioneiro Galegode Casto Sampedro, éste é sen dúbida, un dos máisprimitivos instrumentos que usaron pola montaña ospastores; tamén pola xente nova cando se pretendíachamar ós viciños para que concorrisen a un puntodeterminado, co fin de asistir ás reunións nocturnas daaldea.

Entre os tocadores, habíaos que sacaban partidodo instrumento, a pesar da súa escasa extensión egran desafinación. De calquera xeito, cómpren, paratanxelo, moitos folgos e uns bos beizos.

CHIFRES OU PITOS DE PARAUGÜEIROS ECASTRADORES

Básicamente, a súa forma é a dun triánguloirregular, semellante en moitos casos á testa e ó peitodun cabalo, normalmente construído en madeira, noque se fan de nove a trece ocos cegos polo fondo, ede diferente lonxitude.

O xeito de tocalo é recorrendo os beizos,lixeiramente estirados, pola parte superior do chifre,dirixindo a columna de aire case en horizontal cara ásaberturas dos buratos, para así produci-l son.

Como sinalaba Casto Sampedro, os paraugüeirose afiadores de coitelos e navallas, e os amañadoresde louza, empreñaban os pitos para anuncia-lo seuoficio.

BIRIMBAO

Consiste nunha lámina de madeira ou ferro que sefai vibrar suxeta por un extremo a un marco do mesmomaterial, que pode adoptar varias formas, sendo amáis frecuente a de ferradura.

Para tanxelo, cóllese o instrumento cunha man,situándoo entre os dentes, e co índice da outra manpuntéase o extremo libre de lámina, servindo, en xerala cavidade bucal como caixa de resonancia. Ocomplexo elemento resonador formado polasmandíbulas, beizos, lengua e farinxe, ben contraladopor un hábil ejecutante, permite obter unha polifonía atres ou catro voces superpostas. O son de lingüetaactúa de bordón e o resultado trae á memoria o sonidode zanfona.

En Galicia, máis en concreto na Bisbarra daFonsagrada, vive o señor Herminio, que os forxa enferro coa máis característica forma de ferradura.

CANAVEIRA

Trátase, como indica o seu nombre, dunha cana debasoira duns 60 cms. de longa, á que se lle abre unhafendedura nas súas dúas terceiras partes. Suxétasefortemente onde remata a fendedura e batendorítmicamente o extremo inferior, produce un castañeomoi característico.

Utilizábase tanto no acompañamento de melodíasde gaita,coma do canto e tamén de danza.

Page 8: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un
Page 9: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Como acontece co Pito, foi seguramente uninstrumento de pasatempo individual, aínda que écoñecida a súa utilización en conxuntos, mesmoacompañando ás gaitas, como se pode apreciar enfotos ou grabados de certa antigüidade, e ata non haimoito tempo o grupo tradicional "Airiños do Ulla" de AEstrada, empregábaa asiduamente.

A requinta foi en tempos, un instrumento moicoñecido e empregado por toda Galicia, e logo dunhaetapa de esquecemento asistimos a unha importanterecuperación na actualidade, e a un uso cada vezmáis constante por parte de grupos tradicionais,grupos folk., etc.

A súa orixe, podemos atopala nas antigas frautasde óso ou de sabugueiro, pau que non fai falla furalointeriormente, pero posiblemente pola insuficientecalidade sonora, xurdíu a necesidade de emprega-lamadeira de buxo na súa construcción. Hoxefabrícanse tamén, en madeira de granadiño, pau rosa,pau santo e outras madeiras exóticas que ofrecen ungran calidade sonora e son moi resistentes áhumidade.

Outras características a salientar no instrumento:

1.- Construénse en tres, catro ou cinco pezas qaueencaixan unhas nas outras.

2.-A fura interior é cónica co maior diámetro nolado do bocal.

3.- O tamaño varía en función da tonalidade.

4.-Dispón no extremo do bocal, dun tapón móbilque permite regula-la afinación do instrumento candose toca con outros.

5.- Ten seis buratos, todos frontais, e algunhasposúen unha chave que aumenta o seu cromatismo.

6.- A extensión natural da requinta, é dunha escaladiatónica, mais os bos tocadores, cunha técnicaaxeitada, precisa en calquera caso, e contando coaboa calidade dos intrumentos que hoxe se constrúen,poden dar outra oitava máis aguda, e mesmo a escalacromática. Pero é na oitava baixa na que a requintaconsegue o son dóce e agarimoso que a caracteriza.

Consérvanse algunhas requintas de Fa, eactualmente xa se ten construído a de Do, de menortamaño e timbre máis agudo, pero é a de Sol quizaisa máis extendida, de tamaño intermedio ás anteriores,e que ademais de para a súa propia tonalidade, tenunha dixitación moi azosa para interpretar pezas enDo, Re ou Si bemol.

Page 10: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un
Page 11: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

PITO

Pertenece o Pito ó grupo das frautas de pico ou debisel. Foi, na maioría dos casos, como ocorre coaRequinta, un instrumento de pasatempo individual,que o home do campo, e sobre todo os pastores,tocaban nas súas horas de vagar.

Era frecuente en Galicia a construcción da popularfrauta de pan, que consistía en abrir nunha palla decenteo, polo extremo cego, unha lingüeta, similar á dopallón dun ronco, e ó longo da cana os diferentesburatos ata conseguir un instrumento que, a pesar dadefectuosa afinación, permitía interpretar melodíasnon moi complexas.

O Pito, coas características con que hoxe secoñece, a piques estivo de desaparecer. Tivo enBasilio Carril, artesán de Santiago, e Paulino Pérez deLugo, os últimos constructores coñecidos, que osfabricaban tradicionalmente en Mi bemol.

Seguindo como modelo un pito conservado doartesán santiagués, Antón Corral retomou a súaconstrucción hai xa algúns anos, pero introduciendounha modificación moi importante: a afinación en Re.Con esta variación, pode utilizarse con outrosinstrumentos populares como a Zanfona ou aRequinta, afinadas en Sol, e mesmo con algunhasgaitas.

1.- O seu interior é unha fura lixeiramente cónica,co calibre máis ancho na parte superior.

2.- Vai en dúas pezas que se ensamblan:- A boquilla con bisel.-A cana, con sete buratos frontais, un deles dobre

e outro traseiro.

3.- Ten un tamaño de 32 cms., que pode variarlixeiramente en función de afinación.

4.- Fabrícase tradicionalmente en madeira debuxo, aínda que agora estanse a empregar madeirasnobres de importación coma o granadiño, máisaxeitado para a gran cantidade de humidade que tenque soportar cando se toca, ademais de aumenta-lasúa calidade sonora.

A extensión musical do pito é de dúas oitavascromáticas mais dúas notas no sobreagudo, o quepermite tocar en calquera tonalidade, sendo as máisusuais as de Re, Sol e Do. Por isto, resultaincuestionable a súa validez como instrumento deemprego non só na música popular, senón tamén namúsica culta.

A súa estructura dixital, semellante á do Punteiro,convírteo nunha ferramenta moi axeitada na iniciaciónda aprendizaxe de gaita.

Page 12: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un
Page 13: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

GAITA

Apuntes históricos:

A orixe deste instrumento é incerta e remóntase amoita antigüidade. O que sí podemos asegurar, e quea súa área de expansión e amplísima, en contra dacrenza de que a gaita, a súa orixe e difusión éexclusiva dos chamados países celtas.

A meirande parte dos investigadores coinciden enfixa-los inicios nas primitivas frautas, ás que se lleengadíu un odre ou fol, para alivia-lo esforzo pulmonardo tocador, ó tempo que consigue continuidade nosonido. Mais adiante, coa chegada da polifoníaadáptanse no fol uns roncos que producen notaspedais, e con esta configuración chega ós nosos días.

A pesar da dificultade de verificalo, asinvestigacións máis recentes e a opinión máiscompartida por investigadores e musicólogos, indicana Mesopotamia coma o posible lugar de procedencia.F.W.Galpin, famoso invetigador e autor deinteresantísimos traballos sobre instrumentos antigos,afirma que é o pobo sumerio quen posuíu desdetempos inmemoriais este instrumento e que otransmite tanto cara ó Este, India e Persia, coma carao Oeste, Grecia e Roma, desde onde pasa logo, polasrutas do Norte hacia a Galía e Britanía.

O escritor grego Aulus Gellis sostén que a gaitaera usada polo exército espartano para mante-lamoral e disciplina nos frentes de combate, costumeherdado do antigo Exipto. Era empregada tamén enfuncións de carácter relixioso para acompaña-lo cultoós deuses.

Suetonio, historiador latino contemporáneo deNerón, asegura que a gaita aparece grabada nunhamoeda acuñada naquela época, e que o mesmoemperador sabía tocar a TIBIA UTRICULARIS, nomeco que se coñecía o instrumento naquel tempo.

En Galicia, Faustino Santalices afirma que a gaitaera coñecida seis séculos antes de cristo, o que da péa pensar que este instrumento entrou na PenínsulaIbérica polo Noroeste, segundo recolle Cobas Pazosno seu traballo "La Gaita Gallega".

Mª del Carmen Novoa na publicación "La Gaita yLa Cornamusa en Galicia y Francia" dí: "Sabemos quea gaita levábanna os peregrinos de regreso ós seuspaíses, e que os benedictinos empregábanna nassúas pequeñas igrexas rurais sustituíndo ó organo. Ospropios gaiteiros difundíanna cando saían óextranxeiro á procura de fortuna, e tamén os soldadosespañois dos Tercios de Italia e Flandes, e despoisforon probablemente os xudeus procedentes do Nortee Noroeste da Península os que levaron a gaita óspaíses de Europa oriental e Balcanes.

Durante a Idade Media, como afirma R. Mesé, director do Museo Internacional de Gaita de Xixón,Galicia foi o centro gaiteiril mais importante de Europa,debido principalmente ás incesantes e masivasperegrinacións a Santiago de xentes de todo o mundocristián da época.

Nas cantigas de Santa María do rei Sabio, a gaitaaparece referenciada gráficamente en varias dasminiaturas que ilustran a obra, de distintas formas esempre baixo un luxoso aspecto, do que se deduce ocarácter culto no seu emprego.

Das numerosas representacións iconográficas queda gaita existen no noso país, destaca polaantigüidade un capital romántico do século XI deMelide (A Coruña), de gran importancia musicolóxica.Outras mostras son: capitel do século XII da igrexaparroquial de Santiago, na cidade de A Coruña, capiteldo século XIV da igrexa conventual de San Francisco,en Ourense; sepulcro do escudeiro Broos López doséculo XIV na igrexa do Santo Domingo tamén deOurense, dovela do século XIV da igrexa deMontefaro, A Coruña...

Cómpre suliñar que as orixes da gaita asturiana eda gaita de foles de Portugal preséntanseinseparablemente xunguidas á da gaita galega, poisforon as mesmas invasións as que fecundaron a vidacultural e histórica dos pobos do Noroeste peninsular.

Page 14: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

A dixitación que presentamos tenta dar acoñocer as posibilidades dos punteiros segúntonalidade.

Non estando unificadas hoxendía a tonalidade,a escritura e o nome das notas, mostramos asduas mais coñecidas popularmente agradando aunificación por parte dos musicólogos.

Page 15: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Palletas e pallóns

A palleta é unha das partes máis delicadas dagaita, pois dela dependen a afinación e o timbre.Tódolos coidados que teñamos con ela, son poucos,xa que calquer descuido pode desafinala ou rachala,co que queda a gaita inutilizada.

A cana é o material empregado normalmente paraconstruir palletas para gaitas; podemos atopalas deplástico, corno ou marfil, pero, como ben saben osmúsicos de oboe, saxo ou clarinete, non dan tan bosresultados coma as feitas de cana. Todo boconcertista destes instrumentos empregaexclusivamente palletas de cana.

Queremos destacar a importancia que ten para otocador de gaita, recupera-lo bo costume, hoxe caseesmorecido, que tiñan os gaiteiros populares defabricar as súas propias palletas, para así conseguirun maior coñecemento do instrumento e un perfectodominio da súa afinación.

O pallón, se ben non xoga o papel fundamental dapalleta, ten unha gran importancia, pois dalle á gaita asúa característica principal e diferenciadora da notapedal. Na gaita galega e no caso do ronco, dúasoitavas por baixo da tónica do punteiro. Tamén aRonquilla ou Ronqueta e o Chillón soan por medio depallón, aínda que neste último caso, pode levarpalleta, co que daría unha quinta ascendente.

O mesmo que na palleta, a cana curada é omaterial idóneo para facer un bo pallón. Insistimos: encanto á sonoridade, a cana non ten sustituto. Por estemotivo, non é aconsellable o chamado "pallón deBolígrafo" nin o metálico pois ambolosdous deformano timbre característico do Ronco.

Distintas tonalidades. Septiminio de gaitas

Ata non hai moito tempo, a gaita Redonda en Do,a Grileira en Re, e a Tumbal en Si bemol, ademais dagaita de La para acompañar ós coros, eran astonalidades mais empregadas polos gaiteirospopulares.

A colaboración entre Antón Corral e o compositorRoxelio de Leonardo Bouza, inciada alá polo año1976, fixo posible a realización material do SeptiminioGaitístico que obrigou a acelerou a creación de novastonalidades na gaita.

O Septiminio de Gaitas, que está composto porgaita Aguda en Fa, gaita Grileira en Re, gaitaRedonda en Do, gaita Tumbal en La, gaita Barítona enSol, gaita Ronquilla en Sol e gaita Ronca en Do, foipresentado no ano 1979 en "Música en Compostela"acadando un gran éxito.

Desta experiencia, o resultado máis sobresaínte,foi demostrar como a Gaita vai acadando cada díamaiores niveis de perfección, demostrando que a súautilidade virá limitada, máis pola calidade do intérpreteque polas insuficientes prestacións musicais quealgúns lle supoñen o instrumento.

Ademáis das tonalidades xa citadas, existen outrasque convén non esquecer, coma a de Do brillante, quetivo bastante difusión, e outras de máis recentehistoria, como as de Mi,Si, La bemol, etc.

Toda unha amplísima gama de gaitas coas queenriquece-lo noso traballo e polo tanto á músicapopular galega.

O Fol

E unha peza de gran importancia na gaita pois deldepende o "tempero" e polo tanto o conseguir unhacorrecta execución e afinación.

Deica hai vinte anos, prácticamente o único folutilizado era o pelexo de cabrito; daba moi boresultado pero tiña o inconvinte do seu mantenementoxunto coa dificultade de atopa-lo idóneo.Probablemente, éstes foron os motivos quefavoreceron a aparición e o rápido espallamento do folde goma, que sen embargo frente as insignificantesventaxas que poida ofrecer, resulta nefasto para asmadeiras e palletas, pola gran cantidade de humidadeque retén, ademais da gran dificultade de domina-lotempero con este tipo de fol.

Actualmente estase a empregar, cuns resultadosmoi positivos, o fol de coiro de cuxa, cosido á man eimpregnado interiormente cunha grasa especial que ótempo que aumenta a súa flexibilidade tapona osporos naturais da pel, impedindo as perdas de aire.Permite un bo control do tempero, non deteriora asdemais partes da gaita e o seu mantenemento é moicómodo.

Compre facer mención do "Fol de barquín" oufuelle. Por medio deste artiluxio, e co movemento dobrazo, obtense e envíase ó fol por un tubo que oscomunica, a cantidade de aire precisa para facer soa-la gaita.

Esta variedade de fol, que é moi empregado enpaíses como Irlanda ou Checoslovaquia, etc.atopouse tamén, aínda que moi raramente, en Galicia,especialmente no Sur.

Page 16: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

MASAS CORAIS E BANDAS DE MUSICA

Cando se dí que na bagaxe musical do país existeunha morea de composición, moitas delas de autordescoñecido, temos que pensar que non é productoda cusualidade, seón da capacidade creativa do poboe de quen xogou e segue a xogar, o importante papelde conservalas e transmitilas ó traveso de anos, emesmo de séculos.

Neste senso compre salientar en Galicia ósgaiteiros populares que preservaron doesquecemento moitísimas pezas para gaita; e poroutra parte, ás Masas Corais, que dignificando ó cantopopular, mantiveron para a posteridade e espallarontamén unha chea de fermosas cantigas.

Destacan pola súa historia e traxectoría decompromiso firme coa música popular o Real Coro"Toxos e Froles"do Ferrol, decano dos coros deGalicia, "Cantigas e Agarimos" de Santiago e"Cantigas da Terra" de A Coruña, cos que nosidentificamos plenamente nesa liña de trabajo,imprescindible para asegura-lo futuro da músicapopular e dos seus instrumentos que son, sen dúbida,a manifestación viva da personalidade dos pobos.

Sendo Galicia un país de fonda tradición musical, éfrecuente comprobar como son moitas as cidades,vilas e mesmo pequenas aldeas que dispoñen, entreoutras agrupación musicais, dunha Banda de Música,ás que é obrigado lembrar neste traballo, pois a elasdebemos a formación de numerosísimos músicos quemantuvieron vivo, moitas veces en precariascircunstancias, o espírito propio de quen non se deixalevar por modas pasaxeiras que pudiesen en calquermomento desvirtua-lo significado da cultura popular.

E preciso, sen embargo, aprender dasexperiencias que xa se teñen feito noutros paísescoma Irlanda, Bretaña, Escocia... onde a gaita conviveen termos de igualdade cos instrumentos da orquesta,as mais das veces como solista, acadando granbeleza nas interpretación; músicos de gran prestixionestes países compoñen para gaita e orquetasinfónica, con resultados moi exitosos.

Confiamos, con este obra, chegar, entre outros, ósmúsicos de Banda e compositores galegos, paramuda-la crencia de que a gaita non afina cos demaisinstrumentos da Banda, e que a incorporación do nosoinstrumento por excelencia non atope atrancos nuncamiño polo que debe evolucionar dun xeito natural.

Page 17: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un
Page 18: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un
Page 19: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

As orixes deste instrumento e a súa procedencia,posiblemente non terán nunca unha explicacióndefinitiva, motivado pola escasez de datos, unhasveces perdidos, outras esquecidos.

Os primeiros testemuños iconográficos queaparecen censados, remóntanse ós séculos XII-XIII.Destacan o capitel de Saint George de Boscherville,en Normandía, conservado no museo de Rouen, e aarchivolta do Pórtico da Groria da catedral deSantiago de Compostela, onde o mestre Mateo quixodarlle un lugar preferente. Nestas representaciónsaparece unha zanfona de grandes dimensións quedous músicos sentados, sosteñen sobre os xeonllos.O aprendiz cunha man, suxeta o instrumento e coaoutra, fai xira-la roda que o rozar coas cordas produceo son, ó tempo que o mestre, tirando do teclado, fai amelodía.

Na Península Ibérica existen outrasrepresentacións en pedra do instrumento en Estella,Navarra, no pórtico da igrexa de San Miguel ondeaparece dúas veces; en Toro, Zamora, no pórticoNorte da colexiata; en Soria, na fachada occidental daigrexa de Santo Domingo; en Ourense, no pórtico doParaíso da Catedral; en Portomarín, Lugo, no pórticoda igrexa fortificada; na sala sinodal do Pazo deXelmírez en Santiago;...

O Organistrum aparece representado en paísescoma Francia, Escocia, Alemania, Checoslovaquia,entre outros, e nada ten de extraño se consideramo-laprimacía e unidade do mundo cristián de entón comoafirma o investigador francés Louis Bonnaud.

Curiosamente, preséntase con diferente númerode teclas, pero sempre con tres cordas, o que nos faisupor que estaba adicado á polifonía e á música cultada época.

Seguindo o modelo do Pórtico da Groria, dacatedral de Santiago, e despois dun riguroso traballode investigación, o Obradoiro-Escola realizou unhareproducción do Organistrum, culminando así unhavella aspiración dos artesáns que dirixen o Taller.

Page 20: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Instrumento que atopamos con distintos nomes eformas en toda Europa. De orixe incerta, podemosasociala co ORGANISTRUM, que nos séculos XII-XIII,é desprazado das igrexas e conventos polosprimitivos órganos, ó tempo que se reduceconsiderablemente o seu tamaño, e pode ser tocadopor un músico so. Nace así a CINFONIA, antecesordirecto da zanfona.

O tratadista español Eximeno na súa obra "DelOrigen y Reglas de la Música", refírese ó monxebenedictino do século XI, Guido de Arezzo de quen díque restituíu e perfeccionou o sistema musical dosgregos, tomando por base o exacordo ou sexta maior,formando así a escala a partir do Sol, coa extensiónde dúas oitavas, que é a que dá a zanfona,modificada, perfeccionada e feita individual, e polotanto manexable polo susodito monxe, adaptándolleas teclas móbiles para que unha soa persoa puidesepulsalas e poñe-lo manubrio en movemento.

Foi o instrumento preferido dos xograres da EscolaLírica Galaico-Portuguesa, e mantivo a súapreponderancia ata o século XV en que inicia un lentopero progresivo retroceso, ata caer nas mans decegos e mendigos que ó tocala sen escola,desprestixiáronna grandemente, chegando omomento, coincidinte co esplendor do violín, en queestá a piques de desaparecer.

No século XVII aínda se ensinaba a toca-lazanfona en Galicia. Os tocadores de zanfona admitíanaprendices por medio de público contrato como o quesegundo testemuña de D. Francisco Fernández deNeira, escribano de Betanzos, otorgou o 24 deFebreiro de 1662, Juan Diego, labrego, viciño deSanta Cruz de Mondoi, con Pedro de Coiro, cego e damesma vecindade: "Por cuanto el dicho Juan Diegotiene un hijo llamado Juan Vázquez, también ciego yfalto de vista que pretende deprender a tocar elinstrumento de Sanfonia, púsolo para este efecto con

Page 21: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

el susodicho Pedo de Coiro, quien se obligó a que enel término de tres años, daría enseñado al JuanVázquez, de manera que sepa tocar el instrumento,para lo cual le ha de dar sanfonia que tocar con yerrostocantes a dicho oficio como se acostumbra, exceptoque si dentro de dos meses conosciere y le pareciereque dicho Juan Vázquez no es a propósito paradeprender dicho oficio, le pueda despedir y remitir a

dicho su padre, para que lo ocupe en lo que lepareciere". O Juan Diego obrigouse a pagar a Pedrode Coiro seis ducados por cada mes, que o seu fillorecebese ensinanza dentro do convido prazo dos tresanos, durante os que "á de dar vestido al dicho su hijoy criado que con él ande y le asista". (Anotado porPérez Costanti nunha das súas coleccións dedocumentos dos arquivos de Santiago, e recollido do

libro de Faustino Santalices, "La Zanfona").

Ten a zanfona, durante o século XVIII, unimportante rexurdimento en Francia. Convértese noinstrumento predilecto da corte e acada unha granperfección, xa coa forma e características quepresenta hoxe a VIELLE.

Page 22: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Coa axuda de constructores e compositores,chega a situarse entre os instrumentos cultos daépoca. Princesas e damas da corte de Luis XV,divírtense tocando a zanfona. A mesma raiña MaríaAntonieta era unha experta zanfonista. Músicos comoHaydn e Vivaldi compuxeron obras para vielle, e foronnumerosos os métodos que se escribiron paradeprender a tocala, destacando por moi completo, ode Michel Corrette, organista do colexio dos xesuítasde París, 1738: "Methode pour apprendre a jouer laVielle".

Por fortuna e despois de pacientes e laboriosasinvestigacións do abogado e musicólogo ourensánFaustino Santalices, a zanfona volta a soar da súaman, o 27 de Xullo de 1952, no Pazo de Xelmírez deSantiago con motivo da inauguración ó público destaxoia do románico civil. Desde este intre, son moitos osxóves músicos e compositores que redescubren azanfona e as súas enormes posibilidades parainterpretar non só música popular, senón taménmúsica de cámara e mesmo música contemporánea.

Son varios os artesáns que na actualidade están atraballar na súa construcción e contínuoperfeccionamento. Parece ter asegurado o seu futuro.

Funcionamento:

Pertecene á familia dos instrumentos de cordasfrotadas por unha roda. O músico, cunha man, moveo manubrio, que á súa vez fai xira-la roda que ó rozarnas cordas, produce o son.

A zanfona ten cinco cordas, de tripa e tripaentorchada de metal:

a)Tres cordas cantantes que van dentro da caixado teclado. Estas cordas non son tocadasdirectamente polo músico, senón, por unhasespadillas aloxadas no teclado que, pulsado polotocador, varían a lonxitude vibrante da cordaproduciendo deste xeito, a melodía.

b)Dous bordóns, que producen as notas pedais doinstrumento, e determinan a súa tonalidade.

Page 23: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

O golpear diferentes materiais sonoros, foiprobablemente a primeira manifestación da músicainstrumental. Para isto, servíanse de obxectos de usocotián e moi variados: ósos, cunchas, tochos demadeira... e por suposto, as mans.

Da extensísima familia da percusión, existe enGalicia unha gran representación de instrumentos demoi distintas formas e construídos con diferentesmateriais, todos eles coa finalidade de acompañarrítmicamente ás melodías de gaita, ó canto popular eás danzas.

PANDEIRO

Compose dun marco de madeira cuberto por dúaspeles de cabrito, e leva no seu interior uns axóuxeres.

O xeito de tocalo é moi variado: pendurado dopescozo ou das mans, por medio dunhas trabiñas nasque se introducen os pulgares; pode amarrarse polocintura ou ben sobre o peito, sostenido cos brazos.

Empregábase para os cantos de pandeiro e taménera usado polos rapaces que acompañaban ós cantosde cego. Hoxe ten especial utilidade noacompañamento do canto, e coma protagonistarítmico no baile da pendeirada.

Nas pallozas do Piornedo atopouse un pandeiropara catro mans, cunhas dimensiónsconsiderablemente maiores cas dun pandeiro común.Parece ser que se tanxía para escorrenta-lastreboadas.

TAMBORIL OU REDOBRANTE

Este é o instrumento de percusión que máisfrecuentemente acompaña á gaita, e quizais por isto,o máis coñecido.

Está formado por un corpo de madeira, cilíndrico eoco, e dous aros tamén de madeira, un por arriba eoutro por abaixo que presionan contra o corpo dousparches de pel. No inferior leva uns bordóns,xeralmente de tripa.

Non se pode falar dun tamboril tradicional polassúas dimensións, pois en grabados e fotografíasantigas, aprécianse moitos e moi variados tipos.Mesmo utilizouse con certa frecuencia, a caixametálica de banda.

Comúnmente, tócase pendurado da cintura, aíndaque existe unha técnica pouco extendida que consisteen colga-lo tamboril, de tamaño máis reducido do queestamos afeitos a ver, da muñeca.

Actualmente, coa aparición das bandas de gaitas,estanse a empregar outra clase de tamborís conparches sintéticos e bordóns metálicos, para gañarmaior protagonismo no conxunto, xa que o tamboriltradicional ten un son baixo e opaco que non sepercibe cando toca con moitas gaitas, e quedaríarelegado sempre a un segundo plano.

PANDEIRETA

Esta formada por unha armazón circular ríxida,cuberta por un dos lados por un parche de pel e conferreñas todo ó arredor. O tamaño depende moito daszonas, así en Lugo, eran máis grandes cas actuais elevaban só unha ringleira de ferreñas.

A técnica de tanxer este instrumento consistebásicamente en soste-la pandeireta cunha man, coaque se fan tódolos movimentos, servindo a outra mancomo apoio onde se bate a pel, movendo únicamenteos dedos. O repenique característico pódese facercon tódolos dedos desa mesma man, segundo resultemais axeitado.

Era a pandeireta un instrumento moi usado polasmulleres, sirvan como ejemplo os tradicionais gruposde pandereiteiras coma "As Pandereiterias de Mens"que cun xeito especial de tocar, case sempre co puño,ó tempo que cantaban, facían as voces deanimadoras nas ruadas, fiadeiros, festas...

Existen tamén unhas panderetas sen pelcoñecidas co nome de "Ferreñas" e que hoxeatópanse prácticamente esmorecidas.

Asemade, cómpre salienta-la "Pandeira" oupandeiro redondo, que semellante na forma ápandeireta, diferénciase básicamente dela en quecarece de ferreñas. Tocábanna as pandereiteirascando cantaban ou acompañaban á danza.

Page 24: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

TARRAÑOLAS

Son dúas pezas rectangulares independientes, cunasento para os dedos que poden ser de madeira, naactualidade as máis utilizadas, de pizarra, pedras lisasou mesmo dúas costelas de porco.

A denominación varía segundo a zona: tarrañolas,texoletas, castañetas.

Tiveron un emprego moi extendido e popular, perotamén culto, como o demostra a miniatura nº330 dasCantigas de Sta. María, onde aparecenrepresentadas. Despois de pasar unha etapa deperigoso esquecemento, agora están vivindo, graciasá súa riqueza e prestacións rítmicas, un período deprogresiva recuperación e incorporación de novo ámúsica tradicional.

BOMBO

Tamén chamado en algunhas bisbarras"Milagriño", podemos afirmar que a súa incorporacióna música popular coincide coa aparición dos gruposde gaiteiros, feito relativamente recente no noso país.

Desde sempre infravalorado, ten sen embargo,unha importancia capital, pois é, xunto co tamboril, oencargado de marca-lo ritmo, a tempo ou acontratempo, facer fortes e pianos, diferenciarpartes...

Como calquer instrumento, por moi sinxelo quepareza, precisa para tocalo, unha boa técnica e unhascualidades que garanticen a seguridade rítmicanecesaria para unha boa interpretación musical.

CHARASCO

Consiste nun longo mastro de madeira que naparte superior leva un bastidor con varias ringleiras deferreñas, que soan ó bater cun pau un cable que vaidesde o bastidor á parte intermedia do mango,producindo o son de varias pandeiretas tocandoxuntas, ó tempo que golpeando a base do mastrocontra o chan, marca o ritmo durante a execución dapeza.

Foi un instrumento moi popular na zona de Cuntis(Pontevedra), onde era frecuente que os mozos otocasen acompañando ós gaiteiros en datas moisinaladas, como Reis, Antroido..

Na actualidade estase a incorporar en diferentesagrupacións musicais, pero sobre todo nas bandas degaitas, pola riqueza rítmica e sonora e a súa granvistosidade.

CUNCHAS

Como o seu nome indica, trátase de dúas cunchasde vieira que se percuten ou rascan entre sí paraproduci-lo son.

Non existe unha técnica definida de tocales, peroteñen unhas grandes poisibilidades rítmicas, polo queson moi empregadas para acompañar tanto ás gaitascomo ó canto

Page 25: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

BRICQUEVEILLE, E. De. "LaMusette" Paris. 1894

GALPIN,F.W., " Old Instruments ofMusic ". Londres 1910

GRATTAN FLOOD, W.H. "The Storyof the Bagpipe" Londres, 1911

RIVERA, J. "La Música de lasCantigas". Madrid, 1922.

SAMPEDRO FOLGAR, Casto."Cancionero Musical de Galicia". Museo dePontevedra. Fundación Pedro Barrié de laMaza. Pontevedra,1942

LE VOYER, D. "Le Nouveau Tours deBiniou". Ar Sone, Hennebond 1949

GARCIA MATOS, Manuel "Instrumentos Musicales Folclóricos deEspaña". Anuario Musical, Vol XI. InstitutoEspañol de Musicología, Barcelona. 1950.

COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio."Enciclopedia Gallega". Santiago deCompostela, 1953.

COBAS PAZOS, V. "La GaitaGallega". A Coruña 1955.

SANTALICES, Faustino. "LaZanfona". Lugo. 1956

DE SANTIAGO, Rodrigo. "MétodoCompleto de Gaita". Editorial Galaxia. Vigo.1964.

VEIGA DE OLIVEIRA, Ernesto"Instrumentos Musicais PopularesPortugueses". Fundaçao Gulbenquian.Lisboa. 1966.

MANGA, János. "Hungarian Fol.Song and Folk Instruments". Corvina Press.Budapest. 1969.

MERE, Rafael. "Museo Internacionalde la Gaita". Concello de Xixón. 1970.

A.DE SANTIAGO, Rodrigo. "ManualPráctico de Gaita Gallega"Casa Garijo.Madrid. 1971.

BAINES, A. "Bagpipes". Pitt RiversMuseum. Oxford. 1973.

BUTLER, Richard. "NorthumbrianSmall Pipes". M.S. Dods Ltd. NewcastleUpon Tyne. Gran Bretaña. 1976.

DIAGRAM GROUP. "MusicalInstrument of the World".Smeets Offset, P.V.Weert. Holanda. 1976.

BONNAUD, Louis "A la recherchédes les plus Anciennes Vielles á roue ",Actes des VII Assises Nationales duFolcklore Français, número 150. 1976.

RIVAS TROITIÑO, X.M. " O Gaiteirode Soutelo ". A Coruña. 1976.

BASCO, Juan "Método de Dulzaina".Editorial Piles. Valencia, 1978.

HEGARTY, Dave. "ReedmarkingMade Easy". Na Piobairi Uillean. Dublin.1978.

DESBLANCS, B. " Les AnchesSimples ". Conservatoire Occitan. Toulouse.1980.

DIAZ, Joaquin. " Revista de Folclore".Caja de Ahorro Popular. Valladolid. 1980.

BUCHNER, Alexander. "Enciclopediedes Instruments de Musique". Gründ, París1980.

HOLLINGER, Roland " Les Musiquesa Bourdons ". Editorial La Flauta de pan.Paris. 1980.

MENETRIERD, Bernard eBERTRAND, Guy. " Instruments deMusique Populaires Traditionnels enGascogne ". Conservatoire Occitan.Toulouse. 1982.

TOMAS I CUCURRUL, Jordi. " ElSacs de Gemecs ". Editorial Boratuna.Llora, Girones.

FRAGUAS y FRAGUAS, Antonio. " ElTraje Gallego ". Fundación Barrie de laMaza. A Coruña. 1985.

FOXO, Xosé Lois. "Os Segredos daGaita". Servicio de Publicacións daDiputación Provincial de Ourense. 1986.

CANEIRO ANEIROS, Rosa eVILABOI LOIS, Lotorio. "Primeiroscoñecementos sobre o noso folclore".Padroado da Cultura do Concello de Narón.1986.

CORRAL MARTINEZ, Antón."Método para Construcción de Palletas ePallóns". Universidade Popular do Concellode Vigo. 1986.

Page 26: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Francisco Santomé, anterior Concellalde Cultura, por confiar en nós.

José M. Fortes, todo sensibilidade edisposición.

Luis Flor, Rui Novais e Jorge Barata,técnicos de son e amigos.

José Mario Branco, compañeiro deaventura.

Roberto Santandreu, polas fotos degran calidade, que fixo durante a grabación.

Samuel, Elsa, Miguel, Lidia, Enrique eHugo por facernos a estancia en Lisboa tanagradable.

Ricardo Portela, Wenceslao Cabezas"Polo", Blanca Nieves Lorenzo e Xosé V.Ferreirós, que estiveron con nos desde oprincipio.

Marina, pola súa paciencia.Fernando Aguiar, que nos brindou a

súa experiencia.Alfonso R. Castro, artesán novo que

xa está facer historia.Carlos Núñez Rodríguez, que

reproducíu moitos dos dibuxos deste libro.Secundino Rivera do Barqueiro, pola

cesión do dibuxo do troveiro.Anxo Beltrán Rodríguez, que nos

resolveu en pouco tempo, o problema dodesplazamento a Lisboa.

Agrupación Folclórica e InvestigaciónBerce do Ferrol e Fato de Gaitas Durindainade Santiago, que nos cederon pezas einformación moi valiosas para a realizacióndeste traballo.

A JOSE AFONSO....¡SEMPRE¡

Page 27: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un
Page 28: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Pito en RE, tocando con Zanfonas en Sol, Requinta en Sol e Espineta nun intre da gravación da obra.

Page 29: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

INTRODUCCION

En la Escuela de Arte Popular de Vigo, institución docente de carácter abierto, gratuito y no académico, quedepende del Sector de Cultura del Ayuntamiento de Vigo, funciona el Obradoiro. Escola de Instrumentos MusicalesPopulares Gallegos, que desenvuelve sus actividades cara a conseguir un doble objetivo:

1.La formación de nuevos y buenos artesanos con la intención de unificar y mejorar el nivel de calidad de nuestrosinstrumentos.

2.La investigación, recuperación y conservación de instrumentos propios del país, o, bien ajenos, pero que por suinterés histórico o etnográfico encajan en la filosofía que preside toda la actividad del Obradorio.

Integrada en el Obradorio-Escola, y compuesto por los artesanos que dirigen el taller, Antón Corral, Ramón R.Casal y Carlos Corral, en estrecha colaboración con otros músicos, se encuentra el Grupo Didáctico-Musical, queintenta llevar adelante una tarea de divulgación de los instrumentos musícales populares gallegos, motivado por el grandesconocimiento que de ellos existe, tanto de sus características musicales como de aspectos relativos a suconstrucción y peculiaridades.

El trabajo del grupo, que se concreta en una propuesta didáctico-musical, se dirigía hasta ahora a los centros deE.G.B. y a las Asociaciones Culturales y otras instituciones de este tipo, tratando de acercar, por medio de actuacionesen directo, la actividad del taller al público, mayoritariamente infantil, sobre el que intentábamos incidir másdirectamente.

Hoy nos planteamos la urgente necesidad de superar las limitaciones físicas y de tiempo que nos impone la propiacomposición del grupo y su localización en Vigo, por medio de la grabación de este disco, que sin duda multiplicará elefecto de difusión al tiempo que permanecerá como un documento audiovisual, al mismo tiempo tradicional e innovador,en la cultura musical del país.

Con la realización de esta obra tratamos de conseguir los siguiente objetivos:1.- Mostrar y divulgar las características de los instrumentos musicales populares gallegos, por medio de un

documento audiovisual inédito en Galicia.2.-Reflejar la personalidad de cada instrumento empleado tanto de forma tradicional como en armonizaciones de

corte clásico.3.-Dar a conocer los avances que los artesanos están consiguiendo con la investigación y fabricación de

instrumentos en otras tonalidades diferentes a las tradicionales.4.- Hacer llegar a los estudiosos e investigadores del folclore una obra que les ayude a profundizar en este campo

de la cultura.5.- Aportar al colectivo de enseñantes de música una herramienta de trabajo de la que hoy carecen para realizar

su labor en lo que corresponde a la música popular, aspecto que va creciendo en importancia dadas las tendenciaseducativas actuales.

6.- Reafirmar la idea de que la cultura popular, y el folclore como una parte importante de ella, se está haciendodía a día, y su evolución dependerá en gran medida de las experiencias actuales que, basadas en la tradición, deberánser rechazadas o aceptadas, y consiguientemente incorporadas poco a poco al bagaje cultural del país.

Page 30: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

En esta misma linea de trabajo, encaminada a enriquecer la cultura musical del país, se encuentra la Banda deGaitas "XARABAL", que como una actividad más del Obradoiro-Escola, nace en el año 1984 bajo las dirección de AntónCorral, con la doble intención de potenciar y difundir la música popular gallega y, trabajando con rigor sobre la técnicade tocar la gaita, formar futuros y experimentados gaiteros que conozcan y dominen el instrumento. Esencialmenteemplean gaitas en Si que alternan en ocasiones con otras tonalidades , y que son construídas por los alumnos delObradoiro-Escola.

La reciente aparición de las bandas de gaitas en Galicia exige una nueva percusión, que basada en los ritmostradicionales, cree formas musicales que satisfagan las necesidades rítmicas y sonoras de este tipo de agrupación.Partiendo de esta idea básica. Xarabal hace un serio trabajo de estudio y análisis de los ritmos e instrumentos depercusión, intentando de esta manera recuperar la dignidad y protagonismo del acompañamiento rítmico.

Es preciso destacar, para terminar, el carácter abierto de la obra, pues desde que surgió la idea procuramos contarcon la colaboración de músicos gallegos de prestigio y trayectoria suficientemente contrastadas, para de esta maneragarantizar la seriedad y calidad de todo el proyecto. Para esto, para ello dispusimos de la cooperación y apoyo de:Ricardo Portela, Wenceslao Cabezas "Polo", Blanca Nieves Lorenzo, Xosé V. Ferreirós y Fernando Aguiar.

A todos ellos... ¡muchas gracias¡

INSTRUMENTOS PRIMITIVOS

Intentamos mostrar en este capítulo algunos de aquellos primitivos instrumentos musicales que sin tener una granperfección, tanto en su construcción como en la afinación, hicieron realidad con su evolución la existencia y calidad delos instrumentos actuales.

Estamos seguros de que algunos os resultarán familiares por haber jugado con ellos en multitud de ocasiones, eincluso que los hayáis construido alguna vez, y hasta es posible que conozcáis alguno al que aquí no se hace referencia.

De cualquier manera, queremos constatar su importancia y el papel destacadísimo que ocuparon, y aún ocupan,en la música popular.

CUERNOS DE CABRA

Según aparece recogido en el Cancionero Gallego de Casto Sampedro, éste es sin duda uno de los más primitivosinstrumentos que usaron por la montaña los pastores; también por la gente joven cuando se pretendía llamar a losvecinos para que concurriesen a un punto determinado, con el fin de asistir a reuniones nocturnas en la aldea.

Entre los tocadores, los había que sacaban partido del instrumento, a pesar de su escasa extensión y grandesafinación. De cualquier manera se necesitan, para tocarlo, unos buenos labios y mucho pulmón.

Page 31: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

CHIFRES O PITOS DE PARAGUEIROS

Básicamente, su forma es la de un triángulo irregular, semejante en muchos casos a la cabeza y pecho de uncaballo, normalmente construido en madera en la que se horadan de nueve a trece huecos ciegos por el fondo y dediferente longitud.

La manera de tocarlo es recorriendo los labios, ligeramente estirados, por la parte superior del Chifre, dirigiendola columna de aire casi en horizontal hacia las aberturas de los agujeros, para así producir el sonido.

Como señalaba Casto Sanpedro, los paragüeros y los afiladores de cuchillos y navajas, y los reparadores de lozautilizaban los pitos para anunciar su oficio.

BIRIMBAO

Consiste en una lámina de madera o hierro que se hace vibrar sujeto por un extremo a un marco del mismomaterial, que puede adoptar varias formas, siendo la más frecuente la de herradura.

Para tocarlo, se sujeta el instrumento con una mano, situándolo entre los dientes, y con el índice de la otra manose puntea el extremo libre de la lámina, sirviendo, por lo general, la cavidad bucal como caja de resonancia. El complejoelemento resonador formado por las mandíbulas, labios, lengua y faringe, bien controlado por un hábil ejecutantepermite obtener una polifonía a tres o cuatro voces superpuestas. El sonido de la lengüeta actúa de bordón y elresultado trae a la memoria el sonido de la zanfona.

En Galicia, más en concreto en la comarca de Consagrada, vive el Señor Herminio, que los forja en hierro con lamás tradicional forma de herradura.

CANAVEIRA

Se trata, como su nombre indica, de una caña de escoba de unos 60 cms. de longitud, a la que se le practica unaabertura en sus dos terceras partes. Se sujeta fuertemente por donde termina la abertura y batiendo rítmicamente elextremo inferior, produce un castañeo muy característico.

Se utilizaba tanto en el acompañamiento de melodías de gaita como del canto y de la danza.

REQUINTA

Como sucede con el Pito, fue seguramente un instrumento de pasatiempo individual, aunque es conocida suutilización en conjuntos, incluso acompañando a las gaitas, como se puede apreciar en fotos o grabados de ciertaantigüedad, y hasta no hace mucho tiempo, el grupo tradicional "Airiños do Ulla" de A Estrada, la empleabahabitualmente.

La Requinta fue, en tiempos, un instrumento muy conocido y usado por toda Galicia y después de una etapa deolvido, asistimos a una importante recuperación en la actualidad, y a un uso cada vez más constante por parte de grupostradicionales, grupos Folk y otros.

Page 32: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Su origen lo podemos encontrar en las antiguas flautas de hueso o de saúco, palo que no necesita ser agujereadointeriormente, pero posiblemente por la insuficiente calidad sonora, surgió la necesidad de emplear madera de boj ensu construcción. Hoy en día se fabrican también en madera de granadillo, palo rosa, palo santo y otras maderas exóticasque ofrecen una gran calidad sonora y son muy resistentes a la humedad.

Otras características a destacar en el instrumento:1.- Son construidas en tres, cuatro o cinco piezas que encajan unas en las otras.2.- El calibre interior es cónico con el mayor diámetro en la parte de la embocadura.3.- El tamaño varia en función de la tonalidad.4.- En el extremo de la embocadura dispone de un tapón móvil que permite regular su afinación cuando es tocada

con otros instrumentos.5.- Tiene seis agujeros, todos frontales, y algunas poseen una llave que aumenta su cromatismo.6.- La extensión natural de la Requinta es de una escala diatónica, pero los buenos tocadores, con una técnica

adecuada, necesaria en cualquier caso, y contando con la buena calidad de los instrumentos que actualmente seconstruyen, pueden dar otra octava más aguda, e incluso con facilidad, la escala cromática. Pero es en la octava graveen la que la requinta consigue ese sonido dulce y meloso que la caracteriza.

Se conservan algunas requintas en Fa, y actualmente ya se ha construido la de Do, de menor tamaño y timbremás agudo, pero es la de Sol quizás la más extendida, de tamaño intermedio a las anteriores, y que, además de parasu propia tonalidad, tiene una digitación poco complicada para interpretar piezas en Do, Re o Si bemol.

PITO

Pertenece el Pito al grupo de las flautas de pico o de bisel. Fue, en la mayoría de los casos, como ocurre con larequinta, un instrumento de pasatiempo individual, que el hombre del campo, y sobre todo los pastores tocaban en sushoras de ocio.

Era frecuente en Galicia la construcción de la popular flauta de pan, que consistía en abrir en una paja de centeno,por el extremo ciego, una lengüeta similar a la del pallón de un ronco, y a lo largo de la caña los diferentes agujeroshasta conseguir un instrumento que, a pesar de la deficiente afinación, permitía interpretar melodías no demasiadocomplejas.

El Pito, con las características con que hoy se conoce, estuvo a punto de desaparecer. Tuvo en Basilio Carril,artesano de Santiago, y Paulino Pérez de Lugo, los últimos constructores conocidos, que los fabricabantradicionalmente en Mi bemol.

Siguiendo como modelo un Pito conservado del artesano santiagués. Antón Corral retomó su construcción haceya algunos años, pero introduciendo una modificación importante, la afinación en Re. Con esta variación, puedeutilizarse con otros instrumentos populares como la Zanfona o Requinta, afinadas en Sol, y también con algunas gaitas.

Page 33: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

En lo referente a su construcción cabe señalar estas características:

1.- Su interior es de un calibre ligeramente cónico, con el diámetro mayor en la parte superior.2.- Consta de dos piezas que encajan:

-La boquilla con bisel-La caña, con siete agujeros frontales, uno de ellos doble y otro trasero.

3.- Tiene un tamaño de 32 cms. que puede variar ligeramente en función de la afinación.4.- Se fabrican tradicionalmente en madera de boj, aunque hoy en día se emplean también maderas nobles de

importación como el granadillo, más resistente para la gran cantidad de humedad que tiene que soportar cuando setoca, además de aumentar su calidad sonora.

La extensión musical del Pito es de dos octavas cromáticas más dos notas en el sobreagudo, lo que permite tocaren cualquier tonalidad, siendo las más usuales las de Re, Sol y Do. Por esto, resulta incuestionable su validez comoinstrumento de empleo no solo en la música popular, sino también en la música culta.

Su estructura digital, semejante a la del Punteiro, lo convierte en una herramienta muy útil en la iniciación delaprendizaje de la Gaita

GAITAApuntes históricos:

El origen de este instrumento es incierto y se remonta a una gran antigüedad. Lo que sí podemos asegurar es quesu área de expansión es amplísima, en contra de la creencia de que la gaita, y su origen y difusión, es exclusiva de losllamados países celtas.

La mayoría de los investigadores coinciden en fijar los inicios en las primitivas flautas, a las que se le añadió unodre o fol, para aliviar el esfuerzo pulmonar del tocador, al tiempo que consigue continuidad en el sonido. Más adelante,con la llegada de la polifonía se adaptan en el fol unos roncos que producen notas pedal, y con esta configuración llegahasta nuestros días.

A pesar de la dificultad de verificarlo, las investigaciones más recientes y la opinión más compartida porinvestigadores y musicólogos, indican a Mesopotamia como el posible lugar de procedencia. F.W.Galpin, famosoinvestigador y autor de interesantísimos trabajos sobre instrumentos antiguos, afirma que es el pueblo Sumerio el queposeyó desde tiempos inmemoriales este instrumento y que lo transmite tanto hacia el Este, India y Persia, como haciael Oeste, Grecia y Roma, desde donde pasa posteriormente, por las rutas del norte, hacia Galicia y Britania.

El escritor griego Aulas Gellis sostiene que la gaita era usada por el ejército espartano para mantener la moral ydisciplina en los frentes de combate, costumbre heredada del antiguo Egipto. Era empleada también en funciones decarácter religioso para acompañar el culto a los dioses.

Suetonio, historiador latino contemporáneo de Nerón, asegura que la gaita aparece grabada en una monedaacuñada en aquella época, y que el mismo emperador sabía tocar la TIBIA UTRICULARIS, nombre con el que seconocía el instrumento en aquel tiempo.

Page 34: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

En Galicia, Faustino Santalices afirma que la Gaita era conocida seis siglos antes de Cristo, lo que da pié a pensarque este instrumento entró en la Península Ibérica por el noroeste, según recoge Cobas Pazos en su trabajo "La GaitaGallega".

María del Carmen Novoa, en la publicación "La Gaita y la cornamusa en Galicia y Francia" dice: "Sabemos que lagaita la llevaban los peregrinos de regreso a sus países, y que los benedictinos la empleaban en sus pequeñas iglesiasrurales sustituyendo al órgano. Los propios gaiteros la difundían cuando salían al extranjero en busca de fortuna, ytambién los soldados españoles de los Tercios de Italia y Flandes, y después fueron probablemente los judíosprocedentes del Norte y Noroeste de la península los que llevaron la gaita a los países de la Europa oriental y Balcanes".

Durante la Edad Media, como afirma R. Mesé, director del Museo Internacional de la Gaita de Gijón, Galicia fue elcentro gaiteril más importante de Europa, debido principalmente a las incesantes y masivas peregrinaciones a Santiagode gentes de todo el mundo cristiano de la época.

En las Cantigas de Santa María del Rey Sabio, la gaita aparece referenciada gráficamente en varias de lasminiaturas que ilustran la obra, de distintas formas y siempre bajo un lujoso aspecto, de donde se deduce el carácterculto en su empleo.

De las numerosas representaciones iconográficas que de la Gaita existen en nuestro país, destaca por suantigüedad un capitel románico del siglo XI, de Melide (A Coruña) de gran importancia musicológica. Otras muestrasson: Capitel del siglo XII de la Iglesia Parroquial de Santiago, en la ciudad de A Coruña; capital del siglo XIV de la IglesiaConventual de San Francisco, en Ourense; sepulcro del escudero Broos López del siglo XIV, en la iglesia de SantoDomingo, también en Ourense; dovela del siglo XIV de la iglesia de Monteforo, A Coruña....

Cabe subrayar que los orígenes de la gaita asturiana y de la gaita de foles de Portugal se presentaninseparablemente unidos a los de la Gaita gallega, pues fueron las mismas invasiones las que fecundaron la vidacultural e histórica de los pueblos del Noroeste peninsular.

Digitación elemental para Gaita Gallega

La digitación que presentamos intenta dar a conocer las posibilidades de los punteiros según tonalidad.

No estando unificadas en la actualidad la tonalidad, la escritura y el nombre de las notas, mostramos las dos másconocidas popularmente, esperando la unificación por parte de los musicólogos.

Palletas y Pallones

La palleta es una de las partes más delicadas de la gaita, pues de ella dependen la afinación y el timbre. Todoslos cuidados que se tengan con ella, son pocos, ya que cualquier descuido puede desafinarla o romperla, con lo quequedaría inutilizada la gaita.

Page 35: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

La caña es el material empleado normalmente para construir palletas para gaita; podemos encontrarlas de plástico,cuerno o marfil, pero, como saben bien los músicos de oboe, saxo o clarinete, no dan tan buenos resultados como lashechas de caña. Todo buen concertista de estos instrumentos emplea exclusivamente palletas de caña.

Queremos destacar la importancia que tiene para el tocador de gaita recuperar la buena costumbre, hoy casiextinguida, que tenían los gaiteros populares de fabricar sus propias palletas, para así conseguir un mayor conocimientodel instrumento y un perfecto dominio de su afinación.

El Pallón, si bien no juega el papel fundamental de la Palleta, tiene una gran importancia, pues le da a la Gaita sucaracterística principal y diferenciadora de la nota pedal, en la Gaita gallega y en el caso del ronco, dos octavas pordebajo de la tónica del punteiro. También la Ronquilla o Ronqueta y el Chillón suenan por medio de pallón, aunque eneste último caso, puede llevar palleta, con lo que daría una quinta ascendente.

Lo mismo que en la palleta, la caña curada es el material idóneo para hacer un buen pallón. Insistimos: en cuantoa la sonoridad, la caña no tiene sustituto. Por este motivo, no es aconsejable el llamado "pallón de bolígrafo" ni elmetálico, pues ambos deforman el timbre característico del ronco.

Distintas Tonalidades. Septiminio de Gaitas

Hasta no hace mucho tiempo, la Gaita Redonda en Do, la Grileira en Re y la Tumbal en Si bemol, aparte de lagaita de La, para acompañar a los coros, eran las tonalidades más empleadas por los gaiteros populares.

La colaboración entre Antón Corral y el compositor Roxelio de Leonardo Bouza, iniciada allá por el año 1976, hizoposible la realización material del Septiminio Gaitístico que obligó y aceleró la creación de nuevas tonalidades en laGaita.

El Septiminio de gaitas está compuesto por Gaita Aguda en Fa, gaita Grileira en Re, gaita Redonda en Do, gaitaTumbal en La, gaita Barítono en Sol, gaita Ronquilla en Sol y gaita Ronca en Do. Fue presentado en el año 1979 en"Música en Compostela" logrando un gran éxito.

De esta experiencia, el resultado más sobresaliente fue demostrar cómo la gaita va consiguiendo cada díamayores niveles de perfección, demostrando que su utilidad estará limitada más por la calidad del intérprete que por lasinsuficientes prestaciones musicales que algunos le suponen al instrumento.

Además de las tonalidades ya citadas, existen otras que conviene no olvidar, como la de Do brillante que tuvobastante difusión, y otras de más reciente historia, como las de Mi, Si, La bemol....

Toda una amplísima gama de gaitas con las que enriquecer nuestro trabajo y por lo tanto la música populargallega.

Page 36: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

El Fol

Es una pieza de gran importancia en la gaita, pues de él depende el tempero y por lo tanto conseguir una correctaejecución y afinación.

Hasta hace veinte años, prácticamente el único fol utilizado era el pellejo de un cabrito; daba muy buen resultado,pero tenía el inconveniente del mantenimiento, junto con la dificultad de encontrar el idóneo. Probablemente, estosfueron los motivos que favorecieron la aparición y rápida difusión del fol de goma, que , sin embargo, frente a lasinsignificantes ventajas que podía ofrecer, resulta nefasto para las maderas y las palletas, por la gran cantidad dehumedad que retine, además de la gran dificultad de dominar el tempero con este tipo de fol.

Actualmente se está empleando, con muy buenos resultados, el fol de cuero de ternera, cosido a mano eimpregnado interiormente con un grasa especial que al tiempo que aumenta su flexibilidad tapona los poros naturalesde la piel, impidiendo las pérdidas de aire. Permite un buen control del tempero, no deteriora las restantes partes de lagaita y su mantenimiento es muy cómodo.

Conviene mencionar el fol de barquín o fuelle. Por medio de este artilugio, y con el movimiento del brazo, seobtiene y se envía al fol, por un tubo que los comunica, la cantidad de aire precisa para hacer sonar la gaita.

Esta variedad de fol, que es muy empleada en países como Irlanda o Checoslovaquia, etc., se encuentra también,aunque muy raramente, en Galicia, especialmente en el Sur.

MASAS CORALES Y BANDAS DE MUSICA

Cuando se dice que en el bagaje musical del país existe una gran cantidad de composiciones, muchas de ellas deautor desconocido, tenemos que pensar que no es producto de la casualidad, sino de la capacidad creativa de unapueblo y de quien desempeña y sigue desempeñando el importante papel de conservarlas y transmitirlas a través delos años, e incluso de los siglos.

En este sentido conviene destacar en Galicia a los gaiteros populares que preservaron del olvido muchísimaspiezas para gaita; y por otra parte, a las Masas Corales que, dignificando el canto popular, mantuvieron para laposteridad y extendieron también un gran número de hermosas canciones.

Destacan por su historia y trayectoria de compromiso firme con la música popular el "Real Coro Toxos e Flores" ,de O Ferrol, decano de los coros de Galicia, "Cantigas e Agarimos", de Santiago, y "Cantigas da Terra", de A Coruña,con los que nos identificamos plenamente en esta línea de trabajo, imprescindible para asegurar el futuro de la músicapopular y de sus instrumentos, que son, sin duda, la manifestación viva de la personalidad de los pueblos.

Page 37: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Siendo Galicia un país de profunda tradición musical, es frecuente comprobar cómo son muchas las ciudades,pueblos e incluso pequeñas aldeas que disponen, entre otras agrupaciones musicales, de una Banda de Música, a lasque es obligado recordar en este trabajo, pues a ellas debemos la formación de numerosísimos músicos quemantuvieron vivo, muchas veces en precarias circunstancias, el espíritu propio de quien no se deja llevar por modaspasajeras que pudieran en cualquier momento desvirtuar el significado de la cultura popular.

Es preciso, sin embargo, aprender de las experiencias que se han hecho en países como Irlanda, Bretaña,Escocia...donde la gaita convive en condiciones de igualdad con los instrumentos de la orquesta, casi siempre comosolista, logrando una gran belleza en las interpretaciones; músicos de gran prestigio en estos países componen paragaita y orquesta sinfónica con sorprendentes resultados.

Confiamos, con esta obra, llegar, entre otros, a los músicos de banda y compositores gallegos, para superar lacreencia de que la gaita no afina con los demás instrumentos de la Banda, y que la incorporación de nuestro instrumentopor antonomasia no se encuentre con obstáculos insalvables en un camino por el que debe evolucionar de una formanatural.

ORGANISTRUM

Los orígenes de este instrumento y su procedencia, posiblemente no tendrán nunca una explicación definitiva,motivado por la escasez de datos, unas veces perdidos, otras olvidados.

Los primeros testimonios iconográficos que aparecen censados, se remontan a los siglos XII-XIII. Destacan elcapitel de Saint George de Boscherville, en Normandía, conservado en el museo de Rouen, y la archivolta del Pórticode la Gloria de la catedral de Santiago de Compostela, donde el maestro Mateo quiso darle un lugar preferente. En estasrepresentaciones aparece una zanfona de grandes dimensiones, que dos músicos sentados sostienen sobre susrodillas. El aprendiz, con una mano sujeta el instrumento, y con la otra hace girar la rueda que el rozar con las cuerdasproduce el sonido, al mismo tiempo que el maestro, tirando del teclado, ejecuta la melodía.

En la península Ibérica existen otras representaciones en piedra del instrumento: en Estella, Navara, en el pórticode la iglesia de San Miguel aparece dos veces; en Toro, Zamora, en el pórtico norte de la Colegiata; en Soria, en lafachada occidental de la iglesia de Santo Domingo, en Ourense, en el Pórtico del Paraíso de la catedral; en Portomarín,Lugo, en el pórtico de la iglesia fortificada; en la sala sínodal del Palacio de Gelmírez, en Santiago........

El Organistrum aparece representado en países como Francia, Escocia, Alemania, Checoslovaquia, entre otros, yno tiene nada de extraño si consideramos la primacía y unidad del mundo cristiano de entonces, tal como afirma elinvestigador francés Louis Bonnaud.

Page 38: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Curiosamente, se presenta con diferente número de teclas, pero siempre con tres cuerdas, lo que nos hacesuponer que se dedicaba a la polifonía y a la música culta de la época.

Siguiendo el modelo del Pórtico de La Gloria de la catedral de Santiago, y después de un riguroso trabajo deinvestigación, el Obradoiro-Escola realizó una reproducción del organistrum, culminando de este modo una viejaaspiración de los artesanos que dirigen el taller.

ZANFONA

Instrumento que encontramos con distintos nombres y formas en toda Europa. De origen incierto, podemosasociarla con el Organistrum, que en los siglos XII-XIII es desplazado de las iglesias y conventos por los primitivosórganos, al tiempo que se reduce considerablemente su tamaño, y puede ser tocado por un solo músico. Nace así laSinfonía, antecesor directo de la zanfona.

El tratadista español Eximeno, en su obra "Del Origen y Reglas de la Música", se refiere al monje benedictino delsiglo XI Guido de Arezzo, de quien dice que restituyó y perfeccionó el sistema musical de los griegos, tomando por baseel hexacordo o sexta mayor, formando así la escala a partir de la nota Sol, con extensión de dos octavas, que es la queda la zanfona, modificada, perfeccionada y hecha individual, y por lo tanto manejable por el susodicho monje,adaptándole las teclas móviles para que una sola persona pudiese pulsarlas y poner el manubrio en movimiento.

Fue el instrumento preferido de los juglares de la Escuela Liria Galaico-Portuguesa, y mantuvo su preponderanciahasta el siglo XV en que inicia un lento pero progresivo retroceso hasta caer en manos de ciegos y mendigos que, altocarla sin escuela, la desprestigiaban llegando el momento, coincidiendo con el esplendor del violín, en que llega casia desaparecer.

En el siglo XVII aún se enseñaba a tocar la zanfona en Galicia. Los tocadores de Zanfona admitían aprendices pormedio de público contrato como el que, según afirma D. Francisco Fernández de Neira, escribano de Betanzos, otorgóel 24 de febrero de 1662, Juan Diego, labrador, vecino de Santa Cruz de Mondoi, con Pedro de Corio, ciego y de lamisma vecindad: "por cuanto el dicho Juan Diego tiene un hijo llamado Juan Vázquez, también ciego y falto de vista quepretende deprender a tocar el instrumento de sinfonía, púsolo para este efecto con el susodicho Pedro de Coiro, quiense obligó a que en el término de tres años, daría enseñado al Juan Vázquez, de manera que sepa tocar el instrumento,para lo cual le ha de dar sanfonia que tocar con yerros tocantes a dicho oficio como se acostumbra, excepto que sidentro de dos meses conosciere y le pareciere que dicho Juan Vázquez no es a propósito para deprender dicho oficio,le pueda despedir y remitir a dicho su padre, para que lo ocupe en lo que le pareciere". El Juan Diego se obligó a pagara Pedro de Coiro seis ducados por cada mes, que su hijo recibiese enseñanza dentro del convenido plazo de los tresaños, durante los que "á de dar vestido al dicho de su hijo y criado que con él ande y le asista". (Anotado por PérezConstante en una de sus colecciones de documentos de los archivos de Santiago, y recogido del libro de Don FaustinoSantalices, "La Zanfona").

Page 39: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Tiene la zonfona, durante el siglo XVIII, un importante resurgimiento en Francia. Se convierte en el instrumentopredilecto de la corte y alcanza una gran perfección, ya con la forma y características que presenta hoy la Vielle. Conla ayuda de constructores y compositores, llega a situarse entre los instrumentos cultos de la época. Princesas y damasde la corte de Luis XV se divertían tocando la zanfona. La misma reina María Antonieta era una experta zanfonista.Músicos como Hayden y Vivaldi compusieron obras para vielle, y fueron numerosos los métodos que se escribieron paraaprender a tocarla, destacando, por muy completo, el de Michel Corrette, organista del colegio de los jesuitas de París,1738: "Methode pour apprendre a jouer la vielle".

Por fortuna, y después de pacientes y laboriosas investigaciones del abogado y musicólogo orensano FaustinoSantalices, la zanfona vuelve a sonar de su propia mano el 27 de Julio de 1952, en el Pazo de Xelmírez de Santiagocon motivo de la inauguración al público de esta joya del románico civil. Desde este momento, son muchos los jóvenesmúsicos y compositores que descubren la zonfona y sus enormes posibilidades para interpretar no solo música popular,sino también música de cámara e incluso música contemporánea.

Son varios los artesanos que en la actualidad trabajan en su construcción y continuo perfeccionamiento. Parecetener asegurado su futuro.

Funcionamiento:

Pertenece a la familia de los instrumentos de cuerda frotadas por una rueda. El músico con una mano, mueve elmanubrio, que a su vez hace girar la rueda que al rozar en las cuerdas produce el sonido.

La zanfona tiene cinco cuerdas, de tripa y tripa entorchada de metal:

a) Tres cuerdas cantantes que van en el interior de la caja de teclado. Estas cuerdas no son tocadas directamentepor el músico, sino, por unas espadillas alojadas en el teclado que, pulsado por el tocador, varían la longitud vibrantede la cuerda produciendo de esta manera la melodía.

b) Dos bordones que producen las notas pedales del instrumento, y determinan su tonalidad.

PERCUSION

El golpear diferentes materiales sonoros, fue probablemente la primera manifestación de la música instrumental.Para esto, se servían de objetos de uso cotidiano y muy variados: huesos, conchas, tacos de madera... y por supuesto,las manos.

De la extensísima familia de la percusión existe en Galicia una gran representación de instrumentos de muydistintas formas y construidos con diferentes materiales, todos ellos con la finalidad de acompañar rítmicamente a lasmelodías de gaita, al canto popular y a las danzas.

Page 40: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

PANDEIRO

Se compone de un marco de madera cubierto por dos pieles de cabrito, y lleva en su interior unos cascabeles.

El modo de tocarlo es muy variado: colgado del cuello o de las manos, por medio de unas trabillas en las que seintroducen los pulgares; puede amarrarse por la cintura o bien sobre el pecho, sosteniéndolo con los brazos.

Se empleaba para los cantos de pandeiro y también era usado por los lazarillos que acompañaban a los ciegosen sus cantos. Hoy tiene una especial utilidad en el acompañamiento del canto, y como protagonista rítmico en el bailede la pandeirada.

En las pallozas de Piornedo (antiquísimas edificaciones circulares, de techo cónico de paja, que existen en algunaszonas de las montaña gallega) se encontró un pandeiro para cuatro manos, con unas dimensiones considerablementemayores que las del pandeiro común. Parece ser que se tañía para alejar las tempestades.

TAMBORIL O REDOBLANTE

Este es el instrumento de percusión que con más frecuencia acompaña a la gaita, y quizás por esto, el másconocido.

Esta conformado por un cuerpo de madera, cilíndrico y hueco y dos aros también de madera, uno por arriba y otropor abajo, que presionan contra el cuerpo dos parches de piel. En el inferior lleva unos bordones, generalmente de tripa.

No se puede hablar de un tamboril tradicional por sus dimensiones, pues en grabados y fotografías antiguas sepueden apreciar muchos y muy variados tipos. Incluso se utilizó con cierta frecuencia la caja metálica de banda.

Comúnmente, se toca colgado de la cintura, aunque existe una técnica poco extendida que consiste en colgar eltamboril, de tamaño más reducido del que se acostumbra a ver, de la muñeca.

Actualmente, con la aparición de las bandas de gaitas, se están utilizando otra clase de tamboriles con parchessintéticos y bordones metálicos, para ganar mayor protagonismo en el conjunto, ya que el tamboril tradicional tiene unsonido bajo y opaco que no se percibe como debiera cuando suena juntamente con muchas gaitas, y quedaría relegadosiempre a un segundo plano.

Page 41: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

PANDERETA

Está formada por un armazón circular rígido, cubierto por uno de los lados de un parche de piel y con láminasmóviles de metal todo alrededor. El tamaño depende de mucho de las zonas; así en Lugo eran más grandes que lasactuales y llevaban sólo una hilera de láminas metálicas.

La técnica de tañer este instrumento consiste básicamente en sostener la pandereta con una mano, con la que sehacen todos los movimientos, sirviendo la otra mano como apoyo donde se bate la piel, moviendo únicamente losdedos. El característico repenique se puede hacer con todos los dedos de esa misma mano, según resulte másapropiado.

Era la pandereta un instrumento muy usado por las mujeres, sirvan como ejemplo los tradicionales grupos depandereteiras, como "As Pandereteiras de Mens", que con un estilo especial de tocar, casi siempre con el puño, almismo tiempo que cantaban, cumplían el papel de animadoras en las diferentes fiestas populares.

Existen también unas panderetas sin piel conocidas con el nombre de "Ferreñas" y que hoy se encuentranprácticamente en desuso en Galicia.

Es necesario, por fin, destacar la "Pandeira" o pandeiro redondo, que similar en la forma a la pandereta, sediferencia básicamente de ella en que carece de láminas metálicas móviles. La tocaban las pandereteiras cuandocantaban o acompañaban a la danza.

TARRAÑOLAS

Son dos piezas rectangulares independientes, con una asiento para los dedos, que pueden ser de madera,actualmente las más utilizadas, de pizarra, piedras lisas o incluso dos costillas de cerdo.

La denominación varía según la zona: tarrañolas, texoletas, castañetas.

Tuvieron un empleo muy extendido y popular, pero también culto, como lo demuestra la miniatura nº 330 de lasCantigas de Santa María, donde aparecen representadas. Después de pasar una etapa de peligroso olvido, ahora estánviviendo gracias a su riqueza y prestaciones rítmicas, un período de progresiva recuperación e incorporación, de nuevo,a la música tradicional.

BOMBO

También llamado en algunas comarcas "Milagriño", podemos afirmar que su incorporación a la música popularcoincide con la aparición de los grupos de gaiteiros, hecho relativamente reciente en nuestro país.

Desde siempre infravalorado, tiene sin embargo, una importancia capital, pues es, junto con el tamboril, elencargado de marcar el ritmo, a tiempo o a contratiempo, hacer fuertes y pianos, diferenciar partes...

Page 42: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Como cualquier instrumento, por muy simple que parezca, se necesita para tocarlo una buena técnica y unascualidades que garanticen la seguridad rítmica necesaria para una buena interpretación musical.

CHARRASCO

Se compone de un largo mástil de madera que en la parte superior lleva un bastidor con varias hileras de láminasmetálicas, que suenan al golpear con un palo, un cable que va desde el bastidor a la parte intermedia del mango,produciendo el sonido de varias panderetas tocando juntas, al tiempo que golpeando la base del mástil contra el suelo,marca el ritmo durante la ejecución de la pieza

Fue un instrumento muy popular en la zona de Cuntis (Pontevedra), donde era frecuente que los mozos lo tocasenacompañando a los gaiteiros en fechas muy señaladas, como Reyes, Carnavales...

En la actualidad se está incorporando en distintas agrupaciones musicales, pero sobre todo en bandas de gaitas,por la riqueza rítmica y sonora, y su gran vistosidad.

CUNCHAS

Como su nombre indica, se trata de dos conchas de vieira que se percuten o se rascan entre sí para producir elsonido.

No existe una técnica definida para tocarlas, pero tienen unas grandes posibilidades rítmicas, por lo que son muyusadas para acompañar tanto a las gaitas como al canto.

Page 43: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

INTRODUCTION

Within the framework of the Escuela de Arte Popular de Vigo, an open, free of charge, non-academic teaching institutiondepending on the culture department of the Vigo municipality, the Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais PopularesGalegos, devotes itself to this double mission:

1.To train new skilled artisans in order to unify and enhance the quality level of our instruments.2.To research, recover and preserve all those instruments that are peculiar to this country or whose historical or

ethnographic qualities make them fit in with the interests of the Obradoiro activities.

Integrated within the Obradoiro-Escola and fronted by the artisans who direct the workshop, Antón Corral, RamónR. Casal and Carlos Corral, in close collaboration with other musicians, is the Grupo Didáctico-Musical, devoted to thethe task of fostering the traditional musical instruments of Galicia, given the widespread ignorance there is about them,as regards both their musical characteristics and all things pertaining to their construction and peculiarities.

This group develops its activity by means of didactical sessions that have been offered mainly to secondaryschools, cultural associations and other similar institutions, trying to make their work known to the public, with a specialemphasis on children.

Now we feel an urgent need to go beyond the physical and time constraints imposed by the very composition ofthe group and its localisation in Vigo by means of the present recording, which will, no doubt, multiply the spreadingeffect, and will also stay as an audiovisual document, both traditional and innovative, of this country's musical culture.

With this work we are trying to achieve the following objectives:

1. To show and divulge the characteristics of the different Galician traditional instruments by means of a newlypublished audiovisual document.

2. To reflect the individuality of each instrument, shown both in its traditional setting and in harmonisations of aclassical nature.

3. To divulge the craftsmen's advances in researching and developing instruments in other tonalities than thetraditional ones.

4. To furnish the folklore scholars and researchers with a work that may help them delve deeper in this cultural field.5. To present the music teachers with a most needed tool that helps them do their work as regards popular music.

This is an ever more important aspect, given the current educational trends.6. To stress the idea that popular culture, with folklore as an important component, is being made day by day and

that its evolution will largely depend on the current experiences, which, although based on tradition, will have to berejected or otherwise accepted and progressively added to the country's cultural background.

Page 44: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Working along the same guidelines in order to enrich the musical culture of the country is the Xarabal pipe band.Led by Antón Corral, it started in 1984 as one of the activities of the Obradoiro-Escola, with the double objective ofstrengthening and fostering Galician popular music and doing a rigorous work on pipe playing techniques, by trainingfurther expert pipers with a thorough knowledge of their instruments. They employ mostly pipes in B which are made bythe students of the Obradoiro-Escola, although they occasionally sidestep into other keys.

The recent surge of pipe bands in Galicia demands for a new kind of percussion that, while being based ontraditional rhythms, generates new musical forms to fill the rhythm and sound needs pertaining to this type of group.Starting from that basic premise, Xarabal do a serious work of study and analysis of both the rhythms and the percussioninstruments in an effort to recover the dignity and leading role of the rhytmic accompaniment.

Lastly, we want to stress the open character of this work, given that, ever since the inicial concept, we have triedto gather the collaboration of Galician musicians of sufficient prestige and background, in order to guarantee theseriousness and quality of the whole project. In this we have been aided and abetted by: Ricardo Portela, WenceslaoCabezas "Polo", Blanca Nieves Lorenzo, Xosé V. Ferreirós and Fernando Aguiar.

To all of them... Thank you very much!

PRIMITIVE INSTRUMENTSIn this chapter we are trying to show some of those primitive musical devices that, although not very perfect in

construction and tuning, had an evolution which in turn allowed for the creation and quality of the current instruments.We are sure that some of them will be familiar to you, who may have toyed with them often or may even have made

them yourselves. You may even know another one that is not mentioned here.In any case, we want to stress their importance and the meaningful role they played, and still play, in popular music.

CUERNOS DE CABRA (Goat horns)According to Casto Sampedro's Cancionero Gallego, this is undoubtedly one of the most primitive instruments that

shepherds used on the mountain. It was also used by young people when there was a need to summon the neighbours'presence in a particular spot, or for evening town gatherings.

There were players who really managed to make good music with this instrument, in spite of its short range and itstuning problems. In any case, good lips and lungs are needed to play it.

CHIFRES or PITOS DE PARAGÜEIROSTheir basic form is that of an irregular triangle, often similar to the head and chest of a horse. They are usually made

of wood, with nine to thirteen blind holes of different length along the The chifre is played by running the lips, slightlystretched out, along the upper part, while sending the air column almost horizontally to the hole openings in order toproduce the sound.

As Casto Sampedro pointed out, chifres were used by umbrella makers, knife whetters and china repairers topublicize their respective trades.

Page 45: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

BIRIMBAO (Mouth harp)

It consists of a vibrating wooden or iron strip one of whose ends is fastened to a frame made of the same material.This frame can be of different forms, often that of a horseshoe.

To play it, one hand must hold the instrument between the teeth while the other hand plucks the free end of thestrip. The mouth cavity serves as resonance box. Properly controlled by a skilled player, the complex resonating elementformed by the jaws, lips, tongue and pharynx allows for a polyphony of up to three or four superimposed voices. Thesound of the strip produces a drone which brings to mind the sound of the hurdy-gurdy.

In Galicia, more exactly in the area of Fonsagrada, lives Mr. Herminio, who forges them in iron with the mosttraditional horseshoe frame.

CANAVEIRA

As its name implies, it is a broom cane about 60 centimeters long with a slit along two thirds of its length. It is heldfirmly by the place where the slit ends and produces a peculiar castanet sound when the lower extreme is being beatenrhythmically. It was used for accompanying pipe tunes, as well as for singing and dancing.

REQUINTA

Like the pito, the requinta was probably an instrument for individual recreation, although it is known to have beenused in ensembles, even as an accompaniment for pipes, as can be seen in old photographs or engravings. Thetraditional group "Airiños do Ulla", from A Estrada, was using it up to recent times.

The requinta was once a widespread instrument throughout Galicia and now, after a period of neglect, it is makingan important comeback with ever more traditional groups, folk bands and other ensembles employing it.

Its origins may be found in the ancient flutes made out of bone or elder wood, which made it unnecessary to practisean internal bore. However, because of its poor sound quality, the need was felt to make them out of box wood. Now theyare made out of granadillo, palo rosa and other exotic woods which allow for an excellent sound quality and are veryresistent to humidity.

Page 46: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Other characteristics of this instrument:

1. It is composed of three, four or five fitting pieces.2. The bore is conical, with a wider diameter in the mouthpiece end.3. The size varies according to the tonality.4. The mouthpiece end has a moving cork which allows tuning it to play with other instruments.5. It has six frontal holes, some of them fitted with a key to make it more chromatic.6. The natural range of the requinta is that of a diatonic octave, but with an adequate technique and a good quality

instrument such as the ones that are being made now, skilled players can play an upper octave and even the chromaticscale. It is, however, in the lower octave where the requinta produces its characteristic sweet and mellow sound.

Some requintas in F have been preserved and nowadays a smaller, higher one in C has been developed, but themost extended type is that in G, of an intermediate size, which, in spite of its tonality, benefits of an easy fingering to playpieces in C, D or B flat.

PITOThe pito belongs to the group of fipple flutes or recorders. Like the requinta, it was mostly an instrument for

individual recreation that peasants and most especially shepherds played in their spare time.It was frequent in Galicia to fashion the popular Pan pipe, which entailed taking a rye straw, opening its blind end

to make a reed that was similar to that in the pipe drones and boring a number of holes in the cane to produce aninstrument which, in spite of the deficiencies in tuning, allowed for the playing of not too complex melodies.

The pito, as we now know it, was on the verge of disappearing completely. Its last makers were Basilio Carril, acraftsman in Santiago, and Paulino Pérez, in Lugo. Both made their pitos in E flat.

Taking as his model an old instrument by the Santiago craftsman, Antón Corral began to make pitos again, butintroduced an important modification: he tuned them in D, thus allowing them to play together with other traditionalinstruments as the hurdy-gurdy or the requinta, which are tuned in G, and even with some bagpipes.

Their construction entails the following characteristics:1. The bore is slightly tapered, with a larger diameter in the upper part.2. The pito is made out of two fitting pieces:

- The mouthpiece with the fipple.- The cane, with seven holes, one of them double, along the front, and one in the back.

3. It has a length of 32 centimeters which may vary slightly depending on the tuning.4. It is traditionally made out of box wood, although some other fine imported woods as the granadillo are also

currently used, because they are more resilient to the wetness of playing and enhance the sound quality.

Page 47: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

The pito has a range of two chromatic octaves plus two additional higher notes. This makes it feasible to play inany tonality, most usually in D, G and C. This makes it unquestionably fit for use not only in traditional music, but also incultivated music.

Its fingering, which is similar to that of the pipe chanter, makes it a very useful tool for pipe students.

GAITA

Historical backbround:The origins of this instrument are uncertain, and very old. It is widely spread throughout the world, which denies the

belief that the bagpipes are confined to the area of the so-called Celtic countries.Most researchers agree that its origins lie in primitive flutes to which was then added a bag to alleviate the player's

lung efforts as well as getting a continuous sound. Later on, with the advent of polyphony, the bag was fit with drones toproduce pedal notes and it is in this configuration that the bagpipes have reached us.

Although verifying this remains quite difficult, the most recent researches and the consensus of opinion amongscholars and musicologists point to Mesopotamy as a possible place of origin. F. W. Galpin, a well-known scholar whohas written very interesting works about old instruments, says it was the Sumerian people who had been using thisinstrument since time immemorial and spread it both eastwards to India and Persia and westwards to Greece and Rome,from whence it passed through northern roads to Galicia and Britain.

The Greek writer Aulus Gellius sustains that the Spartan army used the bagpipes to boost the morale and thediscipline of the troops on the battle fronts and that this custom had been inherited from ancient Egypt. The instrumentalso fulfilled a religious function to accompany the worship of the gods.

Suetonius, a Roman historian of Nero's time, assures us that the bagpipes were engraved on a coin of the time andthat the emperor himself could play the tibia utricularis, which was the name the instrument had at the time.

Back home in Galicia, Faustino Santalices states that the bagpipes were known six centuries before Christ, whichmakes it conceivable that the instrument arrived in the Iberian peninsula from the Northeast, as recounts Cobas Pazosin his work La Gaita Gallega.

María del Carmen Novoa, in her writing La Gaita y la Cornamusa en Galicia y Francia says: "We know that pilgrimstook bagpipes with them when they returned to their countries and that the Benedictine monks used the instrument intheir little rural churches as a substitute for the organ. The pipers themselves spread the instrument when they wentabroad in search of fortune, and such was also the case of the Spanish soldiers of the Italy and Flanders regiments.Afterwards, it was probably the Jews that were expelled from the North and Northwest of the peninsula who took thebagpipes to the Balkans and Eastern Europe".

Page 48: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

According to R. Mesé, who directs the Museo Internacional de la Gaita in Gijón, Galicia was the most importantbagpipe centre in Europe throughout the Middle Ages, due primarily to the continuous, massive pilgrimages made toSantiago by people from all Christendom.

In King Alphonse X the Wise's Cantigas de Santa Maria, the bagpipes appear graphically represented in some ofthe miniature illustrations and they do so in many guises and always with a luxurious aspect, from which can be deductedthey were used for cultivated music.

Among the many iconographic representations of the bagpipes in our country stands out, by its antiquity, the 11thcentury Romanic capital in Melide, A Coruña, which has a great musicological value. Other examples are: the 12thcentury capital of the Santiago parish church in the town of A Coruña, the 14th century capital of the St. Francis conventchurch in Ourense, the 14th century sepulchre of the squire Broos López in the St. Dominic church, also in Ourense; the14th century voussoir of the church in Montefaro, A Coruña,...

It has to be stated that the origins of the Asturian bagpipes and the Portuguese gaita de foles are inextricably fusedwith those of the Galician bagpipes because it was the same invasions that fertilised the cultural and historical activity ofall the peoples in the Northeast of the peninsula.

Elemental fingering for the Galician bagpipesThe fingering we show tries to explain the possibilities of the chanters according to their key.Given that the key, as well as the writing and name of the notes are not currently unified, and until musicologists

decide upon such a unification, we show the two most popular ones.

Palletas and PallonesThe palleta (reed) is one of the most delicate parts of the bagpipes because both the tuning and the timbre of the

instrument depend on it. It must be treated with the utmost care, since any negligence may detune it or break it, thusrendering the bagpipes useless.

The most usual material for making bagpipe reeds is cane. We may find them made of plastic, horn or ivory, but,as every oboe, saxophone or clarinet player knows, the results are not so good as with cane reeds. All good woodwindinstrumentalists use cane reeds.

We want to stress that it is important for bagpipe players to recover the good, almost outdated custom of makingtheir own reeds themselves in order to get to know the instrument better and have complete control over its tuning.

The pallón (drone reed), although not as fundamental as the palleta, is also very important, because it gives thebagpipes their main, differentiating characteristic: the pedal note, which, in the case of the Galician bagpipes drone,sounds two octaves below the chanter tonic. The Ronquilla or Ronqueta and the Chillón also sound by means of a pallón,although the latter may use a palleta and thus sound a fifth higher.

Page 49: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

As happens with the palleta, the ideal material to make a good pallón is cured cane. We must insist upon it: canehas no substitute as regards to sonority. Therefore, it is not advisable to use the so-called "ball-pen pallón" or a metallicone, because both of them deform the characteristic timbre of the drone.

Different tonalities. The bagpipe septet

Up until quite recent times, the Gaita Redonda in C, the Grileira in D and the Tumbal in B flat, apart from thebagpipes in A for accompanying choruses, were the instruments popular bagpipers used the most.

The collaboration which Antón Corral and the composer Roxelio de Leonardo Bouza started in 1976 made possiblethe material realisation of the Septiminio Gaitístico (bagpipe septet), which demanded and accelerated the creation ofnew bagpipe tonalities.

The bagpipe septet is composed of the gaita Aguda in F, gaita Grileira in D, gaita Redonda in C, gaita Tumbal in A,gaita Barítona in G, gaita Ronquilla in G and gaita Ronca in C. It was presented in 1979 during the "Música enCompostela" festival, with great success.

The most salient result of this experience was showing that the bagpipes continue to reach ever higher levels ofperfection and demonstrating that their use will be more limited by the quality of the player than by the insufficient musicalpossibilities that some people attribute to the instrument.

Apart from the tonalities already mentioned, we should not forget there are more: for instance, that in brilliant C,which used to be quite widespread, and others of more recent history such as the ones in E, B, A flat,...

In all, a wide array of bagpipes available to enrich our work and, therefore, Galician popular music.

THE FOL

The bag is a very important piece of the bagpipes because the temperament depends on it, allowing us to get acorrect tuning and playing.

Up until twenty years ago, bags were only made of kid skin. The results were good, but maintenance was anuisance, and it was also difficult to find the ideal skin. This was probably what favoured the appearance and quickspread of rubber bags which, although offering some small benefits, are very bad for the wooden pieces of the bagpipesand for the reeds because they retain a lot of humidity, making it quite difficult to control the temperament with such abag

Page 50: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

Good results are currently obtained with bags made of calf skin which is manually sewn and smeared with a specialfat that makes it more flexible and obstructs the natural pores of the skin, thus preventing the air from leaking out. Thisallows for a good control of the temperance, does no harm to the other parts of the bagpipe and provides for a verycomfortable maintenance.

The fol de barquín o fuelle (bellows) should also be mentioned. Communicated with the bag through a tube, thisarm handled device serves to impulse the necessary quantity of air to make the pipes sound.

This kind of bag, which is very common in countries such as Ireland or Czechoslovakia, can also be found inGalicia, mostly in the South, although it is quite rare.

CHORAL MASSES AND BRASS BANDSWhen it is said that this country's musical background contains a great many compositions, most of them of

unknown authorship, we are bound to conclude that this is by no means a product of chance, but of the creativecapabilities of the people and of the individuals who have been playing the important role of preserving and passing onthose compositions through the years and even through the centuries.

As regards Galicia, we must acknowledge, in this sense, both the popular pipers who saved so many bagpipepieces from oblivion and the choral masses which took on the task of dignifying popular singing while spreading andkeeping a great number of beautiful songs for posterity.

For their history of unyielding compromise with popular music, we must stress the labour of the "Real Coro Toxose Flores", from O Ferrol, the doyen of all Galician choruses, as well as of "Cantigas e Agarimos", from Santiago, and"Cantigas da Terra", from A Coruña, groups with whom we fully identify ourselves in this line of work, that is so muchneeded in order to secure the future of popular music and popular instruments, which are undoubtedly the livingmanifestation of a people's individuality.

Galicia being a country of deep musical traditions, it is not hard to find many cities, towns and even small villageswho maintain, among other musical groups, their own brass band. We must also remember them in this work, becauseto them we owe the training of many musicians who kept alive, often under very precarious circumstances, the spirit ofwhoever refuses to be swept away by passing fads which could have jeopardised the meaning of popular culture in aparticular time.

It is necessary, however, that we learn from the developments which have been made in countries such as Ireland,Brittany or Scotland, where the bagpipes stand on a par with the orchestral forces, mostly as a solo instrument, achievingperformances of great beauty. In these countries, there are prestigious composers who write pieces for pipes andsymphonic orchestra, with surprising results.

With this work we trust to make band musicians and Galician composers abandon the thought that the bagpipescannot tune in with the other orchestral instruments, so that the incorporation of our most characteristic instrument doesnot find any unsurmountable obstacles along an evolving path which should follow a natural course.

Page 51: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

ORGANISTRUM

The origins of this instrument and its place of provenance may never be fully explained, given the scarcity ofsometimes lost, sometimes forgotten data.

The first known iconographic testimonies come from the 12th and 13th centuries. Among them stand the capital ofSaint George de Boscherville, in Normandy, which is preserved in the Rouen museum, and the archivolt of the Pórticode La Gloria, in the Santiago de Compostela cathedral, whose builder, master Mateo, wanted to present it in apreferential place. In both representations we can see a very large hurdy-gurdy, which two seated musicians hold on theirlaps. The apprentice holds the instrument with one hand while his other hand grinds the wheel, which makes the stringsvibrate by friction. At the same time, the master plays the tune by pulling the keys.

In the Iberian peninsula there are other representations of the instrument in stone: twice in Estella, Navarra, in theportal to the church of St. Michael; in Toro, Zamora, in the northern portal of the Colegiata; in Soria, in the western façadeof the St. Dominic church; in Ourense, in the Pórtico del Paraíso of the cathedral; in Portomarín, Lugo, in the portal ofthe fortified church; at the synodal hall of the Palacio de Gelmírez, in Santiago,...

Other representations of the Organistrum can be found in countries such as France, Scotland, Germany andCzechoslovakia and this should be no wonder, given the primacy and unity of the Christendom at the time, as states theFrench scholar Louis Bonnaud.

Curiously enough, the instruments are represented with a different number of keys, but invariably with three strings,which leads us to think it was used for polyphony and the cultivated music of the time.

Taking as its model the representation in the Pórtico de La Gloria of the Santiago catedral, and after a rigorousresearch, the Obradoiro-Escola made a reproduction of the organistrum, which fulfilled an old aspiration of the craftsmenwho run the workshop.

ZANFONA (Hurdy-gurdy)We find this instrument throughout Europe under different names and shapes. Of uncertain origins, we may

associate it with the Organistrum, which the primitive organs displaced from the churches and convents in the 12th and13th centuries. Its size was reduced considerably, making it playable by only one musician. This new instrument was theSinfonía, the direct precursor of the hurdy-gurdy.

In his work "Del Origen y Reglas de la Música", the Spanish writer Eximeno refers to the 9th century Benedictinemonk Guido de Arezzo, saying that he reinstated and enhanced the musical system of the ancient Greeks, basinghimself on the hexachord or major sixth to form the scale starting from the note G, with a range of two octaves, which isprecisely that of the hurdy-gurdy, modified, perfected and individualised and therefore playable by the said monk, whoadapted the moving keys so that one person could handle them and grind the wheel at the same time.

The hurdy-gurdy was the instrument of choice of the troubadours of the Galaico-Portuguese lyrical school andmaintained its preponderance up until the 15th century, when it started on a slow, gradual decline that made it fall in thehands of unschooled blind men and beggars who robbed the instrument of all its prestige, until it was on the verge ofdisappearing completely, coinciding with the surge of the violin.

Page 52: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

In the 17th century the hurdy-gurdy was still taught in Galicia. The players took apprentices by means of publicagreements such as the one which, according to D. Francisco Fernández de Neira, notary of Betanzos, was signed onFebruary 24th, 1662, by Juan Diego, ploughman, resident in Santa Cruz de Mondoi, and Pedro de Coiro, a blind manfrom the same vicinity: "considering the said Juan Diego has a son named Juan Vázquez, who is also blind and devoidof sight, and desires to learn to play the instrument of sanfonia, he agreed with the said Pedro de Coiro to teach JuanVázquez to play the instrument in three years, and equip him with an instrument and the corresponding tools of the trade,with the provision that if in two months' time he should find that the said Juan Vázquez is not able to learn the said trade,he would then dismiss him and send him back to his father so that he finds him another occupation". This Juan Diegoagreed to pay Pedro de Coiro six ducats a month for his son to receive three years of teaching and furthermore statedthat "he should furnish clothing to his son and a servant to walk beside him and assist him" (annotated by PérezConstanti in one of his collections of documents from the archives of Santiago, and reprinted from Don FaustinoSantalices's book La Zanfona).

The hurdy-gurdy experiments an important surge in the France of the 18th century. It becomes the favouriteinstrument at the court and it achieves great perfection, already having the shape and characteristics of the current Vielle.Thanks to the luthiers and the composers, it earns a place among the cultivated instruments of the time. The princessesand ladies of Louis XV's court amused themselves by playing the hurdy-gurdy. Queen Marie Antoinette was an expertplayer herself. Musicians such as Haydn and Vivaldi composed works for vielle, and many learning tutors werepublished, among which stands, for his completeness, that of Michel Corrette, organist of the Jesuit college in Paris,1738: Méthode pour apprendre à jouer la vielle.

Fortunately, after the patient and laborious research carried out by the Ourense lawyer and musicologist FaustinoSantalices, the hurdy-gurdy was heard again, played by his own hands, on July 27th, 1952, at the Pazo de Xelmírez inSantiago on the occasion of the opening to the public of this jewel of the secular Romanic architecture. Ever since thatday, there are many young musicians and composers who discover the hurdy-gurdy and its wide possibilities to performnot only traditional but also chamber and even contemporary music.

Nowadays there are several craftsmen who work in its construction and continuous enhancement. Seemingly, itsfuture rests assured.

Working:The hurdy-gurdy belongs to the instruments of strings scraped by a wheel. The player grabs the crank with one

hand and, grinding it, makes the wheel to spin. The wheel scrapes the strings, producing the sound.The instrument has five strings of gut and metal braided gut:a) Three singing strings inside the keybox. These strings are not fretted by the musician directly, but by little

tangents fitted in the keys. When the keys are pressed by the player, the tangents modify the vibrating length of thestring, producing the melody.

b) Two drones which produce the pedal notes of the instrument and state its tonality.

PERCUSSIONBeating different sound materials was probably the first manifestation of instrumental music. People used sundry

everyday objects: bones, shells, wooden pieces and, of course, their own hands.

Page 53: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

As regards the wide family of percussion, there is in Galicia a great variety of instruments of different shapes andmaterials, all of them intended to provide a rhythmical accompaniment for pipe tunes and traditional songs and dances.

PANDEIROIt is a wooden frame covered with two kid skins and furnished with small bells inside.There are several ways to play it: hung from the neck or from the hands by means of straps for the thumbs; it can

alternately be tied to the waist or over the chest, held by both arms.It used to back the so-called "cantos de pandeiro" and it was also employed by the guides who accompanied the

blind men's songs. Nowadays it is mainly useful for accompanying singing and as a rhythmic lead instrument in thepandeirada dance.

In the pallozas (very old, round buildings with conical straw roofs that may be found in some Galician mountainareas) of Piornedo was found a huge pandeiro for four hands that used to be played, as it seems, to fend away storms.

TAMBORIL or REDOBLANTEIt is the percussion instrument that most often provides the accompaniment for the pipes and, for that same reason,

the most commonly found.It is composed of a wooden, cilindric, hollow body and two wooden rings above and under it which press two skins

against the main body. On the lower one are a few string drones, generally made of gut.We cannot speak of a traditional tamboril as regards its size, because engravings and photographs show them in

many types. The snare drum of the brass bands was also frequently used.The tamboril is usually played hanging it from the waist, although there is a less spread playing technique consisting

of hanging the instrument, of a smaller size, from the wrist.After the surge of pipe bands, another kind of tamboril with skins of synthetic material and metallic snares is now

being used in order to be more prominent in the group, because the traditional tamboril has a soft, opaque tone thatcannot be fully appreciated when it sounds together with many bagpipes, which would always place it on a secondaryplane.

PANDERETA (Tambourine)It is composed of a rigid, circular frame with a skin stretched on one side and moving metal discs all around. The

size varies according to the geographic area; in Lugo the tambourines were bigger than the current ones and had onlyone row of metal discs.

The playing technique entails basically holding the tambourine with one hand, which performs all the movements,while the other hand gets beaten with the instrument, with only the fingers moving. The characteristic rolls may be donewith all fingers of the beaten hand, as is most appropriate.

The tambourine was mostly played by women, for instance in traditional groups of pandereteiras such as "AsPandereteiras de Mens", who employed a special style, beating usually with the fist while they sang, fulfilling anentertaining role in folk festivals.

There are also skinless tambourines called "Ferreñas", but they are seldom in use in Galicia anymore.

Page 54: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un

We must mention, finally, the "Pandeira" or round pandeiro, which, although similar in shape to the pandereta,differs from it in the fact that it has no moving metal discs. It was played by the pandereteiras when they sang oraccompanied dancing.

TARRAÑOLASA set of two independent, rectangular pieces with resting points for the fingers. The most commonly employed are

the wooden ones, although they can also be made out of slate, smooth stones or even a pair of pork ribs.The name varies in the different areas: tarrañolas, texoletas, castañetas.Their popular use was very common, but they were also employed in cultivated music, as demonstrates their

representation in miniature number 330 of the Cantigas de Santa Maria. Newly adopted into traditional music after a timeof dangerous oblivion, their rich sound and rhythmic possibilities are seeing them through a period of gradual recovery.

BOMBO (Bass drum)Also called "Milagriño" in some areas, its use in traditional music coincides with the surge of the pipe groups, a

relatively recent development in our country.Always underrated, it is, however, a very important instrument because, together with the tamboril, it takes on the

task of marking the rhythm, in time or in counterpoint, to make forte and piano passages or to differentiate betweenseveral sections.

As with any other instrument, simple as it may seem, a good technique is neeeded to play it, together with someother qualities that guarantee the rhythmic assurance necessary for a good musical performance.

CHARRASCOIt is a long wooden mast whose upper part is fitted with a frame with several rows of metal discs which sound when

beaten with a stick. A length of wire going from the frame to the middle zone of the mast allows it to produce the soundof several tambourines playing together. The base of the mast is beaten upon the ground at the same time, stressing thebeat.

This was a very popular instrument in the area of Cuntis, Pontevedra, where young men used to play it toaccompany the pipers in marked festivities such as Twelfth Night or Carnival.

It is currently being incorporated in sundry musical groups, most especially in pipe bands, for its richness of rhythmand sound and its flashiness.

CUNCHASAs the name implies, the instrument consists of two scallop shells which are beaten or rubbed together to produce

the sound.There is no particular technique to play them, but their great rhythmic possibilities make them widely used to

accompany both pipes and singing.

Page 55: Print LIBRETO INSTRUMENTOS · 2019. 12. 23. · de Vigo, funciona o Obradoiro-Escola de Instrumentos Musicais Populares Galegos, que desenvolve as súas actividades para acadar un