nïm chuwäch k’iyirisanem: tajin runuk’ik’ ruk’aslem ri chwa’q kab’ij pan iximulew

Upload: wuqu-kawoq

Post on 11-Jul-2015

326 views

Category:

Documents


0 download

DESCRIPTION

Memorias de la Conferencia Futuros Colectivos 2009

TRANSCRIPT

Nm chuwch kiyirisanemTajin Runukik rukaslem ri chwaq kabij pan Iximulew

PETER ROHLOFF ANNE KRAMER DAZ JUAN AJSIVINAC SIAN

Elesoy Wuj Wuqu Kawoq

Ms que desarrolloMemorias de la primera conferencia bienal sobre desarrollo y accin comunitaria

PETER ROHLOFF ANNE KRAMER DAZ JUAN AJSIVINAC SIAN

Editorial Wuqu Kawoq

Rupam Wuj

Nabey taq tzij (Prefacio) Kitzijol ri ajtzib (Sobre los autores)

iii vii

I1

Pa QachabalRi Kichojibal Ixoqi e Chojibl Kaslemal Diana Santana chuqa Regina Tames Rupalbal Tijonk pa Kai Chabl pa Tijonijay Deborah Greebon Ri taq Mechanpomal Moloj chuqa ri Ixoqi Erin Beck "Jachoj Ajtj taq Molaj aj Ruwachulew" Shom Dasgupta Meilinem pan Iximulew Peter Rohloff Kikasbaxik ri Maya taq Chabl pan Iximulew Ixqanil, Judith M. Maxwell i

1

3

2

9

3

19

4

53

5

61

6

69

ii 7 Taq Kayewal Man Echobon Ta Kedron Thomas

RUPAM WUJ

103

II En Espaol8 Los Derechos de las Mujeres son Derechos Humanos Diana Santana y Regina Tames Educacin Primaria Bilinge desde el Aula Deborah Greebon

115117

9

125

10 Las ONG y las Mujeres Erin Beck 11 Desnutricin en Guatemala Peter Rohloff 12 Revitalizacin de los idiomas Mayas de Guatemala Ixqanil, Judith M. Maxwell 13 Consecuencias Imprevistas Kedron Thomas Bibliography A Kaka taq tzij (Kaq Es) B Neologismos (Es Kaq)

137

169

177

211 223 233 253

Nabey taq tzij

Chi rij ri toq xjuch ri Rujunamil Ruxlanibal Kux pan Iximulew pa juna 1996, e ky samajela richin ri kiyirisanem peraj, ri e ko pa re amaq re, ja jun ri e aj jukan taq amaq, xkoyobej nimaq taq jaloj chuqa kaka taq ramajil richin ninukutj ri man junam ta kiwch chi kikojol ri Maya taq amaq chuqa ri man e Maya ta chi rij ri raxnaqil, kiyirisanem pwaqil chuqa winaqil. Chi rij yan ri 15 taq juna tijuch ri Uxlanibl Kux, juba ok taq jaloj e banon, po katzinel yeqanataj ri jujun tz xeqi, achiel ri tijonk pa kai chabl. Po man ruma ta ri, ri runaojil kaka jamalil chuqa ri ruchutinisanem chanpomal man kiyaon ta qij richin ebanon chaqa chik taq jaloj. Ruma ri rukayewal pwq chi jun ruwachulew, ky winaqi nkikch ri man jun nkitobej ki pa ruwi kiwain qij qij, chajchj ya chuqa ri ruxe chajinem. Richin niqapj rij re xqatzijoj qa, katzinel niqachb ri kitzukik taq Mechanpomal moloj wawe Iximulew; pa juna 2,000 kitziban ki 2,000 taq Mechanpomal moloj, wakami kitziban ki 10,000. Po man ruma ta ri, ri kisamaj ky samajela, taq aj tinamt moloj chuqa kaka taq tijsamaj pa ruwi ri retamabalil winaqilem chuqa ri rukiyirisanem winaqil nkijikiba chi ky nimaq taq samaj, ri e mechanpomal man etikirnq ta kitzukik kamonel taq xeel, ni xa ta ka ja ri niwachin ri nikiqi. Richin yesol kij re jujun taq kayewal re, xkiml ki jun molaj kany naoj e aj wawe amaq chuqa e aj jukan taq amaq, chuqa amaqel ukwy taq bey pa Km ri 23 ka pa 25 qij chi re ri ruiii

iv

NABEY TAQ TZIJ (PREFACIO)

laj rik ri juna 2,009. Janila jebl xubn chi qe ri samaj ruma xeakaxx taq tzijonem, ri xkisl nimaq chuqa jalajj taq naoj. Rikin ri chobonel taq tzijonem chuqa xekut ky taq tzijonem rikin samaj kuma ri taq mechanpomal moloj, ri janila ky kiqion kikin ri taq kinuksamaj. Pa re natan naoj re, yewachin pe chuqa yeqatzajba jujun chi ke ri taq nimaq taq tzijonem, niqarayibej chi janila ta rejqalem richin ri rukiyirisanem rubanobalil, ruwinaqil, rupwaqil chuqa runaojil Iximulew.

Ri e achajtzibPeter Rohloff y Anne Kraemer Daz.

Prefacio

Despus de la rma de Los Acuerdos de Paz en Guatemala en 1996 la mayora de trabajadores en el campo de desarrollo, tanto nacionales como internacionales, esperaron cambios profundos y oportunidades nuevas para corregir las disparidades entre los pueblos maya y no maya en cuanto a la salud, el desarrollo econmico y social. Despus de 15 aos de la rma de la paz, ha habido poco cambio, aunque vale mencionar algunos xitos como por ejemplo la educacin bilinge. Sin embargo, la poltica neoliberal y la contraccin del sector pblico no han permitido hacer mayores cambios. Debido a la crisis econmica mundial, mucha gente se tiene que enfrentar a un nivel de inseguridad imprevista en cuanto a acceso a comida diaria, agua potable y cuidado bsico. Tomando en cuenta esta situacin, es importante analizar el crecimiento rpido de organizaciones no gubernamentales (ONG) en Guatemala. En el ao 2000 se registran por lo menos 2,000 ONG trabajando en Guatemala. En la actualidad se registran ms de 10,000. Sin embargo, las experiencias de muchos trabajadores, organizaciones comunitarias y tambin estudios recientes de antropologa y desarrollo social demuestran que muchos proyectos no gubernamentales no han podido crear bases sostenibles ni obtener resultados permanentes. Con el motivo de analizar estos desafos, un grupo de investigadores nacionales e internacionales y lderes comunitarios se reunieron en Santiago Sacatepquez del 23 al 25 de octubre del 2009. v

vi

NABEY TAQ TZIJ (PREFACIO)

Fue una experiencia nica, porque se tuvo la oportunidad de escuchar presentaciones que abarcaron temas amplios y diversos. Adems de presentaciones analticas tambin hubieron varias presentaciones prcticas por varias ONG que han tenido mucho xito en sus programas. En esta memoria, hemos reproducido algunas de las presentaciones claves y esperamos que sean de inters para desarrollo cultural, social, econmico y poltico de Guatemala.

Los editoresPeter Rohloff y Anne Kraemer Daz.

Kitzijol ri ajtzib

Diana Santana es Sub-Directora de la Ocina Regional Amrica Latina de Planned Parenthood Federation of America. Regina Tames es Ocial de Programas de la Ocina Regional Amrica Latina de Planned Parenthood Federation of America. Deborah Greebon exbecaria de Fulbright en Guatemala en 20082009. Erin Beck exbecaria de Fulbright en Guatemala en 2008-2009. Shom Dasgupta es mdico y antroplogo de la University of California Los ngeles. Peter Rohloff es mdico e investigador de la Escuela de Medicina, Harvard University. Ixqanil, Judith M. Maxwell es antroploga y lingista de Tulane University. Kedron Thomas es antroploga de Harvard University. Anne Kraemer Daz es estudiante de doctorado en antropologa de Kansas University.

vii

Part I

Pa Qachabal

1

Chapter 1Ri Kichojibal Ixoqi e Chojibl Kaslemal: Ri rusamaj ri PPFA

D IANA S ANTANA

CHUQA

R EGINA T AMES

Ri Planned Parenthood Federation of America (PPFA) jun moloj aj jukan amaq chuqa aj Mechanpomal moloj. Ri PPFA ja re ri nabey moloj xtzukutj pe ojer chuqa ri janila nm pa ruwachulew, ntoon pa ruwi ri Raxnaqil Sinank chuqa Raxnaqil Alank (RSRA). Ri ruxeel rusamaj runaoj chi kijujunal ri winaqi ko ri kichojibal richin jampe xkebeok teej tataaj, chi ri akwal tajowx chuqa chi ja ri ixoqi kejikiban chuqa kenaojin ri kikaslem. Akux kiqajarik re taq chojibl re? Ri PPFA nunimaj pa ruwi ri yonil samaj, ri nsamj kikin ri winq janila e meba, nkiya utzilj taq samaj, akuchi nya kejqalem re kulunela. Nqax chi qawch chi ri Raxnaqil Sinank chuqa Raxnaqil Alank ko rejqalem pa ruwi naojil, ruma ri yeqanataj ri kichojibal sinank chuqa alanem. Jun rutzetbal ri taq kichojibal sinank chuqa alanem nusl rij chi ja ri winaqi kenaojin eqal chi nkijikiba chi rij ri kisinanem chuqa kalaxik, akuchi man jun nbano chi ke, ko ta yechajin kichin, yetzilx chuqa xa ba achike chi oyowal. Ri kichojibal sinank chuqa alanem nkijikiba chi nuya chuwch chuqa nunabej pa ruwi ruba3

4

RI KICHOJIBAL IXOQI E CHOJIBL KASLEMAL DIANA SANTANA CHUQA REGINA TAMES

nik ri sinanem. Re choboj re nuya retal achoq ikin tikirel yasinan, jampe chuqa achike rubeyal nabn chuqa ri alanem, achiel we nawajo chuqa ka man nawajo nkoje awalkwal chuqa jampe tikirel. Chuqa ko chupam ri chojibl, ri netamx chuqa nkoje pan aqa ri kamonel, tz, tikirel chuqa ri e utzilj taq beyal, ri e chay richin nya retal ri alaxk, ke ri chuqa ri chojibl utzilj taq kulunk richin ri raxnaqil, ri nkiya ta qij chi re ri yawa ixq chuqa richin man jun kayewal pa taq alaxk Ri ruchojibal sinank chuqa alanem e ruchojibal winq, ko ruxeel pa ruyaik retal ri yonil samaj chuqa ri jaml kiwch winq pa ruwi ri sinank chuqa alanem, akuchi manq ri tzilanem chuqa man nya ta rukojol we ixq o achi, ri rujuna, ri rubeyal rubanobal chuqa ka ruwinaqul pwq. Ruma rere, ri PPFA nunimaj chi ri ixoqi ko kichojibal chi rij ri etamabl chuqa ri rucholajil tz taq kulunem. Ri qasamaj ntoon richin nsamajx rij ri manq taq kulunem achiel chuqa ri manq etamanem, manq naonem chuqa richin majun kipabaxik ri rutaqanem tzij. Ri PPFA kai rusamaj ko chi nusamajij. Yeqato taq moloj rikin pwq, tijonem chuqa kipixa richin nkink chuqa nkinimirisaj taq naoj samaj chi ninimr rukulik ri taq kulunem pa ruwi ri Raxnaqil Sinank chuqa Raxnaqil Alank, richin nbanatj ri raxnaqilal sinanem, chuqa richin nya ruchuqa ri taq naojil nkisamajij ri kichojibal sinanem chuqa alanem. Ri qasamaj pa re taq tzukk naoj re, ja ri ukwy chuqa taq samajibl, tok rikin kokj taq ruwch pwq chuqa kipixabanik juley chik taq moloj pa re peraj richin tok. Ko bey re, yeqachibilaj pa ruwi ri samaj toq xkis rokisaxik ri pwq. Ri qatoik pa yonil. Yeqakanoj jalatajinela juley taq moloj, ri nkajo nkiya utzilj taq kulunem pa taq kojlibl, akuchi man e aponinq ta re taq kulunem re. Man konojel ta ri juley taq qamoloj e moloj, ri nkisamajij ri Raxnaqil. Ky chi ke re taq moloj janila etaman kiwch pa tinamt, rikin ka ri qatoik nkixm samaj kikin juley taq ruperaj samaj, achiel pa kokj kaybl, tijonem, rukiyirisan-

5 em tinamt chuqa ruchajixik ri kaqiqbl richin nqi ri tz najowch pa kiwi ri taq tinamt. Yojsamj kikin taq moloj pa ruwi taq cholon naoj ri yerutzila rukaslem ri aj tinamt, akuchi ko toq ko ruchojinik, ruchabl. Ri taq moloj rikin juba tajin yesamj pa tinamt richin nkibn rutzil ri kaqiqbl, yojtoon richin nkoje chuqa netamx nokisx ky rubeyal ri mealanel. Chuqa rikin juban jun moloj, ri nsamj kikin taq animajnq tinamt richin nya ri raxnaqil sinank chuqa alanem, o chuqa taq moloj ri yesamj kikin taq alabo richin ninimirisx kinaoj pa ruwi ri raxnaqil sinank chuqa alanem. Chi jun ruwachulew ri PPFA nsamj kikin yal wachinq, tijonela, samajela, kaml taq bey chuqa tzuky rukaml bey chuqa ri nkajo yesamaj richin nbanatj jaloj pa taq winaqirem. Ko chi qakux richin nqaya tzaqt chuqa akaxanel taq kulunem, ruma ri taq achoq uma itzel richin ri rukojlem taq winaqirem, taq rutaqanem tzij chuqa taq naojil. Yojsamj pa 11 ramaq ri Africa, Asia chuqa pa ruqajibal ri Abya Yala pa ruperaj nuksamajil chuqa ruwachulewil, akuchi ko janila rajowaxik chuqa juba ok tok kuma ri aj ruwachulew. Yeqato taq moloj chuqa nimaq taq samaj samajin kuma ixoqi. Ruma ka ri, ko chi qakux chi nqato ri ruyaik taq kulunem pa taq kojlibl, akuchi janila qatoj. Pa rujunamil yeqato taq naoj richin ruyakik ri rukojlem winaqirem, rutaqanem tzij chuqa naojil. Ri yakoj kojlibl rukwaan kamelank chuqa kichajixik ri taq chojibl kaslemal, ri e nimaq taq ruxeel ri nimirisanem. Ri kitzijol chuqa kichajik taq kichojibal winq, jun xeel najowx nqi ruma ri PPFA chuqa chi ko tukm pe pa taq juna richin ri ruyaik taq kulunem. Pan Iximulew yojsamj pa rutinamital Boko, Armita, chi Bukulew, Peten, Retal Ulew, Bulbuxya, xe Chiman chuqa Tzolojya; nqajo yojapon pa chaqa chik taq tinamt ri chwaq kabij. Pan Iximulew janila ko ri qajnq ri retanel Raxnaqil Sinank chuqa Raxnaqil Alank. Chi kikojol ri taq xtani juba ok nokisx ri mealanel pa ronojel25%, po 10% chi kikojol ri maya taq ixoqi. Netx chi ri 42% xtani, ri e ks pa taq rulewal ruqa raqn tinamt, nkoje

6

RI KICHOJIBAL IXOQI E CHOJIBL KASLEMAL DIANA SANTANA CHUQA REGINA TAMES

ri nabey kal chuwch ri 19 kijuna chuqa chi ri 95% e kulan chik. Ke ri chuqa, pan Iximulew manq ri kuly tok richin rutzuqik ruchajixik akwal, ri yalan ta e tz chuqa xa xe ri 41% yeto kuma ri etamanel taq winaqi toq yealan. Pa ri rukux Abya Yala ja ri 77%. Jujun chik taq ruwch naoj chi rij ri raxnaqil pan Iximulew, yecholajx qa wawe: Chi re ri 1,000 ixoqi, e 66 ri man nkaj ta ri yawa ixoqink. Ri etanel richin ri alanel ixq chi kikojol ri xtani (ri 15-19 kijuna) ja ri 114 chi kikojol ri 1,000, ri janila jotl chuwch ri rujunamil jachojil chi ja ri 80 chi kikojol ri 1,000 ixoqi. Ri tzaqoj pan Iximulew, xa xe nya qij toq ko pa kayewal rukaslem jun ixq. Man ke ta ke ri, etam 65,000 man eajowan taq tzaqoj juna juna wawe pan Iximulew, ky ri qopoj taq xtani chuqa xtani ko chik kinaoj, ri rukamon pe chi janila kayew rukamon pe pa kiraxnaqil chuqa kikaslem ri taq ixoqi ri. Netx chi 21,600 ixoqi yeapon pan aqomabl jay juna chi juna, ruma kayewal po man ajowanel ta taq tzaqoj. Juley chik yekm chi taq kochoch ruma kixibiril richin nkikanoj kitoik richin kaqomal. Chuwch ri PFFA, janila nqax chuwch ri ximoj chi kikojol ri kichojibal winq, ri nimirisanem chuqa ri junawch. We re oxi taq temebl re man junam ta yesamajx, kayew richin xtiqi jun wachin o jun tzaqt tzetoj, ri nkibn ta utzil pa kikaslem ri winaqi. Rere majun ta kaka, ruma ky mul retaman chik ri Kimoloj Amaqi, akuchi ri janila rejqalem richin ninatj ja ri Tzijonem Aj Ruwachulew chi rij Kichojibl winq xban pa Viena ri juna 1,993. Katzinel chi toq yojcho chi rij Kichojibal Winq chuqa tiqasikij ri kichojibal ixoqi. Katzinel nya retal! Achiel ta chi nwachin, po man ke ri ta, ruma man junelk ta nya o ntun apo ri ruwch

7 naoj chi rij pa kichojibal winq, qalj ka re toq yetzilx ruma ri kibeyal chuqa kibanikil. Achiel qetaman, ri tzilanem rumejon chi jun ri ruwinaq ri Iximulew, ja re jun retal chi rij ri ritzelanik kichojibal ixoqi, jikl pa ruwi ri kichojibal chi rij alanem chuqa sinank. Re itzelank re man tikirel ta njechx kan pa rukux naoj chi rij nimirisanem ri xtiqion ta. Pa jun chik peraj, chi ri taq kutunk pa ruwi ri ruchojibal sinanem chuqa alanem e ruchojibal winq. Ri ruchanpomal Iximulew ko chi nubn chi nbebanatj re taq kichojibal winaqi, tiya kiqij ri ixoqi chuqa ri taq xtani, ruma janila yaon pa kayewal ri kichojibal. Achiel etaman, ri rubeyal rukaxnaqil sinanem chuqa alanem ri kimolaj ixoqi pa jun amaq, nuya retal ri rubeyal kaslem pa ruwi ri ruwinaqul pwq. Pan Iximulew, ri 2.4 ixoqi chi re ri 1,000 yekm ruma taq kayewal toq yealan. Man ke ri ta rikin ri Taqanem tzij chi rij Planicacin Familiar richin ri 2,006, e ky ixoqi, ri e ko pa ruqa raqn tinamt chuqa ri Maya taq ixoqi, man nkikl ta taq naoj pa ruwi ri jikl chuqa utzilj taq rucholqatoj alanem. Re taq chojibal re, man e sipank ta chuqa man xa xe ta kichin juley winaqi, xa rusamaj ri Chanpomal, achiel wawe, rusamaj ri ko chi nban pan Iximulew. Ri Iximulew rutziban apo rubi pa ky Naojinem, achiel pa Naojinem chi rij ri Rukisik ronojel rubeyal ri tzilanem chi kij ri Ixoqi, ri Americana Naojinem richin Nqat, Nya Rejqan chuqa Nikis ri Oyowal chi kij ri ixoqi, ko chaqa chik. Re taq pajqalem re man wawe ta yekis, xa ja ta re ri yeqalajirisan ri runaojil saqamaq chuqa ri rubeyal nubn ri Chanpomal. Jun chi ke ri taq pajqalem, ja ri kitijoxik chi ixoqi chi achia taq rusamajel chanpomal. Ri PPFA nsamj kikin ajtij taq moloj, achiel ri ajtij aqomanela, nya kitoik pa ruwi retamabal chuqa runaobal jujun taq naoj chi rij ri tzaqt Raxnaqil Sinank chuqa Alanem, richin yekiyr ri e ajtij ko ketamabal, ri xketikr ta xkesamj pan amaq pa jalajoj taq aqomabl jay chuqa richin tikichojij chi re ri Ruchity Raxnaqil chi tubana ri ko chi nubn.

Chapter 2Rupalbal Tijonk pa Kai Chabl pa Tijonijay

D EBORAH G REEBON

Nabey taq tzijChupam re samaj re xtinsamajij oxi taq naoj. Nabey ninya apo rutzijol ri tzaqt ruwachin runimirisanem ri tijonk pa kai chabl pan amaq chi rij rubanobal chuqa ri taq ruraybal. Ka ri xtinsl rij ri samaj chuqa jujun taq ruwch naoj xenwl. Pa rukisibl, ninya jujun taq rutzijol richin ri jaloj. Ri woyoben nkut chi rikin ri nbix Tijonk pa kai chabl pan Iximulew rikin juba man xkeruwachij ta ky winaqi, ri xkecho kai chabl, chuqa chi jun nimalj jaloj chi re ri tzetoj janila katzinel richin man xtikulwachitj nm sachoj chi rij ri maya taq chabl chuqa ri maya banobl.

Tijonk richin JunamaxikKy chi ke ri runaojil Iximulew, ri taq runaojil tijonk junelk ko kiraybal chi njunamx ri maya taq chabl chuqa taq banobl 9

10

RUPALBAL TIJONK PA KAI CHABL PA TIJONIJAY DEBORAH GREEBON

rikin ri kaxlan. Richin nichutinisx ri maya, o naya ketamabal ri achamaq, rikin ri naoj chi netamx nabey sikinem pa nabey chabl man kayew ta xtubn chi xtetamx jun rukan chabl.

Tijonk pa Kai Chabl pa Quchnaoj (EBI)Re jun naoj re xkoje pe ruchuqa, jun tojtoben nuksamaj chi rij ri nabey rupalbal tijonk xtikr pe pa 1,979 kikin 10 tijobl chi ke ri 4 nimaq taq chabl. Ri tijonk pa kai Chabl pa Quchnaoj wawe pan Iximulew, achiel runaoj ri Saqamaq, eqal taq naojil xetzukutj pe, ja chi toq xnuk jun ruqa ri Ruchity Tijonk, ri Tijonk pa Kai Chabl. Wakami ri Tijonk pa Kai Chabl pal pa kiwi 1,200 rupalbal tijobl pa 12 maya taq chabl. Man ruma ta ri, 25 yan juna ruchajin samaj, xa xe jun rox peraj chi ke ri maya taq akwala nkikl ri tijonk pa kai chabl. Kaka taq ruwujil ri Tijonk pa Kai Chabl nkiya rutzijol chi jujun chi ke ri nimaq taq kiraybal ri Tijonk pa Kai Chabl kitzeqelben chi tiya retal ri tz kiwinaqul chuqa ri kibanobalul ruwachinel ri amaq chuqa richin nuto chi nkis ri tzilanem chuqa ri jechunem. Ke ka ri, jun ruwujil saqamaq, telesx kai kan juna, achiel qitzij ba ri nusikij, nujikiba chi pa rutikiribal ri Tijonk pa Kai Chabl, jun rubeyal richin rutikiribal kutik -man kai chabl ta- ri nuya rejqalem ri rukutik, ri rusikixik chuqa ri rutzibaxik pa maya chabl xa xe pa nabey rubalbal tijonk, po ka ri aninq njalwachx apo pa xa xe jun tijonk, pa kaxlan.

Maya TijonkPa rukisibl lajuj juna, ri maya taq winq kitzijon rij ronojel ri taq rukux rusamaj saqamaq richin rusamajixik ri tijonk pa kai chabl, pa taq 1,994 xkichp rusamajixik maya rubeyal tijonk kichin rije pa jujun taq tijobl. Re jun kambl tzij re rukwaan rukux naoj, ri esamajin chik chuqa etaman chik kiwch pa tijonk

11 pa kai chabl, po jun wi chi kiwch ri chanpomal taq nuksamaj, ruma nuya kejqalem ri ojer maya taq etamabl, achiel ri maya ajilank. Jun molaj "maya taq tijobl" kitalun ki chi jun ri amaq, nkisamajij kaka taq tijonk chi rij re jun kaka rubeyal tijonk re. Pa 2,005 xeajilx 56 maya taq tijobl kinukun ki pa kai cholajin taq tijonk, ri kiximon ki, po yalan e jalajoj, ri etaqen pa runaojil chuqa pa rutijoxik ri CNEM. Rikin ichimoloj pwq, re taq tijobl re ko re nkikutuj juba rajil chuqa, ko re man nkikutuj ta rajil chi ke ri nkibekulu tijonk, ruma ka ri yalan nkatzin chi ke ky meba taq achalalril. Ri maya tijonk nukanoj chi niko ri jechunk chi rij ri yaoj naoj pa ruwi tijonk chuqa nurayij chi njalatj ri maya tijonk richin nqat ri tzilanem chuqa ri junamaxik nkibn itzel chi ke ri rucholajil banobl chuqa chi ka ks ri maya tinamt. Rutzeton rij ri ejqalem: maya qubabl kux, maya naoj, tok pa tinamt chuqa kicholtzibanem ri amaqi taq chabl. Tijsamaj ebanon pa kajkal lajuj taq juna nkikt chi ri rukambl tzij ri CNEM nuchutinisaj ri malin tijonk chuqa ntoon rikin ri kajowabal.

Tijonk pa Kai ChablPa kai ajchanpomal taq rupalbal tijobl chuqa ri maya taq ichtijobl ko jalajoj taq kayewal chi rij ruyaik ri tijonk pa kai chabl, achiel man jun ri runukulem tijonk, etamanel chuqa ajkaichabl taq tijonela chuqa chi rujunamaxik kitzibaxik ri maya taq chabl. Ri Ruchity Tijonk rubanon nm taq samaj chi kij re taq peraj re, po bama ronojel ri kisamajin ri Chity chuqa ri CNEM kiyaon kikux richin runukik ruxeel ri Tijonk pa Kai Chabl, man ja ta chi nupj rij ri banon chik. Tzetl chi re jun moloj re janila nkatzinri tijonela ko chi yetijx chuqa ri runuksamaj tijonk ko chi etzibatlpo yalan man etaman ta achike tajin nkulwachitj pa taq ajkaichabl tijonijay chuqa ri nubn chi re ri kuchuqa tijoxela. Toq ri Chity nunimirisaj rulewal ri Tijonk pa Kai Chabl,

12

RUPALBAL TIJONK PA KAI CHABL PA TIJONIJAY DEBORAH GREEBON

nkoje pe janila rejqalem netamx rubeyal nban pa tijonijay.

Ri TijsamajRe tijsamaj re nrokisaj choly taq tzuuj pa tijonijay chuqa taq kitojtobenik tijoxela richin ncholajx achike rubeyal nqalajin ri tijonk pa kai chabl pa rutijonijay nabey rupalbal tijonk chuqa rox rupalbal tijonk chi jun, chuqa richin nijunamx ri tijonk pa taq Tijonk pa Kai Chabl tijobl chuqa ri maya taq ichtijobl. Xtinchb rij rokisaxik ramaj, rubeyal rukutik, rusamaj ri tijoxel chuqa rokisaxik chabl. Pa rukisibl ri juna 2,009 xinkt ri taq rukisibal naoj chi rij re tijsamaj re chi kiwch ri Ruchity Tijonk, chi kiwch ri CNEM chuqa chi kiwch ri taq tijobl xetzet, richin ta rutoik runimirisanem ri tijonk, ntikr tzijonem chuqa richin rutaluxik ri taq chojmirisanem

Rubeyal samajXinbn kaji ik chi rukolik taq retal naoj pa waqxaqi rutijobal kaji jalajj tinamital pa ruqajibal qij. Pa jujun kojlibl xintzu ri tijonk pa nabey chuqa pa rox rupalbal tijonk pa jun maya ichtijobl chuqa pa jun rutijobal chanpomal ajkaichabl. Xentzu ri taq tijonk richin ninpj rij ri rokisaxik ramaj chuqa richin ruyaik chi ke ri tijoxela jutanaj taq uchuqa tojtobenk nukun kuma ri aj Ruchity Tijonk. Chuqa xenbanala yaloj taq kutunem chi ke ri taq rutijonela tijonijay chuqa kikin ri rukaml taq bey ri tijobl.

Ri Retal ChaojNabey xinraybej xencha ri taq tijobl pa ri kaji nimaq taq chabl, ri kayewal xinwl chi majun maya taq ichtijobl richin rupalbal tijonk pa kulewal ri Mam chuqa ri Qeqchi. Ruma ri, pa rukisibl xecha kaji jalajoj taq kulewal ri Kaqchikel chuqa ri Kichee. Ri

13 maya taq ichtijobl echapon kuma kai moloj kitziban ki pa CNEM: ri ARSCEM (Asociacin de Representantes de Centros Educativos Mayas del Nivel Primario) chuqa ri ACEM (Asociacin de Centros Educativos Mayas del Nivel Medio). Pa jujun taq tijobl xikoje pa ri nabey chuqa pa rox rupalbal tijonk, ruma chi ri Tijonk pa Kai Chablchuwch wuj- nuya rukux rikin ri ajkaichabl tijonk xa xe pa ruxe tijonk ka pa rox rupalbal tijonk. Chi re ronojel xinml taq naoj chi rij 347 tijoxela pa 16 taq tijonijay.

Ruwch taq tijobl richin ri retal chaojToq xinchp rutzetik ri taq retal naoj, xinya retal chi ri taq tijobl xeqa pa jalajoj taq ruwch, ri rikin juba xtusl ri taq jaloj ko chi kikojol ri taq tijobl, ninnaojij chi janila kejqalem re taq jaloj re. Ruma chi ri maya taq tijobl kitzeqelben rukolik ri chabl, ri sachinq chik, e ko pa taq rukux tinamt. Ri taq Tijonk pa Kai Chabl tijobl xa xe ko pa taq ruqa raqn tinamt. Xa ri Ruchity Tijonk nuya rejqalem ri ruchabl chuqa rubanobal kaxlanruma rutzijol pa jujun taq ruwujil- pa rutzetoj ko runaoj ri man nya ta ajkai chabl tijonk pa taq rukux tinamt, akuchi konojel ri winq yechon chik kaxlan. Konojel ri taq Tijonk pa Kai Chabl tijobl xenkulbej e ko pa ruqa raqn tinamt. Janila kayew chi xinapon pa jun, ruma konojel ri teej tataaj man nkichabej ta ri kaxlan. Pa rutzij ri Ruchity Tijonk, ri maya junilal chabl ja ri 13.5% chi re ri amaqel chuqa kan nuya retal chi rij ri ramaqel ruqa raqn tinamt. Jujun taq retal naoj xinkt pa rukisibl taq tzij chi re re samaj re, ewelesan kan ri taq retal naoj kichin ri taq junilal chabl tijobl richin nya retal ri ruwch beyal yewachin pa ri chaqa chik taq tijobl.

14

RUPALBAL TIJONK PA KAI CHABL PA TIJONIJAY DEBORAH GREEBON

Taq Ruwch RamajRi taq retal naoj nkikt chi ri taq tijonela chuqa ri kinaoj ri tijoxela chi rij ri maya chabl chuqa banobl janila e tz. Majun wikin ri taq retal naoj richin kan ri rukisibl lajuj juna richin ninjunamaj, tikirel njikibx chi ri tijonk pa kai chabl rutoon richin nya rejqalem ri maya chabl chuqa ri maya banobl. Rere janila tz chi samaj. Tijonk pa Kai Chabl tijobl chuqa ri taq maya ichtijobl, nqalajin pa tijonk chupam ri tijonijayri maya taq ichtijobl nkikt ri rejqalem chuqa ri maya naoj, re taq naoj re man jantape ta yekut pa taq Tijonk pa Kai Chabl tijobl. Pa konojel ri taq tijobl, janila qajnq ri qion. Achiel, xa xe ri 21% chi ke ri tijoxela e ko pa nabey rupalbal tijonk yetikr nkikt retal ri kutunk "Jarupe 2 niqakm el chi re ri 3?". Po ri jujun taq naoj ko kejqalem, pa nunaoj rn, ko nubn ri ramaj pa taq tijonijay. Konojel ri taq tijobl janila nkisch ramaj, ri ko nubn chi ke ri jalajoj taq tijonk -jun yalan itzel toq ri akwala tajin nkitojtobej nketamaj kai jalajoj chabl. Re jun sachoj ramaj re ntoon chi pa konojel ri taq tijobl xentzu, ri ajkaichabl tijobl nkiya tijonk jikl chi xa xe pa jun chabl. Ri tijonk pa kai chabl, achiel nban wakami pan Iximulew, man xkerukl ta ri maya taq chabl, chuqa man xkekoje ta ky ajkaichabl akwala. Pa rutikiribal re jun samaj re, xinya rutzijol chi, rikin ri tijonk pa kai chabl pan Iximulewman kan ta jikl chi xekiyr ky taq ajkaichabl winaqi. Ninya retal re jun rukisibl naoj ruma kai taq achike ruma. #1 ACHIKE RUMA : Ri teej tataaj man yecho ta chik pa maya chabl chi ke ri kalkwal. Nabey ri teej tataaj man yechon ta chik pa maya chabl kikin ri kalkwal. Pa re taq retal ruwch nkut wawe, xeelesx el ri taq ruwch yonil Tijonk pa Kai Chabl tijobl aj jun chabl richin nya retal jun rubeyal chi kiwch ri chaqa chik taq tijobl.

15 Ri ate atata yecho maya chabl? (man chapon ta 1 ajjunchabl tijobl) Teej Tataaj Ja 81.0% 73.8% Manq 14.3% 18.3% Chi ronojel 266 retal kutunk Kajtzuk 2.1:

Achike chabl yachon kikin ate atata? (man chapon ta 1 ajjunchabl tijobl) Rupajbal Xa xe Maya chabl 6.5% Ky Maya chabl chuwch ri Kaxlan 7.5% Maya chabl chuqa Kaxlan pa junam. 2.9% 17% Ky Kaxlan chuwch maya chabl 33% 79% Xa xe Kaxlan 45.9% Chi ronojel 267 retal kutunk Kajtzuk 2.2:

Ri tijoxela xkiya rutzijol chi ri kite kitata, konojel yechon jun maya chabl, ri xtoyobx chi xtok jun naoj chi re ri tijonk pa kai chabl pa taq ruqa raqn tinamt, chuqa chi ka te jun rajowaxik chi re jun maya chabl chi kiwchi ri teej tataaj pa taq rukux tinamt. Qitzij wi chi, man jun rubeyal richin nijikibx re taq naowink re, ruma man xekulbx ta ri teej tataaj, po kuma ri akwala e ko pa re taq tijobl re, ri kite kitata yecho Kaqchikel o Kichee. Man rikin ta ri, toq nkutx chi ke ri tijoxela achike chabl nkichabej kikin ri kite kitata, konojel nkibij chi yechon kaxlan. Etaman chi konojel ri teej tataaj yechon jun maya chabl, rikin

16

RUPALBAL TIJONK PA KAI CHABL PA TIJONIJAY DEBORAH GREEBON

juba ka te chi ri taq teej tataaj kibanon jun chaojruchobon o man ruchobon- richin yecho kikin kalkwaal pa kaxlan pa rukexel ri maya chabl.Yacho Maya chabl? (man chapon ta 1 ajjunchabl tijobl) Xa xe Maya chabl 0% Niko rokisaxik ri Maya chabl chuwch ri kaxlan 9% 12% Maya chabl chuqa Kaxlan pa junam 3% Niko rokisaxik ri kaxlan chuwch ri Maya chabl 49% 84% Xa xe kaxlan 35% Chi ronojel 267 retal kulbenk

Kajtzuk 2.3:

Nimalj ri ruwch samaj, po janila tzetel. Rujunamaxik kikin kite kitata, janila ko jun nm rukojol rokisaxik chabl kuma ri taq rutijoxela wakami richin ri nabey chuqa rox rupalbal tijonk. 84% ri achiel ta chi xkisch, chi yetikr yecho jun maya chabl pa taq ojer ruqa tinamt chuqa ajjunchabl, achiel chuqa chi kikojol ri taq achalalril, akuchi ri teej tataaj aj kai chabl, ri Kaqchikel chuqa ri Kichee kayew natzt chi nkut ta chuwch jun kol akwal. Man ruma ta ri, tikirel noyobx chi ri tijonk pa kai chabl ntoon ta chi nsach ri chabl, pa jun tzetel rupalbal tijonk. Man ke ta ri, rere juba ok nubn ruma ri xeilitj chi rij ri rokisaxik ramaj. Pa ri rukan rucheel 4 rukajtzuk nukutbej jarupe chutin ramaj naojin pa Ruxeel Runukulem Amaqel Tijonk chi ke rujujunal taq etamabl richin ri nabey ka rox rupalbal tijonk. Pa rukisibl rucheel kajtzuk, xinwelesaj rujunamilal ramaj pa jun wuquqij xkiya chi ke jujun taq naoj ri tijobl xentzt. Ke ri jun rutzetbal, pa ri 16 tijonijay xinapon xkoje 3.9 rujunamilal ramaj pa jun wuquqij richin ri ajilanem. Achiel ntzetetj, janila qajinq chuwch ri rujunamilal ramaj jikiban pa CNB chi ronojel, xa xe ri jun wi richin ri kaxlan. Pa CNB nujikiba 4 ramaj

17 richin rukutik ri nabey chabl. Pa chaoj, ri taq tijobl xkibiij chi nabey kichabl ja ri kaxlan, ko jun 5.41 rujunamilal ramaj pa jun wuquqij richin rukutik ri kaxlan chabl chuqa 1.75 rujunamilal ramaj richin ri maya chabl. Pa taq tijobl, akuchi ri nabey chabl ja ri jun maya chabl, ko 1.88 rujunamilal ramaj richin xkut ri maya chabl (tijunamx rikin ri xa xe 4 ramaj jikiban), ka nya na chaqa chik ramaj richin rukutik ri kaxlan 6.5. Ke ka ri, akuchi na ko wi ri nabey chabl, nkiya rejqalem ri rukutik ri kaxla ri taq tijobl. Konojel ri taq ajilabl e ko chupam ri 4 kajtzuk e nimaq, ejikiban taq ramaj chuqa tikirel yetzet chi ja ri nm ramaj tz nokisx pa xa ba achike naoj chi jun wuquqij. Pa qitzij chi ri ramaj nokisx chi re jujun taq naoj yalan yan chik juba ok. Pa jun rusamaj ri Academy for Educational Development, xkl chi ri taq rutijobal pan Iximulew xa xe xesamj pa tijonijay jun rox peraj chi re ri ramaj jikiban. Ke ri chi kiwch ri taq akwala man yecho ta chik jun maya chabl kikin kite kitata, janila kayewman tikirel ta netamx jun chabl pa 1.75 ramaj tijonk pa jujun wuquqij. #2 A CHIKERUMA :

Manq ramaj!

Rukisibl taq naoj Pan Iximulew ky naojibal ilon richin yekasbx ri maya taq chabl pa ri tzetoj chi wakami, tajin nya kejqalem pa ri naojil peraj, po achiel ta janila niko ri sachoj chabl pa re rukisibl lajuj juna. Katzinel kaka taq rukux samaj pa aninq, we pa qitzij najowch chi yekasbx yekol ri maya chabl chuqa ri maya banobl. Ri ruchojmirisanem tijonk, qitzij wi chi nkatzin chi ri taq tijobl tikisamajij ri ramaj pa tijonijay. Man ke ta ri, ri nimaq taq chojmirisanem pan amaq janila eqal yesamj chuqa we ri aj Iximulew koyoben ri taq jaloj, pa qitzij chi xtiko ramaj. Ruma ri e katzinel ri kisamaj ri tinamt tijonk. Ri aj tinamt winaqirem ko chi tiky kinaoj richin tobl chuwch chi xtiko ramaj. Re nusl chi qawch chi katzinel ninim jaloj pa taq rutzetoj runimirisanem

18

RUPALBAL TIJONK PA KAI CHABL PA TIJONIJAY DEBORAH GREEBON Rujunamil CNB ((qajnq ramaj pa jun wuquqij) 4 2 5 4 2 2 2 Rujunamilal Chaoj: Ramaj naojin pa jun wuquqij 1CH Kaxlan-5.41 1CH Maya-1.88 2CH Maya-1.75 2CH Kaxlan-6.5 3.9 2.6 1.4 1.07 1.68

Tijy taq Samajibl

Tzijobl chuqa chabl1CH Tzijobl chuqa chabl2CH Ajilanem Retamabalil Winaqilal chuqa Kajulew Chowen naojinem Retamabalil silonem Tijon amaqel

Kajtzuk 2.4:

tinamt richin nkol ruchabl chuqa titalx rokisaxik ri kai chabalil. Rikin juba ko rukux rikin kitoik taq achalalril o tinamital, rutzaqal ri tijonk pa kai chabl pa tijobl. Ri teej tataaj chuqa ri ajtinamital e nimaq taq ruxeel. Kisamaj teej tataaj nkikt ri maya taq chabl! Ri jikl taq rukux samaj e ko ta chupam ri runukulem kitijonik teej tataaj, taly taq tzijol, tok richin rutzijol taq tzijobl pa taq tijobl o pa nimaq taq qasabl tzij. Achiel ta, chi tikirel nkut chi kiwch ri teej tataaj yekito ri kalkwaal chi nketamaj kai chabl toq ka e akwala na.

Chapter 3Ri taq Mechanpomal Moloj chuqa ri Ixoqi: Ri kitoy chuqa ri kimetoy mechanpomal moloj pan Iximulew.

E RIN B ECK Ko re ntzijx kij ri taq Mechanpomal Moloj achiel jun kaka naoj, pan Iximulew achiel pa chaqa chik ramaq ruqajibal Abya Yala, ri taq Mechanpomal Moloj nm ri kibanobal chuqa janila kayew (1). Pa waqxaqlajuj kan juna, tzetel chik ri kikiyirisaxik taq "moloj" pa taq aj tinamt winaqirem, stape man xokisx ta re jun tzij re (AVANCSO, 1,990). Pa kai kan lajtq juna, man kan ta ky tzijonem ri kai taq naoj nuya achiel nkulwachitj wakami, nya retal ri ruchuqa achiel "Rucholajem kitunuj winq" chuqa "ri tz naoj, ri yonil samaj, ri tok, ri tz samaj chuqa ri tok, ri e rukux naoj, ri rujalon ri pa jalajoj qijul chuqa peraj, nkijikiba kibeyal ri taq Mechanpomal Moloj " (AVANCSO, 1990, p. ii). Wakami e ky nkiya rejqalem ri kisamaj nkibn ri taq Mechanpomal Moloj, nya ketal ri yesamj ruma ri chojibl chuqa tz kikaslem taq molaj winq ejechun, achiel ri taq meba ajtikon, ri xtani alabo, ri taq achamaqi chuqa ri ixoqi, chuqa janila ko

19

20

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

ri achixal. Xkulbx jun winq rikin re jun kutunk: Achike kejqalem ri taq Mechanpomal Moloj chuqa taq moloj winaqirem pa tinamt winaqirem wakami?, ke re: "Man jun achike ta, ruma e kaka nimaq taq moloj, ri nkiml ruchi beyoml... nkiqalajisaj ri tzij chi e ko pa winaqirem tinamt, po manq" (rukulbexik jun ajtij xe Lajuj Naoj, rubelej rik ri juna 2,009). Chaqa chik nkijikaj ri taq choj ruxak pa Mechanpomal Moloj, ruma rije nkibiij chi ejechunel chi kiwch ri juba kitijonik, ri achamaqi chuqa chi kiwch ri ixoqi. Re jun samaj re nrajo nusl chi kai perajri kitoy chuqa ri kimetoy- taq Mechanpomal Moloj pan Iximulew, akuchi xtiya rejqalem pa jujun peraj ruma ri rukamon pe ri kimolaj ixoqi. Nabey juba nchol rubeyal nujikiba re jun samaj re. Ka ri ko jun peraj akuchi ntzetetj kibanobal ri taq Mechanpomal Moloj pa ronojel nya janila retal ri Kimechanpomal Moloj ixoqi pan Iximulewchuqa nuchololej kibeyal ri xebix yan qa "rox peraj" wakami, runikoxik ri taq retal kayewal yerutzila ri taq Mechanpomal Moloj chuqa taq aj winaqirem Moloj ri wakami. Pa rukisibl ntzijx kij ri "taq toy" chuqa ri "taq metoy" kichin ri taq Mechanpomal Moloj, nchob kij re taq toy chuqa taq metoy pa kikaslem ri ixoqi aj Iximulew chuqa nuya kejqalem jujun taq kutunk pa ruwi kulewal ri taq "Mechanpomalil moloj" chi kiwch ri aj winaqirem tinamt chuqa chi kiwch ri taq winaqirem moloj achiel ri kimoloj ixoqi.

RubanikilRe jun samaj re njikibx ruma oxi rubeyal rubanikil. Nabey nisamajin juba 35 chuqa 40 choj loman taq kulbenk kikin kiwinaq taq Mechanpomal moloj, ajsamaj, ruwinaq ri Chanpomal, ajsl taqonem tzij, ri kiyaon qatbalil tzij pa kiwi ri Mechanpomal Moloj o winaqirem taq moloj, taq ajtj chuqa taq ajnaoj ri nkiya kitzubal pa kiwi ri Mechanpomal Moloj o pa kiwi ri ixoqi pan Iximulew. Re taq kutunk re xeban pa ruwaq chuqa ruwuq

21 rik ri taq juna 2007 chuqa 2008; chuqa pa ruwaqxaq, rubelej chuqa rulaj riki ri juna 2009. Rukan, nitzuulun kisamaj jujun taq Mechanpomal Molojky chi ke ja ri Mechanpomal Moloj chuqa taq winaqirem kimoloj kichin ixoqi. Rox, nibanon soloj chi rij ri kinaoj nimalj taq taqanem (Kitaqanem tzij ri Mechanpomal moloj chuqa ri Rutaqanem tzij ri Peyonk), tziban ruma jun Mechanpomal Moloj, chuqa jujun kanon samaj pa taq talutzib (Prensa Libre, La Cuerda, Quetzalteca, El Peridico) nkitzijoj kij taq Mechanpomal Moloj pan Iximulew.

Kibanobal ri Mechanpomal pan IximulewRe jun kaka naoj pa ruwi ri Mechanpomal Moloj petenq pa taq juna 1960-1970. Kai nimalj taq achike ruma xkichp rutzukik chuqa kisamaj ri taq Mechanpomal Moloj. Nabey, neleyaj pwq pa kiwi taq nuksamaj ruma ri USAID, kuql kikux ruma ri Alianza para el Progreso (2). Re taq nuksamaj re kitzeqelben rumirisaxik pwq richin juyu, ky re e ajtoy moloj chuqa e qajy ulew. Rukan, jaloj pa Catolica Rochoch Ajaw, rikin ri Vatikano II Molojril Kambey pa 1,9621,965 chuqa ri Molojril tzij Rajyuq ri Ruqajibal Abya Yala pa 1,968, xkink jun kiyinel tzetoj, kiyaon rutzijol ruma ri Accin Catlica ka ri ruma ri Teologa de Liberacin. Ri xberuqi chi xuchp jun chik ruwch kimewachulew ky moloj aj ruchabl Ajaw. Tzukutajnq pa Vaticano II, ri Catolica Rochoch Ajaw pan Iximulew xuyk kikux ri ixoqi richin chi xeokiyaj pa taq kimoloj winaqi, xya kitijonik chi ixq chi achi pa ruwi ruchuqa ri winaqirem, retamaxik tzibank chuqa ri kiyirisanem, po man xtikirisx ta rukisik ri rubeyal achalalril moloj (Berger, 2,006). Ky taq Mechanpomal xetalutj ruma ri USAID chuqa ruma ri clero consevador pa ri taq juna 1,973-1,976, pa rukexel xkink jun tzetoj samaj rikin ri ruxeel. Ky bey nkinimirisaj ri naoj pa ruwi ri moloj chuqa ri aj tinamt. Ri taq Mechanpomal Moloj ka e juba na ok.

22

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

Pa jun jamul silan, xqi jun nimalj runimilem nukuj chuqa ronojel ri samaj chi kiwch ri Mechanpomal Moloj janila kuchuqa. Janila kejqalem chuqa kuchuqa re taq Moloj re chuqa man e ky ta. Ri ximoj samaj rikin ri Saqamaq, jumul rujachon ri ruma ke ri kajowan, ko re nrajo njel kikin ruma ri kuchuqa richin nkisamajij nukuj ri taq Mechanpomal (AVANCSO, 1990, p. 24). Pa nabey peraj chi re ri taq juna 70 pa rutikiribal ri juna 80 xemolotj chuqa xekiyr ri taq moloj pa winaqirem tinamt, nya retal chi rij ri kabraqn xkulwachitj ri 4 richin ri ruka rik ri juna 1,976, ruma ri xekiyr ri taq ajowank pan amaq chuqa pwch kepe jukan chik taq amaq. Taq moloj chuqa ri Kisaqamaq aj jukan taq amaq xkajowaj xkosqopij pwq pa taq Mechanpomal Moloj, man xkajo ta xkosqopij pa ri eleqom saqamaq, xkiyk kikux kinukik jujun taq Moloj chuqa ruyaik kuchuqa chaqa chik. Ky chi ke ri kaka taq Moloj xenuk pa re qijul re, xetzeton pa ruwi ri kuchtoy samajrichin kitoik ri taq ajowank winq chi rij ri kayewal pa ruwachulewpo ka ri jujun man xetane ta chik chi re kisamaj chuqa junelk xkoje kipwq. 1970-1974: 1974-1978: 1978-1982: 1982-1986: 1986-1989: 556 622 25 103 341

Kajtzuk 3.1: (Ceidec 1993, p. 130)

Pa ri rukan peraj chi re ri taq juna 70 ka pa runikajal ri taq juna 80 ri Saqamaq janila kayew chuqa oyowal xubn chi ke ri taq kisamaj aj tinamt winq chuqa kisamaj ajwinq ruma yekiyr. Ri retal re jun oyowal re tikirel nya rejqalem pa re jarupe taq Mechanpomal xenuk pa jujun juna. Pa rukisibl chi ke ri taq juna

23 70 ka pa runikajal chi ke ri taq juna 80 janila xbeqa pe ruchuqa ri taq tinamt, man xa xe ta ruma ri kiqijul ajlabal chuqa kuma ri taq kayewal pa ruwi pwq. Ri taq Mechanpomal xkitola ki chuwch jechunk ruma ri Saqamaq rikin jalajoj taq rukux naoj jachonem, rukojlem bey o rucholajem bey (AVANCSO, 1990)po re jun qijul re ja ri jachonem xbanatj. Chi rij ri rukajinik Saqamaq pa 1,982, ri ajlabal Saqamaq xuya qij xkichp chik samaj ri taq Mechanpomal moloj pa re taq kojlibl xbanatj oyowal po xa xe ri taq Mechanpomal moloj "ajxeel chuqa e ruwinaq ri aj jukan taq Moloj e ko pa ri moloj richin nukuj pa Saqamaq" (Barrell Gellert, 2000, ruxaq wuj 95). Re taq jaloj pa re qijul re man xa xe ta janila ntoon richin xekiyr ri Mechanpomal chuqa ruwi ri kibeyal ri taq Mechanpomal e nukun. Re jun peraj re xtoon chi ri kisamaj ri chanpomal xkiya ruqij chi xeok chuqa chi xkoje kuchuqa ri taq Mechanpomal kiximon ki rikin ri Saqamaq, rikin ri AID chuqa kikin ri ajkay molojril, toq rubanon juba ok kuchuqa. Ja re taq Mechanpomal moloj re, ri nabey chuqa ky akuchi yeajowx pan ajlabal nikoj xnuk, xkitzeqelibej kisamaj pa ri taq kojlibl ebinaan kojlibl pan oyowal, akuchi ninim apo chuqa ri runikajal kichelaj taqaj. Chuqa chi re re jun qijul re janila kuchuqa chuqa ticholl kinimoj ri taq Mechanpomal kiximon ki kikin ri taq ajxeel rochoch Ajaw e aj Qn Kiwi (Ceidec, 1993, p. 129). Pa re jun peraj qijul re, ri ixoqi xesamajyaj pa kaji ruwch chi molojkonojel ko kitzetoj richin samaj pa ruwi samajel ajowanem chuqa pa ruwi taq samajibl. Nabey ri ko kitzetoj pa ruwi ri kichojibal winqko retal pa kiwi ri taq moloj nkichojij kitzijol kachalaj esachinq. Ri moloj janila etaman ruwch pa re jun peraj samaj re ja ri Grupo de Apoyo Mutuo, xnuk pa juna 1,984 kuma ixoqi taq kaxlan po ka ri xetikr xejek kaxlani chuqa qawinaq

24

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

(amaqi winq). Rukan ri moloj xesamj pa ruwi ri rokisaxik pwq, achiel ri kitunuj ajtikon (achiel ri Comit de Unidad Campesina) chuqa ri tunuj moloj aj tinamt. Chi konojel ri ixoqi xkinimila ki pa taq molojril chuqa pa taq moloj e ko chi ixoqi chi achia, ja re ri janila kuchuqa; ri ixoqi, pa jun chik tzij, man ky ta ri kipatan samaj xa xesamajyaj achiel pa taq junelk taq samaj. Re taq molojril re xkisamajij pa ruwi ri ruwch chuqa kibeyal winq chuqa pa ruwi kiwch winq. Man ruma ta chi man ko ta jun saqamaq pa jamalil pa re jun peraj qijul re, ri Saqamaq xban chi re, kuma ri aj jukan chik amaq, chi xkisamajij pa ruwi ri kiwch winq. Xkitikirisaj el rikin ri aj Ruwachulew Kitzijonem Kimoloj Amaqi pa ruwi Ixoqi pa ri juna 1,975, xban pa Mexico, ri rusaqamaq Iximulew eqal xjek apo pa jutanaj taq aj Ruwachulew Tzijonem chuqa pa rulewal, enukun richin nban tzij chuqa richin nichilabx taq jaloj chi rij kikaslemal ri ixoqi (Berger, 2006, ruxaq wuj 28; rutzalqomanik ri tzibanel). Ri rubey naojil pa runikajal ri taq juna 80 rikin ri ruchaik ri Ruchanpomal ri Demcrata Cristiana chuqa rikin ri kaka taq pwq aj jukan amaq, janila xtzukutj ky kisamaj ri taq Mechanpomal moloj, po eqal eqal xilitj ri utzil. Pa re jun peraj re ri Saqamaq chuqa ri ajkay moloj janila xkijula ki pa taq kisamaj ri Mechanpomal. Ri kikiyirisanik jujun taq Mechanpomal moloj, xyak kikux rikin pwq richin rusamajixik taq nuksamaj pa ruwi rusamaj ri Chanpomal chuqa ri ajlabal chi jun ri amaq, akuchi nya janila kejqalem ri taq kojlibl etzeton chi xiko ri oyowal. . . Pa ri kisamaj ri taq ajkay moloj chi rij rutaluxik kinukik ri taq Mechanpomal moloj ko retal . . . ri runimirisanem ri kaka jamalil chuqa ri ruyaik rajaw ri ruwachinq tinamt winaqirem, ri wakami tajin nkoje ruchuqa (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj 30).

25 Ri Chanpomal xerukch ri taq Mechanpomal Moloj, man kan taq chal kiwchxtzetetj rikin ri rusamaj ri Ruchanpomank ri ma Vinicio Cerezo richin niqasx ruchuqa kipwaq ri taq Mechanpomal Moloj chuqa nabey chi tiqax pa ruqa ri kiwq ri taq Mechanpomal Moloj pa jun molpwq kichin konojel, chajin ruma ri chanpomal (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 35) (2). Ri kiwch ri taq Mechanpomal Moloj, jalajoj xekibebanala pe, chupam re xeok chuqa ri aj ruchabl Ajaw moloj (taq catolica chuqa taq evangelica), nm taq tijobl, Mechanpomal Moloj richin kayij, taq moloj pa ruwi silonem chuqa taq banobl, moloj pa ruwi toojril, kimoloj ixoqi, alabo, achamaqi, ajtikonri xesamj pa jalajoj taq peraj, pa taq tinamt chuqa pa jukan amaq. Chuqa pa runikajal ri taq juna 80 nqatzt chi xajowx xxim samaj ruma xebetzukutj pe Jun ruwch chi Mechanpomal moloj, ri ko kixeel pa ruwi ri taq moloj aj ruwachulew. Kan richin wi rubeyal yesamj ri winaqi, ebinaan kimoloj tinamt pa ruwi kiyirisanem, ri nkiml ki pa taq kitinamit o pa kitinamital (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 134). Pa rutikiribal ri taq juna 90, AVANCSO xujch kiwch ri taq Mechanpomal Moloj pa waqi peraj. 1. Taq Mechanpomal Moloj pa ruwi kayij, ri xkitojtobej nkisamajij taq nimaq samaj, akuchi man jun tok nkikl ruma ri chanpomal po ky bey xkikulula tok. 2. Taq Mechanpomal Moloj nkikl pwq ruma ri AID chuqa taq rochoch Ajaw aj Qn Kiwi, ri ko re kiximon samaj rikin ri Saqamaq. 3. Taq Mechanpomal Moloj, ri kijachon ba ki rikin ri Saqamaq, rikin kipwq petenq ke la Europa ko re pa Canada, enukun richin pa kiyonil nkoje kuchuqa pa tinamt, pa jun peraj tinamital chuqa pan amaq. 4. Taq Mechanpomal Moloj enukun kuma ri ajtj winaqi ri yesamj o ri xesamajiyaj pa Saqamaq, ri kisamaj ka ri ruximon

26

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

ri rikin ri Saqamaq (kibinaan Chichanpomal Moloj). 5. Taq Mechanpomal Moloj yaon kuchuqa chuqa enukun kuma ri taq kaml taq bey aj tinamt richin nkisamajij kayewal pa tinamt, ri man kan ta kiximon ki pa samaj rikin ri Saqamaq. "Re taq moloj re janila nkijunamaj kinaoj rikin ri tinamt chuqa ky bey nkibn taq samaj pa ruwi rubanik taq wachinq, rubanik jay chuqa samaj pa ruwi rutaluxik winaqilal. Ja taq moloj re, ri janila yeajowx richin yeto pe kuma ri yay pwq aj ruwachulew". (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj 34). Pa jun chik peraj ri CEIDEC nuya rutzijol juley chik rubanikil richin nya ketal ri taq Mechanpomal moloj: achoq pa ruwi na ri kitzubal (aj ruchabl Ajaw, ajnaojil, chuqa pa ruwi pwq/okel/tikonem), achike na ri kibeyal (aj ruwachulew, aj tinamt, aj achalalril, kochoch rukux kanon naoj chuqa tok chuqa taq aj ximoj samaj) ka te chuqa achike na ri ruqijul. Ri taq Mechanpomal moloj richin ri nabey aj qijul enukun pa runuksamaj richin nbewachin pa kai oxi qij achiel rubanikil jay, tzuquj, raxnaqil, chaqa chik (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 28). Ri e richin ri rukan qijul nya ketal ri xesamj pa ruwi anin taq ajowank pa rukiyirisaxik tinamt, ri kichajin naoj pa ruwi ri metok chuqa kitzeqeliben chi ri kekiyr ri taq ruwch pa ky qij, juna (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 29). Ja ka ri aj rox qijul "nikinaojij ri kiyirisanem achiel "tzuqy chuqa choly " ri nikajo chi junelk yesamj, ko kixeel chi kij ri taq rumoloj aj winaqirem tinamt ... nkikanoj rusamajixik jun naoj pa ky juna chuqa nkoje kuchuqa pa jun rulewal tinamt chuqa amaq" (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 29). Chuqa ko chi nya rejqalem, chi xetzukutj pe ky taq moloj pa ruwi kichojibal winq chuqa ixoqi chuqa ri xebeel pe moloj taq achamaqi. Rikin ri ruchaik ma Vinicio Cerezo Arvalo xuya retal jun utzilj qij chi ke ri kimoloj ixoqi pan Iximulew. Ri rutzukik jun jaml chuqa kaka jamalil chanpomal xukutbej kaka taq

27 uchuqa chuqa kaka taq kayewal. Xkoje kiqij ri ixoqi ri kinukun ki pa tzobaj taq ixq (man ja ta ri ajtikon ixq, samajela o achamaqi) chuqa richin nban chowen chi kiwch winaqi chi rij ri kibeyal winq. Po ri kimoloj ixoqi xbinisx pa kai oxi bey. "toq nkiyr ri kimoloj ixoqi, xya juley taq kitijonik, xkoje ruchuqa chuqa xmechanpomalx" (Berger, 2006, taq ruxaq wuj 28-29; rutzalqomanik ri tzibanel). Chi rij ri juna 1,986, xekiyr pa aninq xa xe kimoloj ixoqi, chi rij ri rutzubal ri taq chojibl chuqa ri tz kikaslem ri aj Iximulew chuqa ri naoj pa ruwi kibeyal winq. Pa jun chik peraj, ri taq moloj aj qijul chuwch, akuchi xetoon ri ixoqi taq moloj nukun kuma ixoqi chuqa achia, nkisamajij juley chik taq naoj. Pa ronojel, ri ixoqi nkink ki pa kai rubeyal, ri ka ko na wakami. "E ky enukun achiel Mechanpomal Moloj chuqa chuqa xekikanola tok pa taq choly Mechanpomal moloj aj ruwachulew, richin yesamj pa kulaj richin nya kitoik ixoqi. Jujun nkibanala taq rukux samaj (achixq), ri chaqa chik ka ri nkikutula nimaq taq naoj pa ruwi ruwch ixq achi o winq rikin kibeyal winq" (aj tinamt achixq)" (Berger, 2006, ruxaq wuj 29; rutzalqomaxik ri tzibanel). Pa jun chik peraj, xkoje kuchuqa ri taq moloj kibinaan achixoqiky chi ke ri e ko pan Armita chuqa nukun kuma ri ajxolon winq. Chi kikojol ri taq Mechanpomal moloj kichin ixoqi xenuk pa re jun peraj re, ri ka nubn na samaj ja ri, tz nqaya ruqij, Kimoloj ixoqi Tierra Viva chuqa ri Grupo Guatemalteco de Mujeresri kai nabey taq moloj pan Iximulew xkibinaaj chi e ajachixoqi, chi kai xetzuk pa juna 1,988. Pa jun chik peraj, ri moloj nkisamajij ajowabl pa ruwi kibeyal winaqi chuqa chi xkixutuj ri biaj achixoqink, ky chi ke re ko kitzubal pa kiwi ri ixoqi aj ruqa raqn tinamt chuqa achamaqi ixoqi, pa re jun

28

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

peraj re ko chi nqaya ruqij ri Coordinadora Nacional de Viudas de Guatemala (xnuk pa juna 1988) (4).

Peraj kisamaj ri Mechanpomal Moloj wakamiAchike kibanon kiwch ri Mechanpomal Moloj chi ronojel chuqa jumul ri kichin ixoqi? Pa juna 2,008, xekoje jotl chi re ri 10,000 taq Mechanpomal Moloj chuqa taq kimoloj winaqiko chupam re jun peraj re ri kimoloj winaqi pa ruwi silonk, taq ajkay, ajkiyirisanem, aj ruchabl Ajaw, chaqa chik. Chupam re, jotl chi re ri 400 ri ko kitzubal pa kiwi ixoqi (rutaqowch Nimamoloj chi rij Runikoxik Toj, rukan rik ri juna 2008). Ky chi ke re e aj tinamt, man jun ri aj peraj tinamt o aj amaq. Ko ri jujun manq, po konojel tikirel yenim pa ri peraj richin "nabey" chuqa "rukan" qijul. E kiyirinq ri taq ruwch Mechanpomal Moloj, po ri janila ko ketal ja ri e aj saqamaqil chuqa ri ajkayilal" (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 44). Ojer kan, xya ba retal ri tz kinaoj aj Mechanpomal Moloj chuqa aj winaqirem kimoloj rikin ri Saqamaq, ri taq Mechanpomal moloj ka ri, kiyonil xesamj chuwch ri Saqamaq, ko re xeqelebx jwil o xtaq chi kij (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj 24). Po ri kinaoj chi kikojol ri taq Mechanpomal Moloj chuqa ri Saqamaq xjalatj pa kinikajal ri taq juna 80, xkoje ruchuqa toq xjuch ri uxlanibl kux. Ri kitzij aj ruwachulew amaq . . . ko nubn richin nkis ri man tz ta naoj chi kikojol ri taq Mechanpomal molo chuqa Saqamaq . . . ri kibanikil ri taq Mechanpomal man qalj ta chik rukojol, ruma chi ky chi ke re taq Moloj re, nikajowaj ri runaojil Saqamaq achiel sujunel-kany samaj, re nubn chi ri kinaoj nupo ri chi kikojol ri ajkayij toq ri nkichb ja ri rajil, ri wachinem, ri kwayl samaj chuqa ri temebalil" (Borrell Gellert, 2000, ruxaq wuj 96). Wakami nqatzt chi ri taq Mechanpomal Moloj yesamj rikin ri Saqamaq, ky bey re epeyon ruma ri Saqamaq richin nkisamajij taq nm samaj o richin nkisamajij taq pwq aj saqamaqil. Ri kibanikil rubanon kan chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechan-

29 pomal Moloj janila rujalon ri (ka tajin na nunk chuqa tajin nujalwachij ri) jun peraj chi ke ri taq Mechanpomal Moloj tajin nikipo el ki achiel ajkayij (5). Ri rujunamaxik ri taq qijul ri, ri taq kimoloj ixoqi pa ri kaka qijul, e ky ri man jun tok nkikl ruma ri aj Catolica Rochoch Ajawntzet ri Rochoch Ajaw achiel ri nqato chi yeky ri ixoqi aj Iximulew (6). Jun moloj ri man nok ta chupam re ja ri CONAVIGUA, ri ruximon ri rikin ri Catolica Rochoch Ajaw chuqa kikin taq aj moloj cristiana kixeel (Berger, 2006, ruxaq wuj 30). Ko jujun taq Moloj xetzukutj pa taq moloj etaman kiwch ri e ko ixoqi achia chupam, ky kijikiban ri kiyonil samaj chuqa e ko ky, pa rutikiribal, xa xe kichin ixoqi (7). Ky chi ke re taq Mechanpomal chupam re jun kaka qijul re xenuk kuma jun kol molaj ixoqi, kitunun ki pa kiwch winq, kibeyal winq ruma chuqa peraj ruwachulew richin yeto juley chik ixoqi aj Iximulew, ri ky bey re, po man jantape ta, aj ruwch winq, aj kibeyal winq po chuqa jun wi aj peraj ruwachulew (Berger, 2006, ruxaq wuj 31; rutzalqomanik ri tzibanel). Po chuqa ko jun kinaoj, yalan ko retal pa taq ajkulaj Mechanpomal Moloj (chi ixq chi achi) richin nikokisaj ri chabl richin kibeyal winq ky bey re xa xe pa tzij ruma man jun taq ri nm tzetoj pa ruwi rusamaj ri moloj. Juba ok nban rikin re tzetoj re, ko re nban jechunk chi rij ri peraj Ixq ko re chuqa chi rij ri runuksamaj ixq pa ronojel ri kisamaj ri taq moloj (Borrell Gellert, 2000, ruxaq wuj 102). Achiel pa jun kulbenk xban pa juna 2,005 xilitj chi konojel ri taq Mechanpomal Moloj xekulbx pa xe Lajuj Naoj xkijikiba chi nkisamajij "ri peraj pa ruwi kibeyal winq, pa jun na chi ke ri taq nuksamaj nkisamajij" (Cabrera, 2005, ruxaq wuj 71). Po chuqa xtzetetj chi konojel majun kinuksamaj, ri ko ruqij chuqa ri junelk nsamajx, richin nsol rij ri peraj pa ruwi kibeyal winq, achiel nel chi tzij chi nkisamajij pa qitzij chuqa ko ta jun junelk runukulem re peraj re. Pa jun chik peraj, ri tzetoj pa ruwi ri rusamajixik ri kibeyal winq, man xa xe ta jun tzij, ri rubanon chi jalajoj pa konojel ri taq Mechanpomal Moloj, chi kiju-

30

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

junal nkisamajij achiel nkitzt chi tz (Cabrera, 2005, ruxaq wuj 71). Rikin juba re jun naoj re nikulwachitj ruma ri kinaoj ri taq aj ruwachulew molojjanila rejqalem ri nukm pe, ruma ri yeqachl qa. Achike nbano chi xekiyr chuqa xejalatj ri taq Mechanpomal Moloj pan Iximulew? Yeqajch ri taq achoq uma pa oxi nimaq taq molaj. Nabey e ja ri e aj ruwachulew uchuqa ko kitzubal pa taq moloj Mechanpomal Moloj aj ruwachulew, aj jukan chik taq chanpomal chuqa taq banatajnem chi jun ruwachulew. Pa rukan ja ri taq aruma aj amaqri taq taqanem, taq moloj chuqa winaqirem taq jaloj, ri nkito rubeyal ruwch ri nbix "rox peraj" pan Iximulew.

Ri aj ruwachulew uchuqaAchiel pa chutin ri kibanobal ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulew yalan nuqalajisaj chi ri taq Mechanpomal moloj nkitzt ri jotl chuqa ri juba ok pa ruwi kipwaq aj jukan chik. Toq ninimr ri pwq tikirel nokisxke ri chi rij ri kabraqn ri juna 1,976 chuqa pa ruqijul ri Runukik Tikass Kaslemal, xetzukutj kaka taq Mechanpomal moloj chuqa taq Mechanpomal moloj e ko chik, xkiyr kisamaj richin xeutzr kuma ri kaka taq pwq chuqa ri kaka taq samaj. Ky tzibanela nkixm ri kikiyirisaxik taq Mechanpomal moloj ruma ri kinaoj aj chanpomal chuqa nkiya taq winaqirem kulunem ruma chi ja ri aj ruwachulew kaka jamalil yechojin. Ri kichinaxik taq nuksamaj aj winaqirem chuqa chi man yetikr chuqa chi man ko ta ri raybl chuwch ri Saqamaq, nuqajuj chi jaml ri ruyaik ruxe kitoik winaqi. Ky bey re ri taq Mechanpomal moloj ruma ri, toq yetzukutj richin nkisl re taq kayewal e ko wakamiko re rikin kipwq aj ruwachulew taq moloj, ri nkinaojij chi ri taq kokj chuqa aj tinamt taq moloj nkisamajij chi tz chuqa pa rubeyal ri aj tinamt kayewal, chuwch we nya pa ruqa ri Saqamaq. Ko bey re ri Saqamaq yerupeyoj ri taq mechanpomal richin yetikr yekisamajij nimaq taq samaj aj winaqirem pa

31 rukexel chi ja rije yesamajibenri nubn chi nuyk kikux chi yetzukutj juley chi taq Mechanpomal moloj, rikin ri raybl chi nkichp re taq peyonk re. Chuqa chi ri taq aj ruwachulew moloj chuqa ri chanpomal nkichojij chi ri taq moloj yekulun pwq kitziban kibi achiel taq Mechanpomal moloj, ri man kitzeqelben ta chakoj chuqa chi kijikiban kibeyaljun molaj kaml taq bey, jotl qajinq ruqij, jun rubeyal richin nipaj chuqa richin nya rutzijol ri rejqalem ruchuqa kisamaj, chaqa chik. Ke ri, ri taq kipwq aj jukan chik amaq chuqa ri kitzij aj ruwachulew kaka jamalil ko nubn pa kiwi ri taq Mechanpomal moloj, po chuqa pa ruwi ri kibeyal, kisamaj chuqa ri taq kinukulem taq Mechanpomal moloj. Ri taq uchuqa aj ruwachulew chuqa ko nubn pa ruwi ri chabl nkokisaj ri taq Mechanpomal moloj. Ri rubeyal xnatx yan qa, chi nukm ri tzij chi rij kibeyal winq, janila nuya retal re jun naoj re. Qitzij chi ri kamaq samaj ri ixoqi pan Iximulewri ko xtzukutj pe kikin winaqi po chuqa xtikr pe pa taq juna 80 nikiqalajisaj ri retal (we xa xe pa tzij) rejqalem ri kibeyal winq (7). Po chuqa xkoje ky kitzij aj ruwachulew chi ri ruchanpomal Iximulew chuqa ri taq Mechanpomal moloj nikijk ri tzetoj pa ruwi kibeyal winq. Ntzukutj rikin ri Aj ruwachulew Kitzijonem Ixoqi ruma ri Kimoloj Amaqi, ri xbanatj pa Mexico pa juna 1,975, ri ruchanpomal Iximulew eqal xnim pa jalajoj taq aj ruwachulew chuqa aj tinamt taq tzijonem peyon richin nitzijx chuqa nya kai oxi taq tzij chi rij ruchojmirisanem kibeyal kikaslem ri ixoqi (Berger 2006, 28; rutzalqomanik ri tzibanel) (8). Ri aj ruwachulew tzetk (pa taq kichanpomal aj jukan chik amaq chuqa aj wawe chuqa ri taq aj ruwachulew taq Mechanpomal moloj) pa ruwi kisamaj ixoqi chi rij kiyirisanem chuqa rutzetik ri man junam ta kibeyal ri winq, xuya rejqalem chi xya ky pwq richin xokisx ri aj chanpomal chuqa aj wawe taq Mechanpomal moloj, ri xkesamj pa kiwi ixoqiri xuya kuchuqa ky taq Mechanpomal moloj chi xnuk jun "peraj pa ruwi kibeyal winq" chuqa ri kinukik kaka taq Mechanpomal moloj, ri yesamj pa kiwi ri ixoqi.

32

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

Kanon naoj kikin winaqi nuya retal chi ri naoj chi nokisx tzij pa ruwi kibeyal winq, man nuqijuj ta chi xkitn ta jun tzij tzetoj pa ruwi kibeyal winq. Ko re ri taq moloj xa xe nkiya apo jun peraj kichin ixoqi, ri ko retal xa xe rubi. Jun rukamol bey ri kimoloj ajtikon pa xe Lajuj Naoj xubiij chi pa Rutzubal taqoyal ko jun nuksamaj pa ruwi kibeyal winq, man jun winq ri nusamajij pe chi rij re, ruma chi ri peraj pa ruwi kibeyal winq, xa xe ko ruma ri rupwaq jun moloj aj jukan chik amaq, ri xkis pa jun kan kai oxi juna. Jun chik tzetoj pa ruwi re xtzijx ruma jun ajsl taqonem tzij aj xe Lajuj Naoj, xubiij chi xsamj pa jun Mechanpomal moloj ri nukanoj pwq pa jun aj ruwachulew moloj, ri xukutj chi konojel ta ri e pal pa ruwi, konojel ta e ixoqi. Ri Mechanpomal moloj xujalwachij rubi pa ri kutuj taqowuj richin xuya el nikaj ixoqi, po re jun jaloj re xa xe ko chuwch wuj richin nkutx pwq.

Ri taq Uchuqa aj ChanpomalAchiel ri taq aj ruwachulew achike ruma, ri taq ajchanpomal moloj ri e qaty tzij pa kiwi ri taq Mechanpomal moloj chuqa ri taq aj winarirem kimoloj winaqi ko rubanon pa ruwi, ri e janipe e ko chuqa chi rij ri kibeyal ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulew. Jun kanon naoj pa ruwi ri taq taqonem chuqa taq rupam taqoj, ri ko kejqalem chuqa ky tzijonem kikin ajsl taqonem tzij chuqa ajtj taq winq nuya retal chi ri rubeyal rutikirisaxik jun Mechanpomal moloj man kayew ta. "Richin runukik jun Mechanpomal moloj, rajowaxik xa xe wuqu winaqi chuqa ri rusamajay jun ajsl taqonem tzij richin nunk chuqa pa kai oxi apo ik tikirel chik nusamajij nimaq taq pwq e petenq pa ruqa ri Saqamaq chuqa tikirel ko jun achchakoj ruma ri" (Reynoso, 2009a). Rere ruma ri Rutaqanem Mechanpomal moloj richin kiyirisanem (Taqotzib pa rajlabal 02-2003)ri xyak ruchuqa ruma jun kinaoj xnuk kuma jotl chi re ri 200 taq moloj.Ruwinaq ri Kisoltzijonem aj Mechanpomal moloj pan Iximulew rikin kitoik ri Con-

33 sejo de Fundaciones Privadas de Guatemala xkiml ki pa juna 2,000 rikin ri raybl richin nijikibx jun runukulem rukux samaj, richin yemol ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulew "achiel jun banel ri janila ko ruqij chuqa rajowaxik richin rukiyirisaxik ri tinamt chuqa ri Ruchanpomal Amaq" (Soltzijonem kichin Mechanpomal moloj pan Iximulew, 2000, ruxaq wuj 1). Ri soltzijonem xcho pa ruwi ri "niko ri naoj chi ri taq Mechanpomal moloj e rulaqel ri Saqamaq chi rij ri ruyaik taq kajowaxik tinamt o e itzel taq kilaqel ri ajkay nkibn chakoj pa kaybl, richin chuqa nya ketal chi junam kiwch pa kiyirisanem" (Soltzijonem kichin Mechanpomal moloj pan Iximulew, 2000, ruxaq taq wuj 2-3). Richin nban, xchol jujun taq kesoj moloj, ri xtikibn ri Mechanpomal moloj (taq yonil taq moloj achiel chuqa jun nimaperaj) taq raybl richin jun qalj chuqa nm ximoj rikin ri Saqamaq, chuqa jun ajtaqanel rucholajem samaj, ri xtujalala taq peyonk chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechanpomal moloj chuqa nikiliba kikojol ri taq Mechanpomal moloj chuqa ri taq ruwch moloj. Ri ruwujil soltzijonem nukutubej ri jikl kexoj pa ximoj samaj chi kikojol ri taq Mechanpomal moloj chuqa ri Saqamaq. Pa taq lajutaq juna 60-80, ky bey ri taq Mechanpomal moloj xkixm loman taq samaj rikin chuqa ka chi nkijikaj ri Saqamaq, ja ka ri taq Mechanpomal moloj xekoje pa ri soltzijonem, xkikanoj jun jebl chuqa nm ximoj samaj rikin ri Saqamaq. Nqachp ri naoj chi ri taq Mechanpomal moloj ko chi e qitzij taq rukulunel ri Saqamaq chuqa ko chi ko jun jebl ximoj samaj chi kikojol, ri toonela aj ruwachulew chuqa ri taq aj tinamt Chanpomal, nkitzt ruwch, ri najowx chi rij ri naojil ekitzeqelben ri kikiyirisanem taq rubeyal tzijobl, kuluj pwq chuqa kexoj kinaoj jikl chuqa ri man jun kikayewal taq moloj chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechanpomal moloj (Soltzijonem kichin Mechanpomanel taq moloj pan Iximulew 2000, ruxaq wuj 4). Ja ka ri taq kibanikil ri ojer chuqa choj taq moloj man kitzeqelben ta pwq, ri xewachin chi e aj winaqirem kimoloj winaqi chuqa ri taq nm kimoloj winq, ri Kitaqanem tzij taq Mechan-

34

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

pomal moloj, nkinm ri taq Mechanpomal moloj, achiel jun chik tikirel ruwch moloj. Xekoje taq Mechanpomal moloj chuwch ri rujikibaxik ri taqanem tzij, ri jarupe taq Mechanpomal moloj ( pa kikexel ri taq aj tinamt kimoloj winaqi chuqa nm taq kimoloj winq) xekiyr aninq (kulbenk rikin ma Conie Reynoso, rulaj rik ri juna 2009). Re taqanem tzij re, ri xuchp ky chi re ri xbix pa Kisoloj tzijonem taq Mechanpomal moloj (10), nuya ruqajarik ri Mechanpomal moloj achiel taq moloj "kinukun ki ruma jun rajowaxik pa ruwi taq banobl, pa ruwi tijonk, silonem, kikulik winaqi, ruyaik kajowaxik winaqi, kitoik, talunem chuqa rukiyirisaxik pwq chuqa winaqilal, akuchi man noqx ta ri chakoj". (Kitaqanem taq Mechanpomal moloj pa ruwi Kiyirisanem, 2 mokaj). Pa kinaojibal ri taq "Mechanpomal moloj", e ko ri taq moloj ri e Mechanpomal, aj tinamt kimoloj winaqi chuqa nm taq kimoloj winqkonojel nikinimaj ri taqanem tzij. Achiel xnatx yan aqanij, ri taqanem tzij man ky taq nuchojij richin runukik jun Mechanpomal moloj, xa xe ko chi nasamajij kaji taq rajowaxik, achiel nusikij ri 7 mokaj. 1. Ko chi e ko wuqu kiyonil winq chuqa tikirel ajqatbalil tzij, ri yetikr. 2. Rumoloxik ri najowx nusikij ri taq ruwujil kibeyal moloj chuqa ri taq kitzij xjikibx ruma ri nimamoloj. 3. Chi kikojol ri taq ruwinaq ko chi man niko ta ri jukal woo ruwinaq aj jukan amaq, ko chi e ruwinaq ri amaq, achiel nusikij chuwch ri taqanem tzij nusl re jun peraj re. 4. Nchax jumolaj kaml taq bey. Kikulbexik taq ajsl taqanem tzij, ri eokinq retal qatbalil kitzij taq Mechanpomal moloj chuqa ruwinaq taq Mechanpomal moloj xkiya rutzijol chi juba ok ri nikutx, ka ko na akuchi nitzilx ri taqanem tzij. E ky xkibiij chi ky chi ke ri taq Mechanpomal moloj, ri qajnq chi re ri wuqu winaqi, ko re xa xe jun chuqa

35 kai winaqi. Ko kitzijol winaqi chuqa kichin taq achibil chuqa achalalril pa kicholajem kibi winaqi, xa xe chuwch wujko re yetoj ri winaqi richin nkijch ri rukutuxij tzibanem biaj. Jun chik taqanem tzij, ri janila ruqij, ja ri Rutaqanem tzij Peyonk pa Saqamaq, ri nunk taq kuluj, loqoj chuqa rupeyonik wachinq, jay chuqa taq samaj kuma ri taq moloj ajchanpomal. Re jun taqanem tzij re, jikiban pa juna 1,992 chuqa nikon pa juna 2,006, nusl ri ruchojmirisaxik ri kulunem chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechanpomal moloj. Achiel nubiij chuwch ri taqanem tzij, konojel ri taq wuj pa ruwi sujunem, chaonem chuqa choj peyonibl peyoj rikin jun Mechanpomal moloj richin nban jun samaj chuqa jun ajchanpomal samaj, ko chi ntalx rutzijol pa Runukulem ri Peyonk chuqa Kamoj richin ri Saqamaq rubinaam GUATECOMPRAS. Achiel nibix chi ri kitaqanem tzij taq Mechanpomal moloj ko re man ninimx ta rutzij re jun taqanem tzij re (11). Ko bey re ri taq Mechanpomal moloj man nkinimaj ta rutzij ri Tzety Retal Pwq, ruma ri man nkitaluj ta rutzijol ri nukutuj ri taqanem tzij pa GUATECOMPRAS (Reynoso, 2,009a). Ruma ri man nisamajx ta chuqa man nban ta ri nusikij ri taqanem tzij janila xnimr chuqa xkiyr ri elq. Ri rusamajixik taq ajchanpomal retal peyobl nuya ruchuqa chi yetzuk kaka taq Mechanpomal moloj chuqa nubn chi nkijl rutzetoj pa ruwi kisamaj ri taq Mechanpomal moloj richin nkikl pwq. Taq moloj eokisan kuma ri ajnaojil pa jun tinamt chuqa ruma ri Ruchuqabal Samajel Amaq, eokisan richin nelesx ajchanpomal pwq (...) ky chi ke ri taq Mechanpomal moloj nkisamajij taq nm samaj, ri man nketaman ta nikisamajij, achiel kipeyoxik taq ajtzaql moloj (Hlmer Velsquez, richin ri Kisamajixik taq Mechanpomal moloj chuqa Kimoloj tooj winq, tzijon ruma ri ma Reynoso, 2,009b). Chi kiwch ky winaqi, re jun rubeyal naoj re nuqasaj kiqij ri taq Mechanpomal moloj. Pa juna 2,009 xkisamajij ri 12% rupwaq saqamaq ri taq Mechanpomal moloj. 170 taq Mechanpomal moloj xkisamajij 6,000,000,000 taq maquq rupwq chanpomal, woo chi ke re xkisamajij 800,000,000 taq maquq (Prensa Libre, 2010a). ko rutzijol chi ri taq Mechan-

36

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

pomal moloj ko yan xkitj ruma ri nm pwq nkikl, po ka tajin na nkikl aj chanpomal retal peyobl. Yaon retal ri elq chuqa ri itzel tzetoj, ri chanpomanel Colom xuya kai runaoj. Nabey, nrajo nrelesaj pa kiqa ri taq Mechanpomal moloj rusamajixik ri taq ajchanpomal samaj, achiel taq nm samaj pa ruwi rubanik bey chuqa rukulik taq wachinq. Pa rukexel xa xe xkerupeyoj taq Mechanpomal moloj richin nunimirisaj taq nm samaj pa ruwi winaqirem achiel raxnaqil. Rukan, xtikejqalej kayewal konojel ri xkeyaon chuqa ri xkekulun retal pwq richin nsamajibx taq ajchanpomal samaj (Prensa Libre, 2010a; 2010b). Jujun ta ka ri, achiel ri Accin Ciudadana, jebl xkitzt re jun rutzijol re, ma Helmer Velsquez Samajel pa kiwi ri taq Mechanpomal moloj chuqa Kimoloj tooj winq nubiij chi pa rukexel re jun naoj re, ko chi nijalwachx ri Kitaqanem tzij taq Mechanpomal moloj. Rikin ri juba ok taq rajowaxik richin ninuk jun Mechanpomal moloj chuqa ri yaoj qij richin rukulik ajchanpomal chuqa aj ruwachulew taq pwq, ko ri jun naoj chi man jun chik beyal richin molojril, we man ja ta rubeyal achiel jun Mechanpomal chuqa jun aj winaqirem kimoloj winq. Ky chi ke ri xekulbx xkiya rutzijol chi xkitzk jun Mechanpomal moloj achiel ri nusl xa ba achike taq kayewal chuqa chi man kayew ta nkl aj ruwachulew pwq. Re nuqajuj chi man jun chik achike nkinaojij ruma toq ri e ky kayew nikiqasisaj ri taq Mechanpomal moloj. "j aj Mechanpomal moloj, xa xe tikirel nqaxm qi rikin jun achike na nm samaj, po re achiel teej tataaj pa qawi, jun ojer naoj toq xban majoj ulew chuqa toq xban qasan ruqij jun winq, rj janila j naowinq chi niqanaojij chaqa chik rubeyal richin niqaml qi richin niqaqasaj ronojel ri itzel nban pa qawi " (ajtj taq aj xe Lajuj Naoj, rubelej rik ri juna 2,009). Re kai oxi taq achike ruma re chuqa ri taq retal qabanobal, etooyon richin ninuk kibanikil ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulewri ko re taq chi jun kibanikil re:

1. Ri taq Mechanpomal moloj janila e ky.

37 2. Konojel ri taq Mechanpomal moloj e kokj chuqa xa xe yesamj pa taq tinamt. 3. Ko kaka taq kitzetoj pa ruwi kichojibal winq, ixoqi chuqa achamaqi. 4. Nokisx kaka taq tzij (achiel "tzetoj pa ruwi kibeyal winq"). 5. Ko kaka taq ximoj samaj rikin ri Saqamaq, ko kiqij ri kitzukik ri taq Mechanpomal moloj "aj chichanpomal moloj" chuqa "aj chikayilal". 6. Xekiyr ri taq kulwachel chuqa ri taq naonk chi rij elq chuqa chakoj. Ruma ruchobik re ajilabalil chuqa beyalil taq kexoj pa ruwi kibanikil ri taq Mechanpomal moloj, katzinel niban re jun kutunk re: Achike kejqalem ri taq Mechanpomal moloj pa aj winaqirem tinamt wakami? Chuqa, Atux rukamon pe ri "Rumechanpomalil moloj" ri aj winaqirem tinamt pan Iximulew? Re taq peraj tzijonem re nikitojtobej yekisl re taq kutunk re. Ri taq kutzil chuqa ri taq kikayewal ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulew. Pa re jun peraj re, ninikx ri ntoon richin chuqa ri man yetoon ta richin ri rubeyal kinukulem ri taq Mechanpomal moloj, ri taq aj winaqirem kimoloj winq chuqa ri taq tz kisamaj chuqa ri itzel kisamaj kibanon ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulew. Nikisibx tzij pa ruwi re jun peraj re rikin kisamajixik re taq rukisibl tzij re pa ruwachinik Kimechanpomal moloj ixoqi. Ri ntoon kichin ri taq Mechanpomal moloj: kokj, samajilel, aj tinamt, tz kisamaj chuqa saqarisan kiwch. Choj pa tzij man pa rubanikil ta, ri taq Mechanpomal moloj achiel jun rubeyal nukulem chuqa richin rukanoxik ri kiyirisanem, ko ri jujun pa qitzij yetoon kichinri nusl juba achike toq ruma ri taq Mechanpomal moloj janila etoon kuma ri winaqi aj ruwachulew chuqa aj amaq. Ruma chi e kokj chuqa chi tikirel nsamajx rujalik, tz nqaya retal "jun kibanikil kan kichin wi ri taq Mechanpomal moloj; ri jikl

38

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

kibanikil chuqa rubeyal chi saqarisan kiwch rikin chi ko ky kayewal, oyowal chuqa tzukun taq tzij pa rulewal ri winq-naojil. Jun retal ja chi chi rij ri 30 juna titzukutj pan Iximulew, re jun kaka naoj re tajin ninimr, tajin nkiyr chuqa tajin nichojmirisatj" (AVANCSO 1990, 39). Ri e kokj nubn chi manq kuchuqa chuwch aj perajil jaloj, re jun kibeyal re nitun rikin ri kokj rubeyal kinukulem nuqajuj chi janila tz nsamajx chuqa aninq nukuluj chi ke yesamj pa jun kaqibl ri janila jaloj nukulwachij. Achiel ta, toq jun rumoloj ixoqi pa xe Lajuj Naoj xujunamaj ri ruma ri jaloj rikin ri rukulik aj ruwachulew pwq chuqa jujun taq sachoj chi rusamajixik ri taq runuksamaj, ri ruwinaq ri Mechanpomal moloj xkiya chi kiwch chi nkikisibej pa kiwi ri taq kinuksamaj, ri man kan ta e tz chuqa chi xa xe xkichp rusamajixik oxi taq nuksamaj, ri e jiklrichin njalwachx ri qijul chuqa rutzil ri ruchuqa samaj. Jun jebl chuqa ko ruqij kibeyal ri taq Mechanpomal moloj ja ri rubeyal chi e aj tinamt. Rikin ri jachsamajinem, ri nkajo nkikl pwq pa kibi ri taq aj tinamt Mechanpomal moloj, nikijikiba chi ri taq aj tinamt moloj jebl ketaman taq rajowaxik, kayewal chuqa ruchuqa ri tinamt chi kiwch ri taq moloj ky kulewal samaj, aj amaq chuqa aj ruwachulew. Konojel chi ke ri taq Mechanpomal moloj chuqa taq aj winaqire kimoloj winq pan Iximulew yesamj rikin rubeyal aj tinamtky bey etzukutajinq richin niban rutzil jun rubeyal kayewal pa tinamt. Achiel qatzeton chi tajin yekiyr taq Mechanpomal moloj yesamj pa ruwi ri kajulew richin yekichajij ri taq kichelaj, taq raqn ya chuqa chaqa chik taq ruwch kajulew aj tinamt (achiel ri Asociacin de Amigos del Lago pa Izabal). Ri rutunik re kai kibeyal re (aj samajilel chuqa chi ri kibanikil aj tinamt ) nuqajuj chi ri aj tinamt taq Mechanpomal moloj janila tz nkibn ri kisamaj chi kiwch chaqa chik taq moloj. Tikirel nya retal chi kan kichin wi chi e aj tinamt, ri ko rejqalem richin jun ajkiyirisanem nuksamaj chuqa ntikr nukm ruwch pa re taq peraj re. Rere janila rejqalem pa jun amaq achiel ri Iximulew, akuchi ko ky kibeyal winq. Achiel

39 ri aj ruqa raqn tinamt ixoqi chuqa ri aj tinamt ixoqi, ri kaxlan taq ixoqi chuqa ri ixoqi e ko pa jujun chi ke ri 23 taq achamaqi, ri kilon jalajoj taq kayewal chuqa kilon jalajoj taq utzil richin nkoje kuchuqa. Aj tinamt taq moloj rikin juba janila yetikr nkisl ri taq kajowaxik ri ixoqi chi rij chabl, nuksamaj chuqa taq tzetoj. Ri kibeyal chi saqarisan kiwch ri taq Mechanpomal moloj, yeruto richin nkl pwq, achiel ri aj ruwachulew pwq. Toq ninkutula chi achoq uma janila taq Mechanpomal moloj chuqa taq aj winaqirem kimoloj winq e ko pan Iximulew, ri e ruwinaq ri taq Mechanpomal moloj, ri retal kiqatbalil tzij taq Mechanpomal moloj chuqa ri ajtj taq winq nkiya retal chi ri aj ruwachulew ajyal pwq, xa xe nkajo nkosqopij pwq pa kiqa ri ajtaqelil taq moloj chuqa chi nkiya kiqij ri taq Mechanpomal moloj chi kiwch chaqa chik taq moloj. Ri kibeyal chi saqarisan kiwch ri taq Mechanpomal moloj chuqa man kayew ta nubn richin nxim samaj chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechanpomal moloj. Rere rutoon kisamaj ri aj taqanel amaq, achiel ri Rutaqanem chi mani chik ri kikamisaxik ixoqi, ri ka ja ok re tijikibx. Man ke ta ri, e ko ri yekijikaj ri taq Mechanpomal moloj ruma chi saqarisan kiwch, ri ko runukulem ruqij winq, Walda Barrios Klee (Rukaml bey ri UNAMG wakami) xutzijoj chi ri runukulem kicholajem ri taq Mechanpomal ko taq rutzil chuqa man ja ta ri chi yerelesaj ri taq samaj janila e nimy. We ko kicholajem, ko kicholajem. Ri UNAMG, jun runukulem ruqij winq. Ko jun rukaml bey, jun rachkaml bey, jun molaj rukaml bey yechabx taq kayewal pa molojril, xya nimaq taq tzijol chuqa ko kisamaj, kisamaj pa molojril. We manq ri rucholajem, juba ok awuchuqa chuqa aqij, rere tzeton chik. Rere petenq ruma ri samaj ojerrikin nukulem aninq ninuk molojril chuwch ri suqy nukulem (Rukulbexik ri ya Walda Barrios Klee, pa rulaj rik ri juna 2,009). Qatzeton chi ri taq Mechanpomal moloj nkisj kuchuqa chuqa taq kutzil, ri e jun wiri nuqajuj chi nuya retal chuqa ruqij pa rukiyirisanem pa tinamt chuqa pa amaq. Achiel xtiqatzt qa,

40

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi kikulun ky ruma re taq kutzil re, eokisan ka richin yekiqi utzilj ruwch taq samaj kichin ixoqi chuqa richin ri chijun amaq. Ri taq kikayewal taq Mechanpomal moloj: Elq, ichinanril, manq ri junawch pa tinamt. Qatzeton ky jikan taq tzij chi kij ri taq Mechanpomal moloj pa re rukisibl taq juna ruma ky taq aruma. Yaon rutzijol pa ruwi elq chuqa chi man nkiqi taq ri taq rajowaxik ri rutaqanem tzij richin peyoj chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechanpomal moloj. Achiel nubiij pa rumokaj 18 ri Kitaqanem tzij ri taq Mechanpomal moloj, ri taq Mechanpomal moloj man tikirel ta nkijch chi kiwch chakoj, po ko taq Mechanpomal moloj ri kikulun 2% o 5% achchakoj (Reynoso, 2,009a). "Pa rukisibl re taq ik re, elesan kitzijol taq mechanpomal moloj kiximon ki kikin ajtaqanel amaq chuqa rusamajela ri chanpomal, ri nkisamajij rupwq ri Saqamaq, nkikl achchakoj chuqa ja rije yebiin achoq chi re ajkay moloj nkiya ri taq nm samaj" (Reynoso, 2,009b). Jun ajnaoj winq pa ruwi rere nuya rejqalem chi ri Tzety Retal Pwq juba ok nikoxik nubn (Rukulbexik ri ma Conie Reynoso, rulaj riki ri juna 2,009). Chi rij ri elq, ri jun chik itzel naoj janila nya ruqij kuma ri xekulbx, ja ri xa xe kuquban kux chi kij aj ruwachulew pwq ri xa xe ok juba ramaj nubn. Wawe nqatzt kaji itzel taq kiwch re taq moloj re. Ri nabey janila rutzilri taq Mechanpomal moloj jantape katzinel nikikanoj pwq, ruma ri man kan ta ko kiramaj richin nkibn ri samaj pa tinamt, ri katzinel chi nkibn. Rukan, chi rij chi kikuquban kikux chi rij ri aj ruwachulew pwq, yebewachin pe taq kutunk chi rij chi nupaba ri chuqa chi junam kuchuqa chi kikojol ri taq yal pwq moloj chuqa ri taq ajkuly pwq moloj. Ko jun kamisanel kayewal, akuchi ri taq Mechanpomal moloj nkipaba ki chi kiwchi ri ajyal pwq, man ke ta ri chi kiwch ri taq tinamt akuchi nkibn samaj. Ri kulwachitajnq chi man jun ko taq rejqalem ri kitzij achoq pa kiwi napon ri taq samaj, ni xa ta pa ruwi

41 jun molaj, xa kuma kitzij ri e toonela; rere nuqasaj ruchuqa chi ri aj tinamt jun rutzij pa runukulem ri moloj, chuqa achike ruwch chi aj winaqirem samaj xtibesamajx. Rere xa xe xtukl ri ruwch samaj, naojin chik pe kuma aj jukan chik winaqi chuqa kuma winq, ri majun achike kitzij pa ri kayewal najowx nsol (Cabrera, 2,005, ruxaq wuj 74). Ky chi ke ri winaqi xenkulubej, xkitzijoj chwe kibanobal ri e ruwinaq ri taq Mechanpomal moloj, chi choj yekitzk el ruchuqa taq tzijol chuqa yekitzaqatisaj pe ri taq nm samaj, achiel nkajo ri ajyal pwq, ko re man ja ta ri rajowaxik pa tinamt. Achiel ri rukaml bey jun moloj aj ruchabl Ajaw nsamj kikin ixoqi aj ruqajbal kaqq chi re ri amaq, xunaojij (man xerukulbej ta ri ixoqi) chi yekitk qa taq aq. Po ri ixoqi man ketaman ta yekilij aq bama konojel ri taq aq xekm. Richin chi man nuya ta rutzijol ri sachoj chi ke ri ajyal pwq moloj, ri kaml bey xerulq jujun nimaq taq aq richin xrelesaj taq kiwachibal, akuchi yeqalajin ri ixoqi chi xutq el chi ke ri taq aj ruwachulew moloj. Ri najowx richin "nkitojtobej" ruchuqa samaj nubn chi ri taq moloj xa xe nkitzt, ri yetikr nketaj. Ko re nkitk xibiril ri taq Mechanpomal moloj richin nkiya rutzijol ri man tz ta xel, re janila nunimirisaj retal ruchuqa chuwch jun qitzij yonil choboj. Rox, ko pa rubeyal chi man junam ta kuchuqa chuqa naoj chi kikojol ri taq ajyal pwq moloj chuqa ri yekulun ri pwq. Ri taq ajkuly pwq moloj janila kikuquban kikux chuqa man kan ta ketaman chi kij ri taq ajyal pwq moloj, ja ka ri taq ajyal pwq moloj yetikr yekicha chi kikojol ky taq ajkuly Mechanpomal moloj chuqa ky ketaman chi kij. Re nuqajuj chi ri ximoj chi kikojol re kai re, jun ximoj tzukun pe rikin uchuqa. Ri kitaqoj tzij taq moloj chuqa ri ajyal pwq taq chanpomal (ri nuya ri man junam ta uchuqa) nuqajuj chi ri kinukulem chuqa ri aj jukan taq naojri ko re man erukamon taxenim qa pa taq aj amaq chuqa aj tinamt taq Mechanpomal moloj. Richin yekase, "ri taq Mechan-

42

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

pomal moloj yekichp taq naoj ri man richin ta ri kinaojibal chuqa ri man e richin ta ri runimirisaxik moloj, nutzk el chi man nrl ta rubeyal rusamaj". (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj 44). Jun utzilj tzetebl ja re rubeyal xtzijx qa, chi nutunuba apo choj pa tzij, ri kibeyal winq, stape ri moloj majun runaoj pa ruwi ri kibeyal winq. Jun chik tzetoj tikirel ja ri sachoj pa ruwi rokisaxik ri tzij "tzaqt nimirisanem". Konojel ri taq Mechanpomal moloj xekulbx xya jalajoj ruqajarik chi re ri tzij. Toq xinkutula ruxeel ri tzij, xkisikij chi xchilabx ruma ri aj ruwachulew yal naoj. Chuqa chi xqakl jun kulun naoj, ja? Chuqa toq nkiya anaoj, ri winaqi kikamon pe juley chik taq tzij. Ruma toq nqabiij "tzaqt", rije xkisl chi qawch, pa rukexel nbix "xkeqajk taq akwala, alabo, achia, ixoqi chuqa konojel ri winaqi..." katzinel nqabiij chi jun "tzaqt wachinq"akuchi yeqasikij konojel. Chi ri ka toq rj xqanm apo ri tzij pa retal qasamaj. Ruma ri niqanaojij chi qatunun qi, j tzaqt chuqa yeqatn konojel ri winq. Chi ri toq xtzukutj pe ri tzij tzaqt. Po man xqaya ta chi rixqanaoji chi katzinel nqatzibaj ri tzij "yeqasikij ixoqi chuqa achia". Po toq xkiya qanaoj xbix chi qe "man tz taq ke re rubixik katzinel chi kol tiqalajin, tz tiqatzibaj tzaqt ruma ri tzaqt nusikij ronojel ri nawajo nabiij". Ja re ri ruxeel rije ekijalon jujun taq tzij (tzijonem rikin jun kaml bey richin Mechanpomal moloj kichin ixoqi aj xe Lajuj Naoj). Ko chi niqabn re jun kutunk re Atux rukamon pe chi ri uchuqa chuqa winaqi, ri majun kejqalem pa re jun aj tinamt peraj re tajin nkijl ri rusamajixikachiel chuqa ri taq kisamaj ri taq aj tinamt moloj? Ri kejqalem ri taq tzij chuqa ri aj jukan taq nukulem, man ja ta ri chi ronojel itzel. Po yebewachin pe taq

43 kutunk chi rij ri kiqajarik re taq tzij re chuqa ri taq nukulem pa ri aj tinamt peraj. Rukaj, ri rukanoxik pwq ko re nupo ri chi nkijunamaj ki ri taq Mechanpomal molojri nubn chi man nkajo ta nkito ki, yaon chik retal wakami chuqa rikin juba nritzelaj akuchi yesamj wi ri taq Mechanpomal moloj . Ri "kikiyisaxik" taq Mechanpomal moloj wakami nunimirisaj chi nkijunamaj ki ri taq moloj pan amaq chuqa pa ruwachulew peraj ruma kisamajibal, rukux kisamaj chuqa taq naoj pa ruwi naojibalil" (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj 51) (12). Ri man nkajo ta nkito ki xbewachin pe pa jujun taq kulbenk kikin kikaml bey taq Kimechanpomal moloj ixoqi. Jun ixq kaml bey xubiij chi nkichajij ki chuwch achoq ikin nkito ki ruma ke la kan, ri etooyon kichin nkiya qa pa kibi ronojel ri samaj xkisamajij. Kai chik ixoqi, jun rukaml bey jun Mechanpomal moloj ri jun chik ruwinaq ri Rusamajay qatbl tzij richin ri Ixq, xkisujuj chi yechayon ki chi rij ri atux moloj ninabeyin toq ko kibinem ixoqi. Ky chi ke ri taq Mechanpomal moloj, ri xkiya rutzijol ky kinaoj chi kitoon ki pa ruwi samaj, xkoje yan rukux ri kipwq chuqa xetoon yan kikin taq moloj ri kan kijikiban chik ki. Re jun naoj re, ri nkijunamaj ki man xa xe ta chi itzel chuqa nubn chi yesach ky utzilj taq samaj, richin yeban nimalj taq jaloj, chuqa nubn chi yerujch ri taq tinamt, achoq pa ruwi yesamj. "Ky mul e ja ri taq Mechanpomal moloj ri e jachy richin ri tinamt chuqa chi ri taq Mechanpomal moloj. Ri jachojril ri, qitzij chi tzukutajnq pe pa taq tinamt, ja ka ri taq Mechanpomal ri nkiya el ruchuqa chuqa nikinimirisaj" (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj16). Jun chik jikank chi kij ri taq Mechanpomal moloj nuya retal re jun rukux kanon naoj re ja chi manq ri jaml kaslem chi kipam chuqa janila niko kiqij ri taq Mechanpomal moloj. Chi rij ronojel, ri taq Mechanpomal moloj yesamj rikin jun rucholajem samaj chuqa ko re ri rujikibaxik tzij nikulwachitj kuma jun chuti molaj winaqi, akuchi man yekikulbej ta ri chaqa chik samajela chuqa ri taq tinamt nkikl ri tok.

44

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

Ky bey, ri taq Mechanpomal moloj nikisamajij taq rubeyal, ri e jun wi chuwch ri naoj pa ruwi ri jaml kaslem... ri rukux mayoj chi kij ri kisamaj ri taq Mechanpomal moloj, ja ri rujachik ri uchuqa chi jun ri runukulem. Rere nikulwachitj achiel ruwch ri ruxeel ku-ma rije, pa jun chik tzij, achiel ri taq chaqa chik taq ruperaj ri rochoch Ajaw, ri kisamaj ajnaojil winq tikirel chuqa ri taq nimatijobl toq chi kikojol kiyaon ruqij ri rusamajixik chuqa taq rubanikil rikin janila taqonem, ri xa xe ntzet ruwch ri kaml bey chuqa ri man nkajo ta ri jaml kaslem. Ri kayewal ja chi toq nisamajx chik (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 45).

Rere nukt kai nimaq taq kayewal. Chupam, ri runukulem ruqij winq nuqasaj kiqij kinaoj ri samajela, ri nkisamajij ri taq samaj enukun "pa samajay". Chi rij, runukulem ruqij winq chuqa pa ruwisaqarisanen ruwch tikirel nuqajuj chi ri taq Mechanpomal moloj man ko ta chik pa kiqa ri nm kuchuqari kisamajilel chuqa ri ruchuqa richin nkisamajij ri taq ruperaj tinamt. Ri rutzuuj jun rumolojril ri rumolaj jun Kimechanpomal moloj ixoqi aj xe Lajuj Naoj xukutubej re jun itzel peraj re. Re jun Mechanpomal moloj re, achiel chaqa chik, yesamj kikin ky taq kimolaj ixoqi pa tinamt e ko chuchi ri xe Lajuj Naoj. Jun samajel xjalwachin rubi chuqa jujun taq naoj pa jun tzijonem pa ruwi ajowabl ruma ri ixoqi pa taq tinamt man xqax ta chi kiwch ruqajarik ri biaj. Ri ixq kaml bey xchojin chi re ri samajel chuqa xubn chi re chi tokisx ri biaj ri pa taq tinamt. Ri taq kutzil chuqa ri taq kikayewal ri "Mechanpomalil moloj" pa kiwi ri ixoqi aj Iximulew. Ky tziban chi rij ri "Mechanpomalil moloj" pa kiwi ri kisamaj moloj aj winaqirem, chuqa pa kiwi ri kisamaj ixoqi. Ko chi yojnaojin chi rij ri rukamon peri tz chuqa ri man tz ta chi rij ri kitzukik ri Kimechanpomal moloj ixoqi pan Iximulew.

45 Katzinel nimestx chi toq ri chanpomal chuqa ri taq ajnaojil moloj, achiel chuqa juley chik taq moloj (achiel ri aj tunuj moloj), ri nkiya ky kisamaj ri ixoqi, ri taq Mechanpomal moloj chuqa ri taq aj winaqirem kimoloj winq, ojer xkiya jun kikojlem, ko juba ok, richin yesamj ri ixoqi. Pa taq juna 70 chuqa 80, ri ixoqi xkichp kisamaj pa taq aj ruchabl Ajaw moloj chuqa kimoloj tijoxela, tikonela, aj tinamital chuqa ri aj chupy rupoqonal kaslem. Chi rij ri kisamaj ri, ky chi ke ri ixoqi xkl kinaoj ri xkokisaj pa taq kimoloj ixoqi chuqa pa kisamaj ixoqi. Wakami tikirel ri naoj chi ri ixoqi kesamj pa taq Mechanpomal moloj, ko ruqij we pa taq Kimechanpomal moloj ixoqi ri tajin nkibn nimalj taq samaj pa taq Mechanpomal moloj. Kuma ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi chuqa ri taq kisamaj ixoqi pa ronojel, ko janila "kikojlibal" ixoqi, ri man kayew ta nubn chi re ri rukiyirisanem chuqa ri richinanem (tzijonem rikin ri ya Walda Barrios, rulaj rik ri juna 2,009). Chuqa chi ka man kayew ta nya retal chi man nikulwachitj ta ri pa junamil ri kibeyal winq chi kikojol ri taq Mechanpomal moloj. Ka ko na " pa jikl chi nikulwachitj na ri achi naoj, richin nya samaj richin kaml bey pa taq moloj xekulbx, chuqa pa jun chik peraj ri manq naoj pa ruwi ri kibeyal winq pa samaj pa taq moloj chuqa kichin ri taq moloj" (Cabrera, 2005, ruxaq wuj 77). Ri juba ok ixoqi pa taq nimaq taq samaj chi kipam ri taq Mechanpomal moloj (man e ko ta pa re jun peraj re ri Kimechanpomal moloj ixoqi) nxim rikin ri achi naoj chuqa ri runukulem ruqij winq ko chupam. Stape ky chi ke ri taq Mechanpomal moloj kichapon ri tzetoj pa ruwi kibeyal winq (stape xa xe pa tzij), chuqa chi e ky ri man ketaman ta achike nel tzij re, xa xe richin nkoje jun kojlibl kichin ri ixoqi. Ky bey majun kinaoj pa ruwi rubanik jun soloj rij ri

46

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

kibeyal winq chuqa manq chi chi kikux ta nalx pe ri rejqalem kibeyal winq pa kisamaj. Ko "juba ok naoj chi rij ri etamabl pa ruwi naojil richin ri tzij kibeyal winq, achiel ruchoboj ajixoqil chuqa ri nkipaba ki aj moloj, achiel chuqa kuma ri winaqi achoq ikin nban samaj richin chi ninim apo achiel naojil chuqa ri junelk nban" (Borrel Gellert, 2000, ruxaq wuj. 101). Jun kutzil ri taq Mechanpomal moloj natan chik qa, ja chi tikirel chuqa man kayew ta nubn yesamj junam rikin ri Saqamaq chuwch yesamj ri taq molaj man kan ta tz kinukun ki. Achiel ri Kimechanpomal moloj ixoqi eikowinq chuwch ri naoj chi rij junamaxik richin yesamj junam pa ruwi ri kaka taqanem tzij, ri yeruto ixoqi. Ri tz kilon pa ruwi ri taqank tzij ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi ntun apo ri rubanik jun Runukulem Rujunamilal Samaj pa taq juna 1998-2001, ri jaloj chi re ri Cdigo de Trabajo, ri jaloj chi re waqxaqi rumokaj ri Cdigo Civil, ri rujikibaxik tzij chi re ri Naojinem richin man niko rutojik chuqa richin nkis ri oyowal nban chi ke ri Ixoqi, ri runukik ri Tobl kichin Achamaq taq Ixoqi, ri rujikibaxik ri Taqanem tzij chi rij oyowal pa achalalril chuqa ri taqanem tzij pa ruwi Yaoj Tzaqt Kiqij chuqa Rutzijol ri Ixq. Pa re taq samaj re, kiyaon ky naoj ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi. Achiel ri kaka kisamaj ri ky taq Kimechanpomal moloj ixoqi rikin ri Tzaqt Tok jay kichin Ixoqi Xekolotj kan pa Oyowal richin ninimr ruchuqa ri Taqanem tzij chi man Kekamisx Ixoqi chuqa Juley chik Rubeyal Itzelanem chi kij Ixoqi. Janila kejqalem re taq taqanem tzij re richin njikibx pa taqanem ri taq kichojibaj ixoqi pan Iximulew chuqa chi ruma e kaka taq naojilri (xa xe e ko chuwch wuj wakami) ri winaqi tikirel yekinataj pa kichojibal richin qitzij taq jaloj. "Chi rij ri taqanem kikamk ixoqi, man xetane ta ri kamk. Po ri ko ruqij chi ri taqanem tzij xa jun rukojlibal naoj" (tzijonem rikin ya Walda Barrios Klee, octubre 2009). Po ri rulemik ri taq Mechanpomal moloj, nuya retal un chuti retal kayewal chi rij ri "Kimechanpomalil moloj"

47 taq kisamaj aj tinamt chuqa aj winaqiremri rubanon chi ri taq Mechanpomal moloj nkichajij ki chuqa man nkikt ta ki rikin ri Saqamaq. Xa xe ri kisamaj ixoqi chuqa ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi pan Iximulew ejikan ruma ri kitzetoj pa rucholajem, taqank tzij chuqa juba tzij qaban chi kij. Re jun rubeyal re ri xetijx, xsaqarisx kiwch chuqa xemechanpomalx , xetoon chi xqi chi xeajowx ri kimolojilal, jaloj pa kiwi ri taq taqanem tzij chuqa pwq pa kiwi taq nm samaj richin kikiyirisaxik ixoqi, po chuqa xkiqt juba ruchuqa ri samaj, pa chutaq peraj, xekijechej jujun ixoqi aj Iximulew (Berger, 2006, ruxaq wuj 29 rutzalqomaxik ri tzibanel). Ky chi ke ri taq kichojibal chuqa kuchuqa ri ixoqi benq chi rij pa rubeyal chuqa nisaqarisx ruwch, ruma chi ko nkoje pe rejqalem toq tajin nkisamajij ri rujikibaxik ri jamalil kaslem chuqa ri kitunik konojel ri ixoqi... ri ruyaik retal chuqa ri choboj chi rij re jun peraj re, rubanon chi eqanajnq kan chi rij rutzijowxik chaqa chik "nimaq" taq naoj, achiel ri kexoj taq ejqalem chuqa taq etal, rutzetik kaslem pa ruwachulew, ri kikaslem ixoqi/achia, ri rukanoxik ri yonil samaj, ri mayoj chi rij uchuqa, ri kisinanem ixoqi (Borrell Gellert, 2000, ruxaq wuj 116). Tikirel man nqachp ta jun jaloj pa taq kinaowinaq banikil chuqa ri taq rukux kisamaj ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi, ri man kan ta kai kitzij chuqa chi yekanj kan rikin ri rubeyal qaxabl. Jun Rukaml bey ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi janila nchojin pa ruqijul oyowal rikin qaq, nubiij chi wakami man yeel ta chik pa taq bey richin yechojin, ruma rere jun rubanikil richin ruqijul oyowal man richin ta ruqijul uxlanibl kux (tzijonem ruwuq riki ri juna 2008). Ko jun junam kichoboj ri taq Mechanpomal moloj chuqa ri taq kimoloj aj winq, kan chanin yakon ketal ruma ri Chanpomal, kuma taq moloj chuqa taq aj jukan chik taq chanpomal, chuqa kuma juley chi taq uchuqa aj tinamt, aj amaq chuqa aj jukan chik. "Ri aj tinamt chanpomal man kayew ta yekitr ri taq Mechanpomal moloj... to man tikirel ta yojcho chi kij ri taq Mechanpomal moloj, ri

48

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

nkichojij chuqa nkibn kutunk chi ri kaslem aj tinamt" (ajtt aj xe Lajuj Naoj, rubelej rik ri juna 2,009). Ri xok yan qaty tzij ma Rigoberto Queme Chay xuchl chi, kuma ba chuqa ri taq Mechanpomal moloj toq yekikm el ri kisamaj ri Chanpomal, "ri winaqi yesilx kuma ri ajnaojil" (tzijonem, rulaj riki ri juna 2009). Po kiwinaq ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi yechojin chi rij re jun pa junamil naoj re. Ka yeel pa taq bey chuqa jujun taq Mechanpomal moloj yesamj chi rij ri taq "nimaq " samaj achiel ri sinanem (achiel ri Tierra Viva). Chaqa chik nkibij chi xa xe yeyakatj chuqa nikijunamaj rikin re kaslem wakami. Ri taq Mechanpomal moloj e jun rubeyal ajilabal. Ri nikulwachitj chi njalatj ri tinamt chuqa yejalatj ri taq moloj... Ja re kibanikil wakami ri taq moloj nkibn samaj pa kiwi winq. Ninjikiba chi ri nbiin ri, chi ri taq Mechanpomal moloj manq kilabal, man ko ta pa jun moloj. To ko chi nkutx chi re Achike rubeyal nubn chi ntoon chi ninimr ri kichojibal winq? Ri winaqi e ko pa taq Mechanpomal moloj, yebano ri chojibl samaj, tajin nikibn wachinq. . . Jun kaka rubeyal labank. Man jun itzel nqalajin pa re jun moloj re. E rukux samaj richin nukulem pa ruqijul uxlanibl kux. Ruma ri kiqijul taq ojer banobl, ri taq rukux samaj richin nukulem katzinel chi yejalatj (Tzijonem rikin ya Walda Barrios Klee, rulaj riki ri juna 2009). Pa qitzij, ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi man xa xe ta ri Taqanem tzij kiqion. Chuqa kiyakon tzijonem chi kikojol ri winq pa ruwi ri man junam ta kibeyal winq chuqa ri rutzetik kichojibal ixoqi. "Pa ri peraj richin tzijonem, nya retal chi kulwachitajnq ri uchuqa chuqa ri oyowal chi kij ri ixoqi, ri nukulbej jun labalk runukik winaqilal richin nijalwachx" (Borrell Gellert, 2000, ruxaq wuj 115). Pa jun peraj, matyox chi re re, chaqa chik ixoqi ketaman ri kichojibal chuqa nkichojij chi kekamelx. Chuqa ka nyak

49 na tzijonem kikin winq pa ruwi kibeyal winqri runukun taq peraj chi yekulwachitj ri taq aj winq jaloj.

Ri rukamon pe chuqa rukisibl taq tzijAchiel konojel ri taq kulwachitajnq, ri taq Mechanpomal moloj man jun taq sq chuqa ni xa ta qq ri kulwachitajnq, xa ky taq rubeyal. Man kan ta choj ke ri rubixik "chi ri taq Mechanpomal man e kaka achalalril ta kayij, ri yemajon pwq chuqa kaka taq uchuqa aj kol chanpomal pan Iximulew" (ajtj aj xe Lajuj Naoj, rubelej riki ri juna 2009), chuqa manq chi ri taq Mechanpomal moloj e "kaka rubeyal richin nikink ki " (tzijonem rikin ya Walda Barrios Klee, rulaj rik ri juna 2009). Po jikl chi xkekiyr na chuqa chi man xkekis ta ri chwaq kabij. Ruma chi katzinel yojchobon chi rij chuqa ri ko chi nkisamajij ri taq Mechanpomal moloj pa rutinamit Iximulew chuqa pa ri peraj richin kiyirisanem. Qatzeton jalajoj taq rukulubexik re jun kutunk re. Jujun yekitzt chi ri taq Mechanpomal moloj ko kejqalem pa tinamt, chi tikirel nusamajij jun tzaqt samaj pa kiyirisanem ruma chi samajilel, tz rusamaj chuqa aj tinamt; nkiya kuchuqa richin yekink taq kojlibl richin yesamj ri junelk yejechx. Ko chaqa chik, achiel ri xok qaty tzij ma Rigoberto Queme Chay, ri yemayon kuma ri taq Mechanpomal moloj ruma nkikm yaoj ajowaxik chuqa rusamaj ri Saqamaq, po chuqa nikinaoj chi ri taq Mechanpomal moloj yetikr nkibn ri samaj richin niky samaj ruma ri yal jikl naoj chuqa ri kuchuqa richin nikikanoj taq samajibl (ma Queme Chay, rulaj riki ri juna 2009). Ka ko na ri yekitzu ri taq Mechanpomal moloj achiel taq kojlibl, akuchi aj kaka taq naojibl yetikr yesamj pan ewl ruma ri chi aj winq biaj. Rikin juba chi ri tz kutunk ja ri Achike kixeel toq yenuk re taq Mechanpomal moloj rikin re jalajoj taq tzetoj re?

50

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

Chutaq tzijol1. Ninqalajisaj ri Mechanpomal moloj achiel "jun moloj ri man rutzeqelben ta chakoj, ko ri retal qatbalil tzij rikin chuqa jun ruxeel ajchobojil, ri nuya ruxeel ri ruraybal, runuksamaj chuqa ri taq rusamaj yerubn " (ma Cabrera, 2005, ruxaq wuj 69). E jun wi chi taq moloj ajchanpomal "ruma ri taq kiraybal man etaqen ta ruma ri runaojil saqamaq, xa e nukun ruma kiraybal jujun winq, pa jun chik tzij, enukun kuma winaqi chuqa molaj winq" (Cabrera, 2005, ruxaq wuj 51). Toq ninwokisaj wawe re tzij Mechanpomal moloj, tikirel nqax chi jun Mechanpomal moloj po chuqa