3

Número 6 • Nadal • 2002

Edita:Centro Galego de Vitoria-Gasteiz.C/ Gernikako Arbola, 1101011 Vitoria-GasteizTeléfono: 945 27 98 01Fax: 945 27 29 34e-mail: c.gallego@euskalnet.netwww.centrogallegovitoria.es.vg

Presidente: Ramón Pampín

Coordinan:Vicente Touzón VeigaAlberto Xil Castro

Portada: Alberto Xil Castro

Depósito legal: VI-279/00

Colaboran neste número:

-Directiva do Centro-Ramón Pampín-Julio Rodríguez-Alberto Xil Castro-Tomás Veigas-Félix Ortiz de Zárate-Beni Rojo-Sonia Pérez Neira-Imanol López Lacalle-Mónica Calvo-Fina Fernández-Mª Carmen Barrero-Marisol Arriola-Alicia Fuentes-Vicente Touzón

Limiar 4Noraboa

Á Asoc. de Amigos do Camiño de Santiago de Estella 5XVII Día de Galicia en Euskadi 6Unha viaxe pola nosa Terra

Terra de Trives 8Lobios —«Vila Termal»— 11O Irixo 14

Un anaco da nosa HistoriaA conquista romana 17

Leyendas del Camino de Santiago navarro 19Canteiros galegos 23O noso Centro 30Festas de Santiago 32Curiosidades 35Milladoiro 36Susana Seivane, gaiteira 39Galegos que fan camiño

Manuel Rodríguez 42Páxinas abertas

La lechera 43Alas recortadas 44¡Algo se va! 44A mañiza 45

Medallas Galicia - Castelao 2002 49

SUMARIO

4

LimiarAtrás quedou o tempo de lecer. As esperadas vacacións de Santa María pasaron como

un suspiro e xa nos parece que están moi lonxe no tempo. Moitos de nós aproveitamos parair dar unha volta pola nosa terra e parolar cos amigos que viven nela e tamén con outrosque están espallados por moitos eidos. Foron esvaecendo as cores vivas, cousa que apro-veitou o outono para vestir a paisaxe de mil tonalidades amarelas e ocres e vermellas e gri-ses e..., de tal fermosura que o sol cando se vai deitar e pousa a ollada nas devesasruborízase coma un colexial mirando a súa namorada.

Imos camiñando cara ó Nadal e tentamos trocar as follas da nosa revista por outras decores novas onde relatar novos acontecementos e algunhas historias de interese; nelas mete-remos tamén unhas panxoliñas para que cantedes a despedida do ano que se vai e dar abenvida ó novo, bridando de paso cun vasiño de viño do país. Polo camiño pararemos acomer o magosto e quizais uns anacos de polbo e lacón, todo ben mollado con Ribeiro ouAlbariño, en boa irmandade, nos locais do noso Centro.

Gracias a todos os que facedes que esta revista vexa unha vez máis a luz; gracias taména todos os que dalgún xeito estades colaborando nos diferentes labores: grupos culturais,festas... Sempre adiante e que os ánimos non decaian, amigos, tamén polo Nadal amosa osorriso da vida. Miremos sempre ó redor cun sorriso nos beizos e o corazón aberto.

Lembranzas para Andrés Temprano, amigo noso e colaborador non só da revista, el cola-borou tamén noutras moitas actividades, cursos de galego, dirixir o grupo de teatro, etc.Volveu para a Terriña e desexamos que sexa para unha mellora profesional.

Unha aperta.

T. V.

5

Asociación de Amigos do Camiño deSantiago de Estella-Lizarra

A nosa noraboa á Asociación de Amigos do Camiño deSantiago-Centro de Estudios Xacobeos de Estella-Lizarra, que foia gañadora da VII Edición do Premio Elías Valiña 2002.

Esta Asociación foi creada o 27 de marzo de 1962 co obxec-tivo de dar a coñecer o fenómenos das peregrinacións, a súa exis-tencia e as posibilidades de recuperación do patrimonio artístico,cultural e relixioso da Ruta Xacobea.

Esta agrupación está considerada a decana de España dentrodas asociacións de amigos do Camiño de Santiago e a segundado mundo, despois da Asociación creada en París. Conta naactualidade con máis de 200 socios procedentes de lugares tan variados como Canadá,Francia, México, Brasil, Estados Unidos, ademais da propia Navarra.

A Asociación organiza Semanas de Estudios Medievais, publica a revista «RutaJacobea», celebra semanas de música antiga e ven de editar unha serie audiovisual sobreo Camiño de Santiago.

Igrexa de San Pedro de la Rúa, s. XII-XIII, en Estella

6

Trece años después de la organizada en la entonces Plaza del Ganado deZurbano, Vitoria acogió de nuevo el Día de Galicia en Euskadi, aunquemejor diríamos, Días de Galicia en Euskadi, que anualmente organiza la

Irmandade de Centros Galegos en Euskadi. Este año lo celebramos los días 7, 8 y 9de junio y cuyos actos principales se llevaron a cabo en el Recinto Ferial deMendizabala.

Los gallegos residentes en Euskadi aún sintiéndonos parte de esta Comunidad, enla que nos sentimos plenamente integrados, nunca olvidaremos nuestras raíces, ypara ello, anualmente organizamos el «Día de Galicia en Euskadi».

Este año 2002 y después de muchas negativas por la dificultad que conlleva laorganización de un evento de estas características, el Centro gallego de Vitoria sedecidió a llevarlo a cabo, contando con la ayuda de la Irmandade y, por supuesto,con el Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz, con su Alcalde, el Excmo. Sr. D. AlfonsoAlonso a la cabeza, y el apoyo a la iniciativa de los restantes miembros de laCorporación; contamos también co el apoyo de la Diputación Foral de Álava, consu Diputado de Cultura, Excmo. Sr. D. Pedro de Sancristóval que desde el primer díaestuvo a favor de organizar este Acto. Las aportaciones de las dos entidades han sidodeterminantes para poder llevar a cabo todo este montaje.

Quiero destacar que sin estas aportaciones económicas, así como las infraes-tructuras necesarias para unos actos de esta envergadura, no sería posible la reali-zación de este evento. Hay que tener en cuenta los actos programados: Conciertosdel grupo Milladoiro y de Susana Seivane, actuación de la orquesta Superfama los

XVII Día de Galicia en Euskadi

El alcalde Alfonso Alonso cortando la cinta inaugural acompañado del presidente del CentroGallego de Vitoria-Gasteiz y del secretario de la Irmandade.

7

Ramón Pampín VázquezPresidente del Centro Gallego de Vitoria-Gasteiz.

días 7 y 8 de junio. Cata de vinos Gallegos, certámenes literarios y gastronómicos,torneo de chave y, sobre todo, el pasacalles de nueve grupos folklóricos de laIrmandade por nueve barrios de Vitoria-Gasteiz, y que por la tarde nos deleitaron enMendizabala durante más de dos horas con una muestra de nuestro folklore.

No quisiera dejar de agradecer a nuestras Autoridades que nos acompañaran enese Día: El Lendakari nos recibió en la Lendakaritza a los doce presidentes de losCentros Gallegos que formamos la Irmandade, y nos acompañó en la RecepciónOficial, El Diputado General de Álava, por encontrarse en América, fue representa-do por el Diputado de Bienestar Social, y el Alcalde, Alfonso Alonso nos congratu-ló con su palabras.

El Sr. Amarelo de Castro, qué puedo decir del Sr. Amarelo, nos recordó sus añoscomo Secretario General de la Xunta para las Comunidades en el Exterior y su dis-ponibilidad para con las gentes de la diáspora y nunca le agradeceremos bastantesu dedicación a esa labor y el trabajo llevado a cabo.

Y, por fin, agradecer a la Pregoeira, Susana Seivane, su pregón, porque gustó atodos los asistentes, tanto por su contenido como por lo inusual del mismo, gracias.

No quisiera dejar de dar las gracias a los representantes de los diferentes parti-dos políticos de la Comunidad que nos apoyaron con su presencia, así como a lasgentes de Vitoria-Gasteiz y de la Comunidad que asistieron a los actos programa-dos.

Agradecimiento especial al Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz y a la DiputaciónForal de Álava, tanto por el apoyo económico como por la presencia de Autoridades

Clausura de las jornadas con la presencia de las máximas autoridades locales y autonómicas, la presidenta de la Irmandade y la pregonera Susana Seivane

Las Tierras de Trives pertenecenal macizo oriental orensano, ensu caída hacia el Sil, son tierras

de alta montaña dominadas por lascumbres de Manzaneda. Es un munici-pio dotado de una extraordinaria belle-

za presentando fuertes contra s t e s ,donde se conjugan las cumbres neva-das con la floración de jaras y narcisosen sus valles.

El sector meridional corresponde ala Serra de Queixa, donde se alcanzanalturas superiores a los 1.550 metros: ACabeza dos Bois (1.707 metros) y AsChairas de Maceda (1.685 metros), queforman parte del conjunto de A CabezaPequena de Manzaneda. A partir deaquí descienden, hacia las riberas delBibei, valles estrechos y encajados congrandes desniveles, que alternan con

pequeñas vaguadas y cerros de cum-bres planas.

El río Bibei, el más importanteafluente del Sil, viene de la Serra daSegundeira, a 1.840 metros de altura, ysirve de límite natural a la mayor partedel norte municipal. Varios afluentescon un trazado perpendicular a él loalimentan en su margen izquierda,siendo el más importante el Navea.Otros emisarios de interés son el SanLázaro, Cabalar y Fiscaíño, que desa-guan en espectaculares cascadas.

HISTORIA La escasez de vestigios nos impiden

constatar la presencia de asentamientosen este municipio anteriores a la épocacastreña. Es a partir de la Edad del Hierrocuando se establecen los pobladores másantiguos, Los Tiburos (de donde viene elnombre de Tr ives). Tribu celta que teníasu capital en Nemetóbriga, citada ya porPtolomeo y Plinio como capital de losTiburos, su situación estaría en lo queh oy es Tr ives Vello.

Félix Ortiz de Zárate

Tierras de Trives

8

Puente romano sobre el río Bibei

Canón del río Navea

9

Es la época romana la más abun-dante tanto en noticias como en vesti-gios, al estar situado el municipio den-tro del recorrido de la Vía Nova o XVIIIdel itinerario de Antonino que uníaBraga con Astorga, en ella estaban lospuentes romanos del Navea, Caballar yBibei, este último una de las obras deingeniería romana más importantes dela Península. En este tramo de la Vía seasentaba una de las mansiones milita-res, que servía de albergue y avitualla-miento de los soldados, la mansión deNemetóbriga, situada cerea de la capi-tal de los Tiburos, contaba con unaguarnición de soldados que controlabala extracción del oro de los cañones delBibei y del Sil. Numerosos restos roma-nos se han encontrado, miliarios, ins-cripciones, basamentos, columnas, unara votiva, ladrillos, molinos monedas ymuchos más vestigios atestiguan la pre-sencia romana en estas tierras.

En la época Medieval la mayoría dela comarca pertenecía al Conde deLemos. En esta época se constata una

ocupación monástica, con dive r s o seremitarios y cenobios, como el deCirragosa en Cova, al que se unía elseñorío eclesiástico que el monasteriode benedictinas de San Paio deAntelatares, de Santiago, ejercía sobrelas parroquias de Somoza y Sobrado.Este monasterio de monjasBenedictinas de Sobrado era el másimportante, de él sólo se conserva laiglesia románica y algunas dependen-cias del antiguo convento.

Durante los siglos XVIII y XIX Trivesalcanzó un gran desarrollo, a través delas reformas administrativas y con lallegada de familias acaudaladas, lle-gando a ser una de las villas más impor-tantes de Galicia. No podemos finalizarel recorrido histórico sin mencionar lavalerosa gesta que los Trivenses prota-gonizaron en 1809 durante la guerra dela Independencia, siendo una de lasprimeras villas de Galicia que se levan-tó en armas contra las tropasNapoleónicas.

ACTUALIDADTr ives es un municipio con 21

parroquias cuya capital está en Pueblade Trives, sus gentes viven de la agri-cultura y de la ganadería, tiene granimportancia el cultivo de la castaña, asícomo de la vid, cultivada en bancalesen las laderas del Bibei, vinos que en laépoca romana fueron enviados a Romasiendo muy apreciados por los empera-dores. Al ser tierras de montaña teníangran dependencia de sus propios culti-vos, si bien en la actualidad en laPuebla se encuentran todos los produc-tos que puedan necesitarse. PUEBLA de

Inscripción romana y calzada sobre el río Bibei

10

TRIVES es unavilla de unos2000 habitantes,con much ocomercio, bares,r e s t a u rantes yhoteles que en laépoca inve r n a lson insuficientespor la cantidadde esquiadoresque acuden aCabeza de Man-zaneda, únicaestación de esquí que hay en Galicia, yque cuenta con magníficas instalaciones.La Puebla es una villa de montaña muybonita, en la que destacan el Pazo de losMarqueses de Trives y la Casa Grande,magnífico Pazo convertido en posada deagroturismo, la iglesia es muy interesan-te, terminada en 1885 tiene una talla delCristo de la Misericordia traída por unfraile natural de Trives desde Tierra Santaen 1774. En la villa nos encontraremoscon varias casas de aspecto palaciego,como la del Ayuntamiento.

A 8 km de la villa y por la carreteraque conduce a Ponferrada, encontramosel Puente Bibei, construido en la épocadel emperador Trajano entre los años114 al 119 d. C., para dar paso a la VíaNova sobre el río Bibei y declaradomonumento artístico nacional desde1931; tiene 75 m de largo y su altura esde 22,5, su basamento es de granito, degran solidez que hoy soporta el pesadotráfico estando en perfecto estado deconservación, es uno de los mejorespuentes romanos de la península, en susinmediaciones podemos contemplarmiliarios de la época de Tito y

Domiciano, una piedra honoríficadedicada a Trajano y restos de la VíaRomana.

Dentro de la gastronomía trivesa, labica se ha constituido en una de susseñas de identidad, alcanzando unrenombre que ha traspasado sus fronte-ras, así como su licor de hierbas. Sehace una fiesta dedica a la BicaMantecada, el último domingo de julio,en la que los vecinos acuden a la cimade Cabeza Grande para una comidacampestre que tiene como postre estefamoso dulce.

Sus gentes sencillas, amables y aco-gedoras nos invitan a visitarlas y depaso conoceremos uno de parajes másbonitos de Galicia.

Estación invernal de Manzaneda

11

El municipio de Lobios formaparte de la Comarca da BaixaLimia. Está situado al suroeste

de la Provincia de Orense, a una altitudde 406 metros sobre el nivel del mar. Sellega por la N-540, que une Ourensecon Portugal. Tiene unha extensiónsuperficial de 168,77 km2 y está dividi-do en ocho parroquias: San Miguel deLobios, San Martiño de Araúxo, SanPaio de Araúxo, Santa María de RioCaldo, San Lourenzo da Illa, SanMamede de Grou y San Salvador deTorno. Limita por el norte con los ayun-tamientos de Lobeira y de Entrimo; porel este con los de Lobeira y Muíños; porel sur y por el oeste con Portugal.

Por Lobios discurre el último tramodel río Limia, antes de adentrarse enPortugal, entre la Serra do Leborerio ylos montes de O Quinxo, al noroeste, ylas Serras do Xurés y Santa Eufemia, alsur. Una sucesión de valles estrechos,con vertientes de fuertes pendientes,trazadas por los ríos Caldo, Vilameá yLobios, que desde el Xurés bajan al

Limia, confieren al relieve un aspectofraccionado.

Las cumbres de la Serra do Xurésfueron cubiertas por los hielos cuater-narios que originaron varios glaciaresde los que se ve su sello en el relieveactual.

La red fluvial se organiza en torno alrío Limia, principal arteria, en la quevierten los ríos Caldo, Lobios, Salas ydonde se localizan los embalses de AsC o n chas y Lindoso, que ofrecen al visi-tante gozar de numerosos deportesacuáticos: vela, remo, esquí, motos, etc.

Sus alturas más destacadas son «OPico de Sobreiro» con 1.542 m y «AsAlbas» con 1.463 m.

En este enclave privilegiado seencuentra Río Caldo, antiguamente «Astermas de Río Caldo». Hoy día estastermas han sido sustituidas por el HotelB a l n e a r i o - Vila Te r m a l , que ofrece alvisitante todo tipo de servicios para elrelax: hidroterapia, rehabilitación,masajes, fangoterapia, estética, etc.

Beni Rojo

LOBIOS – «Villa Termal»

Balneario - Vila Termal

12

El agua del manantial de Riocaldo sef i l t ra hacia el fondo de la falla que atra-viesa este lugar (siguiendo el recorridode dicha falla encontraremos una seriede nacientes termales como el de Caldasde Geres —Portugal—, en Po r t o q u i n t e l a—Bande— dirección Ourense, donde see n c u e n t ran Las Burgas), y de dondeobtiene la mineralización que cara c t e r i-za a este balneario.

Características Químicas:—Temperatura: 74º C. —pH: 8,58 Todo ello acompañado de una

m i n e ralización en cloruros, sulfatos,nitratos, fosfatos, fluoruros, carbona-tos... que la hacen única.

Las aguas termales están especial-mente indicadas para problemas reu-

máticos, de piel, respira-torios, digestivos, y sobretodo, en tratamientos derelax y antiestrés.Los romanos dieronm u cho aprecio a estasaguas, y es por ello queaquí podemos encontra r

los restos de la antiguamansión denominada «Aquis Originis»(Río Caldo), que usaba el agua calientede las citadas termas, como sistema decalefacción.

El municipio de Lobios cuenta conlugares de gran interés paisajístico ycultural. Entre los primeiros, hay queseñalar la Serra do Xurés, declaradaParque Natural, donde se llevan a cabotrabajos de repoblación, y que se conti-núa en tierras de Portugal, en el ParqueNatural de Peneda Gêres (en este par-que podemos encontrar hasta 140especies de aves, 30 de mamíferos ydiversas clases de peces, lo que permi-te desarrollar deportes de caza y pesca.Aquis Originis

Miliarios de Portela D’home

Baño y ducha nasal

13

Existen varias rutas para el senderismo,que nos permiten visitar lugares de sin-gular belleza).

A 9 km de Lobios, subiendo hacia lafrontera de Portela de Home (13 km) seencuentra el área de Os Milagres, hitosviarios pertencientes a la Vía Nova, asícomo los restos arqueológicos romanosvinculados a la existencia de la víamilitar, y también el Aquis Originis,dotada de servicios e instalación paraviajeiros y para las labores de conser-vación de la vía.

En cuanto a sus edificios y monu-mentos debemos señalar el Castelo daVial, de época medieval, así como laiglesia parroquial de San Miguel, en laque destaca su torre con balaustradabarroca.

En el lugar de Pazos está la Casa deCurro y el Pazo, en cuyo muro de cie-rre destaca la ruda figura de un guerre-

ro que, según Fernández Alonso, repre-senta al caballero que fundó la casa delos Araujo. También existen puentes(algunos de origen romano), el conjun-to de Miliarios situado en Riocaldojunto a la Calzada Romana, cruceiros,petos de ánimas, típicos canastros, hor-nos, molinos, fuentes y necropolis.

Cabe señalar la existencia de restosmegalíticos, castros y los restos delCastelo de Arauxo situado en el lugarde A Vila, así como inumerables igle-sias y capillas.

Creemos que vale la pena dar aconocer este municipio de Lobios, queaparte de su belleza natural, posee ensus gentes amables y acogedoras elinterés por conservar sus tradiciones. Esun placer llevar desde nuestra revista«Raiola» este rinconcito de Galicia atodos lo paisanos que se encuentranespallados por el mundo, y que lamorriña y los recuerdos que un día allídejaron están esperando su regreso.Unas cosas como las han dejado antesde partir, otras conservadas y actualiza-das a las exigencias del momento.

Fervenza de Torneiros

Ruta dos Muíños de Vilameá

14

O IrixoSonia Pérez Neira

Este municipio orensano, situado al límite de la provincia de Pontevedra es unode los más extensos de la provincia con 120 Km2 de terreno. Es un espacio decontrastes, compuesto de montaña y valle, inmerso en la dorsal gallega que separalas provincias orientales (Orense y Lugo) de las occidentales (Pontevedra y LaCoruña). Irixo se sitúa en un marco geográfico singular y condicionado por laSerra do Testeiro, actualmente poblado de grandes molinos blancos, que aprove-chan la fuerza del viento para producir energía de una forma natural, y sin afectaral desarrollo ambiental del paisaje.

Desde el alto del Paraño (800 m) se pue-den ver la mayoría de las aldeas pertene-cientes al Concello do Irixo, sumergidasen un paisaje quebrado, de perfilesondulados y desnudos o cubiertos pormatorral, junto a valles y laderas bajasocupadas por densas y tupidas masas deconíferas y algunas especies autóctonas.

Irixo linda al norte con los municipiosde Lalín y Dozón, al sur con Bobora sy Carballiño, al este con Piñor de Ceay al oeste con Fo rcarei Beariz yB o b o ras. Este municipio de la comar-ca de Carballiño está bañado por los

ríos Viñao o Miñao, que nace en las altas Fontes do Conde en la parroquia deSan Cosme de Cusanca y llega a las Campinas donde se convierte en un ve r-dadero río, al juntarse con otros riachuelos que nacen en torno a la Cruz daG rade. El río Pedriña, nace en laparroquia de Santa Mariña deLoureiro y se dirige a las parroquiasde San Estebo de Cangues y deSantiago de Corneda, en el cursode este río abundan los molinos.

El río Lobagueira, recoge las aguasdel monte Testeiro y riega las parro-quias de San Pedro de Espiñeira, SanXoan de Froufe y San Xulián deParada de Laviote.

Rueda de molino de As Campinas

O Irixo. Vista panorámica

15

La actividad agraria es tradicional, con una claraorientación desde hace años hacia la explotaciónganadera. En cuanto al número de cabezas devacuno, este municipio está entre los primeros dela provincia.

Destacar también algunas empresas constructorasy pequeños aserraderos de madera que aprove-chan los recursos forestales del propio municipioy una cooperativa textil que trabaja para diseña-dores de fuera y dentro de Galicia.

La carretera comarcal Carballiño-Lalín atrav i e s ael municipio, en el que a la altura de la aldeade Abanico cuenta con una estación de servicio,a 17 Km de Lalín y a 11 Km de Carballiño. Lanacional 525 de Ourense a Santiago y la 541 deOurense a Po n t e ve d ra bordean Irixo, cuyos ve c i-

nos cuentan además con una línea regular de autocares, conocida como elAuto Industrial.

El ferrocarril también cruza el territorio, Irixo es paso obligado, con estaciónpropia de la línea Zamora-Ourense-Santiago-A Coruña.

Este municipio Orensano está formado por 12parroquias, que se comunican a través de unadensa red de carreteras locales y pistas, dispuestasa través de los valles y zonas de media ladera.

En cuanto a la cultura del municipio se puededecir que las parroquias suman una extensa varie-dad de restos culturales, pruebas del poblamientode esta zona desde hace miles de años, como loscastros de Corneda, Orros y Souteliño. Asímismo, las iglesias parroquiales son una ofertacultural muy interesante. Los siglos XVII y XVIIIhan dado como resultado interesantes muestrasde barroco, que podemos apreciar en las iglesiasde San Xoan de Froufe, Santa María do Campo oSantiago de Corneda, las tres de considerableriqueza ornamental en las fachadas.

El tramo Carballino-Santiago-A Coruñafue inaugurado en 1958

16

La parroquia de Readegos, a la que se accedepor una calzada medieval parcialmente tapadacon cemento, también es de estilo barroco yposee una escalera de caracol de acceso alcampanario. Distintos cruceiros y algún peto deanimas (en Loureiro) dan prueba de la tradicióncantera de la zona.

La casa tradicional de Irixo está construida degranito o de losa combinados con buena made-ra del país (carballo o castiñeiro) y hierro. Lahabitación principal es la cocina, presidida porla lareira. Los establos para el ganado siempredebajo de la casa para aprovechar en lasnoches frías el calor que desprenden los ani-males.

Cercanos a la casa siempre el hórreo, la era y el pajar. El hórreo es sobre todoindicador socioeconómico del mundo rural.

El tipo de material, las dimensiones y los elementos decora t ivos son signos que alu-den a la economía de la casa a la que pertenecen. En Irixo, tradicionalmente el hórreoestá construido con piedra y madera, tiene tres cuerpos y está cubierto de teja, no sonabundantes los motivos decora t ivos, únicamente algunos lucenuna cruz.

FIESTAS PATRONALES

Primer domingo de Junio: Nosa Sra. da Pena da Sela (romería)24 de Junio: San Xoan de Froufe29 de Junio: San Pedro de Regueiro y San Pedro de Dadín.13 de Julio: San Antón do Tellado18 de Julio: Santa Mariña de Loureiro.1 de Agosto: San Pedro de Espiñeira y San Lorenzo de

Reádigos.15 de Agosto: Santa María do Campo.16 de Agosto: San Roque da Esfarrapa.24 de Agosto: San Bartolomeu de Segade y San

Bartolomeu de Parada de Laviote.Último domingo de Agosto: Nosa Señora do Carme.27 de Septiembre: San Cosme de Cusanca.26 de Diciembre: San Estevo de Cangues. Hórreo tradicional sito en la aldea de Vila,

parroquia de Sta. Mª do Campo.

Iglesia de Sta. Mª do Campo.

17

Acultura castrexa (da que fala-mos no número anterior)supón a consolidación dunha

identidade diferenciada. O castro,recinto fortificado en lugares estratéxi-cos normalmente elevados, fálanosdunha sociedade xerarquizada de espí-rito guerreiro e con influencias célticasde intensidade aínda discutida.Exemplos de castros temos en SantaTecla, Troña, Castromao, Borneiro, SanCibrao de Las, Viladonga.

Indo máis atrás, os primeiros vesti-xios realmente chamativos da prehisto-ria galega pertencen á época megalítica(4.000 anos a. C.), na que Galicia pre-senta manifestacións monumentais quea emparentan coa Europa atlántica.Dolmens como o de Dombate, Axeitos,«Pedra da Arca» en Baíñas ou Maus deSalas, son bos exemplos do desenvol-vemento desta cultura. Despois, aidade de bronce (1.800 a. C.) presenta

unha metalurxiad e s e nvolvida quese pode ver nostesouros atopados ecustodiados nosmuseos arqueolóxi-cos. As xoias deouro impresionanpola súa facturaexquisita. Nesteperíodo parecen intensificarse as rela-cións atlánticas, pois as semellanzasdos seus productos metálicos impíden-nos falar dun mundo pechado en simesmo. É nesta época cando empezana aparecer en numerosos lugares asmisteriosas figuras gravadas en pedra(petroglifos), de simbolismo relixiosoou cósmico, especialmente na provin-cia de Pontevedra (Mogor, Castrove,Campolameiro).

A conquista romanaA conquista romana (137-22 a. C.),

atraída pola riqueza mineral, xerou copaso do tempo unha cultura na que oindíxena segue manifestándose conforza crecente. As vías romanas, aspontes (Bibei, Ourense), as murallas(Lugo) e as explotacións agrícolas óredor das villae van mudando a imaxedo país. A Gallaecia chega a ser unhap r ovincia romana independente concapitais en Braga, Lugo e Astorga. Peroa pegada fundamental dos romanos foiter deixado os elementos fundamentaisdo que co tempo sería o idioma galego.O cristianismo vai cambiando a relixio-sidade popular, pero esta permanecedun xeito uniforme a través de mitos,

Tomás Veigas

A conquista romana

Mámoa de Peniña da Moura(Maus de Salas)

e petroglifo

Ara romana

18

ritos e simbolismos de singular riqueza.No século IV aparecen as primeiras sésepiscopais e no mundo rural teñen unespecial éxito as doutrinas priscilianis-tas. Prisciliano acabaría sendo executa-do acusado de maxia e orxías sexuais,pero na Gallaecia foi considera d ocomo un mártir ata o punto de que nosínodo de Toledo do ano 396 os bisposgalegos se negaron a deixar de consi-derar os priscilianistas como mártires.

Pobos xermánicosNos últimos anos do Imperio roma-

no chegan a Galicia os suevos, poboxermánico que a converte nun reinoque durará século e medio. Logo dunprimeiro momento de conflicto coa

poboación galaicorromana prodúceseunha fusión social que se traduce naparticipación dos galaicos en expedi-cións depredatorias suevas por toda apenínsula ata a derrota na batalla do ríoÓrbigo a mans dos visigodos. Os sue-vos de Galicia, que se converteran ócatolicismo mesmo antes que os fran-cos, pasan ó arianismo co fin de se avi-ren co veciño reino hispanovisigodo,pero as alianzas con Bizancio e os fran-cos e o labor do chanceler do rei suevoTeodemiro, S. Martiño de Braga, danlugar a unha idade de ouro do reino.Este volve á antiga fe; establécense bis-pados e parroquias e combátese senmoito éxito o paganismo popular.Nesta época Galicia recibe a últimaachega étnica co asentamento no nortede Lugo dun grupo de celtas bretónsque daría lugar, co tempo, á sé ecle-siástica de Bretoña e ó bispado deMondoñedo. O monarca visigodoLeovixildo acabaría co reino suevo deGalicia no ano 585, pasando Galicia aser unha unidade administrativa.

Muralla romana de Lugo, declarada Patrimonio da Humanidade

Minas de ouro da Toca (Caurel), que explotaron os romanos,e túnel dun conducto de auga, na mesma zona.

19

Las largas y frías noches delinvierno navarro eran propiciaspara la narración de cuentos y

l e yendas entre los peregrinos que seagrupaban junto al fuego del hogar delos hospitales y albergues. Los diferen-tes caminos que llevaban a los peregri-nos hasta Compostela están llenos dehistorias, cuentos, leyendas y sucedidosque hacían entretenidas las veladas dedescanso.

Han pasado dos años desde que tra-jimos a las páginas de RAIOLA dosbellas leyendas del Camino Ja c o b e oc u yo lugar de referencia eran losmonasterios navarros de Leyre e Irache.Hoy vamos a contar a nues-tros amables lectores otra sdos piadosas leyendas quetienen su escenario en dospueblos del centro geográfi-co de Navarra y de gran sig-nificación en el Camino deCompostela.

Puente la Reina, Po n t i sReginae, es un hermoso pue-blo medieval fundado por elg ran rey nava r r o - a ra g o n é sAlfonso I el Batallador, elque ganó para los reinoscristianos las importantesplazas musulmanas deZaragoza y Tudela en el pri-mer tercio del siglo XII. En ellugar había ya un magníficopuente románico de la pri-mera mitad del siglo XI que

se inició en los tiempos de Sancho elMayor de Navarra (1004-1035) y quesegún la tradición lo patrocinó su espo-sa doña Muñadona, si bien otros sostie-nen que fue la esposa de su hijo Garcíael de Nájera, Estefanía. Fuere el patro-cinio de Munia o Estefanía, lo cierto esque el nombre del pueblo nos habla delmecenazgo de una reina.

Puente la Reina se asienta en unal l a n u ra feraz, regada por el río Argac u yas riberas llenan extensas ch o p e-ras de colores amarillentos y ocres enestos días de otoño. Los llanos querodean al pueblo acogen hermosashuertas, viñedos y campos de cereal.

Leyendas del Camino de Santiago navarro

Imanol López Lacalle

Vista general de Puente la Reina

20

Por el norte cierran el valle montañasarriscadas y por el sur altozanoscubiertos de pinares. Puente la Reinaes un lugar de aire medieval con her-mosas iglesias, palacios y casas dep i e d ra que reflejan un intenso colord o rado en los atardeceres. To d av í aquedan lienzos y cubos de la fuertem u ralla que rodeaba la población enlos lejanos tiempos del medievo .

Cuenta la leyenda, denominada delTxori, que en el centro del puentem e d i e val, de sillares menudos de lostiempos de Sancho III el Mayo r, como enel castillo de Loarre, y de robustos taja-mares, había un torreón. En este torreón,colocada al abrigo de una hornacinaposaba una imagen de la Virgen del Puy.D u rante muchos años, sucedió unh e cho prodigioso. Un pájaro llegaba detiempo en tiempo y después de mojar supico y sus alas llegaba a la talla y lim-piaba el polvo acumulado y las telara-ñas. Esta operación la repetía va r i a s

veces y después de dejarla limpia, aban-donaba el lugar para al cabo de una lar-ga temporada vo l ver y repetir la mismao p e ración. Este suceso, según los cronis-tas, era motivo de gran alegría y alboro-zo entre la población, de tal manera queacudía a presenciarlo con gran expecta-ción y organizándose solemnes actosreligiosos cerca del puente sin que eltxori (pájaro en vascuence) se inmutaraen absoluto con tanta algarabía.

Parece que las últimas aparicionesdel pájaro se produjeron en la primeramitad del siglo XIX. Posteriormente sedemolió el torreón y se llevó la imagende la Virgen a la iglesia de Santiagodonde hoy permanece olvidada y triste,sin la visita y limpieza ornitológica a laque estaba acostumbrada.

Como se dijo en su día en estarevista, Puente la Reina es el lugar don-de se juntan las dos grandes víasCompostelanas que llegaban deEuropa, la que entraba a España porR o n c e s valles y la que lo hacía porSomport. Poco más de un kilómetro alnorte de Puente la Reina, muy cerca dela encrucijada de los dos caminos, des-cansando sobre una pequeña meseta,se halla el pueblo de Obanos, de airem e d i e val también, y que se asemeja alas bastidas francesas. Es Obanos ellugar donde en los siglos XIII y XIV sereunía la baja nobleza del viejo reinode Nava r ra para plantear sus proble-mas y unirse contra los abusos de susr e yes. La Junta de Infanzones deObanos, que así se denominaba, jugóen algunos momentos un papel impor-tante en la historia del reino.

Puente románico sobre el Arga —siglo XI—, en el centro se situaba eltorreón y la hornacina de la Virgen

21

regreso, Felicia, impresionada por lavisita al Apóstol y en un arrebato dearrepentimiento por la vida relajadade la corte condal, decide iniciar unavida sencilla, quedándose de sirvien-ta en un pueblecito de la Cuenca dePamplona llamado Amocain. El her-mano volvió a sus tierras sin entenderni aceptar la decisión de Fe l i c i a .Después de un tiempo, Guillénacuerda el matrimonio de su hermanacon un importante noble de su duca-do que va a reportar a la familia gra n-des ventajas. Volvió Guillén aAmocain a por Felicia y ésta sindejarse conve n c e r, se negó a regresara Aquitania. En un arrebato de furor,Guillén degüella a su hermana con laespada. Los perros lamen la sangredel fratricidio y Guillén acongojadopor el grave crimen que ha cometidoy en señal de arrepentimiento hacede nuevo la peregrinación a

Obanos y sus alrededores fueronescenario de una tragedia que vieneescenificándose durante todos losmeses de agosto por los vecinos delpueblo. Se trata del célebre Misteriode Obanos que trata de la leyenda deSan Guillén y Santa Fe l i c i a .

Como se sabe, los siglos que va ndel X al XV fueron los más importan-tes de las peregrinaciones composte-lanas. La Edad Media condujo aSantiago no sólo gentes humildessino también muchos nobles y reye s .Guillermo X, duque de Aquitania yantepasado de los protagonistas deesta leyenda, murió en Santiago deCompostela en el año 1137.

Guillén, heredero del gran ducadode Aquitania y su hermana Fe l i c i aperegrinaron a Compostela en un añodel siglo XII que desconocemos. A su Cabeza de San Guillén en Obanos durante la bendición del vino

Obanos

22

Compostela en señal de penitencia.A la vuelta, completamente conve r t i-do, decide quedarse cerca del cuerpode su hermana abandonando la glo-ria y riquezas que le esperan en suducado. El ataúd que guardaba elcuerpo de Felicia salió de la tierracomo nace un retoño y lo volvieron ae n t e r rar en el pueblo cercano deLabiano después de transportar el ata-úd en una mula blanca.

Después de estos acontecimien-tos, Guillén construyó con sus pro-pias manos un eremitorio en lacumbre del monte Arnotegui, junto aObanos, y allí pasó sus días de durapenitencia hasta que le sobrevino lamuerte. Su cuerpo está enterrado enla ermita de Arnotegui y su cabeza,cubierta de plata, se adora enObanos. En la Octava de Ju e ves Santolos vecinos del pueblo la sacan en

procesión y trasiegan agua y vino porel interior del cráneo, que hace lasveces de un embudo. Una vez ben-decidos, dicen los lugareños que elagua y el vino de San Guillén tienenvirtudes cura t iva s .

Al pasar por la carretera que con-duce al cercano templo octogonal deEunate, camino de Eneriz, dejamos ala derecha el monte de Arnoteguicoronado por la ermita de SanGuillén. La tierra cobra un intensocolor rojizo con los últimos rayos desol de un claro y fresco día de otoño,los chopos que crecen a las orillas delrío Robo desprenden hojas amarillas,verdes y rojas, tapizando los camposl a b rados y preparados para la próxi-ma siembra. Un peregrino, con enor-me mochila y bordón, camina confatiga hacia Puente la Reina quem u e s t ra orgullosa la torre del SantoSepulcro entre la tenue luz del ocaso.

Dos vistas de Santa María de Eunate.

La Iglesia de Santa María de Eunate es una de las más sorpren-dentes que encontraremos en el Camino de Santigo. De estilo

románico, fue construida en el siglo XII. La arquería poligonal que la rodea es el origen de su nombre, ya que Eunatesignifica cien puertas en euskera.

23

Cando fixemos este traballo, alápolo mes de xuño, non podia-mos imaxinar que un dos per-

soeiros desta historia non chegaría avelo impreso. Así son as cousas destavida. Fóisenos o Manoliño, que Deus oteña na gloria, da que el era merecente,pola súa xenerosidade e porque tiña unc o razón grande. Pasamos un poucoparolando con estes amigos unha tarde;outro día fixemos un percorrido vendoalgunhas das súas obras e tirando fotos,e quedamos para despois das vaca-cións, para repasar o que saíra daquelasparolas e engadir algunhas cousasmáis: cantareas da profesión, palabrasdo verbo. Xa non se puideron facer ascorreccións nin os engadidos, polotanto, e por respecto a súa memoria,incluímolo tal como quedou daquela,sen quitar nin engadir cousa ningunha.

Estamos a falar con dous cantei-ros dos de sempre, dos quesaben o que é traballar a pedra

á man. Eles e outros fixeron moitasobras de pedra en Vitoria, nos pobos daprovincia, na Rioxa; entre elas, traba-llos na casa do concello de Vitoria, noDepósito de Augas, na Catedral nova,na ermida de Arriaga, igrexas en pobos,chalés...

Os canteiros cos que estamos a falarson José Pérez Fernández e ManuelLópez Gamallo.

¿De onde es, José?Eu son de Tui (Pontevedra).

¿Foi alí onde comezaches a traballar de

canteiro?Si, alí empecei.

¿Iso da cantería viña de familia?Non, eu de rapaz comecei varios ofi-

cios, o último foi aprendiz de barbeiro.Cando xa levaba un tempo, díxome meupai un día: «¿Que tal vas na berbería?»« Vou ben, xa afeito.» Mais el foi falar cobarbeiro e este díxolle que levaba máisdun mes sen aparecer pola barbería. Euía por alí a xogar.

Falei co barbeiro, díxome polanoite, e xa me deu conta do ben quevas, coido que es merecente dunhasboas zoupadas.

É que non me gusta, ho, dixen eu.Bo, pois se non queres traballar á

s o b e i ra, vas ir traballar de canteiro,vou falar co Wenceslao e vas con el.

Eu tiña entón trece ou catorc eanos e así foi como comecei a picarnas pedras. Despois vin para aquí eseguín traballando na pedra .

¿En que ano viñeches para Vitoria?Alá polo ano cincuenta e tres.

Estiven ata o cincuenta e cinco, logofun facer o servicio militar. Despois defacer a mili, cumprín no cincuenta eoito, volvín para Vitoria, xa para mequedar.

A ti coñécente polo alcume de «oGalo» todo o mundo que traballa naconstrucción, ¿non che parece mal?

Non, ho, non me molesta. Nuncalle dei importancia a iso.

Alberto Gil / Vicente Touzón

Canteiros galegos

24

¿De onde che ven ese alcume?Pois ven porque a meu pai cháman-

lle Galo Macho, e a min seguiron cha-mándome tamén así.

Fálanos dos comezos en Vitoria.Aquí empecei a traballar con

Arregui, foi cando se fixo a fábrica deArregui en Gamarra. Logo fixemos aigrexa da Coronación, despois estiventraballando nas vivendas de Ali...

E tamén traballaches na praza dos Fueros,¿non si?

Si, alí traballei desde o comezoata o remate.

Seica viñeron moitos canteiros de Galiciapara traballar nela.

Non, de Galicia non veu ningún.Todos os canteiros que tra b a l l a m o salí eramos galegos, agás un rapaz deSalamanca, pero estabamos xa poraquí, viñeron de Pamplona, de SanSebastián, en total eramos catorc e ,creo lembra r.

¿Canto tempo durou a obra e quen al e va b a ?

Esa obra durou uns dous anos. Oarquitecto era Lanchegui, e logo estabaChillida, entre os dous dirixían.

¿Como vos apañabades para axeitar aferramenta, porque se estragaría moito?

O ferreiro era aquí, o Manolo, ele ra o que se encargaba de apuntar af e r ramenta.

O canteiro ten que ser taménferreiro, di Manolo, debe ser quen deapuntar a súa ferra m e n t a .

¿E como facías, tiñas alí unha fragua?Claro, tiña montada unha fragua.

¿E de onde es ti, Manolo?Eu son tamén da provincia de

Pontevedra, dunha aldea que se chamaRebón, preto de Moraña.

¿Ti traballaches sempre na pedra?Eu toda a vida, desde neno. Meu pai

era contratista de obras e tiña unhachea de canteiros traballando con el,fixo moitas obras, a casa do concellode Barro, despois traballamos enCombarro, Sanxenxo... Un día tivemosunhas palabras, porque lle tiña dito óencargado que fose duro comigo, e estepasábase as máis das veces. Así é quelisquei e vin para Vitoria, por entón tiñadezaoito anos.

¿Que diferencias atopades hoxe en com -paranza cos comezos, cando todo o tra -ballo era manual?

A base é a mesma sempre, as máqui-nas axudan, pero hai que ter a idea.Hoxe cambiaron as cousas porque ap e d ra xa vén case toda cortada dos talle-

Manuel López e José Fernández na Praza dos Fueros

25

res e antes había que cortala á man.

¿Como era a cousa tecnicamente?Pois facíanse uns fillos, unhas

cuñeiras, despois cortábase e logo des-pezábase.

¿Cal é o traballo máis difícil no vo s oo f i c i o ?

Quizais os traballos máis difícilessexan facer molduras, peañas... Porexemplo os balcóns que fixo aquí oManolo para a casa do concello, narúa Mateo Moraza, iso ten o seu méri-to. Fixemos tamén unhas portadas noDepósito de Augas; no que antes era oPalacio de Xustiza; na ermida de SanJuan de Arriaga varios traballos, bolas,escaleiras.

¿Estaba ben pagado o traballo de can -t e i r o ?

Daquela si, e hoxe tamén, semprese gañaba un pouco máis que os alba-neis. Cando estabamos na igrexa daCoronación xa gañabamos 15 pesetas áh o ra, logo quixemos march a r, unhaanécdota que contarei despois, e logopagáronnos a 18,50 pesetas.

¿Por que ano era?Coido que polo cincuenta e oito ou

comezos do cincuenta e nove.

¿Como traballabades normalmente, axornal, a contrata, que trucos emprega -bades á hora de coller un traballo?

Trapalladas non había. O que oco-rre é que se traballabas a xornal eraunha cousa, a contrata era outra cousa,os ritmos de traballo eran diferentes.Mais eu traballei en sitios onde nonquerían que se traballara a destallo.

Outros non querían nin a destallo nin axornal e axustabamos a tanto á semana.

¿Hai pedras que son máis malas det raballar que outras, ou son todass i m i l a r e s ?

Non, hai moita diferencia dunhas aoutras. A caliza é moi mala de traballar;por contra, a areísca trabállase bastanteben. O granito de Porriño, que se puxona praza dos Fueros, tamén é moi malode traballar, é pedra moi dura e estragamoito a ferramenta. Outra medio azulque hai polo Lourido e a de Ávilatamén son moi duras.

¿Cal é a vosa opinión sobre o perpiañoeste que xa ven cortado para colocar, encomparanza co que antes se facía á manpara colocar a óso?

A g o ra a que se corta coa máquinaasenta mellor, antes había que faceros leitos á man, facer o leito e osobreleito, cortar e despois desbancara punteiro.¿Vosoutros traballastes sempre coa maza

Balconadas na Casa do Concello, na rúa Mateo Moraza, feitas porManuel López

26

redonda, coa galega?Si, sempre.

¿Cantos tamaños hai de macetas?Hai varios, unha pequeniña para as

molduras, que hai que facer con moitoxeitiño, logo outra máis grande e outraaínda máis grande.

A g o ra imos falar da ferramenta, porquecoido que iso é fundamental, ¿non?

Si, a ferramenta ten que ter bo tem-pero, e o ferreiro que saiba apuntar. Poraquí non había quen apuntase. Aquí oManolo, non é porque estea presente,pero apuntaba moi ben. Había unferreiro en Nanclares, o Jesús, que tem-peraba e apuntaba ben.

Na praza dos Fueros, di Manolo,dicíame Chillida, con esa ferramentaque ti amañas, esta pedra, que tamén éda túa terra, parte soa.

¿ Tivestes algunha enganchada conChillida, ou portábase ben?

Non, enganchada ningunha. El tra-tábanos a todos con moito respecto. Ásveces eu preguntáballe, di Manolo, ¿e

logo, esa cousa de ferro que é ou querepresenta?

La estatua representa que la uniónhace la fuerza, dicía el.

Bo, coma se me di vostede que é...e el botábase a rir.

¿Como está colocada a pedra na praza dosFueros, porque semella que vai a óso?

Si. A pedra está posta a óso, anquepor dentro leva un chisco de masa,mais todo o que é visto vai a óso, iso éo bonito da pedra.

¿Como ten que ser a masa?A masa ha de ser pouco forte.

Seguindo coa ferramenta, ¿que tipos uti -lizabades?

Pois a maza galega, punteiros deaceiro, ciceis de varios tipos, pequenos,grandes, grosos e estreitos, gradiñaspara a pedra de area, onde non sepodía meter a buxarda dábanselle unstoques coa gradiña. Antes tamén usa-ban o pico, pero aquí xa non se usou.

Teño entendido que entre vosoutros, oscanteiros, falabades unha xerga ou argot.

Si, falábase o que lle diciamos overbo, o arxinas é un verbo dos canteirosque non sabían máis que os canteiros.

¿ L e m b rades algunhas palabras do ve r b o ?O cota, era o xefe de obra, o xar-

gadéns era o encargado; abate eraque calaras; abate caxina o cota«calade que ven o xefe.»

Os arxinas eran os canteiros; o buxae ra o contratista; a burula era a cara, e así.

¿Hoxe hai xente nova que continúe oo f i c i o ?

Bo, hoxe por aquí xa quedan pou-cos canteiros. En Galicia hai escolas

Os dous canteiros diante da estatua de Chillida

27

taller de canteiros e coido que se vaimanter o oficio.

¿Como faciades para cortar a pedra? ¿Haique lle buscar a cara ou dá o mesmo porcalquera?

Home claro, o canteiro ten quesaber cal é a cara por onde ha de rom-per a pedra. Entón cortar non é difícil,cóllese a cara, métense uns peténs, unsfillos, e rompe sen máis.

¿Que é iso dos peténs?Os peténs son unhas cuñeiras.

¿Usabades cuñas de madeira?Bo, antes facíanas de madeira, des-

pois botábanlle auga para que inchasene así facía rebentar a pedra.

Eu tamén vin abrir aquí a pedracuns polvos que semellaban xeso.Coido que da parte de León, trouxeronuns bloques de pedra para Oñate;daqueles bloques nós faciamos pezaspara columnas de cincuenta por cin-cuenta, outras cilíndricas, e de cadabloque sacabamos catro ou cincopezas. Para abrir as pedras facíaselle un

corte por arriba coa rotaflex, logo bota-ban aqueles polvos que a facían abrir. Aprimeira vez fixo a operación o que ostrouxo e logo dixo: «esto para mañáestá aberto.» Ollamos uns para osoutros, como dicindo «vaia trouladanos quere meter» mais, efectivamente,endoutro día as pedras estaban abertas.

¿Que é iso que din os canteiros de oírcantar a pedra?

Iso é cando se lle fan os peténs ouc u ñ e i ras, logo métense as cuñas, unsgolpes coa porra ata que a oías can-t a r, entón botábaselle unha pouquiñaauga e..., deixa aí, que xa vai soa. Encanto se oía cantar, xa estaba, ía soa.

¿E como sabe o canteiro cal é a cara boapor onde ten que abrir a pedra?

O canteiro que é canteiro en cantove a pedra xa sabe cal é a cara boa. Dinque as pedras teñen sete caras, maispara romper só teñen unha.

¿É unha profesión dura?Si, si, é dura, tes que cargar con pedra s

pesadas de continuo, se andas facendomuros, ou zumbar coa maza paraaxeitar as pedras, cando estásl a b ra n d o .

A maioría dos canteiros que traba -llastes aquí erades galegos, ¿tiña -des algunha asociación gremial?Bo, eramos case todos coñeci-dos, o Vilaverde, o Canabal...,pero non había asociación nin-gunha.

¿Iso de abuxardar que é?A buxarda é unha ferra m e n t aque ten uns cantos dentes, econ ela déixase a pedra sen

Os dous canteiros na portada do antigo Depósito de Augas

28

saíntes para que asente ben. É comaeses martelos de madeira que teñenuns dentes para macerar a carne.

¿Cal é o traballo máis agradecido?Un arco, unha columna, os balcóns,

fontes...

¿Cal é o peor traballo, o que ninguénquere facer e sempre cargaban os pin -ches con el?

O peor traballo para min, di José, é amampostería, hai que mover pedra sg randes, eu prefiro labrar na pedra. Odos pinches, sempre foi así, eles teñenque facer aquelo no que o canteiro nonpode perder tempo. Cando comecei at ra b a l l a r, nunha canteira, despois derematar a xornada metían nun pao unhachea de picos e, veña, rapaz, carga coneles e lévallos ó ferreiro, e endoutro díapola mañá, madrugar para ir buscalos ecargar con eles para a canteira .

Conta a anécdota esa da igrexa daCoronación.

Alí estabamos traballando un talJulio, de Pontevedra, o Xindro, o David,

o Montáns; xa estabamos arriba, traba-llando nunhas xanelas, rematando asúltimas. Mandamos buscar unha bote-lla de viño e cando saía o peón díxolleo Antonio, o encargado, que era deOurense anque estaba en Bilbao, «¿elogo para onde vas?» «Vou buscar unhabotella de viño para os canteiros», e elresponde, «larga para arriba que aquínon hai máis canteiro ca min.» Candovolve o rapaz coas mans baleiras, díxo-nos, «di o Antonio que non hai viño,que aquí o único canteiro é el.»

«¡Ai si! Pois se el é o único cantei-ro, todos nós sobramos aquí.»Collemos a ferramenta e liscamos.Cando estabamos saíndo topamos coseñor Emiliano, o contratista, e dixo,«¿e logo para onde ides?»

Marchamos, porque di o Antonioque el é o único canteiro que hai aquí,entón que suba e faga el a parede.

Home, non fagades caso, non mepodedes deixar así a obra.

José Fernández na Ermida de San Juan de Arriaga

29

cos pech a ran os cretos da noitep a ra a mañá e a construcciónparouse completamente. Os obrei-ros comezaron a deambular polasrúas e ó ver que aquelo ía paralargo, comezaron a marchar cadaquen para a súa terra. A xente pasa-ba polo Concello e o Alcalde fací-alles un pase para que puidera nviaxar no tren sen pagar. Eu taménlisquei, di José Fernández, o car-pinteiro; daquela tiña uns dezaseise n c o f radores traballando comigo,t raballaban por horas que era comose traballaba entón, non había máis

que ir á estación do tren e a cada unque baixaba coa súa maleta, pregun-tarlle se quería traballar e listo.Díxenlles, «isto pasa», eu voume paraGalicia, vosoutros veredes o que face-des, porque esto leva xeito de dura r.

¿Lembrades algunha canción de cantei -ros, desas que cantabades para levar ocompás dos golpes da maceta?

Pouca cousa, xa hai moito tempoque non se canta.

Pois se quere que vaiamos rematar aparede, en vez de a 15 pesetas á hora,queremos gañar a 18,50.

Está ben, dixo el. Despois daquelsuceso, para subir as botellas de viño,t i raba o Montáns unha plomada, ouchumbada longa que tiña e berra b apor un rapaz que vivía nunhas vive n-das que daban á parte de atrás. Orapaz ataba a botella á corda da plo-mada e listo.

Vosoutros tamén fixestes as vivendas daDKW, en Ali, pregunta JoséFernández.

Si, di José Pérez, peromarchamos sen as rema-tar.

¿E quen facía o encofrado?Pois non recordo, qui-

zais eras ti.Pois claro. Eu tamén

m a rchei sen rematar,porque no ano 59, unluns chegamos á obra edi o encargado «non sepode tra b a l l a r.» Os ban-

Chalés feitos por José Fernández e Poceira

Manuel López rematando unha obra

30

Mónica Calvo

O noso Centro camiña

Actividades do Centro en fotos

Día das Letras Galegas

Actuación do grupo de teatro «Os Moinantes» de Baracaldo

O coro do Centro Galego Aturuxoe mais o grupo Arte Galega

Actuación del grupo Virgen de Guadalupedel Hogar Extremeño

31

Grupo de montaña«Saraibas»

O grupo de montaña«Saraibas» comenzó su anda-dura por los montes y senderosde la geografía alavesa el domingo 27 deoctubre.

Este año aumentó el grupo en seis com-ponentes más. Las salidas se hacen losdomingos, en pequeñas excursiones mati-nales. Se inició el curso con una comida dehermandad, en los locales del CentroGallego.

Animamos a los amantes de la naturale-za a que llenen su tiempo de ocio en nues-tra compañía, con estas salidas al monteque sirven para el disfrute de los sentidos yla fortaleza del espíritu.

Beni Rojo

Actuación del grupo Arte Galega en el Día de lasComunidades asentadas en Vitoria-Gasteiz

Todo o noso afán é traballar e colaborar entodo aquelo que axude a manter viva a nosacultura e o espírito de Galicia, compaxinandoas diferentes culturas das que disfrutamos nanosa cidade.

Actuación del grupo Arte Galega en el Día Internacional de laDanza, organizado por Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz

32

Como en años anteriores, lafiesta de Santiago ha tenidouna gran aceptación a nivel

popular y de participación de socios.Dieron comienzo el día 13 de Julio

con un partido de fútbol entre solterosy casados en el campo de Trespuentes.Gran expectación y mucho público,resultado 7 a 4 a favor se los casados,muy superiores en forma física, por lo

que aconsejo a los solteros que menostrasnochar, menos cubatas y más foo-ting. A continuación del partido hubocarreras de sacos para todas las catego-rías, con gran jolgorio, y para finalizarGran Pulpada en el mismo campo, bienregada con vino de Ribeiro.

El día 20 disfrutamos del concursode dibujo y poesía, del cros femenino,masculino, infantil y senior; juegosinfantiles y senior con una gran partici-pación y abundancia de premios, paraterminar con soka-tira en la que partici-paron todas las categorías; a destacar eltriunfo de las solteras ayudadas poralguna mal casada, y el de los solteros

que nos derrotaron a los casados tenien-do en cuentas que por el equipo de sol-teros tiraban tres personas más.

El día 24 a las 8 de la tarde dieroncomienzo oficialmente las FIESTAS conla inauguración de la Carpa y la actua-ción de la Orquesta Solano.

EI día 25 a las 12,30 procesión desdeel Centro a la iglesia de San Vicente deArriaga con misa a continuación, cantadapor el grupo Aturuxo y en la que tambiénactuó el grupo de gaitas Arte Galega. Laiglesia a tope de gente. A las 14,30 recep-

ción de Autoridades. A las 8 de la tarde elgrupo Arte Galega nos sorprendió con unrepertorio nuevo, muy aplaudidos al igualque la actuación de los "nenos" a los queno nos cansamos de aplaudir. Una ve zmás mi felicitación y ánimo para seguirasí, todos los gallegos y simpatizantesdebemos sentirnos orgullosos de tenereste GRUPO. A continuación bailables y

Félix Ortiz de Zárate

Fiestas de Santiago 2002

O Pepiño observa o pulpo baixo a atenta mirada do presidente

33

verbena con la Orquesta Odisea.

El día 26 bailables y verbenacon la Orquesta Copacabana.

Y el día 27, después del baile ve r-mouth, a las 15,30, comida de herman-dad para todos los socios en la Carpa.C a m a radería, buen humor, cantos, jol-gorio, todo esto y un poco más pudimosgozar en la Carpa de Veloso que nospreparó una comida exquisita. Despuésbailables y verbena con la orquestaVe rano Azul.

Llegados a este punto, y un año más,es momento de agradecer a todas las per-sonas que nos han hecho disfrutar deestas Fiestas, a la comisión, a ese grupitoreducido de mujeres que han trabajadoduro para consegir los regalos, a esas

personas anónimas que también hancolaborado, GRACIAS, GRACIAS porvuestro esfuerzo y dedicación para queotros disfrutemos y mucho ánimo paraseguir. Esperamos que el próximo añose animen muchos más a colaborar.

A procesión saíndo co Santo do CentroGalego e logo dirixíndoise á igrexa de

San Vicente de Arriaga

34

Os días 7, 8 e 9 de xuño celebrouse o XVII Día de Galicia en Euskadi no recin-to ferial de Mendizabala de Vitoria-Gasteiz, con diversos actos e actuacións: pasa-calles a cargo dos nove grupos dos Centros que forman a Irmandade; conciertos dogrupo Milladoiro e Susana Seivane; actuación da orquestra Superfama; cata de viñosda Terra e diversos torneos.

A inauguración correo a cargo do Sr. Alcalde e á clausura asistiron autoridadesrepresentativas da ComunidadeAutónoma Vasca, Comunidadde Galicia, Diputación eAyuntamiento, acompañados daPresidenta da Irmandade e dapregoeira Susana Seivane.

XVII Día de Galicia en Euskadi

Comida de irmandade o día de Santiago.

Aquí vemos ó Lehendakari xunto coaPresidenta da Irmandade de CentrosGalegos de Euskadi e o Presidente do

Centro Galegao de Vitoria-Gasteiz

Os componentes do grupo Arte Galega

35

Le e pensa...

O Refraneiro

...Galicia conta con 3.799 parroquias, pertencentes a 315 concellos que se agrupan en53 comarcas, que dependen de 12 rexións funcionais superiores (Ferrol, A Corurña,Santiago, A Mariña, Lugo, Monforte de Lemos, Ourense, Barco de Valdeorras, Verín, Dezae Taberós-Terra de Montes, Pontevedra e Vigo).

...O teixo é a árbore sagrada dos ASTURES? No pobo de Berniego atópase un exemplardesa especie, considerado o máis antigo de Europa, de 15 m de altura e 9,5 m de perí-metro no tronco?

...A capital da Unión Europea que máis disfruta de sol é Atenas, con 2886 horas al año,e lle segue Madrid con 2814 horas?

«El hombre para elevarse, necesita ponerse de rodillas.» Papini.

«La buena reputación cubre todas las carencias». Provervio.

«Si no dejan reír en el cielo, no quiero ir allí». Martin Lutero.

«Acompasa tu mente a la alegría y la fiesta, que cierran el paso a mil desgracias y prolon -gan la vida». W. Shakespeare.

«El corazón toma caminos que la razón no entiende». René Descartes.

«Juzgamos que algo es bueno porque lo intentamos, queremos, apetecemos y deseamos».Baruch Spinoza.

¿Sabías que...

Castañas en nadal, saben ben e pártense mal.

Meu carriño novo ¿quén te fai vello? catromeses de verán e oito de inverno.

O comer sen traballar e o traballar sen comer,son dúas cousas que deben desaparecer.

Cando nadal nada, sinal de boa anada.

Cando o verán é inverno e o inverno é verán,mal anda para os pobres o ano do pan.

Tres cousas has de observar: Comer sen fartar,o traballo non refusar e a semente conserva r.

36

Ogrupo Milladoiro leva unlongo percorrido por omundo da música, tras 16

discos no mercado e outras tantas cola-boracións, teñen a mesma ilusión que oprimeiro día.

Falar de Milladoiro é falar dun esti-lo propio de música, onde todos osseus esforzos se resumen en manterviva a música tradicional galega coase volucións que calquera expresiónartística require.

A p r oveitando o seu paso porVitoria no XVII Día de Galicia enEuskadi, Xosé V. Ferreiros concedeu-nos esta entrevista.

¿Como comezou o grupo Milladoiro?Témonos que remontar a moi atrás,

o grupo empezou como unha xuntanzade varios músicos, que proviñan de dis-tintos campos, uns da música tradicio-nal, outros que viñan de experimentarcon sonoridades máis do medievo ,máis antigas, froito desas reuniónscomezamos a facer varias cousas xun-tos, a falar da posibilidade de facer ungrupo, cousa que ó final fixemos, e esesforon os comezos.

¿E o nome?En Galicia coñécense como milla -

doiros uns montes de pequenas pedrasque hai no camiño de Santiago, etamén noutros camiños de certos san-tuarios importantes como o de SanAndrés de Teixido, e que ían amorean-do os peregrinos ó pasar, en recordo doseu paso por ese sitio. Eses montículos

formados polas pedriñas que ían tiran-do ó pasar os peregrinos ou romeiroschámanse milladoiros ou amilladoiros.A nós parecíanos bonito o significado

de volver a facer un pouco o camiño deSantiago, recollendo todas as influen-cias que chegaron a nós, esas pequenaspedras de distintas culturas, ese foi omotivo do noso nome.

¿En todos estes anos de carreira, ogrupo sufriu algunha transformaciónou evolución, ou segue mantendo amúsica dos comezos?

Non, o estilo de música é o mesmodesde o principio, evidentemente coase volucións lóxicas que se dan en cal-q u e ra expresión artística, se non estaríamorta. Co tempo tes que ir evo l u c i o-nando, e lóxico. Digamos queMilladoiro ten un selo particular, unham a n e i ra de entender e tratar a músicat radicional, e penso que xa está moi cla-ramente recoñecida e definida; nóstampouco somos uns artistas que quei-

Mónica Calvo

Milladoiro

37

adiante é que ten o consenso dos oitoque somos, se non, non seguiría.

¿Canto tempo dedicades a preparar unconcerto, as pezas...?

Eso depende, hai veces que traballa-mos moi intensamente, porque temosun traballo concreto, que temos queentregar a prazo fixo, hai veces que cheencargan cousas. Outramente digamosque imos traballando mais ou menossegundo van saíndo as cousas, a vecestes compromisos; se en tal data temosque ter un disco no mercado entón xate obriga a xuntar máis as xornadas deensaio, é un pouco aleatorio.

Na vosa longa carreira, tedes 16 discosno mercado, ademais de participar nou-tros tantos, e en bandas sonoras de pelí-culas, ¿cal lembrades con máis cariño?

É moi difícil, porque todos están fei-tos con cariño, cando te metes nun pro-xecto determinado, méteste con toda ailusión do mundo, anque unhas vecesacertas máis que outras; pódoche dicircomo cousa anecdótica, temos un tra-ballo coa English Chambers Orchestra,gravado en Londres, un pouco por inu-sual e atípico, un traballo singular.

ramos despistar ós nosos seguidores,cada vez que sacamos un traballo novoofrecemos novidades, pero temos unhaliña, xa moi establecida e é a queseguimos, coas evolucións lóxicas,como digo de calquera expresión artís-t i c a .

¿A quen vai dirixida a vosa música?¿Tedes un público establecido?

Si, nós temos un público moi fiel,despois de tantos anos, anque na músi-ca, como en calquera outra expresiónhai modas, hai momentos en que seproduce como unha crista de onda.Neses momentos súmase moita xenteque non é, digamos, un seguidor habi-tual, entón notas como un maior afluxode xente, pero despois sempre tes osteus fieis e incondicionais, os seguido-res de sempre que son os que están aí,en definitiva son os que manteñen ogrupo.

¿Como preparades os temas para unnovo disco?

Nós somos un grupo moi asemblea-rio, non hai líderes nin cabezas quemanexan. Levamos temas tradicionaisó local de ensaios, pódeos levar cal-quera, e ás veces o que os leva xa levaunha idea moi clara de qué facer coneles; outras veces non, entón alí todosaportamos o noso grao de area e oresultado final, incluso cando unhapeza vén xa como moi traballada porun dos membros, como a peza quedarematada non é nin parecida a comoentrou. Quero dicir que é unha manei-ra de traballar moi democrática, todosexpoñemos os nosos pareceres; o quesi é certo e cando a peza sae para

38

Unha carreira tan longa debe dar paramoitas anécdotas, cóntanos algunha.

É difícil, a min chocoume moito aseguinte: estabamos hai moitos anosnas celebracións do Ramadam enArxelia (é un choque de culturas moigrande e impresionante), ó longo dodía teñen o xaxún, cando o Amoicincanta o fin do día sae todo o mundo árúa, só homes. Ver nunha praza vintemil homes cos seus cánticos é unhaexperiencia un pouco estraña, un cho-que de cultura un tanto raro.

¿É a primeira vez que actuades enVi t o r i a ?

Non, é a segunda ou a terceira, esta-mos moi contentos de vir actuar aquí,porque temos moi boa acollida.

Fálanos un pouco do voso último disco«O niño do Sol».

“O niño do sol” é o traballo quetemos máis recente, entón bo, sempretes ilusión polos últimos traballos, inci-dindo como che dicía antes na músicatradicional e un pouco no noso estilo éun disco novedoso porque despois detraballar ó longo de 23 anos na músicatradicional, cres que todo está xa moitocado, que xa non hai nada orixinal, e

resulta que buscando nos cancionei-ros da nosa música tradicional que émoi rica, e despois de follealo mil eunha veces, porque xa o tes feitopara outro discos, atopas cousas queche quedaron atrás porque as pasa-ches por alto, que son auténticasxoias, orixinalísimas, iso é o que tende innovador e rompedor o «Niño doSol».

¿O nome de onde vén?O nome do «Niño do Sol» e unha

alegoría de Galicia. Galicia foi final deperegrinacións, pero non só porSantiago en si, moita xente viña aGalicia buscando ese final espiritual,seguindo o Finisterre, buscando o solonde se deitaba, para renacer o díaseguinte. Galicia era a fin do mundo,dalgunha maneira, entón era chamadopola xente o Niño do Sol, onde o sol seesconde para levantarse o día seguintecon novas forzas, é un nome deGalicia, que é a que move todo o nosotraballo.

Moitas gracias por este pouco deconversa e pola vosa música.

39

Naceu en Barcelona, no ano1976 é a herdeira dunha dasfamilias de máis prestixio no

mundo dos artesáns de gaitas deGalicia, anque ela dedícase á interpre-tación da música máis pura e tradicio-nal, e tamén a fusión entre o tradicionale contemporáneo, pero sempre traba-llando por un mesmo obxectivo: dar acoñecer a música galega ó longo detodo o mundo.

A p r oveitando a súa presencia comog a i t e i ra e pregoeira no XVII Día de Galiciaen Euskadi celebrado en Vitoria, SusanaS e ivane dedicounos uns gratos minutosonde descubrimos á artista e á persoa.

¿Como foi o comezo? ¿Cando empezas atocar a gaita?

Empecei un pouco por influenciafamiliar, porque a miña familia leva 63anos construíndo gaitas, o que empe-zou con todo esto foi o meu avó, XoséManuel Seivane, que transmitiu o seuamor pola gaita ós seus fillos, a meu paie a meu tío, e logo a unha terceira xera-ción, que son eu. Anque eu dedícomemáis a interpretación que á fabricación.

Empecei desde moi pequena por-que é algo que levaba no sangue,empecei ós tres ou catro anos, a miñafamilia tivo que me facer unha gaita amedida, porque ó ser tan pequenacunha normal, estándar, non podía, easí foi como empecei.

¿En que momento da túa tra x e c t o r i amusical dás o salto á popularidade?

Eu nacín en Barcelona, o meu paifoi a estudiar alí. A familia do meu pai

é de Lugo e a familia da miña nai é deXaén, pero tamén foi a Barcelona e alíse coñeceron, e nacemos miña irmámais eu. Alí comecei a tocar a gaita.Cando tiña 10 anos fomos a vivir aCambre, comezaba a ser algo coñecidano mundiño da gaita por ser filla e netade Seivane e xa a esa idade fixen moi-tos concertos como solista. Entón nesemundiño era bastante coñecida, quizáo gran salto dino no ano 97 co grupoMilladoiro, empecei a colaborar coneles, e un concerto que foi retransmiti-do pola TVG, deu a volta por moitastelevisións de todo o mundo, por esoquizais considero a Milladoiro os meuspadriños musicais. Despois xa viñeronos ánimos da miña familia, dos meusamigos, de moitos músicos de Galicia,para que dera o paso e me puideradedicar a esto dunha forma profesional.

¿ C u s t o u che moito abrir camiño nesemundo co teu estilo de música?

A verdade é que non, síntome bas-tante privilexiada, porque chegar é relati-vamente fácil, o máis difícil e manterse,eu de momento estou bastante contenta

Mónica Calvo

Susana Seivane, gaiteira

Susana Seivane ceando no Centro Galego

40

coa traxectoria que levo, non é camiñodoado nin un rueiro de rosas, pero estoucontenta co que estou a facer; sobre todoó importante é manterse, e cada día ofre-cer cousas novas á xente.

No teu primeiro disco podemos atopar pezas demúsica tradicional galega e no segundo unhafusión entre o tradicional e o contemporáneo, ¿aque é debido ese cambio?

Debemos o cambio a que hai tresanos de diferencia, hai un pouco máis deexperiencia, máis rodaxe cos meus pro-pios músicos e ti mesma vas dándoteconta do camiño que queres seguir; oprimeiro traballo estaba moi influencia-do pola producción de Rodrigo Romanique o considero como o meu Anxo daGarda, el foi o productor do primeirodisco. No segundo a productora son eu,é un disco moito máis persoal, no queaumentei instrumentos, e na forma defacer música o que xa levaba facendodurante eses tres anos cos meus músicos,entón o traballo está moito mais marca-do.

¿Como preparas un disco?A g o ra estamos empezando, quero ir

con bastante calma, eses dous discos fíxe-nos con bastante calma; pero neste terc e i-ro quero pausarme moito máis. O último

disco saíu en setembro, pero xa estamosempezando a mirar temas novos e hai detodo, temas de composición, temas tra d i-cionais de cancioneiros, de arquivo s ,sobre todo de cancioneiros, e tra d i c i o-nais como pode ser de Castro Sampedro,o cancioneiro de Galigai, e taméninclúo, como no segundo, moitas com-posicións de gaiteiros e gaiteiras e meustamén; nese aspecto en Galicia estasefacendo tamén un labor moi importantena composición.

¿Como ves a música folk en Galicia?Pois en Galicia véxoa moi ben,

desde hai moito tempo, porque a xente,o público sempre cre nas súas raíces,na súa cultura, na súa música.

E fóra de Galicia tamén a vexo moiben, sobre todo desde hai uns cinco anosque houbo un boom tremendo no estadoespañol e tamén no estranxeiro, é unhamúsica que esta chegando, que estáabrindo moitísimos mercados, por expe-riencia propia, porque temos actuado nosmáis prestixiosos festivais de música folkeuropeos e a experiencia é marabillosa, axente acolle esta música moi, moi ben,porque é unha música que lles chama aatención, porque para eles é algo novo ,algo fresco totalmente. Quizais porqueestán máis habituados a escoitar outra smúsicas de raíz, proveniente de Escocia ede Irlanda que están mais espalladas;a g o ra o boom xa pasou, penso que asituación tende a se estabilizar e estánpermanecendo os grupos que realmenteofrecen cousas boas.

¿Como preparas un concerto?Pois..., ensaiando cos meus músicos

unha ou dúas veces á semana, paramirar os temas que xa temos e para tra-

41

ballar cousas novas. Facemos unrepertorio o máis ameno posible ed ivertido, imos engadindo cousasnovas como o tema de cantar, quedesde o principio ata o final o con-certo teña moitísima potencia, moití-sima forza e moitísima frescura, ecada tema vaia sorprendendo, sem-pre hai algunha sorpresa.

Cóntanos algunha anécdota dalgún con-certo, que non sexa o de onte, que tive m o sque suspender por causa da ch u v i a .

Anécdotas moitas, desde estar tocan-do e que a xente se suba o escenariocomigo, ata que me digan Susana presi-denta, pero hai unha cousa que me fixomoita gracia, foi en Galicia, ó acabar unconcerto, toda a xente que me ven pedira u t ó g rafos, a maioría son ra p a c e spequenos, que están aprendendo a tocara gaita e téñenme como referente. Ve uun rapaz por alí, eu estaba fumando edíxome, «ti xa sabes que fumar e malo».«Bo, home os maiores ás veces facemoscousas que están mal». E logo díxome«se me fumara a min».

¿Que relación tes con outros gaiteiros, ououtros grupos de música folk?

Pois mira, hai de todo, hai de todo

pero non falando de min, porque eunese aspecto paso das competencias edas cobizas, que si as hai, pero despoishai moita xente compenetrada para loi-tar por unha mesma causa que é levar amúsica polo mundo adiante, e inclusocolaboramos uns cos outros en discos,en concertos...

¿Que significou para ti ser pregoeira noXVII Día de Galicia en Euskadi?

Home, significou, como xa dixen nopregón, que estaba sorprendida, e sobretodo moi satisfeita, moi orgullosa de quec o n t a ran comigo, ademais, penso que foiun pregón que gustou moito, que foidiferente, porque a min os tostóns tam-pouco me van, tampouco quería facer otípico, nin que fora aburrido e fíxeno omellor que o puiden facer.

Susana Seivane acompañada polos componentes do grupo Arte Galega

Con un sombreiro de palla

un galego a Belén foi,

mentres adoraba ó Neno,

comeulle o sombreiro o boi.

Deixádeos, pastores,

deixádeos pasar

que van cantar ó Rei,

a Xesús no portal.

Deixádeos, pastores,

deixádeos pasar

que van cantar ó Rei,

a Xesús no portal.

San Xosé e mais María

van camiñando a Belén,

van cantando panxoliñas,

cantémosllas nós tamén.

Nunhas pallas deitadiño

e en coiriños alí está,

sendo dono deste mundo

e Señor de canto hai.

¡Que contento vou estar

cando chegue a ve-lo Neno!

Dareille o meu corazón,

o mellor de canto teño.

Pop. Fuxan os Ventos

PANXOLIÑA

42

Manuel Rodríguez, sobrinopolítico de un socio del cen-tro gallego de Vitoria y cola-

borador de esta revista, trabaja comoanalista en Caixa Galicia y es un inves-tigador tenaz y lleno de entusiasmo.Después de hacer la tesis doctoral deEconomía en esta línea de investiga-ción y dedicar muchas horas de traba-jo, ha desarrollado diversos modelospara predecir la insolvencia de unaempresa, su «estado de salud» en tér-minos económicos, con una anticipa-ción de hasta cuatro años

A base de bucear en el RegistroM e rcantil y otras muchas bases dedatos, logró reunir una gran cantidadde información contable posible sobreempresas; después la cruzó con unaserie de variables y el resultado de todo

ello es ese sistema de predicción de laviabilidad empresarial.

Manuel Rodríguez dedicó doce lar-gos años a esta investigación. A lo largode ese tiempo y con el apoyo de sumaestro Félix Doldán, catedrático de laFacultad de Económicas de A Coruña,analizó los datos de 89 empresas galle-gas; sesenta como muestras de estima-ción, y las restantes para la validación.

Ha publicado cuatro modelos quesirven para determinar si la políticafinanciera de una determinada empresaes la correcta o si hay errores, y sepuede hacer con una anticipación deuno, dos, tres o cuatro años, señalandoen cada caso qué aspectos se pueden ydeben cambiar.

La importancia del sistema radicaen la posibilidad de predecir cualquieranomalía que ponga en peligro la sol-vencia de una empresa. Es importantetambién para la orientación de quienesse propongan embarcarse en un pro-yecto empresarial.

La importancia del trabajo desarro-llado por Manuel Rodríguez ha mereci-do los elogios de Eduard Altman, de laUniversidad de Nueva York, un econo-mista de renombre universal, y hamerecido también el interés de laAsociación Española de Contabilidad yAdministración de Empresas (AECA).

Félix Ortiz de Zárate

El coruñés Manuel Rodríguez idea un sistemapara prevenir el fracaso empresarial

43

María Luisa trabaja en la Central Lechera desde

hace varios años, siempre en el mismo puesto. Es

la encargada de la limpieza de la planta de enva-

sado.

Cuando comenzó, pensó que podría aspirar a entrar en eti-

quetados, el primer paso para avanzar hacia los yogures. Eso

le habría gustado. Estaría sentada, vigilando el llenado ante un

monitor.

También le habría gustado pasar directa-mente a Control

de Calidad y es que María Luisa es ambiciosa, sueña con

verse en el laboratorio rodeada de tubos de ensayo, microsco-

pios, etc.; además, no tendría que trabajar a tres turnos como

ahora. Aunque los que de verdad viven bien son los de la ofi-

cina; jornada partida de lunes a viernes, puentes, una semana

de vacaciones en Navidad, otra en Semana Santa, un mes en

verano y el sueldo, casi el doble.

Ella se ve capacitada, haría un curso de informática y

como conoce el funcionamiento de todos y cada uno de los

pabellones, podría ser más positivo para los jefes contar con

ella y su experiencia.

—«Señorita María Luisa, Señorita María Luisa...—, suena la

voz metálica que se escucha a través de los altavoces—. Se ha

producido una fuga en uno de los depósitos de esterilización

y un gran charco de leche se esparce por el suelo.»

Mª Carmen Barrero

La lechera

44

¡Cómo se pasa la vida!

¡Cómo se pasan los años!

Para unos se hace corta,

para otros, se hacen largos.

Es la vida como un río

que va a morir a la mar

y aunque quieras detenerlo,

jamás lo conseguirás.

La vida es un tren que corre,

corre y corre sin cesar:

¿a dónde tan desbocado?

Va en busca de un ideal.

Y no pretendas pararlo,

pues no parará jamás.

Si una hora se ha perdido,

no la quieras encontrar

porque quedó atrás muy sola,

se perdió en la eternidad.

¡Quién tuviera veinte años

para poderlos gozar,

quién esos años tuviera

para volver a soñar!

Alicia Fuentes

Perdida en la inmensidad

de la vida voy buscando

justicia, amor y verdad;

tres imposibles soñando.

Por senderos y colinas,

refugios de mi dolor,

día tras día camino

sin saber a dónde voy.

Fantasmas en soledad

entre abrojos voy hallando,

razón a la sinrazón,

una quimera vagando.

Marisol Arriola.

Alas recortadas¡Algo se va!

45

Vicente Touzón Veiga

A mañiza

¿Canto custa unha mañiza de herba?

Era polo tempo das matanzas, no mes de Nadal. Neses días os coitelos afiadoscortaban as ás da fantasma da fame; as lacenas sorrían e cantaban e saíanaturuxos do lume das lareiras.

O día da matanza era día sinalado na casa dos labregos de Caurel, e tamén demoitos traballos e boureos. Pero xa chegara a hora de esquecer o traballo e disfrutarda cea e o que viñera despois.

Os homes estaban sentados á mesa e as mulleres aínda fragoaban pola cociña,arranxando cousas e atendendo ás perolas.

Claudio, o dono da casa, sentou na cabeceira da mesa despois de pousar dous xerrosde viño e dixo: xa podedes comer e beber meus amigos, que cando un ve os cochos pen-d u rando dos chambarís, coido que non sinte as penas anque as teña medra d a s .

—Este é o mellor día do ano afirmou súa dona desde a porta que separaba ocomedor da cociña.

Transcorreu a velada nun ambiente ledo. As pullas ían e viñan, ese sutil enfronta-mento entre homes e mulleres, sen que ninguén gane nin perda; neses momentos detépeda alegría parece que todo tende ó equilibrio.

Rematada a cea as mulleres fóronse acaroando arredor da lareira e un pouco des-pois tamén os homes fixeron o mesmo. Tereixa da Fontiña comezou a cantar, era unhaledicia, un regalo para os oídos escoitar a súa voz; sen deixar a cantiga ía pasando port ras dos homes e das mulleres, como unha maneira de convidalos a participar e, ómesmo tempo algún dos homes levaría no peto ou pegado á camisa debaixo do ch a l e-que unha perrecha de marrá. Con toda seguridade ela mesma ou calquera outra dasmulleres levarían tamén unha ch i cha nalgún peto das súas roupas. Todo formaba parteda festa. O ambiente íase animando e as cantareas eran xa continuadas, cada quen tiñaa súa particular e os demáis teimaban comezándoa vinte veces se era preciso ata que oaludido arrincaba. Uxío cantou a «Pa n a d e ra», Ramón a de «Te verga», Claudio aquelaque di «Cinta negra, pelo negro», sen esquecer «A Rianxeira» ou «Se te casas enO u r e n s e . . . »

Susana botou a pota do café ó lume, por cuarta ou quinta vez e logo permaneceude pé ollando cara a fóra pola fiestra do fregadeiro.

—Estou a mirar a cabana dos Galochas, porque non se me vai da cachola a visiónde onte.

—E logo, seica viches á Candrela, ¿ou que? —dixo Río querendo facer unha gra c i a .A Candrela era unha moza vella que vivía cun irmán viúvo e finara había unhas e m an a .

—Pois anque ninguén me crea, a fe que a vin, foi coma unha sombra saíndo dacabana cunha mañiza de herba debaixo do brazo, e andou aqueles catro ou cincometros que hai ata o castiñeiro do portelo e xa non a vin máis.

46

Os homes e tamén algunhas mulleres comezaron a ceibar unha sarta de trouladasá conta da finada.

—Pois haberá que ir ver se anda polo horto, porque con esta friaxe pode apañarunha pulmonía a pobre muller —bromeou Río.

—Algún destes rapaces novos que vaia ver, quizais ten un leito amañado conherba e palla e pode que aínda vos faga unhas carantoñas, anque vella, a Candrelatiña o seu aquel —dixo Paco, amosando un sorriso pícaro.

—Se vén o Polainas comigo imos agora mesmo —bruou arrogante Pascual daPenela.

Pascual era un mozote con sona de valente, e Pepe do Polainas tiña sona de todoo contrario.

Como xa todos meteran viño dabondo ó corpo, mesturado con café e augardente,non faltaban azos nin había fraquezas no ánimo de ninguén.

—Eu claro que vou —asegurou o Polainas—, se hai quen xogue cen pesos.—Por cen pesos estou eu indo e vindo toda a noite —chufou Pascual.—Aí van os cen pesos —dixo un dos Castiñeira, tirando os cartos riba da mesa.—Cen pesos tamén os poño eu se sodes quen de entrar á cabana —dixo o dono da

c a s a .Cando viron as mil pesetas riba da mesa, os dous rapaces ollaron un para o outro

e puxénronse en pé dun brinco.—Eu voume á cama, porque non me gustan nada estas argalladas e vosoutros

acougade sentados a pé do lume e deixádevos de lerias, coas cousas de enriba non sexoga —dixo Fiz do Boguedo sinalando co dedo cara a caniceira.

—Outro caga na escaleira. Vaite á cama, ho, vai, que é onde deben estar oscagainas, e tranca ben a porta... Bo, se un dos dous dá volta sen abrir a porta dacabana e ripar unha mañiza de herba para traela aquí como proba de que ch e g o u ,perde a aposta e o outro gaña as mil pesetas, ¿todos de acordo? —berrou Pa s c u a l ,p a ra ter a seguridade de que todos oían e aceptaban a proposta.

—Está ben —afirmou Castiñeira—, pero tedes que ir a uns corenta metros de dis-tancia un do outro; ou mellor, rifamos a ven que vai primeiro e o outro sae uns minu-tos despois.

—Eu coido que deberían ir xuntos —insistiu Río—, o mesmo han cagar no panta-lón anque vaian un a rabo do outro.

—¡Pois hala, meus queridos!, ide indo —animou Castiñeira—. Tira da palla paraver que vai primeiro. Tocouche, fillo do Polainas. Cando chegues ó castiñeiro do cimodo campazo do Gaiteiro, sairá Pascual. Coido que esa distancia é de razón, un á vistado outro pero non dacabalo.

Pascual antes de saír dixo: vou pechar a porta e deixarei a chave por fóra, non vaiater alguén a ocorrencia de facer algunha falcatruada.

O rapaz non pensou que calquera se podía apoleirar á caniceira e saír por alí.A noite non era moi escura, as nubes ían en ringleira cara o Cebreiro (en busca de

auga ou de neve, dicían os lugareños cando corrían cara a aquel lado) e de cando en ve zamosaban os cornos da lúa esparexendo un resplandor tenue por riba dos castiñeiros, a

47

penas suficiente para poder distinguir as sombra s .Cando Pepe do Polainas chegou ó castiñeiro sinalado virou a testa para ver se

saía Pascual. Unhas cantas cabezas asomaban polas xanelas da casa e iso deulleazos para continuar. Andou uns cantos metros máis, a modiño, dando tempo a quePascual se fora achegando, unha ollada á choupana e outra cara atrás. Comezarona subirlle uns arrepíos polas pernas arriba que case o paralizaban. Outra olladaatrás, aínda vía lonxe ó compañeiro. Parou. Quería andar anque fose moi a modo,pero as pernas non obedecían. Xa sopesaba a idea de dar volta ou agardar quech e g a ra Pascual xunto del. Estaba nesas cavilacións cando de súpeto sentiu reme-xer nunha morea de ramasca amontoada a pé dun castiñeiro, xusto por riba dotalude da estrada, e unha torada que facía de pisón rodou por encima das ra m a l l a se caeu ó foxo da estrada. O rapaz botou a correr sen mirar para onde, brincou áhorta de Hortensia por riba da parede, atravesouna, esfolou os xeonllos contra asva rancas dunha carrileira cando tentaba saír a un carreiro; logo dando un rodeovo l veu as proximidades da casa e permaneceu agachado tras dun castiñeiro, aíndaco arrepío metido no corpo, anque vía preto as xanelas atestadas de cabezas, quefacían bullas e escachaban a rir.

—Aí vai un, o que perdeu as polainas —berrou Pascual—. E o que anda remexendona ramasca, mellor será que se deixe de lerias, que o mesmo lle estoupa un cantazo natesta —dixo dirixindo as verbas a quen supoñía pisando as ramallas, brandindo uncaxato que collera na esterqueira e apañando despois un coio no chan.

Deixou a estrada e colleu decidido o carreiro que ía á cabana. Diante da portaagardou un intre, aguzou o oído e non percibiu nin o máis leve ruído, isto animouno.Quería dar tempo a que a lúa proxectase unha pequena craridade pero a nube que atapaba era longa e ía de vagar. Levantou o picaporte e empurrou a porta; renxeron osgonzos e ceibou un chío rouco ó rozar na lousa do chan. Sentiuse como abranguidopor un arrepío, ficou quedo, escoitando..., nada. Repúxose e tentou coas mans pararipar unha mañiza de herba; agarrouna, tirou, e naquel intre deulle un brinco o cora-zón na caixa do peito, un novo arrepío paralizoulle o corpo, os cabelos de punta, unformigueiro na cabeza, outro polas pernas arriba... Aquela voz, a mesma voz da defun-ta parecía saír do medio da herba, ¿ou viña do teito da cabana?... «¡Amadeu! ¿Es ti,Amadeu... E logo foiche mal para vir tan tarde pola herba?» Aquela voz entroulle nocorpo a través da pel, non só polos oídos. Xa sentía como se unha fantasma o estiveseabranguendo. Ficou estarrecido, sen poder mover un músculo; tentou berrar e nonpuido, tiña un nó na gorxa, ¿ou unhas mans alleas que non sentía estaban a apertar?Un pulo súpeto levantoulle os pés do chan e botou a correr, brincou á unha calella porenriba da parede e alí parou un intre: ¿cara a onde ir? Ollou cara abaixo, sempre émáis doado correr costa abaixo que costa arriba, o importante era afastarse da cabanaonde moraba a fantasma da defunta. Correr Cortiña abaixo, ou polos lamelos adiante,subir polo Porto e voltar á estrada preto da casa de Castiñeira, só tiña que correr máisca fantasma que tentaba de o apreixar. ¿E se topaba no carrozo coa «Santa Compaña»andaría a percorrer o souto, quizais polo carrozo do Escairo? Viu unha luz nos prados

48

do Regatín. «Por alí vén. ¿Ou non? ¿Andará Xan do Boguedo a botar a auga? Sempreleva un foco.»

Xa sentía que unhas mans lle tentaban a punta dos pelos e deixou de facer consi-deracións, só tiña que correr, alancar como se os pés tiveran ás. Botouse polos lame-los adiante, pasou o carrozo e chegou preto do pozo grande do Maxicas que estaba arebordar de auga. Parou un intre para coller folgos e un pensamento pasoulle como ovarrido dunha luciña polo cerebro: «¿A onde vou eu?» Tiña que correr prados arribase non quería afastarse das casas e meterse no souto, pero faltábanlle as forzas, nonera doado rubir por aqueles eidos tan derrubados. Ollou para o pozo e pensou queaquelo era a súa salvación, brincar á auga e se a fantasma brincaba tamén que afoga-se alí «estaría fría de carallo», pero a qué pensar no frío. Estaba a só dez pasos dabeira da poza, catro zancadas e ¡zas! Achegouse uns pasos, xa estaba decidido, encanto sentise o abrazo da fantasma brincaría ó pozo. Foi xusto entón cando as nubesdeixaron pasar unha raiola de lúa que el viu reflectida na auga; ficou abraiado eparalizado polo terror, o arrepío facíalle tremelear as pernas cando ollou a fantasmaacaneándose nas ondiñas da auga, con aqueles brazos escagallados e abertos dispos-tos para unha aperta garimosa.

O arreguizo a lle percorrer o corpo, xa sentía que o medo lle daba dentadas nosósos; por un intre notou que o pánico lle mantiña os pés paralizados, como cravadosó chan. Ollou cara arriba e foi como se a luz da casa onde o agardaban os compa-ñeiros turrara del, un pulo súpeto arrincouno daquel pasmo e botouse a correr pradosarriba, sentindo o corazón na gorxa, querendo saír pola boca, pero non parou; asmans da fantasma a lle apalpar as costas, ás veces un peso nos ombreiros, e el acorrer, só correndo impediría que o apreixase pola gorxa. Chegou preto da casa e oíuas bullas, as risas e tamén palabras de ánimo daqueles que seguían ou intuían a súaaventura sacando a cabeza pola fiestra, pero el nin lles dedicou unha ollada, seguiucorrendo ata entrar na casa e pechar a porta tras de si. Refregou as costas contra astáboas da porta e permaneceu un pouco premendo, ampeando coma un xato que tirado carro por primeira vez, tentando recuperar os folgos.

Todos cantos agardaban o regreso dos dous valentes ficaron abraiados, cos olloscravados naquela aparición que non semellaba persoa, levaba o espanto debuxadona face descomposta, esbrancuxada, a mirada perdida e alasando coma un can, coaman adiantada mostrando aquela presadiña de herba como se fora un trofeo.

Permaneceu naquela posición uns minutos, respirando fondo, pero non era quende sacar o arrepío do corpo. Sentou a pé do lume e só cando botou na lareira amañiza de herba e viu como as chamas aloumiñaban primeiro e logo engulían aque-la fantasma que levaba pegada ó corpo, ficou sosegado e sentiuse coma se lle quita-ran unha lousa do carrelo.

—¡Seica o pasaches mal, galán! —dixo Fiz do Boguedo cun sorriso pícaronos beizos.

Naquel intre entrou o fillo do Polainas e sen que ninguén se decatase da súa pre-sencia foi sentar a un recuncho da cociña.

49

Medallas de Galicia 2002A Medalla de Ouro

de Galicia 2002 foilleconcedida ó R e a lClub Deportivo daCoruña S. A. D., con-s i d e rado pola UEFAcomo un dos 50mellores equipos deEuropa, en recoñece-mento á súa brillantet raxectoria deportiva. Así mesmo, oGoberno foi informado da resolución dopresidente da Xunta pola que se concede aMedalla de Galicia 2002 nas súas categorí-as de prata e bronce.

Na categoría de prata a Medalla deGalicia foi concedida este ano, entre outra sentidades e personalidades, ó Centro Galegode Montevideo. A nosa noraboa a estes ami-gos por se facer merecedores de tal galardón.

Coas medallas de Galicia trátase dedistinguir a tódalas persoas ou entidadesque polos seus méritos ó servicio daComunidade Autónoma, en calqueraaspecto da súa realidade social, cultural eeconómica, sexan dignas de obteren orecoñecemento do pobo galego.

OCentro Galego de Montevideo foi fundado o 30de agosto de 1879, é o máis antigo dos existen-tes no mundo. Nas primeiras décadas de vida

independente do Uruguai, un grupo de galegos abordou aidea de xunta-las inquedanzas daqueles que, deixandoatrás a súa Galicia natal, se lanzaban á aventurada buscadun futuro mellor, creando para iso un centro galego ondepoder compartir a morriña e a tristura de atoparse lonxe daterra e os desexos de lograr un mellor porvir.

Ó longo da súa historia, este centro galego recibiría avisita de innumerables personalidades, entre as que desta-can Gregorio Marañón, Rafael Alberti, Alfonso R. Castelao,Camilo Barcia Trelles, Ramón Otero Pe d rayo, BlancoAmor, Juan Zorrila de San Martín e Ramón Suárez Picallo,entre outros moitos. Todos eles gabaron a extensa activida-de artística e cultural do centro e participaron en moitosdos actos que nel se organizaban.

O Centro Galego de Montevideo ten a súa sede socialnun edificio que data de 1923 e que supón unha verdadei-ra xoia arquitectónica y un dos pazos máis fermosos deMontevideo. No seu interior atópanse as salas Valle Incláne Rosalía de Castro, a biblioteca Concepción Arenal, a salade lectura Castelao, o parrilleiro El viejo Pancho, así comoo seu restaurante, varias salas de reunións, una sala dexogos e outra de ensaios. Un conxunto que brinda unamplo servicio e tódalas comodidades ós seus asociados.

Medallas Castelao 2002O Consello da Xunta de Galicia aprobou o

decreto polo que se conceden as MedallasCastelao correspondentes ó ano 2002.

Así, segundo acordou o Goberno galego,serán distinguidos con este galardón: Ju a nJosé Barcia Goyanes, Feliciano BarreraFernández, Adolfo Domínguez Fdez.,Julio Fernández Gayoso, Julio Fe r n á n d e zRodríguez, Constantino García González,Mª Blanca Jiménez Alonso e Mª do CarmeK r u ckenberg Sanjurjo.

Con esta medalla —creada en 1984 parac o n m e m o rar o retorno a Galicia dos restos deCastelao, o 28 de xuño daquel ano—, oE x e c u t ivo autonómico distingue aqueles galegose galegas que sexan autores dunha obra mere-c e d o ra do recoñecemento do seu pobo, no eido

artístico, literario, doutrinalou de calquera faceta da acti-vidade humana.

Segundo se recolle nodecreto de creación destegalardón, a perfección, osimbolismo ou a tra n s c e n-dencia das devanditas obra sé o froito da entrega dunhavida e o reflexo dun tra b a l l oconscientemente realizadocon entrega e con fe na cultura, na historia e máisno ser dun pobo. Neste sentido, a MedallaCastelao pretende que sirva de exemplo á obradaqueles galegos que deben ser guía para futura sx e racións que queiran seguir engrandecendo arealidade de Galicia.