módulo 3 natureza

OOss sseerreessOOss sseerreessvviivvoossvviivvooss

3

OOss

sseerree

ss vvii

vvooss

Educación secundariaa distancia parapersoas adultas

3Natureza

3 NATUREZA

OS SERES VIVOS

Autores do Módulo 3: Os seres vivos

Xosé Francisco Pardo Teijeiro: Unidades 1, 2, 3Ángel Gómez Saiz: Unidade 4

Coordinación e supervisión:

José Alfonso Soto Rey

Edita:

Xunta de GaliciaConsellería de Educación e Ordenación UniversitariaEducación Secundaria a Distancia para Persoas Adultas

Depósito legal: C. 486/2005ISBN: 84-453-2581-7ISBN: 84-453-4089-1 (en formato CD-ROM)

Maquetación e impresión:

INTRODUCIÓN

A mellora das condicións de vida e o progreso da humanidade están estreita-mente ligados ao coñecemento da natureza e as súas leis. Polo tanto, dada atranscendencia das ciencias da natureza, é aconsellable que todas as persoascoñezan os seus contidos e métodos.

Existe na actualidade un crecente interese polos temas relacionados coa cien-cia e co medio natural e a súa conservación. Tamén é patente a presenza danatureza na cultura galega e na maior parte das nosas actividades. Segundo oescritor Manuel Rivas “...en Galicia vivimos 2,8 millóns de humanos, 1 millón devacas, 500 lobos, 1 oso ilocalizable e 500 millóns de árbores”. É posible que nonatopes nunca o oso ilocalizable, pero o que sen dúbida encontrarás serán sou-tos, praias, carballeiras, cantís, fragas, marismas, etc., o que converte a Galicianunha das comunidades autónomas con maior riqueza natural de España.

Para que coñezas e comprendas a natureza e os seus procesos iniciamos estemódulo polo estudo da parte máis pequena e simple, a estrutura celular, seguin-do con niveis de organización cada vez máis complexos, a composición quími-ca da materia viva e a organización unicelular.

O seguinte paso é o estudo da organización pluricelular e das funcións vitaisdos seres vivos: nutrición, relación e reprodución. Porén, aínda que son funciónsfundamentais, existen diferenzas notables entre a forma de realizalas os ani-mais e os vexetais, polo que esta unidade preséntase desde ambas perspecti-vas, a animal e a vexetal.

Para realizar as funcións vitais os seres vivos precisamos intercambiar materiae enerxía co medio. Caracterizámonos, xa que logo, por unha intensa activida-de bioquímica representada polos complexos procesos químicos que teñenlugar nas células. Outra característica dos seres vivos e a de presentar unhagran diversidade. Por esta razón, para poder estudalos foi necesario elaborarsistemas de clasificación baseados en criterios científicos.

Por outra parte, as especies non son inmutables, senón que foron cambiandoprogresivamente ao longo da historia da Terra, sendo substituídas unhas poroutras máis adaptadas ás condicións do medio. Para entender a dinámica des-tes cambios expóñense brevemente as teorías evolutivas máis importantes,facendo unha referencia á evolución humana e aos homínidos de Atapuerca.

Na vida cotiá é habitual a presenza de microorganismos, xa que son os seresvivos máis numerosos e con maior capacidade de adaptación aos cambiosambientais. Estes seres de tamaño microscópico viven en todos os medios e amaior parte deles son beneficiosos. Só unha minoría son prexudiciais para o serhumano, os animais ou as plantas.

Para comprender a natureza e os procesos naturais temos que considerar queos organismos non viven illados senón en relación con outros seres vivos e comedio que os rodea, establecéndose complexas relacións entre eles que sontratadas no apartado de ecoloxía, na última unidade do módulo.

4

Páxina

UNIDADE DIDÁCTICA 1: A organización dos seres vivos.A organización unicelular

1. Características da vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2. Niveis de organización dos seres vivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3. Composición da materia viva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

- Bioelementos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

- Principios inmediatos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

• Biomoléculas inorgánicas: auga e sales minerais. . . . . . . . . . . . . . . . . 15

• Biomoléculas inorgánicas: glícidos, lípidos, proteínas,

ácidos nucleicos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

4. A organización unicelular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

- A teoría celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

- Células procariotas e eucariotas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

- Estrutura da célula eucariota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

- A célula animal e a célula vexetal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

5. A nutrición celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

6. A relación celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

7. A reprodución celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

- Mitose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

- Meiose. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

8. Os microorganismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

- As bacterias. Estrutura da célula procariota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

- Os virus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

ÍNDICE

5

Páxina

UNIDADE DIDÁCTICA 2: A organización pluricelular.

As funcións dos seres vivios

1. A organización pluricelular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

- Tecidos, órganos, aparellos e sistemas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

- As funcións vitais: nutrición, relación, reprodución . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

- A organización animal e a vexetal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

2. Función de nutrición nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

- As follas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

- A raíz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

- O talo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3. Función de nutrición nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

- Aparello dixestivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

- Aparello respiratorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

- Aparello circulatorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

- Aparello excretor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4. Función de relación nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

5. Función de relación nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

6. Función de reprodución nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

- Reprodución asexual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

- Reprodución sexual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

7. Función de reprodución nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69



6

Páxina

UNIDADE DIDÁCTICA 3: Actividade vital e cambios químicos.A diversidade dos seres vivos.

1. As reaccións químicas na actividade cotiá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

- A expresión das reaccións químicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

- Reaccións químicas máis frecuentes na actividade cotiá . . . . . . . . . . . . 81

• Aspectos negativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

• A reacción de combustión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

2. Actividade vital e cambios químicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

- O metabolismo: anabolismo e catabolismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

3. Presenza dos microorganismos na vida cotiá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

- Microorganismos prexudiciais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

- Microorganismos útiles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

- A fermentación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

4. Os seres vivos e a súa diversidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

- Taxonomía: categorías taxonómicas e nomenclatura binomial . . . . . . . . 104

- Teorías sobre a evolución dos seres vivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

• Lamarckismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

• Darwinismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

- Probas da evolución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

- A evolución da especie humana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

7

Páxina

UNIDADE DIDÁCTICA 4: Ecoloxía

1. Interacción entre os seres vivos e o medio ambiente .................................... 116

2. Os biomas terrestres ...................................................................................... 120- Os factores climáticos .................................................................................. 120- A topografía .................................................................................................. 122- O solo ............................................................................................................ 122- Os grandes biomas ...................................................................................... 125

3. Os biomas acuáticos ...................................................................................... 128- Os organismos acuáticos .............................................................................. 129

4. Adaptacións dos seres vivos ao medio .......................................................... 130- Adaptacións dos animais ao medio acuático ................................................ 131- Adaptacións das plantas ao medio acuático ................................................ 132- Adaptacións dos animais ao medio terrestre ................................................ 132- Adaptacións dos animais ao medio aéreo .................................................... 133- Adaptacións das plantas ao medio terrestre ................................................ 133

5. Relacións intraespecíficas e interespecíficas .................................................. 134- Relacións intraespecíficas ............................................................................ 134- Relacións interespecíficas ............................................................................ 136

6. Os ecosistemas .............................................................................................. 137- Compoñentes dun ecosistema .................................................................... 138- Tipos de ecosistemas .................................................................................. 138

7. Relacións tróficas ............................................................................................ 139- A materia e a enerxía no ecosistema .......................................................... 139- Cadeas tróficas ............................................................................................ 140- Redes tróficas .............................................................................................. 142- Pirámides alimentarias .................................................................................. 143- Produtividade dun ecosistema ...................................................................... 144

8. Ciclos da materia ............................................................................................ 145- Fluxo da enerxía .......................................................................................... 146- Ciclo da auga ................................................................................................ 146- Ciclo do carbono .......................................................................................... 147- Ciclo do nitróxeno ........................................................................................ 148- Ciclo do fósforo ............................................................................................ 149

9. Evolución dos ecosistemas ............................................................................ 151- Sucesións ecolóxicas .................................................................................... 151

10. O impacto do ser humano nos ecosistemas .................................................. 154- Contaminación do aire .................................................................................. 154- Contaminación da auga ................................................................................ 157- Contaminación do solo ................................................................................ 158- As aglomeracións urbanas ............................................................................ 159- A perda da biodiversidade ............................................................................ 160

8

A ORGANIZACIÓN DOS SERES VIVOS.A ORGANIZACIÓN UNICELULAR

Como poderiamos definir o que é a vida? Podemos falar de seres vivos e de seresinertes? O que vulgarmente entendemos por “ser vivo” pode non ser moi acertado, xaque nalgúns aspectos ten similitude co concepto oposto, o de “ser inerte”.

Ata mediados do século XIX os científicos pensaban que os seres vivos estabancompostos por unha materia especial que subministraba o “impulso vital”. A partir dasíntese de certas moléculas orgánicas no laboratorio, demostrouse que as moléculasque forman os seres vivos seguen as mesmas leis físicas e químicas que as dos se-res inertes. Con todo, o nivel de organización da materia viva é moito máis complexo.

A materia viva podemos analizala tendo en conta os bioelementos que a compo-ñen ou ben as biomoléculas orgánicas e inorgánicas das que está formada e que co-ñecemos como principios inmediatos: auga, sales minerais, glícidos, lípidos, proteí-nas, ácidos nucleicos, vitaminas e hormonas.

A célula é a unidade estrutural e fisiolóxica dos seres vivos, polo que é fundamen-tal coñecer a súa estrutura e as súas funcións. Tendo en conta a súa complexidadeexisten dous tipos de células: procariotas e eucariotas. As eucariotas son as máiscomplexas, existindo certas diferenzas entre as células animais e as vexetais.

As funcións da célula, como as de calquera ser vivo, son as de nutrición, relación ereprodución. Segundo como obteña a enerxía a célula eucariota, poderemos falar denutrición autótrofa e nutrición heterótrofa. Segundo os seus fins poderemos falar dedous tipos de división celular: mitose e meiose.

Entre os microorganismos destacamos as bacterias e os virus, caracterizados porpresentar estruturas e forma de vida particulares. As bacterias presentan unha orga-nización celular de tipo procariótico e poden ser autótrofas ou heterótrofas.

Os virus son moito máis simples xa que a súa organización é subcelular. Todoseles son parasitos obrigados xa que carecen de orgánulos e de citoplasma. Un exem-plo é o VIH que parasita os linfocitos, debilitando o sistema inmunolóxico.

UNIDADE DIDÁCTICA 1

9

ÍNDICE DE CONTIDOSPáxina

1. Características da vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2. Niveis de organización dos seres vivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3. Composición da materia viva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

- Bioelementos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

- Principios inmediatos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

• Biomoléculas inorgánicas: auga e sales minerais. . . . . . . . . . . . . . . . . 15

• Biomoléculas inorgánicas: glícidos, lípidos, proteínas,

ácidos nucleicos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

4. A organización unicelular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

- A teoría celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

- Células procariotas e eucariotas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

- Estrutura da célula eucariota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

- A célula animal e a célula vexetal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

5. A nutrición celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

6. A relación celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

7. A reprodución celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

- Mitose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

- Meiose. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

8. Os microorganismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

- As bacterias. Estrutura da célula procariota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

- Os virus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

1. Características da vida

Os seres vivos están formados polos mesmos elemen-tos químicos que podemos atopar na materia mineral,pero diferéncianse en que son capaces de realizar unhaserie de actividades fundamentais que chamamos “fun-cións vitais”, é dicir, a nutrición, a relación e a reprodución.Os seres inertes, constituídos por materia mineral, poderí-an realizar algunha destas funcións, pero non todas elasen conxunto.

Todos os seres vivos están constituídos por unha ouvarias células, que constitúen a forma de vida máis sinxe-la xa que poden realizar as tres funcións vitais. A célula é,xa que logo, a súa unidade de composición, funcionamen-to e organización estrutural.

Os seres vivos distínguense dos “seres inertes” porunha serie de características, como son as seguintes:

a) Están constituídos por moléculas complexas.

Os seres vivos están constituídos polos mesmoselementos químicos que forman os minerais e asrochas. O que os diferenza é a maneira en que oselementos se combinan entre si, orixinando no casoda materia viva unhas estruturas máis complexas evariadas.

Na materia viva as moléculas resultantes da combi-nación dos elementos son propias e de gran com-plexidade: glícidos, lípidos, proteínas, ácidos nuclei-cos, etc.

Os seres vivos

10

1. Son seres vivos: unha rocha, o corazón, unha árbore, unha nube e unha esponxa?

b) Presentan unha organización complexa.

Nos seres vivos non só as moléculas teñen certacomplexidade, senón que ademais se organizan enestruturas cada vez máis complexas. As moléculasorganízanse en estruturas celulares, estas en célu-las, que a súa vez forman tecidos, que orixinanórganos, que dan lugar a aparatos, etc., ata chegara un organismo constituído por diferentes estruturasespecializadas nunha función.

c) Teñen unha gran capacidade de adaptación.

Os seres vivos caracterízanse pola súa facilidade decambio (fisiolóxico, anatómico, etc.), de modo quepoden evolucionar a formas máis adaptadas ásnovas condicións ambientais e garantir deste xeito asupervivencia dos seus descendentes.

d) Necesitan obter materia e enerxía do medio pararealizar as funcións vitais.

Aínda que un microorganismo, un mamífero ou unmolusco aparentemente son moi diferentes, entodos eles teñen lugar uns procesos físicos e quími-cos complexos que implican unha continua transfor-mación de materia e enerxía.

Todos os seres vivos obteñen substancias e enerxíado medio no que viven. Estas substancias, chama-das nutrientes, son transformadas noutras molécu-las ou en enerxía, que é necesaria para realizar asfuncións vitais.

e) Pódense reproducir.

Todo ser vivo é capaz de orixinar novos seres idén-ticos a el, o que permite a supervivencia da especie.

Podería considerarse que os seres inertes, porexemplo os minerais ou os cristais, tamén poden“reproducirse”, pero nos seres vivos a reprodución émáis complexa e sofisticada, chegando a garantirnon só a creación dun individuo idéntico aos seusproxenitores senón ademais a inducir certa variabi-lidade nos descendentes, o que permite as adapta-cións aos cambios ambientais.

UNIDADE 1

11

Adaptación e diversidade nosinsectos.

Órganos reprodutores dos fentos.

2. Niveis de organización dos seres vivos

O que caracteriza a un “organismo vivo” é precisamen-te a súa organización, é dicir, a súa orde estrutural. A bios-fera comprende diferentes niveis de organización, demodo que os máis altos son o resultado da asociación dosmáis baixos.

O nivel máis baixo é o constituído polas partículas sub-atómicas: protóns, electróns, neutróns, etc., que son asunidades máis pequenas da materia.

As partículas subatómicas únense para formar átomos,por exemplo os átomos de C, H e O.

A unión dos átomos dá lugar a moléculas simples,como a auga (H2O), a glicosa ou os aminoácidos, que ásúa vez se unen para formar moléculas máis complexaschamadas macromoléculas.

Un caso especial é o dos virus, que a pesar de queteñen unha organización moi simple, de tipo macromole-cular, poden chegar a desenvolver as funcións propias dosseres vivos.

As macromoléculas forman os orgánulos celulares,como os cloroplastos, as mitocondrias ou os ribosomas, eestes, no seu conxunto, orixinan a célula, como é o casodas neuronas ou dos glóbulos vermellos.

Existen organismos formados por unha soa célula. Sonseres unicelulares, como as bacterias e os protozoos, que

Os seres vivos

12

2. Cando se rompe un anaco de rocha, pódese considerar unha reprodución?

3. Completa o cadro seguinte:

nalgúns casos poden organizarse formando colonias denumerosos individuos pero que non chegan a constituír unverdadeiro organismo pluricelular.

As células coa mesma forma e función organízanse for-mando tecidos, como o muscular ou o nervioso, que á súavez se organizan en estruturas máis complexas chamadasórganos, como poden ser a folla ou o ril.

Un órgano pode estar formado, xa que logo, por dife-rentes tipos de tecidos, pero cada un destes tecidos esta-rá constituído por un só tipo de células.

Os órganos que realizan a mesma función agrúpanseformando sistemas, como o nervioso, ou aparatos, comoo dixestivo ou o respiratorio. Por exemplo, o aparato dixes-tivo está constituído por varios órganos: boca, esófago,estómago, intestino, etc.

Os aparatos e sistemas unidos e coordinados dan lugara un individuo ou ser vivo pluricelular. Os individuos asó-cianse con outros da mesma especie orixinando unhapoboación.

As poboacións dunha especie adoitan compartir omedio onde viven con outras de especie diferente forman-do unha comunidade ou biocenose. O conxunto de todasas comunidades existentes no noso planeta forma o quechamamos a biosfera.

UNIDADE 1

13

Niveis de organización da materia viva.

Desde o nivel de partículas elementais ata o de orgá-nulos celulares falamos de niveis abióticos (“sen vida”). Apartir da organización celular consideramos todos osniveis como bióticos.

3. Composición da materia viva

Bioelementos

Na composición química dos seres vivos interveñen sóalgúns dos elementos químicos presentes na Terra. Esteselementos químicos que compoñen a materia viva recibeno nome de bioelementos. Os más importantes, tendo enconta a súa proporción, son: C (carbono), H (hidróxeno), O(osíxeno), N (nitróxeno), S (xofre) e P (fósforo).

Existen ademais bioelementos secundarios, que apare-cen en menor proporción, como son: Ca (calcio), Na(sodio), K (potasio), Cl (cloro), Fe (ferro), etc.

Principios inmediatos

Os elementos bioxénicos combínanse entre si para for-mar unha serie de moléculas indispensables para os seresvivos que coñecemos como principios inmediatos.

Os seres vivos

14

4. Anxo é un biólogo que traballa no Parque Nacional das Illas Atlánticas (Illas Cíes)estudando as especies ameazadas como o arao dos cons. Uxía é unha científica doInstituto Oceanográfico de Vigo que estuda os xenes relacionados co tamaño da pes-cada. Que niveis de organización estuda cada un? Cres que utilizarán técnicas moidiferentes no seu traballo?

5. Indica a que nivel pertencen os termos da lista e se é un nivel biótico ou abiótico.Ordénaos de menor a maior.

Proteína, electrón, ácido graxo, retículo endoplasmático, bidueiro, corazón, xofre(S), piñeiral, virus do SIDA, paramecio, tecido óseo.

6. De onde poden obter os seres vivos o H e o C se son elementos escasos na materiamineral?

Os principios inmediatos divídense en inorgánicos, queson a auga e os sales minerais, e orgánicos, que son osglícidos, os lípidos, as proteínas e os ácidos nucleicos.

Biomoléculas inorgánicas: auga e sales minerais

A auga é esencial para a materia viva e constitúe entreo 50 e o 95% do peso dos seres vivos. A molécula de augaestá constituída por dous átomos de hidróxeno (H) e un deosíxeno (O) formando unha estrutura da que dependen assúas propiedades.

As funcións máis importantes da auga son as seguin-tes:

- Actúa como disolvente de moitas substancias.

- Serve de medio de transporte desas substancias polointerior do organismo. É ademais o seu vehículo deentrada e saída na célula.

- É o medio no que teñen lugar as reaccións químicasdos seres vivos.

- É termorreguladora, é dicir, axuda a regular a tempe-ratura corporal. Cando se subministra calor, a tempe-ratura da auga sobe lentamente e, cando se perde,descende tamén lentamente. Isto débese ao seu ele-vado calor específico.

Os sales minerais atópanse nos seres vivos disoltosou en estado sólido. A súa concentración na materia vivaé semellante á da auga do mar.

UNIDADE 1

15

Porcentaxe de auga en diferentesórganos do ser humano.

Molécula de auga.

Contido en auga de diferentes se-res vivos.

Os principais sales da materia viva son: cloruros, fosfa-tos e carbonatos de sodio (Na), potasio (K), calcio (Ca) emagnesio (Mg).

Os sales minerais interveñen en numerosos procesosvitais:

- Forman parte do esqueleto de moitos animais, porexemplo o carbonato cálcico das cunchas dos molus-cos ou dos ósos dos vertebrados.

- Interveñen na transmisión do impulso nervioso e nacontracción muscular.

- Forman parte doutras moléculas de importancia vital,por exemplo, o ferro (Fe) forma parte da hemoglobina,proteína encargada do transporte do osíxeno no san-gue.

Biomoléculas orgánicas: glícidos, lípidos, proteínas,ácidos nucleicos.

As biomoléculas orgánicas chámanse así porque sonexclusivas dos seres vivos. Poden ser de tamaño, estrutu-ra e funcións moi diferentes.

Algunhas teñen unha estrutura simple, pero outras sonmacromoléculas formadas por cadeas de moléculas máissinxelas. Se na cadea a unidade ou molécula básica serepite sempre a mesma, a macromolécula terá poucasvariacións (por exemplo, o amidón), pero se as unidadesson diferentes a macromolécula presenta moitas variables(é o caso das proteínas e dos ácidos nucleicos).

Os glícidos ou hidratos de carbono ou azucres estáncompostos esencialmente por carbono (C), hidróxeno (H)

Os seres vivos

16

Os esqueletos externos e in-ternos dos animais estánconstituídos por carbonatocálcico.

7. Por que nas Rías Baixas os veráns son menos calorosos e os invernos menos fríosque no interior da provincia de Ourense? (lembra as propiedades da auga).

8. Nomea as funcións máis importantes da auga e dos sales minerais no organismo.

9. Que principio inmediato inorgánico predomina no sangue?

BIOMOLÉCULAS %

Auga 62

Glícidos 1

Lípidos 15

Proteínas 16

Sales minerais 6

Composición do corpo humano.

e osíxeno (O). Clasifícanse, segundo aumenta a súa com-plexidade, en:

- Monosacáridos: son os máis simples (son as unida-des que formarán os demais glícidos). Os máis impor-tantes son a glicosa e a ribosa.

- Disacáridos: orixínanse pola unión de dous monosa-cáridos. Os máis coñecidos son a sacarosa (azucre decana e remolacha), lactosa (azucre do leite) e maltosa(azucre de malta).

- Polisacáridos: están formados por grandes cadeas demonosacáridos. Os máis importantes son o amidón, acelulosa e o glicóxeno, constituídos por cadeas de gli-cosa.

Moléculas de monosacáridos (glicosa), disacáridos (maltosa)e polisacáridos (amidón).

A principal función biolóxica dos glícidos, como a glico-sa, o amidón ou o glicóxeno, é a enerxética, xa que son o“combustible” para a respiración celular, proceso no que acélula obtén enerxía.

Outros forman parte doutras moléculas (a ribosa é uncompoñente do ADN) ou teñen función estrutural. Porexemplo, a celulosa constitúe a parede das células vexe-tais.

UNIDADE 1

17

Macromolécula (amidón) formadapola unión dun só tipo de molécu-las simples (glicosa).

Macromolécula (proteína) formadapola unión de diferentes tipos demoléculas simples (20 tipos deaminoácidos).

Molécula de celulosa.

10. Que se obtén por hidrólise dun polisacárido? E dun disacárido?

Os lípidos están compostos por carbono (C), hidróxeno(H) e osíxeno (O), pero poden ter fósforo (P), nitróxeno (N)e xofre (S).

A súa composición química e a súa función son moivariables, pero teñen características comúns: son insolu-bles en auga e solubles en disolventes orgánicos como oalcohol, benceno, etc., son malos condutores do calor edesprenden gran cantidade de enerxía na combustión,polo que teñen unha importante función como illante tér-mico e como combustible para a célula.

Os lípidos máis simples son as graxas, constituídas porácidos graxos. As de orixe vexetal son líquidas e cháman-se aceites (formados por ácidos graxos insaturados) e asde orixe animal son sólidas e chámanse manteigas esebos (formadas por ácidos graxos saturados).

Outros lípidos son as ceras, o colesterol e algunhasvitaminas e hormonas.

As proteínas están compostas por carbono (C), hidró-xeno (H), osíxeno (O) e nitróxeno (N) e poden ter ademaisfósforo (P) e xofre (S).

Son macromoléculas constituídas por moléculas máissimples chamadas aminoácidos, que se unen formandolongas cadeas que se diferenzan segundo o tipo de ami-noácido (existen 20 diferentes) e a súa orde de unión.

A secuencia de aminoácidos condiciona o tipo de pro-teína e está regulada pola información xenética contida noADN. Cada especie animal ten as súas propias proteínase, mesmo dentro dunha especie, hai proteínas específicaspara cada individuo.

As funcións das proteínas son moi variadas:

- Estrutural: as proteínas constitúen todas as estruturascelulares e outras estruturas do organismo. Por exem-

Os seres vivos

18

As abellas fabrican ceras coas queconstrúen as entenas.

11. Por que os nadadores de longas travesías recobren o corpo de graxa?

Estrutura das proteínas.

plo, a queratina das uñas ou o coláxeno do tecido con-xuntivo.

- Inmunolóxica: os anticorpos que actúan como defensacontra as infeccións son de natureza proteica. Porexemplo, as inmunoglobulinas.

- Transportadora: as proteínas poden transportar subs-tancias dentro do organismo. Por exemplo, a hemo-globina transporta o osíxeno no sangue.

- Contráctil: algunhas proteínas son responsables demovementos contráctiles. Por exemplo, a miosina é aencargada da contracción dos músculos.

- Hormonal: algunhas hormonas son proteínas, Porexemplo, a insulina.

- Catalizadora: as proteínas chamadas encimas teñenunha función catalítica, é dicir, que favorecen o des-envolvemento de moitas reacción químicas.

Os ácidos nucleicos están compostos por carbono(C), hidróxeno (H), osíxeno (O), nitróxeno (N) e fósforo (P).Son as biomoléculas máis complexas xa que están forma-das por longas cadeas de unidades chamadas nucleótidose, á súa vez, cada nucleótido está constituído por tresmoléculas simples, unha delas a ribosa.

Existen dous tipos de ácidos nucleicos:

- Ácido desoxirribonucleico (ADN). É a biomoléculade maior tamaño, está formado por dúas cadeas denucleótidos paralelas de forma helicoidal, que recor-dan unha escaleira de caracol. O ADN é o portador damensaxe xenética, cada fragmento da súa moléculacorresponde a un xene e determina un carácter dunser vivo.

- Ácido ribonucleico (ARN). É unha molécula máispequena que está formada por unha soa cadea denucleótidos. Cada molécula de ARN é unha copia dunfragmento de ADN. A súa función é a de servir de

UNIDADE 1

19

Molécula de ADN.

12. É igual o amidón de todos os vexetais? E as proteínas?

molde para a síntese de proteínas: unha secuencia denucleótidos do ADN orixina outra de nucleótidos deARN e esta dá lugar a unha secuencia de aminoáci-dos dunha proteína.

Existen outras biomoléculas como son as vitaminas eas hormonas.

As vitaminas, como as A, D, E e K (vitaminas liposolu-bles) e a C e o complexo B (vitaminas hidrosolubles), sonimprescindibles na dieta dos animais porque non soncapaces de sintetizalas, ao contrario do que sucede nosvexetais.

As vitaminas son indispensables para a vida pero nonproporcionan enerxía, senón que a súa función é regula-dora (regulan moitas reaccións e procesos bioquímicos). Asúa carencia orixina avitaminose e enfermidades caren-ciais.

As hormonas son substancias de natureza proteica oulipídica sintetizadas por cada organismo. Existen tanto hor-monas animais como vexetais. A súa misión é regular ecoordinar as actividades do ser vivo.

Os seres vivos

20

13. Completa a táboa:

14. Asocia as biomoléculas: ADN, graxa, anticorpo e glicosa, coas funcións ou feitosdescritos nas seguintes frases:

a) Madeira que está ardendo no forno dunha panadaría.

b) Madeira gardada no leñeiro.

c) Ordenador que controla todos os ordenadores dun instituto.

d) Alarma contra intrusos.

4. A organización unicelular

O descubrimento da célula foi parello á invención domicroscopio. No século XVII R. Hooke, utilizando unmicroscopio moi rudimentario, descubriu nunha lámina decortiza unhas cavidades semellantes ás dun panal, ás quechamou células.

Hooke foi, xa que logo, o primeiro científico que obser-vou unha célula, aínda que era unha célula morta, sencontido. O perfeccionamento do microscopio óptico permi-tiu a observación de células vivas. Anos máis tarde, Browndescubriu o núcleo celular.

Purkinje, no século XIX, chamou “protoplasma” aomedio interno da célula. A observación de diferentes teci-dos animais ao microscopio, permitiu demostrar que todosos tecidos están formados por células, é dicir, o recoñece-mento da célula como unidade dos seres vivos.

A comezos do século XX, o microscopio electrónicopermitiu o estudo dos orgánulos celulares. Máis tarde obti-véronse imaxes tridimensionais e, a finais do século, ima-xes a nivel molecular ou atómico.

O microscopio óptico permite aumentar 2 000 veces amostra observada. É necesario preparar as mostras concortes moi finos que permitan o paso da luz e ademais tin-guilas con colorantes específicos.

O microscopio electrónico permite aumentos de ata250 000 veces. En lugar de luz, este tipo de microscopioutiliza un feixe de electróns que deixa unha impresión daimaxe da mostra, mesmo de forma tridimensional.

UNIDADE 1

21

15. Ao realizar a análise dunha macromolécula comprobamos que está composta porC, H, O, N e P. De que tipo de substancia se trata?

16. De onde obteñen os animais as vitaminas?

17. Por que é tan importante que teñamos unha dieta variada?

18. Clasifica os seguintes compostos: glicosa, colesterol, aminoácido, cera, nucleótido,amidón, hemoglobina, maltosa, ácido graxo, insulina, celulosa.

a) Microscopio de Leeuwenhoek.

b) Microscopio de Hooke.

c) Microscopio óptico.

d) Microscopio electrónico.

A teoría celular

Schleiden e Schwann enunciaron en 1838 a teoría celu-lar, que se pode resumir nos puntos seguintes :

- Todos os seres vivos están formados por unha oumáis células.

- A célula é a unidade anatómica e fisiolóxica dosseres vivos.

- Toda célula procede doutra célula.

Os seres vivos

22

a) Celas de cortiza observa-das por Hooke en 1665.

b) Algas unicelulares vistasa microscopio óptico.

c) Grans de pole visto a mi-croscopio electrónico.

19.Que poden ter en común unha folla de carballo, untentáculo de lura e unha á de morcego?

20. Le os textos seguintes de Virchow, Ramón y Cajal eVerworn e indica a que puntos da teoría celular serefiren.

a) “Onde hai unha célula, existiu unha célula ante-rior, do mesmo xeito que un animal se formadoutro animal e unha planta só doutra planta”. R.VIRCHOW.

b) “Examinade agora unha gota de cuspe, o epite-lio que recobre a vosa lingua, unha pinga dovoso sangue, o mofo das materias orgánicas endescomposición.... É sempre a mesma arquitec-tura: células e máis células, máis ou menostransformadas, repetíndose con monotonía euniformidade abraiantes”. SANTIAGO RAMÓN YCAJAL.

c) “O estudo de cada función do organismo remíte-nos sempre á célula. Na célula muscular radicao problema do movemento do corazón, da con-tracción muscular. Se a fisioloxía se preocupa deexplicar os fenómenos vitais e xerais, só chega-rá a bo fin se se converte en fisioloxía celular”. M.VERWORN.

a)

b)

c)

Células procariotas e eucariotas

A forma das células é moi variable. A célula animal,cando está libre nun medio, tende á forma esférica, a célu-la vexetal ten unha forma máis ríxida e as células especia-lizadas e as que forman os tecidos poden variar moito:poden ser cúbicas, prismáticas, fusiformes, etc.

O tamaño tamén é variable, dende bacterias de 1 µ(1 micron = 10-6 metros) ata células de varios centímetrosou mesmo de varios metros, como son as células nervio-sas de grandes mamíferos.

Tendo en conta a súa complexidade de organización,existen dous tipos de células:

Células procariotas: presentan unha organización sim-ple. Non teñen un núcleo diferenzado, fáltanlle moitosorgánulos e presentan unha parede celular. É o caso dasbacterias.

Células eucariotas: caracterízase por ter un núcleoben diferenzado e numerosos orgánulos celulares. É ocaso das células de todos os animais e vexetais.

Estrutura da célula eucariota

Se observamos unha célula eucariota ao microscopioóptico poderemos apreciar tres compoñentes fundamen-tais:

- Membrana celular.

- Citoplasma.

- Núcleo.

Se observamos unha célula eucariota comicroscopio electrónico, poderemos distin-guir a estrutura da membrana, do núcleo edos orgánulos celulares.

A membrana celular ou membranaplasmática delimita a célula. Está constitu-ída por dúas capas de lípidos e por proteí-nas. A súa función é a de delimitar e prote-xer a célula, ademais de permitir a entrada

UNIDADE 1

23

Formas celulares: a) Neurona. b)Espermatozoide. c) Célula da pa-rede intestinal. d) Célula ósea. e)Célula muscular. f) Leucocito. g)Célula vexetal (epidermes).

TAMAÑO DAS CÉLULAS

Bacterias 1- 5 m

Hematíe 7 m

Neurona 120-126m

Ameba 1 mm

Óvulo de galiña 3 cm

Óvulo de avestruz 10 cm

Neurona de balea 30 m

Células eucariotas observadas co microscopioóptico.

e saída de substancias nutritivas, indispensables para rea-lizar as funcións vitais.

Nas células vexetais existe, rodeando a membranaplasmática, unha cuberta ríxida constituída por celulosa eque se denomina parede celular.

O citoplasma é a substancia comprendida entre amembrana e o núcleo. Contén os orgánulos e unha redede fibras ou filamentos proteicos que lle dan consistenciaá célula.

No citoplasma dunha célula eucariota pódense distin-guir os seguintes orgánulos: retículo endoplasmático, ribo-somas, aparato de Golgi, mitocondrias, cloroplastos, cen-trosoma, lisosomas, inclusións e vacuolas, existindo cer-tas diferenzas entre as células animais e as vexetais.

O retículo endoplasmático está formado por unharede de cavidades delimitadas por membranas intercomu-nicadas, que á súa vez poden comunicar coa membranaplasmática e coa membrana do núcleo. Existen dous tiposde retículo: liso e rugoso. O rugoso chámase así por estarcuberto por ribosomas.

O retículo ten varias funcións: transportar substanciaspor toda a célula, darlle consistencia á célula e almacenarsubstancias.

Os ribosomas son pequenos orgánulos que podenaparecer cubrindo o retículo ou ben libres no citoplasma.A súa función é a síntese de proteínas.

O aparello de Golgi está constituído por sáculos apila-dos, nos que se almacenan glícidos e proteínas que podenser liberados en forma de vesículas. A súa función é secre-tora, por tanto estará moi desenvolvido en células que pro-ducen secrecións.

Os seres vivos

24

Membrana plasmática.

Estrutura do retículo endoplasmá-tico.

21. Se observas unha célula ao microscopio, en que te fixarías primeiro para saber seé procariótica ou eucariótica?

22. Existen dous tipos de retículo endoplasmático. Cal é a misión de cada un?

23. Quen terá máis ribosomas, unha célula vella ou unha nova?

Estrutura do aparello de Golgi.

As mitocondrias atópanse tanto en células animaiscomo vexetais. Teñen forma alongada e presentan dúasmembranas. A membrana interna está pregada cara ao inte-rior formando as chamadas cristas mitocondriais, que deli-mitan un espazo ocupado pola matriz. A súa función é rea-lizar a respiración celular e subministrar enerxía á célula.

Os cloroplastos son exclusivos das células vexetais, xaque son os encargados de realizar a función clorofílica oufotosíntese, grazas a que conteñen un pigmento fotosensi-ble de cor verde chamado clorofila. A súa forma, tamaño enúmero varía dunhas células a outras, se ben todos os clo-roplastos presentan dúas membranas e, no seu interior,unhas granulacións ou grana onde se atopa a clorofila. Oespazo interior está ocupado polo estroma.

Estrutura do cloroplasto.

Os lisosomas son exclusivos das células animais. Sonpequenos orgánulos esféricos rodeados por unha mem-brana impermeable e que conteñen encimas dixestivos,que son necesarios para realizar a dixestión de substan-cias nutritivas, para destruír partículas nocivas ou mesmopara eliminar orgánulos celulares deteriorados.

UNIDADE 1

25

Estrutura da mitocondria.

24. Quen terá máis mitocondrias, unha célula vella ou unha nova?

25. Das seguintes afirmacións indica cales son verdadeiras e cales falsas:

a) Os plastos serven para respirar.

b) As mitocondrias realizan a respiración.

c) Os plastos poden almacenar substancias.

d) As mitocondrias realizan a fotosíntese.

Os vacúolos son pequenas cavidades rodeadas porunha membrana e que almacenan substancias moi diver-sas, segundo o tipo de célula. Existen en todas as célulaspero son especialmente grandes na célula vexetal, ondechegan a ocupar unha gran parte do espazo citoplasmáti-co.

O centrosoma ten unha importante función na repro-dución celular. Está constituído por un par de cilindros dis-postos perpendicularmente chamados centriolos. Á súavez, cada cilindro está formado por nove grupos de micro-túbulos, cada un con tres fibras.

Os cilios e flaxelos son orgánulos vibrátiles, responsa-bles dos movementos da célula, que están relacionadoscos centriolos, xa que teñen unha estrutura interna moisemellante. Os cilios son pequenos e numerosos e os fla-xelos son poucos (xeralmente un) e longos.

Estrutura de cilios e flaxelos.

O núcleo ocupa xeralmente o centro da célula, peropode estar desprazado, como sucede nas células vexetais.A súa forma predominante é a esférica, pero poden variartanto a forma como o tamaño dunhas células a outras.Adoita existir unha certa relación entre o tamaño do núcleoe o do citoplasma.

Os seres vivos

26

Estrutura dos centriolos.

26. Que cres que sucedería se romperan os lisosomas das células?

27. Coñeces algunha célula cun flaxelo? Cal será a función do flaxelo? Trátase dunhacélula animal ou vexetal?

Cilios Flaxelo Corte transversaldun flaxelo

O núcleo é o compoñente máis importante da célula xaque contén a información xenética de cada célula e, xaque logo, de cada individuo. Podemos diferenzar nonúcleo: a membrana nuclear, o nucleoplasma, a cromatinae os nucleolos.

A cromatina é unha substancia composta por proteínase ADN. Cando a célula ten que dividirse, a cromatina con-dénsase e dá lugar a unhas estruturas chamadas cromo-somas.

Os cromosomas están formados por longas cadeas deADN que conteñen a información dos carácteres heredita-rios de cada individuo. Esta información debe estar presen-te en todas as células. Polo tanto o número de cromosomasé constante nas células de individuos da mesma especie.

Na especie humana existen 46 cromosomas, pero cadadous teñen a mesma forma, polo que falaremos de 23pares de cromosomas. Cando unha célula ten o númerocompleto de parellas de cromosomas (específico paracada especie) dicimos que é diploide e representámolocomo 2n. Cando ten soamente un cromosoma de cada par(por exemplo no caso das células reprodutoras) dicimosque é haploide e representámolo como n.

A célula animal e a célula vexetal

A estrutura xeral das células de animais e vexetais émoi semellante. As células vexetais son máis ríxidas xaque a parede celular, exclusiva delas, actúa como un cito-esqueleto. Ademais teñen orgánulos específicos debido aque teñen funcións específicas (por exemplo, os cloro-plastos que realizan a fotosíntese) ou ben orgánulos demaiores dimensións, como é o caso dos vacúolos.

UNIDADE 1

27

Cromosoma dividido lonxitudinal-mente en dúas cromátidas quepermanecen unidas pola zonacentral ou centrómero.

28. Podería vivir un núcleo por si só? E podería vivir unha célula sen núcleo? En casoafirmativo, pon exemplos.

29. Cantos cromosomas ten unha célula nerviosa humana? E un óvulo humano?

30. Por que os gametos (células reprodutoras) teñen a metade de cromosomas que asdemais células do organismo?

Son exclusivos das células vexetais a parede celular eos cloroplastos.

Esquema dunha célula vexetal.

A célula animal cando está illada ten forma globosa,pero este modelo non é tan frecuente xa que a maior partedestas células están formando tecidos e adoptan formascaracterísticas.

Son exclusivos das células vexetais os lisosomas, oscentriolos e os cilios e flaxelos.

Esquema dunha célula animal.

Os seres vivos

28

5. A nutrición celular

A nutrición comprende unha serie de procesos median-te os que as células adquiren materia e enerxía do seumedio, utilizándoas para realizar as súas funcións vitais.

Segundo como as células obteñan a enerxía, podere-mos falar de nutrición autótrofa e nutrición heterótrofa.

A nutrición autótrofa realízana as células vexetaisfotosintetizadoras que, mediante pigmentos fotosensibles(como a clorofila) situados nos cloroplastos, captan aenerxía luminosa para transformala en enerxía química,que é almacenada en forma de compostos orgánicos.

Para sintetizar compostos orgánicos a célula autótrofanecesita, ademais de enerxía luminosa, compostos inor-gánicos simples como CO2, H2O e sales minerais.

UNIDADE 1

29

31. Completa a táboa contestando SI ou NON ás cuestións:

32. Relaciona cunha frecha os termos de cada columna que teñan relación entre si:

Mitocondria Dixestión celular

Ribosoma Movemento celular

Cloroplasto Respiración celular

Lisosoma Síntese proteínas

Flaxelo Fotosíntese

Célula animal Célula vexetal

Ten cuberta externa

Ten mitocondrias

Pode ter mobilidade

Pode formar tecidos

Ten nutrición autótrofa

Ten nutrición heterótrofa

Algunhas bacterias son autótrofas pero en lugar de uti-lizar a enerxía luminosa utilizan a enerxía liberada en cer-tas reaccións químicas.

A nutrición heterótrofa realízana especialmente ascélulas animais, que necesitan captar do medio os nutrien-tes que lles subministran tanto a materia como a enerxía.Trátase da enerxía química contida nos compostos orgáni-cos (glícidos, lípidos ou proteínas) como os que elaboranas células autótrofas.

As células animais obteñen a enerxía mediante a respi-ración celular, que ten lugar nas mitocondrias. Algunhasbacterias heterótrofas poden obter enerxía nun procesomáis simple chamado fermentación.

6. A relación celular

As respostas das células fronte aos estímulos ou cam-bios do medio que as rodea coñécense como funcións derelación. As máis frecuentes son os movementos.

Podemos considerar dous tipos de movementos: endo-celulares, é dicir, dentro da célula (movementos citoplas-máticos) e celulares.

As células poden desprazarse por movemento “ameboi-deo” emitindo prolongacións ou pseudópodos (por exem-plo, o protozoo ameba).

Poden ter tamén movemento contráctil se presentanmiofibrillas contráctiles (por exemplo, o protozoo vortice-lla), e movemento vibrátil se posúen cilios ou flaxelos.

Os seres vivos

30


Movemento ameboideo. A amebaé un animal unicelular que se des-praza emitindo prolongacións celu-lares chamadas pseudópodos.

7. A reprodución celular

A reprodución é unha función vital imprescindible xaque asegura a continuidade da especie. Para garantir estacontinuidade, os novos seres deben ser semellantes aosseus proxenitores.

Pero non só se reproducen os organismos senón taménas células, xa que se deterioran co tempo e é necesariorenovalas. A reprodución celular consiste, por tanto, nadivisión dunha célula para orixinar dúas ou máis célulasfillas.

A reprodución implica que a información xenética dacélula nai, contida no seu ADN, transmítese íntegra áscélulas fillas, polo que é necesario que se copien con pre-cisión estas macromoléculas.

Nas células procariotas e nalgúns organismos unicelu-lares a reprodución celular consiste nun simple reparto domaterial xenético e do citoplasma. Pode realizarse porbipartición, xemación ou división múltiple.

Na bipartición a célula nai divídese en dúas célulasfillas aproximadamente iguais, como sucede no caso demoitas bacterias.

UNIDADE 1

31

Reprodución celular por bipartición.

Na xemación o núcleo da célula nai divídese en dúaspartes, de xeito que unha delas emigra cara á membrana,onde se formará unha xema que, unha vez que contén onúcleo, despréndese e orixina unha nova célula.

Reprodución celular por xemación.

Na división múltiple o núcleo divídese repetidas vecesdando lugar a numerosas células fillas que saen ao exte-rior por rotura da membrana celular.

Reprodución celular por esporulación.

Nas células eucariotas a reprodución é máis complexae precisa, dividíndose tanto o núcleo como o citoplasmaen dúas partes exactamente iguais. Como o ADN estácontido nos cromosomas do núcleo, é necesario que estesse dupliquen e se repartan equitativamente nas célulasfillas.

Existen dous tipos de división celular: a mitose e ameiose.

Os seres vivos

32

Mitose

A mitose consiste na división da célula nai en dúas célu-las fillas idénticas entre si e idénticas á célula nai, é dicir, comesmo número de cromosomas e o mesmo contido xené-tico. Ten lugar en todas as células do organismo exceptonas células nai das células reprodutoras ou gametos.

Na mitose distínguense catro fases :

- Profase. Nesta fase duplícase o ADN en dúas molé-culas idénticas e os cromosomas divídense lonxitudi-nalmente en cromátidas, de modo que cada unha teno mesmo ADN. Ademais duplícanse os centriolos,fórmase o fuso acromático e desaparece a membra-na nuclear.

- Metafase. Os cromosomas sitúanse no plano centralda célula unidos aos microtúbulos do fuso acromáti-co que se prolongan ata os centriolos situados nospolos da célula.

- Anafase. Cada cromátida ou metade lonxitudinal docromosoma sepárase cara aos polos da célula atraí-da polos microtúbulos.

- Telofase. Fórmanse as membranas nucleares dosnovos núcleos, divídese o citoplasma e sepáranse asdúas células fillas.

Meiose

A meiose realízase só nas células nai dos gametos econsiste na división da célula nai en catro células fillas coametade de cromosomas.

Na meiose teñen lugar dúas divisións celulares sucesi-vas. Na primeira prodúcese unha redución do número decromosomas, de xeito que as dúas células fillas (haploides= n) teñen a metade de cromosomas da célula nai (diploi-de = 2n). A segunda división meiótica é semellante a unhamitose, orixinándose catro células fillas (n) a partir de dúascélulas nai (n).

Esquema da meiose.

UNIDADE 1

33

Profase. 1) Cromosomas divididosen cromátidas (duplicación do ADN).2) Centriolos duplicados .3) Desapa-rición da membrana nuclear.

Metafase. 1) Cromosomas situadosno plano ecuatorial da célula. 2) Mi-crotúbulos do fuso acromático.

Anafase.1) Cromátidas. 2) Microtúbulos.

Telofase.

División do citoplasma e separa-ción das dúas células fillas.

Esquema comparativo de mitose e meiose.

8. Os microorganismos

O termo microorganismo comprende todos os organis-mos que non se ven a simple vista pero poden verse conmicroscopio óptico ou electrónico.

Son organismos moi numerosos e heteroxéneos, cunhaalta velocidade de multiplicación e que poden vivir entodos os medios (aire, auga, solo e interior dos seresvivos). Algúns son patóxenos, producen enfermidades eoutros poden ser útiles ao ser humano, como os fermen-tadores.

Presentan unha organización celular variada: os proto-zoos, os fungos e as algas unicelulares teñen organizacióneucariota, as bacterias organización procariota e os virusorganización subcelular ou macromolecular.

Os seres vivos

34

34. Que vantaxes presenta a división por mitose?

35. Cando unha célula se reproduce, o número de células fillas pode ser variable. Quetipo de reprodución existe segundo o número de células fillas?

36. Se unha célula ten 72 cromosomas, cantos cromosomas terán as células fillas se adivisión é mitótica? E se é meiótica?

As bacterias. Estrutura da célula procariota

As bacterias son o grupo máis numeroso e diverso deorganismos procarióticos. Poden ser autótrofas ou heteró-trofas.

Son autótrofas aquelas que realizan a fotosíntese ou aquimiosíntese. As heterótrofas poden ser parasitas, secausan enfermidades; saprofitas, se descompoñen amateria orgánica; e simbióticas, se viven asociadas conoutros seres vivos. Son moi importantes na natureza asbacterias descompoñedoras, xa que descompoñen os res-tos de seres vivos e permiten que se recicle a materia nosecosistemas.

En condicións ambientais favorables as bacterias repro-dúcense moi rapidamente, pero se son desfavorablespasan a vida latente, diminuíndo a súa actividade e per-manecendo neste estado durante moito tempo.

O tamaño e a forma das bacterias é variado. Pola súaforma poden ser: cocos, bacilos, vibrios e espirilos.

Tipos de bacterias.

UNIDADE 1

35

a) Protozoos.

b) Bacterias.

c) Fungos.

d) Algas unicelulares.

Microorganismos.37. Podemos dicir que todas as bacterias son prexudi-ciais para o ser humano? Pon algún exemplo.

38. Que microorganismos son responsables da des-composición dos cadáveres?

A célula bacteriana, como prototipo de estrutura decélula procariota, caracterízase pola ausencia de mem-brana nuclear e, xa que logo, de núcleo definido. Non exis-ten nestas células os cromosomas, senón que presentanun ADN circular disperso no citoplasma.

Presenta ademais unha parede celular de natureza gli-coproteica que recobre a membrana plasmática. Algunhasbacterias poden ter mesmo unha cápsula rodeando aparede celular.

A membrana plasmática é semellante á da célula euca-riota pero presenta cara ao interior uns pregamentos cha-mados mesosomas, onde se realiza a respiración celular.

Non existen na célula bacteriana a maior parte dosorgánulos da célula eucariota. Só presentan ribosomasdispersos polo citoplasma, encargados da síntese de pro-teínas. Algunhas bacterias poden ter cilios ou flaxelos.

Os seres vivos

36

Estrutura da célula procariota.

Os virus

Os virus son os seres vivos máis simples. Pódenseobservar só no microscopio electrónico debido a que a súaorganización é subcelular e o seu tamaño é menor que oda célula procariota.

Son parásitos obrigados xa que carecen de orgánulos ede citoplasma. A súa reprodución e as súas reacciónsmetabólicas dependen sempre da célula que parasitan.

Poden clasificarse como: bacteriófagos, se parasitanbacterias; virus vexetais, se parasitan células vexetais; eanimais, se parasitan células animais.

Os virus máis simples están constituídos por unhamolécula de ácido nucleico (ADN ou ARN) e unha cubertaproteica chamada cápsida, mais presentan unha granvariedade de formas segundo as variacións da súa cápsi-da.

UNIDADE 1

37

39. Completa a táboa:

Presenta:Célula

procariota

Célulaeucariotavexetal

Célulaeucariota

animal

Núcleo

Cromosomas

Membranaplasmática

Parede celular

Nutrición autótrofa

Nutriciónheterótrofa

Cilios ou flaxelos

Ribosomas

Orgánulosrespiratorios

Bacteriófago.

Tamaño relativo e formas de diferentes tipos de virus. (a) Poxvi-rus. (b) Poxvirus (dermatite pustular). (c) Rabdovirus. (d) Virusda parainfluenza (parotidite). (e) Bacteriófago. (g) Herpesvirus.(h) Adenovirus. (i) Virus da influenza. (j) Virus da pataca. (k) Vi-rus do mosaico do tabaco. (l) Polioma/papiloma virus. (m) Virusdo mosaico daalfalfa. (n) Virus da polio. (o) Fago ØX174.

O virus causante da enfermidade do SIDA ou VIH (virusda inmunodeficiencia humana), como outros virus queparasitan animais, presenta cubrindo a cápsida unhaenvoltura semellante á membrana plasmática das célulasque parasitan. Esta envoltura permítelle ao VIH pasar des-apercibido entre as células de defensa e unirse con facili-dade aos linfocitos (un tipo de glóbulos brancos).

Ciclo biolóxico do VIH.

Os seres vivos

38

Estrutura do VIH.

Cando unha persoa é infectada polo VIH, este diríxisecara á superficie dos linfocitos. Unha vez unido á membra-na do linfocito, introdúcese o ARN vírico dentro da célula ediríxese ao núcleo, onde pode quedar integrado nos cro-mosomas de forma latente durante certo tempo.

Nun momento determinado, o ácido nucleico víricosituado no núcleo do linfocito induce a produción de novasmoléculas de ácido nucleico e a síntese de proteínas víri-cas. Estes ácidos nucleicos e proteínas víricos ensám-blanse formando novos virus que saen da célula co fin deinfectar outros linfocitos, producíndose infeccións encadea.

A infección polo VIH pode causar a morte da persoaenferma xa que debilita o seu sistema inmunolóxico e fainaextraordinariamente sensible a todo tipo de infeccións

UNIDADE 1

39

40. Cal é a razón pola que o virus do SIDA presenta unha envoltura cubrindo a súa cáp-sida?

41. Compara as bacterias cos virus.

42. a) Indica se son procarióticos, eucarióticos ou de organización vírica os seguintesorganismos: lactobacillus, bacteriófago e ameba.

b) A cal destes microorganismos corresponden as estruturas moleculares segui-tes?: Pseudópodos, cápsida e mesosoma.

Bacterias Virus

Ácido nucleico

Tipo de organización

Nutrición

LEMBRA:

§ Os seres vivos están formados polos mesmos elementos químicos que podemosatopar na materia mineral.

§Os seres vivos distínguense dos seres inertes porque están constituídos por moléculascomplexas, presentan unha organización complexa, teñen unha gran capacidade deadaptación, para realizar as funcións vitais necesitan obter materia e enerxía do medioe pódense reproducir.

§Os niveis de organización dos seres vivos, de máis baixo a máis alto, son: partículassubatómicas, átomos, moléculas simples, macromoléculas, orgánulos celulares,célula, tecidos, órganos, sistemas e aparatos, individuo, poboación, comunidade ebiosfera.

§Os principais bioelementos son C, H, O, N, P , S.

§ Na materia viva os bioelementos combínanse entre si para formar os principiosinmediatos, que poden ser inorgánicos (auga e as sales minerais) e orgánicos(glícidos, lípidos, proteínas, ácidos nucleicos, vitaminas e hormonas).

§Todos os seres vivos están formados por unha ou máis células. A célula é a unidadeanatómica e fisiolóxica dos seres vivos. Toda célula procede doutra célula.

§ Tendo en conta a súa complexidade existen dous tipos de células: procariotas eeucariotas.

§Nunha célula eucariota podemos distinguir: a membrana plasmática, o citoplasma conorgánulos e o núcleo. Os orgánulos máis importantes son o retículo endoplasmático,os ribosomas, o aparello de Golgi, as mitocondrias, os cloroplastos, o centrosoma, oslisosomas e os vacúolos, existindo certas diferenzas entre as células animais e asvexetais.

§Segundo como obteñan a enerxía as células, poderemos falar de nutrición autótrofa enutrición heterótrofa.

§ Os movementos celulares son respostas da célula fronte a estímulos ou cambios domedio.

§As células pódense reproducir por bipartición, por xemación ou por división múltiple. Ascélulas eucariotas divídense mediante mitose e meiose.

§ A mitose consiste na división da célula nai en dúas células fillas idénticas entre si eidénticas á célula nai.

§A meiose realízase só nas células nai dos gametos e consiste na división da célula naien catro células fillas coa metade de cromosomas.

Os seres vivos

40

§ O termo microorganismo comprende todos os organismos que só poden verse amicroscopio óptico ou electrónico. Poden ser protozoos, fungos, algas unicelulares,bacterias ou virus.

§ As bacterias presentan unha organización celular de tipo procariótico e poden serautótrofas ou heterótrofas.

§Os virus son os seres vivos máis simples xa que a súa organización é subcelular. Todosos virus son parasitos obrigados xa que carecen de orgánulos e de citoplasma.

§O VIH ou virus do SIDA parasita aos linfocitos, debilitando o noso sistema inmunolóxico.

UNIDADE 1

41

42

A ORGANIZACIÓN PLURICELULAR.AS FUNCIÓNS DOS SERES VIVOS

A célula, como unidade fisiolóxica dos seres vivos, pode realizar ela mesma asfuncións vitais. Pero cando as células se unen para formar tecidos, estes especia-lízanse nunha determinada función.

A especialización celular, ou división de traballo fisiolóxico, ten lugar na organi-zación pluricelular e supón mellorar a eficiencia do funcionamento dos seres vivosasí como as súas posibilidades de supervivencia e adaptación.

Considérase organización pluricelular a que presentan as algas e fungos pluri-celulares, as metafitas e os metazoos, existindo diferenzas na realización das fun-cións de nutrición, relación e reprodución nos animais e nos vexetais.


43


1. A organización pluricelular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

- Tecidos, órganos, aparellos e sistemas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

- As funcións vitais: nutrición, relación, reprodución . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

- A organización animal e a vexetal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

2. Función de nutrición nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

- As follas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

- A raíz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

- O talo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3. Función de nutrición nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

- Aparello dixestivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

- Aparello respiratorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

- Aparello circulatorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

- Aparello excretor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4. Función de relación nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

5. Función de relación nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

6. Función de reprodución nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64



7. Función de reprodución nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69



1. A organización pluricelular

Tecidos, órganos, aparatos e sistemas

A organización pluricelular caracterízase pola divisiónde traballo ou especialización das células que compoñenun organismo.

Algúns seres vivos unicelulares poden mostrar unhaorganización pluricelular aparente xa que as súas célulaspoden reunirse formando colonias con aspecto de unida-de. Mais cada célula continúa realizando todas as funciónsvitais sen que se poida falar de división do traballo ouespecialización.

Presentan organización pluricelular as algas e fungospluricelulares, as metafitas (plantas) e os metazoos (ani-mais), xa que as súas células están especializadas nunhafunción determinada.

Nun organismo pluricelular chamamos células somáti-cas ás encargadas da nutrición e da relación e gametosou células reprodutoras ás especializadas en reprodución.

As células somáticas organízanse formando tecidosespecializados nun tipo de traballo, polo que cada tecido édiferente tanto morfolóxica como fisioloxicamente. Domesmo modo existen diferenzas entre os tecidos vexetaise os animais.

Tecidos animais: a) Epitelial. b) Óseo. c) Muscular. d) Nervioso.

Os tecidos agrúpanse para formar órganos especiali-zados nunha función e coa capacidade de realizar actos.Por exemplo, nos metazoos o corazón realiza o acto deimpulsar o sangue no aparato circulatorio.

Os seres vivos

44

Organismos pluricelulares:

a) Algas: canduco(Soccorhiza polyschides).

b) Fungos: amanita (Amanita).c) Metafitas: trevo (Trifolium).d) Metazoos: vaca (Bos taurus).

a b

c d

Tecidos vexetais:

a) Tecidos condutores(floema e xilema).

b) Epiderme e parénquima.c) Tecidos de sostén

(colénquima).d) Tecidos de sostén

(esclerénquima).

a b

c d

Os órganos cunha mesma función pero constituídos pordiferentes tecidos forman os aparellos, mentres que osque teñen a mesma función e un só tipo de tecido consti-túen os sistemas. Por exemplo, son sistemas o sistemanervioso dos animais, que está constituído por neuronas,e os vasos condutores de zume bruto das plantas, queestán constituídos por vasos leñosos ou xilema.

Clasificación de tecidos animais e vexetais.

UNIDADE 2

45

Tecidos vexetais Tecidos animais

Tipo Función Exemplo Tipo Función Exemplo

Embriona-rios

Meristemas Crecemento da plantaen lonxitude ou engrosor

Parénquimas Realizan a fotosínteseou almacenansubstancias

Parénquimaclorofílico

Tecidossecretores

Elaboran substancias Tecidosepiteliais

Segregansubstancias

Glándulas

Tecidosprotectores

Protección da planta Epiderme Tecidosepiteliais

Recobrensuperficiesexternas ouinternas

Epitelios

Tecidosde sostén

Proporcionanresistencia aosórganos adultos

Colénquima

Esclerénquima

Tecidosconectivos

Función desostén.

Unen tecidoseórganos

Tecido óseo,conxuntivo,cartilaxinoso,etc.

TecidosCondutores

Transportan zumebruto e zumeelaborado

Xilema

Floema

TecidosMusculares

Movementos doorganismo

Músculo liso,estriado ecardíaco

Adultos oudefinitivos

Tecido nervioso Relación

1. Observa a táboa anterior (é unha táboa de consulta polo que non tes que estudala) erelaciona os seguintes tecidos coa misión que lle corresponda:

TECIDO FUNCIÓN

a) Epitelio 1) Recobre a planta

b) Parénquima 2) Sostén

c) Tecido óseo 3) Dá rixidez as plantas

d) Tecido condutor 4) Conduce os zumes

As funcións vitais: nutrición, relación, reprodución

Para ser considerado ser vivo, un organismo debe rea-lizar as tres funcións vitais fundamentais: nutrición, rela-ción e reprodución, pero non se trata de procesos illadossenón que dependen uns doutros. Por exemplo, para queun ser vivo poida nutrirse é necesario que se relacione comedio no que vive.

Nos organismos pluricelulares as funcións vitais sonrealizadas por aparatos e sistemas específicos coordina-dos entre si.

Mediante a nutrición os organismos intercambianmateria e enerxía co medio ambiente. Non debe confun-dirse nutrición con alimentación, xa que esta consiste tansó na inxestión de alimentos mentres que a nutrición com-prende os procesos de obtención e transformación demateria e enerxía, así como o de excreción.

Chamamos nutrientes ás substancias (glícidos, lípidos,proteínas, etc.) contidas nos alimentos e que proporcionana materia e a enerxía ao organismo. Os vexetais e algun-has bacterias poden obter a enerxía por outros procesoscomo a fotosíntese.

A función de relación é moi importante xa que controlaas outras funcións. Comprende todas as reaccións ou res-postas dun organismo fronte a estímulos tanto exteriorescomo interiores, por exemplo os movementos dos animaisbuscando o alimento ou dos vexetais cara a luz.

Mediante a función de reprodución os organismos ori-xinan outros seres vivos semellantes a eles, permitindo asía perpetuación da especie.

Os seres vivos

46

e) Tecido de sostén 5) Sintetiza e almacena substancias

f ) Epiderme 6) Crecemento

g) Meristema 7) Recobre o exterior do organismo

2. Indica cales son os tecidos protectores e de sostén nos vexetais e nos animais

Existen dous tipos de reprodución :

a) Sexual se o organismo produce dúas células repro-dutoras ou gametos masculino e feminino (como oespermatozoide e o óvulo).gametos caracterízansepor ter a metade de cromosomas que as demaiscélulas do organismo, xa que ao unírense mediantea fecundación orixinarán un novo individuo, que debeter o mesmo número de cromosomas que os seusproxenitores. Por exemplo, as células do ser humanoteñen 46 cromosomas, agás os óvulos e espermato-zoides que teñen 23.

b) Asexual se os organismos proceden dunha célula oude fragmentos dos seus proxenitores. Por exemplo,algúns vexetais poden reproducirse plantando osseus gallos.

A organización animal e a vexetal

Realiza a seguinte actividade:

Os vexetais presentan dous tipos de organización:cormo e talo. As algas, fungos e liques presentan organi-zación tipo talo, na que as células están relacionadasentre elas pero non están especializadas en tecidos eórganos.

UNIDADE 2

47

3. Os seres vivos intercambian materia e/ou enerxía co medio que os rodea, é dicir, quea toman, a transforman e a devolven. Cita dous exemplos deste intercambio, un deanimais e outro de vexetais.

4. Sitúa na táboa indicando se son estímulos ou respostas os seguintes termos: picadu-ra, arrefrío, luz, aproximación, calor, tropismo (movemento dos vexetais), suoración,frío, cheiro a comida, retracción.

Estímulo

Resposta

5. Tendo en conta a adaptación ao medio ambiente dos seres vivos e as posibilidadesde supervivencia, que tipo de reprodución terá máis vantaxes, a sexual ou a asexual?

6. En que se diferenzan os animais e as plantas?

As plantas superiores presentan organización tipocormo, con órganos especializados chamados raíz, talo efollas. A organización animal é máis complexa que a vexe-tal, especialmente nos grupos máis evolucionados.

A diferenza fundamental entre animais e vexetais estáen como realizan as súas funcións vitais, especialmente anutrición. Os vexetais son autótrofos mentres que os ani-mais son heterótrofos, polo que dependen dos primeiros,e a diferenza non é só fisiolóxica senón tamén anatómica,desenvolvéndose en ambos casos tecidos, órganos e apa-ratos característicos.

Os animais obteñen os nutrientes do exterior, mentresque os vexetais poden fabricar nutrientes nas súas follas edistribuílos aos tecidos que os necesiten.

A organización animal é máis complexa que a vexetal.Os animais son seres vivos moi activos que presentanmúltiples accións de relación xa que están en continuomovemento e chegan a desenvolver pautas de conduta(por exemplo a aprendizaxe de certas habilidades ou o coi-dado da prole). Por este motivo posúen un sistema nervio-so que vai adquirindo complexidade segundo avanzamosna escala evolutiva, chegando ao máximo desenvolve-mento no ser humano.

O crecemento está máis limitado no caso dos animais,nos que as células poden reproducirse ao longo da súavida pero o organismo ten unha idade límite a partir da quenon crece máis e os seus órganos non poden ser rexene-rados. En xeral, nos animais tan só o embrión ten célulascapaces de orixinar os diferentes tecidos e órganos.

As plantas en cambio, teñen a capacidade de crearórganos novos cada ano, como sucede coas follas nasárbores de folla caduca, e ademais posúen na vida adultatecidos meristemáticos, é dicir, tecidos que poden orixinarnovos tecidos, órganos ou incluso un novo organismo.

A maior parte dos seres vivos necesitan estruturas quelles dean consistencia ou rixidez. No medio terrestre sonnecesarias estruturas máis consistentes como son osesqueletos dos animais, que poden ser externos (exoes-queleto), como as cunchas dos moluscos ou a cutícula dequitina dos insectos, ou internos (endoesqueleto), como

Os seres vivos

48

Organización vexetal tipo cormo.

Endoesqueletos e exoesqueletos.

no caso dos vertebrados. Outros tecidos, como o muscu-lar ou o cartilaxinoso, colaboran tamén nesta función.

Todos os vexetais presentan, a nivel microscópico, unhaestrutura constituída por celulosa e que dá rixidez a cadacélula. Trátase da parede celular (consultar o apartado 4da unidade 1). Presentan ademais tecidos especializadosnas funcións de sostén (o colénquima e o esclerénquima)e mesmo os vasos condutores colaboran con esta funciónxa que están reforzados con diferentes substancias.

A reprodución sexual, tanto nos animais como nosvexetais, é a mais xeneralizada e require a existencia dedous aparellos especializados, masculino e feminino. Aasexual non require a existencia de sexos e a presentanespecialmente as plantas.

Cos avances da xenética e da embrioloxía, a finais doséculo XX conseguíronse reproducir organismos por clo-nación, é dicir, obtivéronse copias xeneticamente exactasde animais e vexetais.

Pódese clonar unha molécula, un xene, todo o ADN,unha célula, un tecido, un órgano ou un individuo comple-to. Pero a clonación está a crear graves problemas de tiposocial e ético, especialmente as manipulacións xenéticasde seres vivos con fins alimenticios e a clonación humana.

A clonación de plantas vense facendo desde hai moitotempo na agricultura tradicional, xa que a partir dun simplegallo pódese reproducir unha planta completa, xenetica-mente idéntica á planta de procedencia.

A clonación dos animais é máis recente e moito máiscomplexa. Pódese realizar inducindo divisións nunembrión para que se desenvolva, ou facendo transferen-cias de núcleos dunhas células a outras.

UNIDADE 2

49

7. Para que serven os ósos como o cranio e as costelas?

8. Os insectos (Artrópodos) teñen exoesqueleto. Como poderá crecer un insecto se estálimitado externamente polo esqueleto?

9. Poderiamos dicir que a cuncha da tartaruga é un esqueleto externo ou exoesqueleto?Ten a tartaruga esqueleto interno ou endoesqueleto? Ten algunha vantaxe o endoes-queleto sobre o exoesqueleto?

a) Clonación por transferencia denúcleos celulares.

b) A clonación da ovella Dolly rea-lizouse mediante técnicas detransferencia de núcleos.

a

b

2. Función de nutrición nos vexetais

Todos os vexetais presentan nutrición autótrofa xaque realizan a función clorofílica ou fotosíntese, procesomediante o que captan enerxía luminosa (luz solar) e atransforman en enerxía química (contida nas substanciasorgánicas).

Para realizar a fotosíntese as plantas deben tomar doseu medio compostos inorgánicos, como o dióxido de car-bono (CO2) do aire e a auga (H2O) e os sales minerais dosolo. Estas substancias inorgánicas son transformadas,xunto coa enerxía luminosa, en substancias orgánicascomo a glicosa.

O vexetal utiliza as substancias orgánicas fabricadasnas súas follas para o seu propio crecemento, para reali-zar as súas funcións vitais e tamén como fonte de enerxíano seu metabolismo, xa que as súas células levan a cabotamén a respiración.

Os vexetais carecen de órganos especializados naexcreción, se ben algúns tecidos secretores segregan sus-tancias que se consideran refugos do seu metabolismopero que son de gran utilidade industrial ou farmacéutica.

Os seres vivos

50

10. A camelia japonica, árbore decorativa habitual en Galicia, reprodúcese en xardina-ría introducindo unha xema da árbore nun medio de cultivo axeitado. A partir daxema vanse desenvolvendo a raíz, o tallo e as follas dun novo organismo. En quepoderiamos basearnos para explicar este feito?

11. Por que para clonar animais se transplantan os núcleos das células?

12. Como obtén a planta enerxía, coa fotosíntese ou coa respiración?

+ + + O2

GlicosaH2O e

sales

minerais

Enerxía

luminosaCO2

Esquema da nutrición autótrofa (fotosíntese).

Por exemplo, os aceites e bálsamos de moitas plantas, aresina dos piñeiros ou o látex da árbore do caucho.

Para realizar as funcións de nutrición os vexetais conorganización de tipo cormo desenvolven tres tipos deórganos: a raíz, o talo e as follas.

As follas

As follas son órganos fundamentais xa que son asencargadas de realizar a función clorofílica. Sen embargo,teñen unha vida limitada e deben ser renovadas continua-mente. As árbores de folla caduca perden as follas nooutono, todas a un tempo, mentres que as de folla peren-ne pérdenas ao longo do ano.

Nas follas existen tres tipos de tecidos:

- Tecido protector ou epiderme, que pro-texe a folla pero permitindo o paso de luzcara ao seu interior. A epiderme presentaunhas estruturas cun burato regulablechamadas estomas, máis numerosos noenvés (parte inferior da folla), por ondeintercambian anhídrido carbónico (CO2) eosíxeno (O2).

- Tecido parenquimático, especializado na funciónclorofílica. Posúe nas súas células numerosos cloro-plastos que son os que lle dan a cor verde ás plan-tas.

- Tecidos condutores que conducen os zumes a tra-vés da planta. Son os chamados “nervios” da folla epoden ser de dous tipos: xilema e floema.

O xilema ou leño está constituído por células mortasformando un conduto continuo polo que circulan auga esales minerais (zume bruto) desde a raíz ata as follas.

O floema ou líber está formado por células vivas alon-gadas e comunicadas entre si por perforacións da súasparedes celulares. A función do floema é transportar assubstancias elaboradas nas follas (zume elaborado) ata osdemais órganos da planta. O zume elaborado contén azu-cres, lípidos, aminoácidos, etc., mentres que o zume brutoestá constituído tan só por (H2O) e sales minerais.

UNIDADE 2

51

Recollida de látex da árbore docaucho con fins industriais.

Corte transversal dunha folla.

Tecidos condutores: floema e xilema.

Aínda que a estrutura e funcións das follas son iguaisen todas as plantas, existen formas e adaptacións aomedio moi diversas. Por exemplo, os cactos adáptanse alugares con escaseza de auga transformando as súasfollas en espiñas, de modo que a función clorofílica é rea-lizada polo talo, que ademais posúe estruturas para acu-mular auga.

A raíz

A raíz é un órgano subterráneo que fixa a planta ao soloe absorbe a auga e os sales minerais que formarán ozume bruto.

A absorción de H2O e sales realízase nos pelos absor-bentes, que son prolongacións celulares que parten daepiderme cara á terra húmida, polo que están en continuocrecemento.

A raíz ten ademais estruturas para filtrar e seleccionaros nutrientes que toma do solo disoltos na auga. Unha vezfiltrados, transpórtaos en sentido ascendente polos vasosleñosos ou xilema cara ás follas.

Tamén existen na raíz vasos condutores de tipo floemaque transportan os nutrientes fabricados nas follas, quesubministran a enerxía e a materia necesarios para reali-zar as súas funcións. A raíz non pode realizar a fotosínte-se por falta de luz pero si pode realizar a respiración.

Cando o vexetal vive só un ano, a raíz presenta a cha-mada estrutura primaria, cunha organización característi-ca dos tecidos. Se vive máis dun ano ten estrutura secun-daria, con tecidos de crecemento ou meristemas, que llepermiten o crecemento en lonxitude e en grosor.

Os seres vivos

52

13. Por que as árbores de folla caduca perden as follas no outono?

14. Por que as follas presentan os estomas na súa cara inferior (envés)? Que compos-tos químicos se intercambian nos estomas?

Epiderme da raíz.

Estrutura interna da raíz.

Tecidos de crecemento ou meris-temas.

O talo

O talo conecta as follas coa raíz, transportando osnutrientes por toda a planta. Presenta, xa que logo, vasoscondutores leñosos (xilema) e liberianos (floema).

O talo actúa como soporte de follas, xemas, flores e froi-tos, pero non sempre é aéreo, senón que existen taméntalos subterráneos, rastreiros, acuáticos, etc. O seu aspec-to é moi variable, existen numerosas modificacións segun-do a súa adaptación ao medio.

O mesmo que a raíz, o talo presenta estrutura primariase o vexetal vive só un ano. Se vive máis dun ano tenestrutura secundaria, con tecidos de crecemento oumeristemas (denominados cambiun e felóxeno). Cadaano, na primavera, créanse novos tecidos de crecementoen grosor que van formando bandas circulares concéntri-cas que poden observarse como aneis anuais nos troncoscortados das árbores.

Se a epiderme do talo está formada por células mortascon paredes impregnadas de suberina, transfórmase encortiza, que protexe o vexetal pero non pode realizar afotosíntese.

UNIDADE 2

53

15. O zume elaborado ascende ou descende pola raíz?

16. As algas viven en medios acuáticos e presentan organización de tipo talo, é dicir,que non teñen raíz, tallo nin follas. Como captan os nutrientes? Como se fixan aofondo do medio acuático?

Estrutura do talo.

As xemas están constituídas pormeristemas de crecemento en lon-xitude.

Aneis de crecemento nunha árbo-re de tres anos.

17. En que nos baseamos para dicir que a idade dasárbores vén determinada polo número de aneis dosseus troncos cortados transversalmente?

18. Cal é o tecido responsable do crecemento en lonxi-tude dos vexetais? En que órgano ou parte do vexe-tal se atopan?

19. Para que utiliza a planta o zume bruto e o zume ela-borado? En que sentido circulan pola planta?

3. Función de nutrición nos animais

Ao contrario que os vexetais, os animais caracterízansepor presentar nutrición heterótrofa, na que distinguimostres procesos:

a) Obtención, mediante a dixestión dos alimentos, dosnutrientes que subministran a materia e enerxía queprecisa o organismo.

b) Transformación dos nutrientes mediante os procesosbioquímicos que constitúen o metabolismo.

c) Eliminación ao exterior do organismo dos produtosnon residuais do metabolismo.

Nos animais pluricelulares de pequeno tamaño e orga-nización simple, os nutrientes poden chegar con facilidadea todas as células e producirse unha dixestión intracelu-lar. Nos de organización máis complexa as células nonpoden realizar intercambios directamente co medioambiente, relacionándose unicamente co medio interno doorganismo.

O medio interno necesita, xa que logo, relacionarse coexterior para poder captar os nutrientes e o osíxeno e eli-minar refugallos e dióxido de carbono procedentes dascélulas. A dixestión neste caso é extracelular e realízaa oaparato dixestivo.

Na función de nutrición están implicados catro aparelloscoordinados entre si. Son os aparellos dixestivo, respirato-rio, circulatorio e excretor.

Os seres vivos

54

20. Que substancias teñen que conter os alimentos para que un animal poida nutrirse?

+ O2 + +Glicosa CO2 H2O Enerxía

Obtención de enerxía a partir de nutrientes como a glicosa (nutrición heterótrofa).

Aparellos que interveñen na función de nutrición nos animais.

Aparello dixestivo

No aparello dixestivo os nutrientes son transformadosen moléculas simples para poder ser absorbidos poloorganismo e incorporarse ao seu medio interno.

Segundo o tipo de alimento, distínguense dous tipos deanimais: macrófagos e micrófagos.

Animais micrófagos: a miñoca aliméntase de partículas nutritivasmicroscópicas da terra e a balea e o mexillón filtran organismosmicroscópicos da auga.

Animais macrófagos: araña, réptil e rato.

Os macrófagos nútrense de alimentos de gran tamaño,seleccionados previamente, polo que necesitan estruturasespecializadas para trituralos. Os micrófagos aliméntansede todo tipo de partículas, de tamaño moi pequeno, que cap-tan directamente do medio, por exemplo, mediante filtración.

UNIDADE 2

55

A primeira fase da dixestión é a trituración dos alimen-tos ou “dixestión mecánica”. A maior parte dos animaispresentan na boca estruturas especializadas na tritura-ción, como as pezas mastigadoras dos insectos ou osdentes dos vertebrados, así como glándulas salivares quehumedecen ou abrandan o alimento.

As aves presentan no seu tubo dixestivo unha cavidadechamada boche onde se acumula e abranda o alimento(sementes principalmente) e ademais unha estrutura tritu-radora situada no estómago chamada moega.

Os tubos dixestivos dos animais están rodeados pormúsculos que ao contraerse facilitan o movemento pro-gresivo do alimento.

A dixestión iníciase no comezo do tubo dixestivo, perorealízase primordialmente no estómago e no intestino, nosque se verten as secrecións das células das súas paredes.Poden existir ademais glándulas anexas, como o fígado ouo páncreas, que subministran encimas dixestivos capacesde romper os enlaces das moléculas complexas para asíconvertelas en moléculas simples.

En moitos animais o fígado, no que teñen lugar grancantidade de procesos bioquímicos, colabora tamén nadixestión aportando a bile que, a pesar de ser un refugodixestivo, intervén na dixestión das graxas.

A absorción dos nutrientes ten lugar nos pregues dasparedes do intestino (chamados vilosidades intestinais)onde son filtrados cara aos finos vasos do aparello circu-latorio, que os transportarán por todo o organismo. Os res-tos dos alimentos que non foron dixeridos concéntranse naparte terminal do tubo dixestivo e son expulsados ao exte-rior a través do ano.

Esquema do tubo dixestivo.

Os seres vivos

56

21. Que fase da dixestión non realizan as serpentes xa que tragan enteiras as súas víc-timas?

Aparello respiratorio

O aparello respiratorio é o encargado de tomar osíxeno(O2) do medio e expulsar dióxido de carbono (CO2). Estáademais en contacto directo cos vasos do aparello circula-torio que levan o O2 ata as células e recollen o CO2 queestas eliminan na respiración.

A estrutura do aparello respiratorio depende do mediono que vive o animal. Os animais acuáticos toman o osí-xeno disolto na auga e os terrestres o oxíseno do aire.

Os animais acuáticos intercambian os gases a travésda pel (respiración cutánea) ou ben mediante branquias,que son estruturas laminares moi ramificadas e con grancantidade de vasos sanguíneos. Nos anélidos e nalgúnsanfibios as branquias son externas, pero nos peixes sitú-anse en cavidades ou cámaras branquiais protexidaspolos opérculos.

Estes animais teñen que remover continuamente aauga que os rodea co fin de renovar o seu contido en O2.Por exemplo os peixes abren continuamente a boca paratomar auga con osíxeno e dirixila cara ás branquias, deonde sae cargada de CO2.

Algúns animais terrestres poden captar o osíxenoatmosférico a través da pel se está permanentementehúmida, como lles sucede ás miñocas, pero o intercambiogasoso é sempre moi limitado.

No medio terrestre o máis frecuente é a respiración portráqueas e por pulmóns. As traqueas son pequenos con-dutos que comunican co exterior ramificándose cara aointerior do organismo para levar osíxeno directamente aostecidos, polo que a respiración deixa de depender do apa-rello circulatorio. É a respiración característica dos artró-podos terrestres, como os insectos.

Os pulmóns son sacos aéreos ou cavidades internascomunicadas por un conduto co exterior e nas que seintercambian O2 e CO2. O seu obxectivo é incrementar asuperficie de intercambio, polo que as súas paredes serepregan dando lugar a pequenas cavidades ou alvéolos,máis numerosos canto máis evolucionado sexa o animal.

UNIDADE 2

57

Tipos de aparellos respiratorios.

Respiración pulmonar (mamíferos).

Branquias externas (anfibios) e in-ternas (peixes).

Ata as paredes dos pulmóns chegan numerosos vasossanguíneos que intercambian o CO2 procedente das célu-las co O2 procedente do exterior e que enche os alvéolos.Para que se produza a ventilación pulmonar e a renova-ción do osíxeno, existen nos animais mecanismos que per-miten a expansión ou contracción dos pulmóns, como sonos movementos musculares da caixa torácica dos mamí-feros ou os movementos da boca dos anfibios.

Aparello circulatorio

O aparello circulatorio encárgase do transporte desubstancias por todo o organismo. Consta de tres elemen-tos fundamentais: unha rede de vasos, un líquido circulan-te (sangue) e unha bomba impulsora (corazón).

No líquido distínguense unha fracción líquida e outrasólida formada por células. A súa cor depende dos pig-mentos que conteña. Por exemplo, nos vertebrados é decor vermella debido á presenza dun pigmento chamadohemoglobina, que é a encargada do transporte do osíxe-no. Noutros animais o líquido circulante é de cor azul,verde ou translúcido, segundo o pigmento.

Nos aparatos circulatorios pechados existen tres tiposde vasos: as veas, que recollen o sangue do organismolevándoo ata a bomba impulsora; as arterias, que o levandende a bomba ata os tecidos; e os capilares, vasos moifinos relacionados coas células e que unen as veas coasarterias pechando así o circuíto. Se a circulación é aberta,non existen os capilares.

A bomba impulsora ou corazón é un órgano muscularoco dividido polo menos en dúas cavidades: unha aurícu-la por onde entra o sangue e un ventrículo por onde saeimpulsado debido á contracción muscular. Para facilitar acirculación só nun sentido, existen nas cavidades e nosvasos de entrada e saída unha serie de válvulas que impi-den o retroceso do líquido.

O corazón dos peixes está formado por unha aurícula eun ventrículo e o dos anfibios e réptiles por dúas aurículase un ventrículo. Trátase dunha circulación incompleta xaque o sangue rico en O2 procedente dos pulmóns mestú-

Os seres vivos

58

Aparellos circulatorios.

ranse co sangue con CO2, sendo menos efectiva a súa dis-tribución de osíxeno ás células.

O das aves e mamíferos presenta dúas aurículas edous ventrículos, de modo que o sangue de alto contido enosíxeno non se mestura co de baixo contido. Neste caso acirculación é completa.

Se nun aparato circulatorio pechado o sangue pasaunha soa vez polo corazón para dar unha volta completa atodo o circuíto, considérase que a circulación é simple. Sepasa dúas veces dise que é dobre.

Aparello excretor

O aparello excretor filtra o líquido do medio interno (dosangue se existe aparello circulatorio), seleccionando assubstancias tóxicas eliminadas polas células e expulsán-doas ao exterior. Os produtos tóxicos disoltos en augaconstitúen os ouriños, que se poden expulsar de formacontinua ou acumularse en cavidades (vexigas) para serexpulsados a un tempo.

Algúns animais teñen tubos excretores moi simples dis-persos por todo o organismo. Outros presentan os tubosou unidades excretoras organizados en aparellos máis oumenos complexos, como poden ser os nefridios dos anéli-dos, os tubos de Malpigio dos insectos ou os riles dos ver-tebrados.

UNIDADE 2

59

22. Necesitan os animais micrófagos estruturas para a trituración?

23. a) Que diferenza existe entre un metazoo macrófago e outro micrófago?

b) Clasifica segundo este criterio (macrófago ou micrófago) os seguintes seresvivos: raposo, ameixa, morcego, mexillón, aguia, balea, lura, percebe, ourizode mar, miñoca, grilo.

24. Podería afirmarse que todos os órganos respiran? E que todas as células respiran?

25. Por que é necesario expulsar o CO2 producido na respiración?

26. Os pulmóns humanos, en lugar de estaren formados por dous sacos simples, estándivididos en millóns de pequenas cavidades ou alvéolos. Que vantaxe teñen estasestruturas?

4. Función de relación nos vexetais

Os vexetais carecen de sistema nervioso, polo que acoordinación ten lugar mediante o sistema hormonal. Adiferenza dos animais, nos que as hormonas se fabricanen glándulas especializadas, os vexetais poden sintetizarhormonas en células non específicas.

Determinados estímulos, como os cambios de luz outemperatura, orixinan como resposta a produción de fito-hormonas que estimulan o crecemento, a floración, amaduración do froito, etc. Por exemplo a hormona auxinainduce ao desenvolvemento do talo e das raíces, mentresque a xiberelina induce a floración e o desenvolvementodos froitos.

Fronte aos estímulos externos, os vexetais ofrecen doustipos de respostas: as nastias e os tropismos.

As nastias son respostas nas que non se considera aorixe do estímulo. Por exemplo, moitas flores péchansedurante a noite, cando falta a luz, mentres que outras,como o “dondiego de noite”, abre as corolas das súas flo-res unicamente de noite. Un caso particular constitúeno asplantas insectívoras que pechan as súas trampas candoatrapan un insecto e segregan encimas para dixerilo.

Os seres vivos

60

27. Existen animais que, vivindo no medio acuático, respiran o osíxeno atmosférico?Que estruturas necesitan para esta función?

28. Indica que órganos respiratorios (traqueas, pulmóns, branquias, pel) presentan osseguintes seres: ra, cágado, bolboreta, morcego, sardiña, gaivota, miñoca, abella,merlo, golfiño.

29. En que se diferenzan as arterias e as veas?

30. Que é a circulación incompleta? A que tipo pertence a dos mamíferos? E a dos pei-xes?

31. É o mesmo defecación que excreción?

32. Nos primates, aparte do ril, que outros órganos forman parte do aparello excretor?

Respostas ou nastias das plantasinsectívoras.

Os tropismos son respostas direccionais. Por exemplo,os talos crecen cara á luz (fototropismo) e as raíces cara áterra (xeotropismo). Algunhas plantas orientan as súas flo-res cara ao sol (heliotropismo).

5. Función de relación nos animais

Nos animais a relación co medio interno e externo rea-lízana os sistemas nervioso e hormonal.

A coordinación hormonal realízase mediante subs-tancias chamadas hormonas que son “mensaxeiros quí-micos” segregados nas glándulas endócrinas como res-posta a un estímulo interno ou externo (por exemplo, ashormonas sexuais dos mamíferos segréganse en dúasglándulas endócrinas: os testículos e os ovarios). As glán-dulas endócrinas caracterízanse porque non presentancondutos cara ao exterior, senón que verten as súassecrecións directamente no sangue ou no medio interno.

A función das hormonas consiste en exercer unhaacción específica nun tecido ou órgano determinado, poloque necesitan ser transportadas polo aparello circulatoriodende a glándula ata calquera punto do organismo.

A acción das hormonas é lenta, xa que tardan en che-gar dende as glándulas aos tecidos, pero é duradeira,manténdose certo tempo no medio interno. Despois delevar a cabo a súa acción, son eliminadas e o organismovolve a fabricalas cando as necesita, polo que as glándu-las endócrinas están en continua actividade.

Poden existir tamén hormonas liberadas por tecidosnon glandulares ou por neuronas secretoras (células ner-viosas con capacidade de secreción). Existe outro tipo dehormonas chamadas feromonas, que son liberadas ao

UNIDADE 2

61

Talos crecendo cara á luz (fototro-pismo).

33. O tornasol, ao longo do día, vai xirando as súas flo-res seguindo o percorrido do sol. Cal é o seu estí-mulo? Que tipo de resposta realiza? Quen regulaesta resposta?

exterior por glándulas exocrinas e que teñen relación conmoitos comportamentos animais.

Nos invertebrados, como os artrópodos, é frecuente apresenza de neuronas secretoras, que poden liberar hor-monas responsables dos cambios de cor, da muda ou dametamorfose. Nos vertebrados as hormonas segréganseen glándulas endócrinas específicas (como son a hipófise,o tiroides, o páncreas, as cápsulas suprarrenais, os ova-rios e testículos, etc.).

A coordinación nerviosa realízase mediante o sistemanervioso, formado por células especializadas chamadasneuronas.

O impulso nervioso é un proceso electroquímico que sevai transmitindo ao longo das neuronas, pasando dunhaneurona a outra. A pesar de que as neuronas non estánunidas entre si, establécese unha comunicación entre elasmediante as chamadas sinapses.

Na maior parte dos animais as neuronas non podenreproducirse, de modo que o seu número non varía duran-te toda a súa vida.

As neuronas agrúpanse formando os nervios e os gan-glios nerviosos. O sistema nervioso dos animais máissimples consta tan só dunha rede de neuronas interco-nectadas. Conforme aumenta a complexidade de organi-zación, van aparecendo nervios e ganglios e, finalmente,centros nerviosos que coordinan as informacións e ela-boran as respostas.

Os animais invertebrados presentan centros nerviososmoi simples, como son os ganglios cefálicos dos anélidosou os ganglios cefálicos e ventrais dos insectos.

O sistema nervioso dos vertebrados sitúase en posicióndorsal e é moito máis complexo, con centros nerviosos moidiferenzados e protexidos por estruturas óseas. Consta dosistema nervioso central, formado polo encéfalo (cerebro,cerebelo e bulbo raquídeo, protexidos polo cranio) e amedula espinal (protexida pola columna vertebral), e o sis-tema nervioso periférico formado por nervios e ganglios.

Os seres vivos

62

Sistemas nerviosos de vertebra-dos e invertebrados.

Os animais posúen órganos dos sentidos sensiblesaos estímulos externos e que están subministrando conti-nuamente información sobre o medio que os rodea. Estainformación transmítese ás neuronas que a levan ata oscentros nerviosos, e estes envíana aos músculos e glán-dulas, que son os que executan a resposta do organismoaos estímulos.

ESTÍMULOS Ý Órganos dos sentidos Ý Nervios (neuronassensitivas) Ý CENTROS NERVIOSOS Ý Nervios (neuronasmotoras) Ý Músculos e glándulas Ý RESPOSTA

A elaboración dunha resposta nos centros nerviosospode ser voluntaria ou involuntaria, segundo o animaldesexe ou non efectuala, e consciente ou inconsciente, sese decata ou non da súa acción.

Os órganos dos sentidos son moi sensibles aos cam-bios que experimenta o medio externo ou interno, comovariacións de temperatura, de luz, de concentración deosíxeno, etc. Existen órganos especializados na audición,na vista, no equilibrio, no tacto, na presión, no gusto, noolfacto, etc.

Dependendo da sensibilidade e complexidade destesórganos, será maior ou menor a información que o animalterá do seu medio. Poden estar formados por unha soacélula nerviosa, con limitada capacidade de información,ou constituír órganos complexos, como os ollos compos-tos dos insectos ou o ollo dos mamíferos.

UNIDADE 2

63

Sistema nervioso central e periférico.

Órganos dos sentidos de invertebrados:a) Crustáceo con dous pares de antenas e tres pares de apéndices bucais.b) Ollo composto de mosca.c) Antenas e aparello bucal de mosquito.d) Órgano de equilibrio (otolito) de peixe.

6. Función de reprodución nos vexetais

Os vexetais considéranse seres vivos sen movemento,sen embargo para reproducirse teñen que utilizar axentesde transporte ou ben presentar células reprodutoras conmobilidade. A súa reprodución pode ser sexual ou asexual.

Reprodución asexual

Moitos vexetais pódense reproducir asexualmente por“multiplicación vexetativa”, é dicir, que é posible reproducirun individuo completo a partir dun simple anaco domesmo, obténdose novos organismos xenericamenteidénticos aos seus proxenitores. Por exemplo, a patacareprodúcese plantando simplemente anacos do tubérculo.

Os vexetais pódense reproducir mediante gallos (ana-cos de ramas que enraízan ao soterralos, por exemplo, osxeranios); por acodo (enraizamento das polas máis baixasda planta por soterramento, por exemplo, as roseiras, oacivro, etc; por enxerto (unión dunha estaquiña cunhapóla dunha árbore, por exemplo, a maceira, a vide, etc.Neste último caso, é aconsellable que o fragmento daplanta teña algunha xema, que pode orixinar todo tipo deórganos debido a que contén tecidos meristemáticos.

Os seres vivos

64

34. Por que dicimos que as hormonas son mensaxeiros químicos?

35. As respostas dos sistemas nervioso e hormonal pódense comparar cunha cartaenviada por correo ordinario e unha mensaxe enviada por correo electrónico. Queforma de envío correspondería a cada un?

36. Ordena segundo a súa complexidade os seguintes termos: centro nervioso (porexemplo, o cerebro), ganglio (por ex., ganglio mesentérico), nervio (por ex., nervioóptico), neurona (por ex., neurona sensitiva).

Reprodución asexual dos vexetais.

37. É o mesmo sementar que plantar? (Consulta odicionario da lingua galega).

Reprodución sexual

Todos os vexetais, tanto as talófitas como as cormofitas,presentan células reprodutoras ou gametos masculino efeminino e, xa que logo, reprodución sexual. No caso dasalgas a fecundación ten lugar na auga e os gametos soenser móbiles.

A unión dos gametos orixina a célula ovo ou cigoto,que dará lugar ao embrión por divisións celulares sucesi-vas. O embrión orixinará un novo individuo que herdarácaracterísticas tanto dun proxenitor como do outro, favore-céndose deste xeito a diversidade xenética.

UNIDADE 2

65

38. Indica que método de reprodución asexual se utiliza para reproducir as seguintesespecies:

a) Camelia.

b) Hortensia.

c) Maceira.

d) Xeranio.

e) Acivro.

Ciclo vital do piñeiro.

No medio terrestre os gametos ou células reprodutorasprodúcense na flor, estrutura constituída por follas modifi-cadas co fin de protexer os gametos, facilitar a fecunda-ción e orixinar os froitos. (As plantas fanerógamas son aschamadas “plantas con flores” mentres que os fentos emusgos presentan outras estruturas reprodutoras caracte-rísticas).

As flores poden ser unisexuais, femininas ou masculi-nas, ou hermafroditas, cos dous sexos. Soen presentarfollas modificadas con función protectora como son o cálize a corola.

O aparato reprodutor feminino ou xineceo está consti-tuído polo carpelo, no que se atopa o ovario. Os óvulosconteñen os gametos femininos.

O aparato reprodutor masculino ou androceo está for-mado polos estames. Nas anteras dos estames están osgrans de pole que conteñen o gameto masculino.

Flor hermafrodita.

Para que se produza a fecundación o gran de pole tenque ser transportado ata o xineceo por medios como ovento (polinización anemógama), os insectos (polinizaciónentomógama), outros animais (polinización zoógama), etc.Moitas plantas que teñen flores hermafroditas, como otoxo, poden autofecundarse.

A fecundación ou unión dos gametos masculino e femi-nino realízase no óvulo, no interior do ovario. Para este fino gran de pole, unha vez que chega ao xineceo ou florfeminina, ten que emitir unha prolongación ata o óvulochamada tubo polínico.

Os seres vivos

66

Grans de pole.

Flor e froito da xilbarbeira (Ruscusaculeatus L.).

A fecundación dá lugar, no xineceo, á célula ovo oucigoto que orixinará o embrión. Ao mesmo tempo osestambres e os pétalos sécanse e caen, o óvulo convérte-se en semente e as paredes do ovario engrósanse trans-formándose en froito.

Algunhas partes do óvulo transfórmanse ademais ensubstancias de reserva e tecidos protectores. Polo tantonunha semente podemos diferenzar: as cubertas ou tegu-mentos, o albume (con substancias nutritivas de reserva)e o embrión. O embrión dará lugar a unha nova planta epresenta os seus mesmos órganos pero reducidos.

As estruturas protectoras permítenlle á semente man-terse inactiva durante moito tempo e soportar condiciónsambientais extremas. As substancias de reserva permí-tenlle ao embrión nutrirse nas primeiras etapas de desen-volvemento.

Por outra parte, é necesario que a planta desenvolvaestratexias para facilitar a dispersión ou desprazamentodas sementes, para colonizar así novos espazos. Assementes poden presentar expansións a modo de ás quelles permiten planear, ganchos cos que se agarran aospelos ou as plumas das aves, poden ser comidas por ani-mais e transportadas nos excrementos, etc..

Para que se produza a xerminación é indispensable apresenza de auga, xa que activa o embrión e hidrata ostecidos rompendo así os tegumentos. Para que o embriónse poida desenvolver son necesarias unhas condiciónsaxeitadas de humidade, temperatura, osíxeno, luz, etc.

UNIDADE 2

67

39. Por que a unión entre as células reprodutoras vexetais non se produce no medioaéreo?

40. Que estratexias pode desenvolver unha flor para facilitar a polinización medianteanimais (zoógama)? Cita algún exemplo que coñezas.

41. Cal pensas que é máis eficaz, a polinización polo vento (anemógama) ou medianteinsectos (entomógama)?

Estrutura da semente.

Exemplos de dispersión de se-mentes.

O froito está formado polas sementes e polo pericarpo,que son as paredes que rodean a semente. A estrutura eo grosor destas paredes son moi variados.

Pódense clasificar os froitos en carnosos ou secossegundo o seu grosor, ou en monospermos ou polisper-mos segundo o número de sementes que conteñan.

Cando un froito madura e se separa da planta xa levano seu interior un embrión dun novo organismo, polo quecontribúe a súa dispersión cando é comido polos animais.

Os seres vivos

68

42. Indica se son o vento ou os animais os axentes que dispersan as sementes nosexemplos seguintes:

a) Sementes de froitos algodonosos.

b) Sementes con espiñas ou ganchos.

c) Sementes contidas en froitos con néctares e azucres.

d) Sementes con expansións en forma de ás.

43. Por que non xermina unha semente na terra seca?

Tipos de froitos: 1) legume, 2) sílicua, 3) caixa, 4) pomo, 5) baga, 6) drupa, 7) baga, 8) cariópside, 9) bagas,10) poliaquenio, 11) sicono, 12) aquenio, 13) bagas en infrutescencia.

7. Función de reprodución nos animais

Reprodución asexual

A reprodución asexual non é moi frecuente nos animais.A bipartición, é dicir, a obtención de dous individuos porpartición dun proxenitor, é posible nos anélidos e noscelentéreos. É máis frecuente a división dun embrión paradar lugar a dous individuos idénticos (semellante ao casodos xemelgos monocigóticos na especie humana).

UNIDADE 2

69

44. Ordena temporalmente os seguintes procesos:

Xerminación

Frutificación

Fecundación

Dispersión

Polinización

Floración

45. Indica se os alimentos indicados na táboa son follas, bulbos (tallos subterráneos confollas carnosas), rizomas (tallos subterráneos), tubérculos (engrosamentos de tallossubterráneos con reservas alimenticias), raíces, flores, froitos ou sementes.

Pataca Remolacha

Cenoria Castaña

Leituga Brócoli

Allo Noz

Chícharo Cebola

Uva Ravo

Outros animais, como a hidra de auga doce, podenreproducirse por xemación, producindo xemas que seseparan do organismo e dan lugar a novos individuos.

Reprodución sexual

Os animais poden reproducirse sexualmente se produ-cen células reprodutoras ou gametos masculino e femini-no. Os gametos proceden de células nai que sofren unproceso de meiose, polo que son haploides, é dicir, posú-en a metade dos cromosomas característicos da especie.Por exemplo, todas as células da especie humana teñen46 cromosomas, agás os gametos masculino e femininoque teñen só 23.

O aparello reprodutor dos animais está formado polosórganos sexuais ou gónadas, por condutos e por órganoscopuladores. Os ovarios son gónadas femininas que pro-ducen gametos femininos ou óvulos. Os testículos songónadas masculinas que producen gametos masculinosou espermatozoides.

Algúns animais son hermafroditas, é dicir, que producentanto gametos masculinos como femininos. Mais a maioríadas especies presentan sexos separados, podendo falar-se de “dimorfismo sexual” se os individuos se diferenzanen tamaño, coloración, forma, etc., segundo o seu sexo.

Excepcionalmente, algúns animais como os pulgóns ouas cochinillas nalgún momento da súa vida reprodúcensepor un mecanismo chamado partenoxénese, no que unhafemia pode ter descendencia sen participación do sexomasculino.

A fecundación consiste na unión dos gametos mascu-lino e feminino para dar lugar á célula ovo ou cigoto. Tenque realizarse nun ambiente con certa humidade, de modoque no medio acuático pode ser externa pero no medioterrestre soe ser interna.

Os seres vivos

70

46. Podería considerarse como reprodución asexual o feito de que os lagartos perdan acola e lles volva a medrar?

Dimorfismo sexual da pita do mon-te (Tetrao urogallus).

A cochinilla pode reproducirse porpartenoxénese, sen participacióndo gameto masculino.

Os animais con fecundación externa liberan os gametosmasculinos e femininos directamente ao medio acuático.Para que aumenten as posibilidades de encontro dunsgametos cos outros soen producirse simultaneamente unnúmero moi elevado de células reprodutoras ou ben, enespecies de pouca mobilidade, a proximidade de indivi-duos que viven agrupados facilita a fecundación.

Grupo de actinias no fondo mariño do Parque Nacional dasIllas Atlánticas.

Os animais acuáticos que se desprazan non producentantos gametos xa que poden aproximarse entre eles.Xeralmente desenvolven estratexias de recoñecemento ede cortexo para garantir a súa reprodución.

Algúns animais acuáticos e practicamente todos osterrestres presentan fecundación interna. Ten a vantaxe deque a produción de gametos é máis reducida, pero sonnecesarios condutos que comuniquen as gónadas co exte-rior e estruturas ou órganos copuladores que permitan queos espermatozoides cheguen aos órganos reprodutoresfemininos.

A célula ovo ou cigoto é o resultado da fusión dun óvuloe dun espermatozoide. Esta célula experimenta sucesivasdivisións celulares nun proceso denominado desenvolve-mento embrionario que consta de tres fases: mórula,blástula e gástrula. As súas células organízanse en capasou follas embrionarias, que irán diferenzándose para darlugar aos órganos, aparatos e sistemas que constituirán oindividuo adulto.

UNIDADE 2

71

b) Espermatozoides fecundando oóvulo.

a) Espermatozoides desprazán-dose.

A célula ovo orixina o embrión e máis tarde un novoindividuo, polo que ten que ter protección e dispoñer dereservas alimenticias. Nos ovos de moitos animais, comoas aves, o embrión está protexido por varias capas de teci-dos e cubertas endurecidas con sales minerais. Dispónademais de reservas nutritivas (xema e clara ou albume)que permiten o seu desenvolvemento, así como de cáma-ras de aire que lle subministran osíxeno.

Ovo de ave: estrutura e desenvolvemento embrionario.

Os animais ovíparos, como os peixes, as aves ou astartarugas, desenvolven os cigotos fóra do corpo da nai.

Os ovovivíparos, como as víboras ou as quenllas, des-envólvenos en condutos xenitais no interior da nai, perosen ter relación nutricional con ela. Algúns animais quenon son ovovivíparos protexen os ovos ou a prole no seucorpo, pero sen gardar relación co aparello reprodutor.

Os vivíparos, como os mamíferos, desenvolven o cigo-to en órganos do aparello reprodutor da nai, que manténrelación nutricional co embrión a través dunha estruturachamada placenta.

Os seres vivos

72

Animal ovíparo protexendo os ovosantes da eclosión.

Desenvolvemento embrionario: a) cigoto, b) división do cigoto, c) mórula, d) blástula, e) gástrula.

Os réptiles, aves e mamíferos presentan un desenvol-vemento directo, é dicir, que o cigoto orixina directamenteindividuos semellantes aos adultos. Noutros animais,como os insectos ou algúns vertebrados de auga doce, oovo ten escasas reservas nutritivas polo que o embriónnon dá lugar directamente ao individuo adulto senón álarva, que ten que pasar por unha serie de fases de des-envolvemento ata converterse por metamorfose en adultodefinitivo.

Metamorfose de insecto.

Logo do nacemento das crías, moitos animais ofrécen-lles coidados posnatais, dándose unha gran variedade derelacións e comportamentos, desde preparar lugares derefuxio ata desenvolver condutas de aprendizaxe.

UNIDADE 2

73

a) Eclosión dun ovo de réptil (animal ovíparo).

b) Canguro coa súa cría (animal vivíparo marsupial, é dicir, sen pla-centa).

c) Feto e placenta de porco (animal vivíparo placentario).

47. Que é indispensable para a existencia da reprodución sexual?

48. Por que é necesaria a meiose para a reprodución sexual?

49. Os ovos de galiña que compras no supermercado, son óvulos ou células ovo?

50. Por que os insectos pasan polo estado de larva?

Animais ovíparos Animais vivíparos

Os seres vivos

74

LEMBRA:

§ Nos organismos pluricelulares as células especializadas nunha función determinadaorganízanse formando tecidos, que á súa vez forman os órganos, que constitúen osaparatos e sistemas.

§Os vexetais pluricelulares presentan dous tipos de organización: talo e cormo.

§ Mediante a nutrición os organismos intercambian materia e enerxía co seu medioambiente. Os vexetais son autótrofos mentres que os animais son heterótrofos.

§Mediante a relación contrólanse as demais funcións.

§A reprodución permite a perpetuación da especie. Pode ser sexual ou asexual.

§A clonación é unha reprodución asexual na que se obteñen individuos xeneticamenteidénticos ao proxenitor.

§A nutrición autótrofa é característica dos vexetais.

§Nas cormofitas os órganos encargados da nutrición son a raíz, o talo e as follas.

§O xilema transporta zume bruto da raíz ás follas, o floema transporta zume elaboradodas follas á raíz.

§Os animais presentan unicamente nutrición heterótrofa.

§A nutrición heterótrofa consta de tres procesos: obtención de nutrientes, transformacióndos nutrientes e eliminación de refugallos ou excreción.

§Na nutrición dos animais interveñen catro aparellos: dixestivo, respiratorio, circulatorioe excretor.

§ Os animais poden ter respiración cutánea, ou respirar por branquias, traqueas oupulmóns.

§O aparello circulatorio consta dunha rede de vasos, un líquido circulante e unha bombaimpulsora.

§ Os vexetais carecen de sistema nervioso, polo que a función de relación é levada acabo polo sistema hormonal. Presentan dous tipos de respostas: as nastias e ostropismos.

§Nos animais, a relación lévana a cabo os sistemas nervioso e hormonal.

§A coordinación hormonal realízase mediante as hormonas elaboradas nas glándulasendócrinas.

§ A unidade funcional do sistema nervioso é a neurona. As neuronas agrúpanseformando nervios, ganglios e centros nerviosos.

UNIDADE 2

75

§Os animais posúen órganos dos sentidos relacionados cos centros nerviosos, aos queproporcionan información sobre o medio.

§Os vexetais poden reproducirse asexualmente mediante gallos, enxertos, acodo, etc.,e sexualmente mediante gametos masculinos e femininos.

§Nas plantas con flores o xineceo está formado polo carpelo, constituído polo ovario cosóvulos, e polo androceo, constituído polas anteras que conteñen o polen onde está ogameto masculino.

§O óvulo fecundado orixina a semente, que nutre e protexe o embrión, e o ovario orixinao froito.

§ A maior parte dos animais reprodúcense sexualmente. As gónadas femininas ouovarios producen os gametos femininos ou óvulos. As masculinas ou testículosproducen os espermatozoides.

§Da unión do óvulo e do espermatozoide resulta a célula ovo ou cigoto, que orixinará oembrión, e este a un novo individuo.

§ Segundo o desenvolvemento embrionario, podemos distinguir tres tipos de animais:ovíparos, ovovivíparos e vivíparos.

76

ACTIVIDADE VITAL E CAMBIOS QUÍMICOS.A DIVERSIDADE DOS SERES VIVOS

As reaccións químicas son a orixe de moitos dos produtos habituais de consu-mo. Debemos valorar positivamente a contribución da química ao desenvolvemen-to económico e social da humanidade, pero tamén a incidencia sobre o medioambiente dos produtos químicos resultantes das nosas actividades.

Todos os seres vivos intercambiamos co medio a materia e a enerxía necesariaspara realizar as nosas funcións vitais. As substancias que entran no organismoincorpóranse a complexos procesos de degradación e de síntese interrelacionadosentre si.

Os microorganismos son seres vivos moi numerosos e variados. Viven en todosos medios e a maior parte deles son beneficiosos. Só unha minoría son prexudiciaispara o ser humano, os animais ou as plantas.

Os seres vivos caracterízanse pola súa gran diversidade. Para poder clasificalosé necesario establecer categorías taxonómicas (clasificacións xerarquizadas) base-adas en criterios científicos.

Dende que xurdiu a vida no noso planeta, os seres vivos foron cambiando pro-gresivamente, aparecendo novas especies. Este cambio recibe o nome de evolu-ción e sobre el enunciáronse varias teorías. A teoría da selección natural, ou da evo-lución dos seres vivos, de Charles Darwin foi moi controvertida na súa época perohoxe está cientificamente recoñecida.

Tamén o ser humano evolucionou desde os primeiros homínidos coñecidos ataa especie actual, o Homo sapiens. O descubrimento do Homo antecessor enAtapuerca (Burgos) foi unha gran achega ao estudo da evolución dos homínidoseuropeos.


77


1. As reaccións químicas na actividade cotiá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

- A expresión das reaccións químicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

- Reaccións químicas máis frecuentes na actividade cotiá . . . . . . . . . . . . 81

• Aspectos negativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

• A reacción de combustión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

2. Actividade vital e cambios químicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

- O metabolismo: anabolismo e catabolismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

3. Presenza dos microorganismos na vida cotiá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

- Microorganismos prexudiciais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

- Microorganismos útiles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

- A fermentación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

4. Os seres vivos e a súa diversidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

- Taxonomía: categorías taxonómicas e nomenclatura binomial . . . . . . . . 104

- Teorías sobre a evolución dos seres vivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

• Lamarckismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

• Darwinismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

- Probas da evolución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

- A evolución da especie humana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

1. As reaccións químicas na actividadecotiá

Denominamos reaccións químicas aos cambios queexperimentan unhas substancias para transformarse nou-tras.

Poderiamos pensar que se produce unha reacción quí-mica cando, ao mesturar dúas ou máis substancias, seproducen efectos como o desprendemento de gases ou aformación dun precipitado, etc. Mais estes efectos non sonindicativos de que realmente se trate dunha reacción.

Considérase que ten lugar unha reacción química se apartir dunhas substancias iniciais ou reactivos se produ-cen novas substancias, que chamaremos produtos.Prodúcese, xa que logo, a desaparición dunhas substan-cias e a aparición doutras.

A expresión das reaccións químicas

Para que se produza unha reacción química deben rom-perse os enlaces dos átomos que forman as substanciasiniciais (reactivos) e formarse novos enlaces, dando orixeás novas substancias (produtos). O número de átomos é omesmo nos reactivos e nos produtos, simplemente varía acombinación entre eles.

Por exemplo, cando deixamos un ferro á intemperiereacciona co osíxeno do aire transformándose en óxido deferro. Neste caso as partículas de ferro únense coas deosíxeno para formar as unidades de óxido de ferro.

Ferro + Osíxeno → Óxido de ferro

As reaccións químicas representámolas medianteecuacións químicas, pero tendo en conta que non serepresentan átomos senón moléculas. Por exemplo, nonpoderiamos representar o osíxeno por O, senón por O2 xaque se trata dunha molécula.

As substancias que interveñen na reacción deben serrepresentadas coas súas fórmulas, separando cunha fre-cha á esquerda os reactivos e á dereita os produtos.

Os seres vivos

78

Ademais debemos axustar a ecuación mediante coefi-cientes, de modo que teñamos o mesmo número de áto-mos de cada tipo en ambos lados da igualdade.

+ →

4 Fe + 3 O2 → 2 Fe2 O3

Ferro Osíxeno Óxido de ferro

Nalgúns casos é difícil recoñecer se un proceso é quí-mico ou físico. Por exemplo, a disolución do sal común enauga é un cambio físico xa que a substancia inicial, o sal,pódese recuperar por evaporación.

As partículas que forman algunhas substancias mante-ñen entre elas unións de alta enerxía que se libera candoestas substancias reaccionan co osíxeno. Esta enerxía,que chamamos enerxía química, transfírese ao medio enforma de calor ou traballo.

Nunha reacción a enerxía química dos reactivos é dife-rente da enerxía química dos produtos. A diferenza entreas dúas intercámbiase co medio ambiente, de modo quepodemos falar de reaccións endotérmicas se recibencalor do medio, e exotérmicas se ceden calor ao medio.

Un exemplo de reacción endotérmica:

2 FeO + calor → 2 Fe + O2

Óxido ferroso Ferro Osíxeno

Un exemplo de reacción exotérmica:

2 C + O2 → 2 CO + calorCarbono Osíxeno Monóxido de carbono

A velocidade coa que se produce unha reacción quími-ca é moi variable. Depende de moitos factores, comopoden ser a natureza e a concentración dos reactivos, atemperatura ou a presenza de catalizadores. En xeral, ao

UNIDADE 3

79

aumentar a temperatura aumenta tamén a velocidade dereacción, xa que aumenta o movemento das partículas eas interaccións entre elas.

A velocidade dunha reacción química aumenta polasimple presenza de catalizadores, que son substanciasque favorecen a velocidade da reacción pero que non secombinan cos reactivos, de xeito que tampouco aparecenentre os produtos. Logo de rematada a reacción, o catali-zador permanece inalterado xa que non se consume epode actuar noutro proceso.

Como introdución ao estudo desta unidade aconséllaseo repaso das unidades 3 (A materia) e 4 (Calor e tempe-ratura) do Módulo 1, así como a unidade 4 (Traballo eenerxía: tipos de enerxía e transformacións enerxéticas)do Módulo 2. O estudo máis completo das reaccións quí-micas realízase no Módulo 4B.

Os seres vivos

80

1. Tendo en conta que os cambios físicos non modifican a natureza das substancias eos químicos si, indica se os procesos seguintes son procesos físicos ou químicos:

a) A evaporación da auga.

b) A combustión do gas butano.

c) A corrosión do ferro.

d) A dilatación dun gas.

e) A disolución do sal común en auga.

2. Indica se as seguintes reaccións químicas son exotérmicas ou endotérmicas:

a) Carbono + Osíxeno → Monóxido de carbono + Calor

b) Gas cidade + Osíxeno → Dióxido de carbono + Auga + Calor

c) Glicosa + Osíxeno → Dióxido de carbono + Auga + Enerxía

d) Óxido ferroso + Calor → Ferro + Osíxeno

e) Glicosa → Alcohol + Dióxido de carbono + Enerxía

3. Como podería un fabricante acelerar unha reacción química que é demasiado lentapara ser economicamente rendible?

Reaccións químicas máis frecuentes na actividadecotiá

As reaccións químicas son fundamentais na nosa activi-dade cotiá xa que son a orixe de moitos dos produtos habi-tuais de consumo. Mediante elas contribuíuse a mellorar ascondicións de vida da humanidade, pero favoreceuse aomesmo tempo o deterioro progresivo do medio ambiente.

Son importantes na industria farmacéutica, xa que amaior parte dos medicamentos obtéñense por procesos quí-micos, como analxésicos (por exemplo, o ácido acetilsalicíli-co “aspirina”), antibióticos, antidepresivos, vitaminas, etc.

O mesmo sucede na conservación e elaboración de ali-mentos, onde son cada vez máis frecuentes os procesosquímicos, así como na fabricación de materiais e envasesrelacionados coa alimentación. Os alimentos poden taménser alterados por reaccións químicas, como a acidificaciónnas latas de conserva, enranciamento das graxas porefectos da oxidación, etc.

A industria química relacionada coa agricultura acadouun gran desenvolvemento debido á gran demanda de abo-nos químicos, insecticidas, herbicidas, etc. Así mesmo, aobtención de tecidos sintéticos, mediante determinadasreaccións químicas a partir do petróleo, permitiu o desen-volvemento da industria téxtil.

No campo da construción tamén son importantes asreaccións químicas, xa que subministran os materiais cosque construímos as nosas vivendas, como son cementos,cerámicas, xesos, plásticos, vidros, colas, antioxidantes,pinturas, etc.

Na industria do automóbil e do transporte as reacciónsquímicas permiten a fabricación de aceites para motores,anticonxelantes, produtos químicos para as baterías, cau-cho para os pneumáticos, plásticos, pinturas e metais paraas carrocerías, así como a obtención de combustiblescomo gasolina, gasóleo, gas e alcohol.

Na industria de produtos de limpeza mediante reac-cións químicas obtéñense deterxentes, xabóns, abrillanta-dores, ceras, lixivias, etc., e na da cosmética tinguiduras,perfumes, cremas protectoras, etc.

UNIDADE 3

81

O xabón foi unha das primeiras substancias utilizadashistoricamente como limpador. Obtense a partir de graxase aceites cando reaccionan coa sosa.

Os aceites e as graxas son lípidos formados por douscompoñentes: ácidos graxos e glicerina. Se combinamosaceite con sosa (hidróxido sódico) orixínase sal sódica, gli-cerina e auga. Nesta reacción, chamada saponificación,os ácidos graxos transfórmanse en sales sódicas, que é oque coñecemos como xabón.

Os xabóns eliminan a graxa e outras sucidades debidoa que algúns dos seus compoñentes son axentes ten-sioactivos. Teñen unha estrutura molecular que actúacomo enlace entre a auga e as partículas de sucidade,atrapando as partículas das fibras ou das superficies quese limpan e facendo solubles en auga a substancias quenormalmente non o son.

O xabón elaborado en frío, unicamente con aceite deoliva puro, chámase Xabón de Marsella ou de Castela.Trátase dun xabón artesanal semellante ao actual, elabo-rado con métodos tradicionais que foron abandonándosepouco a pouco por cuestións tecnolóxicas e polo elevadoprezo do aceite de oliva. Co método tradicional non se alte-raban a calidade nin as propiedades da materia prima,polo que o xabón de Marsella era moi apreciado.

Os limpadores que utilizamos habitualmente son produ-tos moito máis agresivos que o xabón. A súa composición

Os seres vivos

82

é moi variable, dependendo do seu uso. Fabrícanse enga-dindo aos xabóns e deterxentes outras substancias comoácidos, ceras, disolventes, etc.

Aspectos negativos

Existen moitos produtos químicos de uso frecuente queson perigosos para a saúde ou para o medio ambiente.Outros son produtos resultantes de reaccións químicasnecesarias na nosa vida cotiá, que poden ser inocuos nunprincipio pero resultar perigosos a longo prazo.

Cando queimamos combustibles fósiles (carbóns,petróleo e derivados) liberamos á atmosfera CO2 acompa-ñado doutros gases como metano e óxidos de nitróxeno exofre, responsables en gran parte da contaminaciónatmosférica. Cando estes gases se combinan co vapor deauga atmosférico orixinan a denominada chuvia ácida.

As substancias químicas considéranse perigosas seinciden tanto sobre a saúde humana como sobre o medioambiente. Clasifícanse estas substancias segundo assúas propiedades fisicoquímicas e toxicolóxicas e polosseus efectos específicos.

UNIDADE 3

83

Na industria alimentaria utilízanse con frecuencia subs-tancias perigosas para a saúde como son os medicamen-tos administrados ao gando para o seu rápido crecemento(clembuterol, anabolizantes, etc.) ou para combater infec-cións (antibióticos).

Os pesticidas utilizados para combater as pragas doscultivos (compostos que conteñen cloro, compostos confósforo, carbamatos e piretrinas) e os herbicidas podenresultar perigosos para a nosa saúde e para o medioambiente. Son especialmente tóxicos os compostos orga-noclorados. O uso dalgunha destas substancias, como oinsecticida DDT, está prohibido na actualidade aínda quecontinúan a fabricarse.

O DDT é un insecticida de degradación moi lenta e per-sistente no medio ambiente durante anos. É moi solublenas graxas, polo que se acumula no tecido adiposo dosorganismos, pasando duns a outros na cadea alimentariaata chegar a acadar concentracións moi altas nos orga-nismos depredadores.

Os seres vivos

84

Clasificación das substancias perigosas para a saúde ou para o medio ambiente.

4. É o mesmo substancia corrosiva que substancia nociva? (Non é preciso que memo-rices os tipos de substancias e os seus efectos, soamente comparar unhas conoutras).

Son tamén perigosos para a nosa saúde os metaispesados, como o mercurio, cadmio, chumbo, etc., proce-dentes da contaminación industrial ou utilizados na fabri-cación de pilas, baterías, pinturas, etc.

As dioxinas son contaminantes do aire moi perigosospolo seu carácter canceríxeno, afectando tamén aos siste-mas hormonal e inmunolóxico. Estas substancias xéransede forma non intencionada como subprodutos en procesosquímicos nos que intervén o cloro. Son produtos residuaisda combustión nas incineradoras de lixo, pero tamén seliberan nalgúns procesos da industria química, na produciónde pasta de papel, de PVC e de produtos químicos organo-clorados, cando queimamos disolventes ou pesticidas, etc.

Unha vez na atmosfera, as dioxinas contaminan os ali-mentos e pensos dos animais de abasto, incorporándoseasí á nosa cadea alimentaria. A exposición humana ás dio-xinas prodúcese case que exclusivamente polo consumode alimentos, especialmente de carne, pescado e produ-tos lácteos.

Os gases dos frigoríficos e aparatos de aire acondicio-nado (CFCs ou compostos clorofluorocarbonados) sonsubstancias perigosas para o medio ambiente xa quereaccionan co O3 (ozono) das capas altas da atmosferadiminuíndo o grosor da capa de ozono que nos protexeaos seres vivos das radiacións ultravioleta procedentes doSol.

UNIDADE 3

85

Os vertidos de DDT das fábricas de insecticidas contaminan a cadeatrófica poñendo en risco o medio ambiente e a saúde pública.O DDT foi descuberto como insecticida polo doutor Müller en 1939,obtendo o premio Nobel debido ao enorme avance que supuxo para ocontrol das pragas e como medida de prevención da malaria. Nun prin-cipio pensouse que a súa toxicidade en humanos era baixa e utilizou-se a gran escala, pero foise descubrindo a súa gran toxicidade e pro-hibiuse progresivamente a súa utilización. En España séguese a utili-zar para fabricar herbicidas.

Os seres vivos

86

PVC

Residuos tóxicos disfrazadosO PVC (cloruro de polivinilo), chamado a miúdo simplemente“vinilo”, é un dos materiais plásticos máis versátiles que prevale-cen actualmente na sociedade moderna. Tamén é un dos máisperigosos.

O PVC utilízase nunha ampla gama de aplicacións, tan diferen-tes que é difícil falar del como se fose un só material: o PVC uti-lizase en envases, contedores, caixas, láminas transparentespara envolver alimentos, etc. Tamén se utiliza en artigos de con-

sumo como tarxetas de crédito, discos e xoguetes; en construción, para marcos de fiestras, portas,paredes, revestimentos, tubos e desaugues; nas vivendas en solos, papeis pintados, persianasvenecianas e cortinas de ducha; nas oficinas en mobiliario, carpetas, encadernacións, bolígrafos,etc.; na industria automobilística, especialmente en soldaduras; en hospitais en produtos de refuga-llo; como illante de cables e arames; como imitación de pel; en mobles de xardín, etc. En fin, con-verteuse nunha parte das nosas vidas.

E daquela por que suscita máis preocupación ecolóxica que calquera outro plástico? A resposta éque un anaco de tubo ou un xoguete de PVC, aparentemente inofensivos, son produto dunha indus-tria altamente tóxica e perigosa, xa que a produción de PVC vai unida á produción de cloro ata unnivel nunca igualado por ningún outro material.

O gas cloro é moi reactivo, polo que debe combinarse con compostos orgánicos creando compos-tos organoclorados, que son tan estraños nos sistemas naturais que os organismos vivos non sabencomo facerlles fronte cando entran no ecosistema.

Porén, en só unhas décadas a industria química moderna distribuíu cada ano millóns de toneladasde organoclorados no noso medio ambiente. O proceso global representa unha catástrofe medioam-biental da maior envergadura posible. Algúns organoclorados como os CFCs continuarán destruín-do a capa de ozono no próximo século, e pesticidas tan perigosos como o DDT e o lindano aíndaseguen a fabricarse.

O PVC foi patentado en 1913 como o primeiro produto sintético. Nuns anos, converteuse enAlemaña no material sintético máis importante ademais do polietileno. Os anos sesenta viron unincrible aumento na produción de PVC. Desde entón, ao ser prohibidos outros produtos fabricadoscon cloro como os PCBs e os CFCs, e ao estar decrecendo a utilización do cloro como desinfec-tante, cada vez hai máis cloro que necesita encontrar unha “saída”, tal como se di na industria.

O PVC crea problemas medioambientais en todo o seu ciclo de vida: durante a súa produción, debi-do á intervención de gran cantidade de substancias tóxicas; durante o seu uso, debido á migraciónde aditivos tóxicos; e na súa eliminación, terminando nos vertedoiros (contaminando o solo e augassubterráneas) ou nas incineradoras (emitindo substancias tóxicas ao aire).

Debido a que todos utilizamos estes produtos a miúdo, debemos ser conscientes das súas conse-cuencias tanto para nós como para o medio ambiente no que vivimos.

http://www.greenpeace.org/espana_es/campaigns

Produtos de uso cotiá elabo-rados con PVC.

A reacción de combustión

As reaccións químicas de maior transcendencia econó-mica e de maior efecto negativo sobre o medio ambienteson as de combustión. Os combustibles como o petróleo,o gas ou o carbón utilízanse como fonte enerxética paraautomóbiles, trens, avións, industrias, calefaccións domés-ticas, centrais térmicas (para a obtención de electricida-de), etc., liberando á atmosfera enormes cantidades deCO2, responsable do efecto invernadoiro.

A combustión é unha reacción exotérmica, que cede moitocalor ao medio. Un exemplo é a combustión do gas butano.

Butano + Osíxeno → Auga + Dióxido de carbono + Calor

2 C6H10 (g) + 13 O2 (g) → 10 H2O (g) + 8 CO2 (g) + Enerxía

A respiración que realizan todas as células é taménunha reacción de combustión, pero neste caso o combus-tible é a glicosa. Cando a glicosa reacciona co osíxenoprodúcense dióxido de carbono e auga, liberándose aomesmo tempo enerxía.

O noso organismo utiliza os nutrientes que obtén dosalimentos para construír os compoñentes das células etecidos e ademais para obter a enerxía necesaria pararealizar as funcións vitais. Moitos destes nutrientes, espe-cialmente glícidos e lípidos, son enerxéticos, é dicir, quemediante reaccións químicas de combustión liberan aenerxía contida nas súas moléculas.

Aínda que a unidade de enerxía química é o xulio (J), navida cotiá utilizamos como unidade a caloría, que nos servetamén para medir a enerxía consumida polo organismo.

UNIDADE 3

87

Le o artigo anterior e responde ás seguintes cuestións sobre o mesmo:

5. Que compostos organoclorados se citan no artigo?

6. Segundo o artigo de Greenpeace, que sucede cos materiais de PVC que botamos aolixo?

Nas reaccións de combustión libé-rase unha gran cantidade de CO2 áatmosfera.

A caloría defínese como a canti-dade de calor que se precisa paraelevar a temperatura dun gramode auga un grao centígrado.

1 caloría (cal) = 4,18 xulios (J)

1 quilocaloría (Kcal) = 1000calorías (cal)

7. O consumo medio diario dunha persoa adulta é de 2 500 quilocalorías. Expresa estacantidade en xulios.

2. Actividade vital e cambios químicos

Todos os seres vivos dependemos do medio ambientepara sobrevivir, xa que con el intercambiamos a materia ea enerxía necesarias para realizar as nosas funciónsvitais.

O mesmo que na natureza teñen lugar continuamentereaccións químicas, tamén no interior dos seres vivosestanse a producir cambios químicos. A actividade vitalimplica necesariamente a transformación continua dunhassubstancias noutras.

A enorme cantidade de reaccións químicas que se pro-ducen nun ser vivo é posible grazas á presenza de bioca-talizadores que, en cantidades infinitesimais, permiten odesenvolvemento das reaccións ou aumentan a súa velo-cidade.

Estes biocatalizadores poden ser de tres tipos: enci-mas, vitaminas e hormonas. A maior parte deles son moisensibles (por exemplo á temperatura) e son específicospara unha substancia ou para unha reacción concreta.

O metabolismo: anabolismo e catabolismo

Ao conxunto de reaccións químicas mediante as que ascélulas transforman os seus nutrientes chámase metabo-lismo. Mediante estas reaccións bioquímicas a célulaobtén enerxía a partir de certas moléculas, pero ademaistransforma as substancias alleas en substancias propiase, no caso da célula vexetal, elabora materia orgánica apartir de materia e enerxía procedente do exterior.

Os seres vivos

88

8. Indica se os seguintes procesos son cambios físicos ou cambios químicos:

a) Fusión do xeo.

b) O crecemento das plantas.

c) Produción de nailon para fabricar tecidos.

d) Fermentación das uvas para producir viño.

e) Oxidación da glicosa.

Os únicos seres vivos que carecen de metabolismo sonos virus, xa que non teñen organización celular.

Existen dous tipos de reaccións metabólicas: de degra-dación (destrución) ou catabolismo e de síntese (cons-trución) ou anabolismo.

Todos os organismos, tanto os autótrofos (vexetais)como os heterótrofos (animais e fungos), presentan osdous tipos de procesos metabólicos: catabolismo e ana-bolismo, é dicir, que todos constrúen as súas moléculascomplexas a partir de moléculas simples e ao mesmotempo poden tamén degradar ou transformar as moléculascomplexas.

Nos procesos catabólicos as moléculas orgánicascomplexas degrádanse en moléculas simples liberandoenerxía. Trátase de procesos destrutivos, ou de degrada-ción, que liberan enerxía.

A enerxía liberada nas reaccións catabólicas utilízasedirectamente ou almacénase nunca molécula chamadaATP (adenosín trifosfato), que a cede á célula cando estaa necesita. O ATP actúa, xa que logo, como unha “pila bio-lóxica” recargable, tomando e cedendo enerxía segundoas necesidades da célula.

Un exemplo de proceso catabólico é a respiracióncelular, que se realiza nas mitocondrias de todas as célu-las, tanto animais como vexetais. Na respiración a glicosacombínase co osíxeno, transformándose en dióxido decarbono e auga e liberando enerxía. Trátase dun procesoexotérmico.

Glicosa + O2 → CO2 + H2O + Enerxía

Esquema da respiración.

UNIDADE 3

89

+

Anabolismo

Moléculas

complexas

CatabolismoMoléculas

simples

Enerxía+

Outro exemplo de proceso catabólico ou de degrada-ción é a fermentación, reacción química semellante á res-piración e que realizan as bacterias e os lévedos. Na fer-mentación tamén se obtén enerxía a partir de moléculascomo a glicosa, pero sen a intervención do osíxeno, e oseu rendemento enerxético é menor, aínda que suficientepara cubrir as necesidades vitais da bacteria.

Nos procesos anabólicos, a partir de moléculas sim-ples e de enerxía elabóranse moléculas complexas.Trátase de procesos construtivos, ou de síntese, que con-sumen enerxía.

Un exemplo de proceso anabólico é a fotosíntese, quese realiza nos cloroplastos das células vexetais e polotanto non poden realizala as células animais.

A fotosíntese é característica dos organismos autótrofosque toman do exterior tanto a materia como enerxía, trans-formándoas en materia orgánica.

As células vexetais captan a enerxía luminosa mediantea clorofila dos cloroplastos e transforman o dióxido de car-bono, a auga e os sales minerais que obteñen do medio enmateria orgánica vexetal. Realízase, polo tanto, unha trans-formación de enerxía luminosa en enerxía química.

Outro exemplo de proceso anabólico é a quimiosíntese,proceso químico semellante á fotosíntese e que realizanalgunhas bacterias. Neste caso as bacterias non utilizan aenerxía luminosa procedente do Sol, senón que captan aenerxía que desprenden as reaccións de oxidación demoléculas inorgánicas. Esta pequena cantidade de ener-xía sérvelles para elaborar a súa materia orgánica.

Os seres vivos

90

CO2 + H2O + Sales Minerales + E. luminosa → Glicosa (enerxía química) + O2

Esquema da fotosíntese.

9. a) Para que utilizan as células a enerxía liberada nos procesos catabólicos?

b) Cal é o obxectivo da respiración celular?

c) En que orgánulo se realiza?

d) Tamén respiran as células vexetais?

Son miles as reaccións químicas que teñen lugar nointerior dos organismos. Ademais prodúcense simultanea-mente e están asociadas unhas a outras seguindo asdenominadas rutas metabólicas ou conxuntos de reac-cións químicas nas que os produtos dunhas serven dereactivos nas outras.

Nas rutas metabólicas poden intervir tanto procesosanabólicos como catabólicos, de modo que a enerxía libe-rada nunha reacción catabólica pode ser utilizada poroutra anabólica.

UNIDADE 3

91

10. A fotosíntese é un proceso anabólico ou catabólico? Razoa a resposta.

11. Relaciona mediante frechas os termos das dúas columnas:

Catabolismo Construción

Produción de enerxía

Destrución

Anabolismo Consumo de enerxía

Moléculascomplexas

Moléculassimples

Moléculascomplexas

Moléculassimples

Enerxía

CATABOLISMO ANABOLISMO

Relacións entre catabolismo e anabolismo.

Os nutrientes que obtemos na nosa alimentación (glíci-dos, lípidos, proteínas e ácidos nucleicos) incorpóranse ásrutas catabólicas e anabólicas, experimentando sucesivastransformacións segundo as necesidades das células.

As transformacións poden ser catabólicas ou de destru-ción de grandes moléculas. Por exemplo:

- Os glícidos máis complexos (polisacáridos) transfór-manse no aparello dixestivo en glícidos simples(monosacáridos, glicosa), que poden entrar directa-mente nas células para participar na respiración celu-lar con fins enerxéticos.

- As graxas (lípidos) son atacadas no aparello dixesti-vo pola bile e por encimas específicos que rompen assúas moléculas en compoñentes máis simples, a gli-cerina e os ácidos graxos. Xa dentro da célula, osácidos graxos poden incorporarse á respiración celu-lar subministrando enerxía.

- Do mesmo modo as moléculas das proteínas róm-pense nos seus compoñentes simples, os aminoáci-dos, que poden pasar ao citoplasma celular. Os ami-noácidos que non necesiten as células poden degra-darse no fígado ou servir de combustible na respira-ción celular.

Ao mesmo tempo que son degradadas as grandesmoléculas, o organismo elabora novas moléculas a partirdoutras máis pequenas, e dicir, mediante procesos anabó-licos. Por exemplo:

- Os glícidos e os lípidos sintetízanse a partir dos seuscompoñentes máis simples. As proteínas fabrícansena célula a partir dos aminoácidos, que ordenadoscunha secuencia determinada orixinan as proteínascaracterísticas de cada organismo (o noso organis-mo non pode sintetizar algúns aminoácidos ou “ami-noácidos esenciais”, polo que é indispensable que ostomemos na dieta).

Os seres vivos

92

GLÍCIDOS glicosa(amidón,

glicóxeno)

LÍPIDOS ácidos graxos(graxas)

PROTEÍNAS aminoácidos

Catabolismo Anabolismo

No noso organismo os nutrientestransfórmanse mediante procesoscatabólicos e anabólicos.

12. Indica que nutrientes poden subministrar enerxía á célula cando experimentan pro-cesos químicos catabólicos.

3. Presenza dos microorganismos na vidacotiá

Os microorganismos son seres vivos de tipo moi diver-so que teñen en común o seu pequeno tamaño (medímo-los en microns, 1 µ = 10-6 m ).

Caracterízanse tamén porque son moi numerosos epoden desenvolverse en todos os medios. Poden vivir atemperaturas entre o punto de conxelación da auga e opunto de ebulición, en auga salgada ou en auga doce, enpresenza ou en ausencia de osíxeno (aerobios ou anaero-bios), ou en condicións moi extremas. Algúns podensobrevivir a cambios ambientais adversos, permanecendoinactivos durante anos.

O carácter versátil dos microorganismos débese áfacultade de variar o seu metabolismo e de poder acome-ter unha extensa gama de reaccións metabólicas, elixindoas idóneas para determinadas condicións ambientais oupara diferentes fontes de nutrición. Esta posibilidade deelección metabólica permite a súa adaptación a calqueramedio, de aí que existan microorganismos autótrofos,heterótrofos, saprófitos, simbióticos, parasitos, etc.

Os seres humanos respiramos, comemos, bebemos edesenvolvemos as nosas actividades rodeados de micro-bios, pero tan só unha pequena cantidade deles producen

UNIDADE 3

93

Tipos de microorganismos.

Reino Microorganismo Organización Nº de células

Virus con ADNVirus

Virus con ARN

Acelular

BacteriasMoneras

Cianobacterias

Procariota Unicelulares

Protozoos

Algas unicelularesProtoctistas

Fungos inferiores

Fungos e mofosFungos

Lévedos

Eucariota

Unicelulares epluricelulares

enfermidades. Uns poucos microorganismos son prexudi-ciais para os animais, as plantas e os seres vivos, pero amaioría son beneficiosos e de gran repercusión social eeconómica.

Desde finais do século XIX foron identificados numero-sos microorganismos. Os estudos de Louis Pasteur foronfundamentais para o desenvolvemento da Microbioloxía.

Microorganismos prexudiciais

Dicimos que un microorganismo é patóxeno se é capazde producir enfermidades noutros seres vivos, ás que cha-mamos enfermidades infecciosas.

Os microorganismos patóxenos poden actuar directa-mente ou fabricar toxinas, que son substancias tóxicaspara os organismos infectados. As toxinas poden aumen-tar a gravidade do proceso infeccioso, ou ben ser as úni-cas responsables da enfermidade (este é o caso do cóle-ra, do tétanos ou do botulismo).

Como os microbios patóxenos abundan en todos oslugares, os seres vivos están permanentemente expostosa un contaxio. Para loitar contra eles o ser humano e moi-

Os seres vivos

94

Louis Pasteur(1822-1895)estudou as fer-mentacións, asenfermidadesinfecciosas e aasepsia. Des-

cubriu a vacina contra a ra-bia.

13. Os fungos considéranse ás veces como vexetais. Cal é a principal característica queos diferenza?

14. Indica cales dos seguintes microorganismos son autótrofos e cales heterótrofos:

a) Tripanosoma

b) Sulfobacterias

c) Lactobacillus

d) Ameba

e) Lévedo

f) Alga verde-azulada

g) Mofo do pan

h) Salmonella typhosa

15. Que microorganismos son responsables da descomposición dos cadáveres?

tos animais contan con sistemas de inmunidade constituí-dos por células e substancias de defensa. A inmunidadepode inducirse tamén mediante a aplicación de vacinas.

Ás veces os xermes patóxenos forman parte da nosaflora normal (por exemplo, o Streptococcus pyogenes ató-pase normalmente na farinxe e nun momento determinadopode producir farinxite). Da mesma maneira, microorga-nismos da flora normal poden volverse patóxenos e causarunha enfermidade a persoas coas barreiras defensivasdiminuídas.

Os virus son sempre prexudiciais, xa que son parasitosintracelulares de animais e vexetais. Son a causa de moi-tas enfermidades humanas comúns, como o arrefriado, agripe ou o sarampelo, e doutras que poden ser mortais.Estímase que existen preto de 1 500 tipos de virus, dosque aproximadamente 250 son patóxenos para o serhumano.

Os fungos causan moitas enfermidades en plantas eanimais e poden destruír alimentos e recursos gandeirosou agrícolas, ocasionando grandes perdas económicas.

No ser humano as infeccións por fungos (por exemplo atiña ou o pé de atleta) non adoitan ser graves e podenresolverse espontaneamente. Porén, poden persistirdurante moito tempo nas persoas cun sistema inmunolóxi-co deteriorado, como os doentes de SIDA ou os sometidosa radiacións ou quimioterapia.

Os hábitats máis frecuentes dos protozoos son a terrae a auga. Ao ser humano poden pasar a través da auga,dos alimentos, das picaduras de insectos portadores oumediante relacións sexuais. Unha das enfermidades máiscomúns que producen é a malaria, transmitida aos huma-nos pola picadura do mosquito Anopheles. Outra frecuen-te é a disentería amebiana, transmitida por augas conta-minadas por amebas.

As bacterias son uns dos organismos máis numerosose estendidos, pero só unha pequena parte dos miles deespecies de bacterias causan enfermidades humanascoñecidas, como a tuberculose, o tétano, a lepra, o cólera,a meninxite, etc.

UNIDADE 3

95

Bacterias patóxenas:a) Staphylococcus aureus,b) Treponema pallidum,c) Mycobacterium tuberculosis,d) Vibrio chollerae,e) Salmonella typhi.

Robert Koch (1843-1910)descubriu o bacilo da tu-berculose.

a) b)

c) d)

e)

Os seres vivos

96

Enfermidades producidas por bacterias Enfermidades producidas por virus

Bacteria Enfermidade Virus Enfermidade

Bacillus anthracis Ántrax (carbunco) Virus A, B e C dagripe

Gripe, bronquite, pneumonía

Clostridiumbotulinum

Botulismo Virus da parotidite Parotidite, meningoencefalite

Clostridium tetani Tétano Rinovirus Arrefriado común

Corynebact.diphtheriae

Difteria Poliovirus Poliomelite

Escherichia coli Diarrea Virus do sarampelo Sarampelo

Legionella

pneumophila

Enfermidade do lexionario Virus parainfluenza Arrefriado común, bronquite

Mycobacterium

leprae

Lepra Virus da rubéola Rubéola

M. tuberculosis Tuberculose Virus da varicela-zoster

Varicela, herpes-zoster

Salmonella sp. Salmonelose,Gastroenterite

Virus da hepatitetipos A e B

Hepatite A e B

Salmonella typhi Febres tifoideas Virus hepatite non

A-non B

Hepatite C

Treponema pallidum Sífilis Virus da hepatitetipo D

Hepatite delta

Mycoplasmapneumoniae

Pneumonía Papilomavirushumano

Verrugas

Vibrio cholerae Cólera Virus da rabia Rabia (hidrofobia)

Neisseriagonorrhoeae

Gonorrea Virus do herpessimple

Herpes labial

Staphylococcusaureus

Pneumonía, infeccións dopel, meninxite

VIH SIDA

Neisseriameningitidis

Meninxite Adenovirus Arrefriado común,pneumonía

Enfermidades producidas por fungos Enfermidades producidas por protozoos

Fungo Enfermidade Protozoo Enfermidade

Candida albicans Candidiase Entamoebahistolytica

Amebiase

Microsporumandouni

Tiña Trypanosomagambiensis

Enfermidade do sono

Algunhas enfermidades producidas por virus, bacterias, fungos e protozoos.

Os microorganismos patóxenos pódense transmitir poloaire, por contacto humano, con animais ou con plantas, ouben a través da auga e dos alimentos.

A OMS (Organización Mundial da Saúde) declaraanualmente miles de casos de enfermidades de orixemicrobiano causadas pola contaminación de alimentose estímase que tan só reflicten o 10 % dos casos que seproducen. Máis do 50 % dos casos rexistrados en Españasobre este tipo de enfermidades débense á Salmonella.

Son moitas as circunstancias que favorecen a contami-nación alimentaria. En moitos casos débese á contamina-ción microbiolóxica, pero noutros é producida polos resi-duos de medicamentos veterinarios ou por aditivos utiliza-dos na alimentación de animais, contaminantes existentesno ambiente, produtos de transformacións tecnolóxicas, etc.

Pero tamén é preciso considerar a propia complexidadeda cadea alimentaria e a falta de rigorosidade de moitosconsumidores na manipulación dos alimentos. Medianteunha boa manipulación podemos contribuír a impedir a pro-liferación das bacterias e, polo tanto, a manter a hixiene.

O Clostridium botulinum é o máis resistente dos micro-organismos que intoxican os alimentos, polo que na indus-tria de enlatado cúmprense os requirimentos básicos paradestruílo (esterilización durante 2,8 minutos a 121,1 0C). Atoxina botulina é extremadamente letal para o ser humano(destrúese por exposición durante 10 minutos a calorhúmido a 100 0C).

UNIDADE 3

97

Axente Tempo deincubación (h)

Cadro clínico Duración daenfermidade

Salmonella sp. 6-72

(Xeralmente 12-36)

Diarrea, dor abdominal, vómitos

e febre.

Varios días -

3 semanas

Staphylococcus

aureus

1-6

(Xeralmente 2-4)

Náuseas, vómitos, dor

abdominal, deshidratación ebaixa temperatura.

1-2 días

Clostridiumperfringens

8-22(Xeralmente 12-18)

Diarrea, dor abdominal. 1-2 días



Vertixes, dor de cabeza, visióndobre, sequidade de boca e

gorxa, incapacidade de falar,diarrea aguda e vómitos.Falecemento por parálise dos

centros respiratorios.

3-7 días noscasos mortais

Bacillus cereus 6-16 Ataque agudo náuseas,

vómitos, diarrea.

Non pasa de

24 h

Escherichia coli 12-72

(Xeralmente 12-24)

Dor abdominal, vómitos, diarrea,

febre.

3-5 días

Vibrio

parahaemolyticus

12-24 Dor abdominal, febre, vómitos,

diarrea

1-7 días

Campylobacter 72-120 Febre, diarrea persistente. 1-10 días

Os alimentos pódense protexer da acción dos microor-ganismos engadíndolles substancias ácidas que impiden asúa proliferación. O vinagre, que contén ácido acético, é uningrediente moi utilizado nas conservas. As froitas taménconteñen ácidos que impiden o desenvolvemento dosmicroorganismos que se nutren cos seus azucres.

Os ácidos poden aparecer nun determinado momentonos alimentos e exercer a súa acción protectora. É o quesucede co leite, que transformado en iogur consérvasedurante moito máis tempo.

Para combater as enfermidades infecciosas débensereforzar os mecanismos inmnunitarios e tomar medidas deprevención como poden ser a xeneralización de hábitos dehixiene. Moitas infeccións evítanse destruíndo os xermescon calor, como se fai nas técnicas de esterilización e pas-teurización.

Os axentes antibacterianos e antifúnxicos que utili-zamos para tratar as enfermidades infecciosas extráensede determinados fungos (son os chamados antibióticos)ou de bacterias, ou ben obtéñense por síntese química.

As enfermidades bacterianas trátanse con antibióticos.Pero o abuso destes compostos nos últimos anos favore-ceu o desenvolvemento de cepas de bacterias resistentesá súa acción.

Os antibióticos son compostos químicos sintetizadospor algúns fungos que teñen a particularidade de eliminarou inhibir o crecemento doutros microorganismos.

Os seres vivos

98



Salmonella sp. 6-72

(Xeralmente 12-36)


e febre.

Varios días -

3 semanas

Staphylococcus

aureus

1-6

(Xeralmente 2-4)



1-2 días











vómitos, diarrea.

Non pasa de

24 h


(Xeralmente 12-24)


febre.

3-5 días

Vibrio

parahaemolyticus


diarrea

1-7 días




Salmonella sp. 6-72

(Xeralmente 12-36)


e febre.

Varios días -

3 semanas

Staphylococcus

aureus

1-6

(Xeralmente 2-4)



1-2 días











vómitos, diarrea.

Non pasa de

24 h


(Xeralmente 12-24)


febre.

3-5 días

Vibrio

parahaemolyticus


diarrea

1-7 días


Enfermidades bacterianas transmitidas polos alimentos.

O Bacillus anthracis, bacteria cau-sante do ántrax (carbunco), foi uti-lizado como arma biolóxica.

Caracterízanse por ter unha toxicidade selectiva, é dicir,superior para os microbios patóxenos que para os ani-mais, plantas ou seres humanos. Na actualidade existennumerosos antibióticos de orixe natural ou de síntese(penicilinas, estreptomicina, ampicilinas, tetraciclinas,etc.).

Microorganismos útiles

Son numerosos os casos de microorganismos benefi-ciosos tanto para o ser humano como para os animais e asplantas.

As algas unicelulares e as cianobacterias forman partedo fitoplancto (conxunto de organismos fotosintetizado-res que flotan nas augas de ríos, lagos e mares), queconstitúe o primeiro elo nas cadeas tróficas dos ecosiste-mas acuáticos.

As bacterias e fungos son organismos descompoñe-dores.Viven sobre restos orgánicos de animais e vexetais,descompoñéndoos e transformando a materia orgánica eninorgánica. Deste xeito a materia recíclase nos ecosiste-mas.

Moitos microbios viven habitualmente na nosa pel, nacavidade oral, no aparello dixestivo ou non tracto respira-torio. Son a nosa “flora normal”.

Unha persoa sa vive en harmonía coa súa flora micro-biana normal, que lle axuda a protexerse da invasión dou-tros microorganismos. As especies de bacterias e fungosque a constitúen dependen de diversos factores, como adieta, as condicións sanitarias, os hábitos hixiénicos, etc.Por exemplo, os lactobacilos son microorganismos comen-sais que se encontran con frecuencia no intestino de per-soas que consumen gran cantidade de produtos lácteos.

UNIDADE 3

99

16. A maior parte dos microorganismos son beneficiosos. Existen virus beneficiosos?

17. Entre as seguintes enfermidades, cales non son producidas por virus?: rabia, gripe,sífilis, cólera, sarampelo, tuberculose, poliomielite.

No tubo dixestivo do ser humano e de moitos animaisviven de forma simbiótica os microorganismos da chama-da “flora intestinal”, encargada de sintetizar certas subs-tancias, como a vitamina K, que son absorbidas polo orga-nismo. Nalgúns animais estes microbios simbióticos facili-tan a dixestión da celulosa.

Entre os máis de 100 000 microorganismos que existen,só uns centenares teñen utilidade industrial, sendo apre-ciados porque con eles se elaboran algunhas substanciasque non se poden obter de maneira fácil ou barata poroutros métodos.

Co desenvolvemento da biotecnoloxía é cada vez maioro interese polos microorganismos, especialmente polassúas aplicacións na industria farmacéutica e alimentaria,na medicina, na gandería ou na agricultura.

Os fungos son moi importantes na industria farma-céutica xa que deles se obteñen antibióticos. A penicilina,o antibiótico máis coñecido, é sintetizada polo fungoPenicillium. Foi descuberta por A. Fleming en 1929 e expe-rimentouse cun gran éxito na Segunda Guerra Mundial,empregándose para tratar múltiples enfermidades infec-ciosas.

Os lévedos utilízanse en fermentacións de intereseindustrial, por exemplo, para a fabricación de pan e bebi-das alcohólicas.

As bacterias utilízanse nas fermentacións do leite paraobter iogur e outros derivados lácteos, pero tamén paraobter outros produtos de interese industrial.

Os fungos tamén son a base de fermentacións de pro-dutos alimenticios, como os queixos, ou fonte de substan-cias como encimas, ácidos orgánicos, etc.

Os queixos son produtos derivados do leiteobtidos pola acción de bacterias e fungos.

Os seres vivos

100

Do mofo Penicillium obtense o an-tibiótico penicilina.

Microorganismos de interese industrial.

Tamén son útiles os microorganismos na depuración deaugas residuais, no control da contaminación ou na loitabiolóxica para combater pragas de insectos.

A biorremediación é o uso de organismos vivos,como as bacterias, para resolver problemas de contami-nación ambiental. Utilízase no caso da contaminación porpetróleo nas costas ou “mareas negras”, pero tamén é útilpara eliminar algúns contaminantes específicos.

Non todos os contaminantes poden ser tratados por bio-rremediación. Os metais como o cadmio e o chumbo nonson absorbidos facilmente polos microorganismos. Outroscompostos sintetizados artificialmente, como os pesticidasclorados, poderían ser descoñecidos na natureza, polo queos microorganismos terían dificultades para metabolizalos.

Bacteria Produto

Lactobacillus,streptococcus

Iogur, produtoslácteos

Gluconobacter,acetobacter

Ácido acético

Bacillus Antibióticos,insecticidas

Clostridium Acetona e butanol

Corynebacteriumglutamicum

Lisina

Streptomyces Antibióticos

Lévedo Produto

Saccharomyces Bebidas alcohólicas

Saccharomycesellipsoideus

Viño

Saccharomyces cerevisae Cervexa

Sacharomyces cidrii Sidra

Saccharomyces cerevisae Pan

Fungo Produto

Penicillium Penicilina

Aspergillus Níger Ácido cítrico

UNIDADE 3

101

Ensaios de biorremediación nacosta galega afectada pola mareanegra do Prestige, utilizando bac-terias degradantes de hidrocarbu-ros. Agréganse nutrientes (fósforo,nitróxeno) para estimular o desen-volvemento das bacterias degra-dantes autóctonas ou ben introdú-cense microorganismos alleos oumodificados xeneticamente.

Para rexenerar algunhas áreas da costa galega afecta-das pola marea negra do Prestige utilizáronse con éxitobacterias degradantes de hidrocarburos, especialmentenas zonas de máis difícil acceso.

A fermentación

A fermentación podemos considerala como unha respi-ración incompleta que realizan as bacterias e os lévedospara obter enerxía. Trátase dun proceso catabólico seme-llante á respiración celular pero sen a presenza do osíxe-no (respiración anaerobia).

Fermentación alcohólica: os lévedos da panificación.

A fermentación alcohólica débese á acción dos léve-dos sobre a glicosa cando non dispoñen de osíxeno, pro-ducindo alcohol e dióxido de carbono. O lévedoSaccharomyces pode transformar a glicosa en alcohol esubstancias “volátiles”. Segundo o tipo de nutrientes, decepas (variedades de lévedo) e de substancias volátilesproducidas, obtéñense diferentes produtos como viños,cervexas, sidra, pan, etc.

Na fermentación acética o viño transfórmase en vina-gre (ácido acético) por acción dos lévedos e dunha bacte-ria (Acetobacter) que aparece espontaneamente cando oviño está exposto ao aire.

A fermentación láctica é producida por bacterias (comoLactobacillus bulgaricus ou Streptococus termophilus) que

Glicosa → Alcohol (etanol) + CO2 + Enerxía

Os seres vivos

102

18. Por que as reaccións químicas que provocan descomposición de alimentos se pro-ducen con máis lentitude a temperaturas inferiores?

Mediante a fermentación alcohóli-ca o lévedo Saccharomyces trans-forma a glicosa en alcohol etílico.

UVAglicosa

VIÑOalcohol

etílico

VINAGREácido acético

Fermentaciónalcohólica

Saccharomyces

FermentaciónacéticaAcetobacter

transforman a lactosa do leite en ácido láctico. Este tipo defermentación ten unha gran repercusión económica xa queé a base para a fabricación de produtos lácteos: queixos,iogures, etc.

A fermentación pútrida ou putrefacción prodúcesecando as bacterias actúan sobre proteínas, en lugar de gli-cosa. Se actúan sobre restos de vexetais orixínase a fer-mentación butírica.

Por fermentación obtéñense ademais diversos produtosque son utilizados na fabricación de tintas, colorantes,plásticos, etc. Pódense obter tamén encimas (engádenseaos deterxentes para potenciar a acción limpadora), aditi-vos alimentarios (espesantes, emulxentes ou potenciado-res do sabor como o ácido glutámico), etc.

UNIDADE 3

103

Bacteria Lactobacillus, responsa-ble da fermentación láctica.

A fermentación en pequena escala

As tecnoloxías tradicionais contribúen significativamente á seguri-dade alimentaria, pero o progreso económico e cultural podería des-prazalas.

A fermentación é unha das biotecnoloxías aplicadas máis antigas, utilizouse paraconservar alimentos durante máis de seis mil anos. É unha técnica de conserva-ción de alimentos barata e fácil, e moi adecuada onde outros métodos son inac-cesibles ou non existen, como as conservas e a conxelación. A fermentación é unproceso que ocupa moita man de obra e require unha infraestrutura mínima epouca enerxía, ademais de que se integra ben na vida das aldeas das zonasrurais de moitos países en desenvolvemento.

A fermentación mellora o contido nutritivo dos alimentos pola biosíntese das vitaminas, os aminoácidosesenciais e as proteínas, ao volver máis dixeribles as proteínas e as fibras, proporcionar máis micronu-trientes e degradar os factores antinutritivos. Tamén proporciona calorías ao converter substratos inade-cuados para o consumo humano en alimentos inocuos. Os métodos de fermentación melloran a inocui-dade dos alimentos ao reducir os compostos tóxicos como as aflatoxinas e os cianóxenos e producir fac-tores antimicrobianos como ácido láctico, bacteriocinas, dióxido de carbono, auga osixenada e etanol, quefacilitan a inhibición ou eliminación dos patóxenos dos alimentos. Tamén se informou de que os alimentosfermentados teñen propiedades terapéuticas.

A fermentación, ademais das súas virtudes nutritivas, de inocuidade e conservación, enriquece a dieta através da produción dunha variedade de sabores, texturas e aromas. Prolonga a duración dos alimentosao tempo que reduce o consumo de enerxía necesario para preparalos. A produción de alimentos fer-mentados tamén é importante para sumar valor ás materias primas agrícolas e así proporciona ingresose crea empregos.

Departamento de Agricultura da FAO.(Organización das Nacións Unidas para a Agricultura e a Alimentación).

http://www.fao.org/ag/es

A iuca é a base denumerosos produtosfermentados en Áfri-ca e América Latina.

4. Os seres vivos e a súa diversidade

Os seres vivos caracterízanse pola súa gran diversida-de. Coñécense máis de dous millóns de especies, moitosxa se extinguiron e quedan aínda outros por descubrir.Desde a antigüidade o ser humano intentou clasificalos, ásveces con criterios pouco científicos.

Taxonomía: categorías taxonómicas e nomenclaturabinomial

Aristóteles (350 a. de C.) clasificou as plantas en árbo-res, arbustos e herbas, e os animais en animais sen san-gue e con ela, clasificación que se mantivo ata o desen-

Os seres vivos

104

19. O lactobacillus brevis causa unha vigorosa fermentación no ketchup e produtosenlatados similares, acompañada da formación de gas. De onde procede este gas?


21. Indica que microorganismos realizan os procesos seguintes:

a) Descompoñer a materia orgánica.

b) Producir iogur.

c) Producir vinagre.

d) Sintetizar penicilina.

22. Le o artigo anterior e responde á seguinte cuestión sobre o mesmo. Segundo oDepartamento de Agricultura da FAO, por que as fermentacións melloran os ali-mentos?

Produto Tipo deorganismo

Nome doorganismo

Tipo defermentación

Viño Lévedo Saccharomyces

ellipsoideus

Alcohólica

Pan

Cervexa

Sidra

Iogur

volvemento da taxonomía, ciencia que estuda a clasifica-ción xerárquica dos seres vivos.

Séculos máis tarde, o naturalista sueco Carl von Linneo(1701-1778) estableceu uns criterios taxonómicos basea-dos en semellanzas e diferenzas entre os seres vivos, osdos vexetais na obra “Species Plantarum” e os dos ani-mais en “Sistema Naturae”.

Linneo creou unha serie de categorías taxonómicasque, de maior a menor, son as seguintes: reino, tipo, clase,orde, familia, xénero, especie.

O reino é o taxon de maior categoría e a especie amenor, de xeito que o reino comprende varios tipos, untipo varias clases, unha clase varias ordes, e así sucesi-vamente. Existen ademais subdivisións destes taxons (porexemplo, superorde ou subfamilia).

Para nomear unha especie Linneo creou a nomencla-tura binomial, que consta de dúas palabras de raíz latinaou grega. A primeira, con letra maiúscula, corresponde aoxénero e a segunda a especie. Por exemplo, o nome cien-tífico do carballo é Quercus robur.

Clasificación do carballo e do ser humano.

A clasificación dos seres vivos máis aceptada compren-de cinco grandes grupos: moneras, protoctistas, fungos,metafitas e metazoos. As metafitas son as plantas plurice-lulares verdes que coñecemos como vexetais, os metazo-os son todos os animais pluricelulares.

Reino Metazoos Metafitas

Tipo Vertebrados Espermafitas

Clase Mamíferos Dicotiledóneas

Orde Primates Fagales

Familia Homínidos Fagáceas

Xénero Homo Quercus

Especie Homo sapiens Quercus robur

Nome Home Carballo

UNIDADE 3

105

Carl von Linneo, naturalistado século XVIII.

Clasificación dos seres vivos.

Teorías da evolución dos seres vivos

Antigamente pensábase que os seres vivos xurdiron porcreación divina. As teorías creacionistas, baseándose enprincipios relixiosos, dicían que un ser divino creou o uni-verso e a todos os seres que nel habitan.

Os seres vivos

106

MONERAS Bacterias

Protozoos

Fungos inferioresPROTOCTISTAS

Algas unicelulares e pluricelulares

FUNGOS Fungos

Briofitas (musgos)

Pteridófitas (fentos)METAFITAS (plantas)

Espermatófitas

Poríferos (esponxas)

Celentéreos (medusas, apegóns)

Platihelmintos (tenias, planarias)

Nematodos (triquina, lombrigas intestinais)

Anélidos (miñocas,vermes mariños, sambesugas)

Moluscos (gasterópodos, bivalvos, cefalópodos,etc.)

Artrópodos (arácnidos, crustáceos, insectos,quilópodos, diplópodos)

Equinodermos (estrelas de mar, ourizos de mar,ofiuras, holoturias, lirios de mar)

METAZOOS (animais)

Cordados (vertebrados: peixes cartilaxinosos eóseos, anfibios, réptiles, aves, mamíferos)

23. Ordena de maior a menor as seguintes categorías taxonómicas: xénero, tipo, orde,familia, reino, especie, clase.

24. Se clasificamos os seres vivos pola súa capacidade de voar, poderiamos coñecer oseu parentesco ou a súa orixe?

As teorías fixistas, completando as anteriores, consi-deraban que as especies se mantiveron invariables desdea súa creación.

A partir do século XVII, aínda con prexuízos creacionis-tas, comezouse a dubidar sobre a invariabilidade dosseres vivos. Mentres que científicos da talla de Linneo(1707-1778) seguían sendo creacionistas, outros opoñían-se a esta teoría. Así Buffon (1707-1788) dicía que as espe-cies sucedíanse unhas a outras por dexeneración (porexemplo o mono dexenera a partir do home).

Jean Baptiste Lamarck (1744-1829), catedrático deZooloxía en París, formulou unha das primeiras teoríasevolucionistas.

Na súa obra “Filosofía zoolóxica” Lamarck afirma que “afunción crea o órgano” é dicir, que os seres vivos, parasobrevivir nun ambiente determinado, desenvolven máisdeterminados órganos, dexenerando aqueles que non uti-lizan. Ademais o cambio producido neses órganos é trans-mitido á descendencia.

Para comprender o lamarckismo podemos consideraro caso das xirafas, que actualmente teñen o colo longopero en épocas remotas tíñano curto. Segundo Lamarck,debido á escaseza de herba, as xirafas irían aumentandoa lonxitude do colo progresivamente intentando alcanzaras follas das árbores que lles poderían servir de alimento.Este novo carácter, a lonxitude do colo, sería transmitidoaos seus descendentes.

Evolución da xirafa segundo o lamarckismo.

UNIDADE 3

107

25. Se lle cortamos o rabo a unha parella de cans, os fillos nacerán con rabo ou sen el?

Lamarck, científico evolu-cionista do século XVIII.

Charles Darwin (1809-1882) e Alfredo Wallace (1823-1913), tamén defensores da evolución dos seres vivos,enunciaron a Teoría da selección natural, na que defen-den que as especies presentan unha gran variabilidade eque derivan unhas das outras por selección natural, é dicir,que sobreviven só aquelas que están mellor adaptadas aomedio.

Mentres que Linneo conseguiu ordenar sistematica-mente os seres vivos, Darwin intentou coa súa teoría bus-car unha explicación a esa orde.

Para comprender o darwinismo podemos considerarde novo o caso das xirafas. Segundo Darwin, existiríantanto xirafas de colo curto como de colo longo. Candoescaseou a herba, só as de colo longo puideron sobrevivirxa que podían alcanzar as follas das árbores, que era aúnico alimento dispoñible. A natureza seleccionaría ásxirafas de colo longo porque estaban máis adaptadas ásnovas condicións ambientais.

Evolución da xirafa segundo o darwinismo.

O darwinismo é a teoría evolutiva máis aceptada, aíndaque presenta algunhas lagoas xa que non explica certosmecanismos da evolución dos seres vivos. Porén, a partirde mediados do século XX, os novos coñecementos dexenética, bioquímica, paleontoloxía, etc., permitiron o des-envolvemento do neodarwinismo, como complemento econfirmación da teoría de Darwin.

Os seres vivos

108

26. Considerando a teoría da selección natural, que individuos terán maior éxito bioló-xico, aqueles que teñen moitos descendentes ou aqueles que viven moito tempo?

27. É frecuente en Galicia unha ave limícola chamada mazarico, que presenta un bicolongo e curvo e que visita as marismas cando baixa a marea para alimentarse dosvermes que viven no limo. Explica o desenvolvemento do bico do mazarico segun-do Lamarck e segundo Darwin.

Charles Darwin, científicoevolucionista do séculoXIX autor da Teoría da se-lección natural.

Probas da evolución

Existen numerosas probas da tería da evolución quepodemos clasificar en paleontolóxicas, anatómicas,embriolóxicas e bioxeográficas.

a) Probas paleontolóxicas. Baséanse no estudo dosfósiles, que son restos orgánicos ou impresións deorganismos doutras épocas xeolóxicas e que puide-ron conservarse porque se foron transformando enmateria mineral.

Os fósiles son característicos de cada época e pro-porciónannos información de como foron variando osseres vivos. Se estudamos fósiles sucesivos ao longodo tempo, podemos reconstruír a evolución dunhaespecie concreta.

b) Probas anatómicas. Baséanse en estudos de ana-tomía comparada entre diferentes organismos.

Denomínanse órganos homólogos a aqueles queteñen a mesma orixe evolutiva pero que o seu aspec-to ou función é diferente. Por exemplo, se considera-mos as extremidades superiores do morcego, dabalea, do cabalo e do home, observaremos que sonórganos homólogos, coa mesma orixe pero con fun-ción diferente, é dicir, que a evolución é diverxente.

Denomínanse órganos análogos aqueles que teñendiferente orixe evolutiva pero o mesmo aspecto oufunción semellante. Por exemplo, se consideramosas ás dun morcego, dunha gaivota e dun insecto,observamos que son órganos análogos, con diferen-te orixe pero coa mesma función, é dicir, que a evo-lución é converxente.

c) Probas embriolóxicas e bioquímicas. As embrioló-xicas baséanse no estudo comparado do desenvol-vemento embrionario de especies diferentes e asbioquímicas no estudo de proteínas e do ADN.

d) Probas bioxeográficas. Baséanse no estudo da dis-tribución xeográfica das especies. Se dúas rexiónsestán moi separadas xeograficamente, a súa flora efauna é diferente debido a que evolucionaron sepa-radamente, aínda que tiveran un antepasado común.

UNIDADE 3

109

Probas paleontolóxicas da evolu-ción do cabalo dende o Eoceno(50 m.a.) ata a actualidade.

Órganos homólogos: pata de oso,á de aguia e aleta de manatí.

Órganos análogos: ás de morcegoe de bolboreta.

Evolucións converxente e diver-xente.

A evolución da especie humana

O ser humano pertence á orde dos Primates e á super-familia Hominoideos, o mesmo que os monos antropomor-fos (orangután, chimpancé e gorila), animais cos quegarda maior relación filoxenética.

Clasificación dos primates.

Os seres vivos

110

Orde Suborde Superfamilia Familia Xénero Especie Nome

Lemuroideos Lemúridos Lemur Lémure

Prosimios Tarsioideos Tarsio Tarsio

Platirrinos (Monos do

novo mundo)

Cercopitecos MacacoCercopitécidos

Colobinos Langur

Hilobátidos Hylobates Xibón

Pongo Orangután

Pan ChimpancéPóngidos

Gorilla Gorila

A. robustus

Australopithecus A. africanus

(Fósiles)

H. habilis

H. ergaster

H. erectus

H. antecessor

HomoNeanderthalensis

(Fósiles)

Primates

Antropoides

Catarrinos

(monos do

vello

mundo)

Hominoideos

Homínidos

Homo

Homo sapiens Home

28. Entre os seguintes pares de órganos, indica cales son análogos e cales homólogos:

a) Á de saltón / Á de aguia.

b) Pata de lebre / Pata de saltón.

c) Á de morcego / Pata de lebre.

d) Á de morcego / Aleta de balea.

29. Das parellas de órganos da actividade anterior, indica se corresponden a unha evo-lución converxente ou diverxente.

Os monos antropomorfos actuais e os homínidos teñenantepasados comúns, pero hai uns 10 millóns de anosseparáronse as dúas ramas. Da familia homínidos coñé-cense dous xéneros: Australopithecus e Homo, do quena actualidade o Homo sapiens é o único representante.

Podemos diferenciar tres procesos fundamentais naevolución humana:

- A adquisición da marcha bípede.- A liberación das mans.- O desenvolvemento do cerebro.

Para adquirir a posición erecta e a marcha bípede, pro-ducíronse modificacións na pelve e na columna vertebral.A liberación das mans permitiu o desenvolvemento denovas habilidades e a maior complexidade do cerebrofavoreceu o incremento da intelixencia.

Considéranse do xénero Homo todos aqueles homíni-dos que fabricaban as súas ferramentas.

A especie máis antiga deste xénero é o Homo habilis,que viviu en África hai mais de 2 millóns de anos. Tiñaunha capacidade craniana de ata 700 c.c. e camiñaba enposición bípede. Fabricaba utensilios de pedra e de ósomoi elementais.

O Homo ergaster, de 1,4 a 1,8 millóns de anos de anti-güidade, tiña unha capacidade craniana de 900 a 1 100c.c. e podía tallar as pedras polos dous lados, o que mos-tra a súa habilidade e capacidade de coordinación.

O Homo erectus descende do Homo ergaster, pero tenmaior capacidade cranial. Viviu en Asia e chegou a sercontemporáneo dos neanderthalensis. Coñecía o lume e asúa capacidade craniana chegaba aos 1 000 c.c.

O Homo antecessor foi descuberto en 1994 no xace-mento de Atapuerca (Burgos) por paleontólogos españois.Evolucionou en África e emigrou ata Europa hai un millónde anos, sendo o primeiro homínido europeo. Os Homoantecessor europeos deron orixe ao Home deNeanderthal, mentres que os que quedaron en África ori-xinaron ao Homo sapiens, que máis tarde emigraría taména Europa.

UNIDADE 3

111

Anatomía comparada de primates:plantas dos pés e palmas dasmans da especie humana actual edo chimpancé. Mostra a consolida-ción do pé como base para a posi-ción erecta no ser humano, así co-mo a relación do polgar cos de-mais dedos da man.

Australopithecus africanus (capa-cidade craniana 400 c.c.).

O Homo neanderthalensis viviu en Europa e Asiadesde hai uns 200 000 anos ata hai 30 000 anos. Eran bai-xos e corpulentos e moi parecidos ao home actual.Enterraban os mortos con ritos funerarios e manexabanutensilios máis elaborados. Conviviron cos Homo sapiensrecentemente chegados de África e foron desprazados poreles.

O Homo sapiens apareceu en África e estendeuserapidamente por Europa e Asia hai uns 40 000 anos, des-prazando aos neanderthalensis. Caracterízase polo domi-nio da linguaxe e un crecente desenvolvemento social ecultural.

Evolución dos homínidos (a partir do Homo ergaster).

Os seres vivos

112

30. Os chimpancés utilizan ramas para coller as froitas coas que se alimentan.Poderíase dicir que utilizan ferramentas?

LEMBRA:

§Nas reaccións químicas as substancias iniciais ou reactivos transfórmanse en novassubstancias ou produtos. Mediante reaccións químicas obtemos un gran número deprodutos de consumo.

§As reaccións endotérmicas reciben calor do medio, as exotérmicas ceden calor aomedio.

§ O xabón obtense transformando graxas e aceites mediante unha reacción químicachamada saponificación.

§Algúns produtos químicos de uso frecuente son perigosos para a nosa saúde e para omedio ambiente.

UNIDADE 3

113

§A combustión é unha reacción exotérmica mediante a que se obtén enerxía. Candoqueimamos combustibles fósiles liberamos á atmosfera enormes cantidades de CO2 egases contaminantes.

§O metabolismo é o conxunto de reaccións bioquímicas que ten lugar na célula. Podenser reaccións de degradación ou catabolismo e de síntese ou anabolismo. Arespiración celular é un proceso catabólico, mentres que a fotosíntese é un procesoanabólico.

§ Os glícidos, lípidos, proteínas e ácidos nucleicos están sometidos tanto a procesoscatabólicos como anabólicos.

§ Os microorganismos viven en todos os medios, soportando condicións ambientaisextremas.

§Os seres humanos vivimos rodeados de microbios dos que só unha pequena parte sonprexudiciais.

§Un microorganismo é patóxeno se causa enfermidades infecciosas noutros seres vivos.Os virus son sempre prexudiciais porque son parasitos intracelulares obrigados.

§Son numerosos os casos de microorganismos beneficiosos, tanto para o ser humanocomo para animais e plantas.

§A fermentación é unha respiración incompleta que realizan os microorganismos paraobter enerxía.

§As fermentacións de maior interese industrial son a alcohólica, a acética e a láctica.

§ Os seres vivos clasifícanse utilizando categorías taxonómicas. Para nomear unhaespecie utilízase unha nomenclatura binomial.

§ A teoría evolucionista de Lamarck pode resumirse na frase: “a función crea oórgano”. Darwin enunciou a teoría evolucionista da selección natural.

§ Existen probas paleontolóxicas, anatómicas, embriolóxicas e bioxeográficas daevolución dos seres vivos.

§ Os homínidos temos antepasados comúns co resto dos primates, pero a nosaevolución foi diferente. O Homo sapiens europeo descende do Homo antecessor,descuberto no xacemento de Atapuerca.

114

ECOLOXÍA

Camiñar por un fermoso lugar natural, sentir o canto das aves, o ruído dos ani-mais, do vento e da auga, son algunhas das emocións máis reconfortantes quepodemos experimentar. Cada paisaxe ofrécenos unha gran diversidade de seres eelementos, mais, detivémonos algunha vez a observar os seus compoñentes?Reflexionamos nalgunha ocasión sobre as interrelacións que existen entre os seuscompoñentes?

Que é a ecoloxía?

No noso entorno existen moitos lugares que teñen diferentes características, quecondicionan a vida dos organismos e dos grupos de seres vivos que habitan neles.Eses animais e plantas foron adaptándose pouco a pouco ás condicións ambien-tais do medio que os rodea e á influencia dos outros seres vivos cos que conviven.

En xeral, ningún animal ou vexetal pode sobrevivir independentemente do seumedio porque nel atopa as condicións que necesita para realizar as súas activida-des vitais. Todos os seres vivos dependen doutros organismos e do medio no quese desenvolven. Establécense así relacións complexas que fan necesaria a exis-tencia duns para a supervivencia dos outros.

Ademais, o ser humano intervén nestas relacións de dependencia, forma partedo conxunto dos seres vivos coas mesmas limitacións cás outras especies e inter-vén con incrible intensidade nas comunidades de seres vivos e no medio, alteran-do gravemente o equilibrio da natureza.

A ciencia que estuda esas relacións entre os seres vivos, así como entre estese o medio ambiente é a ecoloxía, que recibe o seu nome da palabra grega oikos,que significa “o lugar onde se vive”


115


1. Interacción entre os seres vivos e o medio ambiente .................................... 116

2. Os biomas terrestres ...................................................................................... 120- Os factores climáticos .................................................................................. 120- A topografía .................................................................................................. 122- O solo ............................................................................................................ 122- Os grandes biomas ...................................................................................... 125

3. Os biomas acuáticos ...................................................................................... 128- Os organismos acuáticos .............................................................................. 129

4. Adaptacións dos seres vivos ao medio .......................................................... 130- Adaptacións dos animais ao medio acuático ................................................ 131- Adaptacións das plantas ao medio acuático ................................................ 132- Adaptacións dos animais ao medio terrestre ................................................ 132- Adaptacións dos animais ao medio aéreo .................................................... 133- Adaptacións das plantas ao medio terrestre ................................................ 133

5. Relacións intraespecíficas e interespecíficas .................................................. 134- Relacións intraespecíficas ............................................................................ 134- Relacións interespecíficas ............................................................................ 136

6. Os ecosistemas .............................................................................................. 137- Compoñentes dun ecosistema .................................................................... 138- Tipos de ecosistemas .................................................................................. 138

7. Relacións tróficas ............................................................................................ 139- A materia e a enerxía no ecosistema .......................................................... 139- Cadeas tróficas ............................................................................................ 140- Redes tróficas .............................................................................................. 142- Pirámides alimentarias .................................................................................. 143- Produtividade dun ecosistema ...................................................................... 144

8. Ciclos da materia ............................................................................................ 145- Fluxo da enerxía .......................................................................................... 146- Ciclo da auga ................................................................................................ 146- Ciclo do carbono .......................................................................................... 147- Ciclo do nitróxeno ........................................................................................ 148- Ciclo do fósforo ............................................................................................ 149

9. Evolución dos ecosistemas ............................................................................ 151- Sucesións ecolóxicas .................................................................................... 151

10. O impacto do ser humano nos ecosistemas .................................................. 154- Contaminación do aire .................................................................................. 154- Contaminación da auga ................................................................................ 157- Contaminación do solo ................................................................................ 158- As aglomeracións urbanas ............................................................................ 159- A perda da biodiversidade ............................................................................ 160

Os seres vivos

116

1. Interacción entre os seres vivos e omedio ambiente

A ecoloxía é a ciencia que estuda as relacións entre osseres vivos e a relación entre eles e o medio ambiente.Para o estudo da ecoloxía establecemos diferentes niveisde organización que se relacionan seguidamente:

- Individuo. Os seres vivos, considerados individual-mente, constitúen o primeiro nivel de organización.Unha gaivota, un carballo ou unha formiga son indi-viduos.

- Hábitat. O espazo que ocupa un individuo.

Algúns temas abordados pola Ecoloxía.

- Poboación. Conxunto de individuos da mesma espe-cie que comparten o mesmo espazo. Área: lugar queocupa a poboación.

- A biocenose ou comunidade. Conxunto de poboa-cións que viven nun mesmo espazo ou área determi-nados. Así, por exemplo, nunha charca convivenalgas, insectos, anfibios, peixes, etc. O conxunto depoboacións que viven nesa charca constitúe a súabiocenose ou comunidade.

UNIDADE 4

117

- Biótopo. O espazo no que vive unha comunidade oubiocenose.

- Ecosistema. O nivel máis completo de organización.Está constituído pola biocenose e o biótopo. Noexemplo citado da charca, o ecosistema estará cons-tituído polo medio acuático, en contacto co solo e oaire, e a comunidade que o habita.

Algúns elementos implicados nos ecosistemas.

Os seres vivos

118

Todos os ecosistemas, polo tanto, dispoñen de doustipos de compoñentes:

- Compoñente abiótico: Compoñente non vivente.

- Compoñente biótico: Compoñente vivo.

O compoñente abiótico está formado polas substanciasminerais, gases, factores climáticos, etc., que inflúenamplamente nos organismos. O compoñente biótico estáformado polo conxunto de seres vivos que viven no eco-sistema.

Outros conceptos axúdannos tamén a entender as rela-cións dentro dos ecosistemas.

- Nicho ecolóxico de cada especie. É a posición queocupa unha especie dentro de cada comunidade.Depende do conxunto de mecanismos que utilizapara conseguir o seu alimento e do seu grao de tole-rancia fronte aos factores ambientais. A relaciónentre un predador concreto e as súas presas é unexemplo de nicho ecolóxico. Por exemplo, nun eco-sistema concreto, unha cobra está adaptada a unhascondicións de temperatura, iluminación, vexetación,etc. Ademais, aliméntase de pequenos roedores e, ásúa vez, pode ser comida por unha aguia. O seu nivelde tolerancia aos factores ambientais e as súas rela-cións e posición respecto dos outros seres vivos for-man o nicho ecolóxico da cobra nese ecosistemaconcreto.

- Factores limitantes. Son os factores aos que os seresvivos teñen un grao de tolerancia máis estreito e queimpoñen máis restricións para a supervivencia. Porexemplo, a falta de precipitacións nun deserto limitaa existencia de plantas.

- Rango óptimo de tolerancia a un factor ambiental. Éo nivel dese factor ambiental (luz, humidade, salini-dade, temperatura, etc.) no que unha especie enconcreto se desenvolve con maior abundancia ouactividade.

UNIDADE 4

119

A poboación de kril na Antártida descende un 80 % desde 1976

O kril é un pequeno animal mariño seme-llante ao camarón que vive na Antártida eque serve de alimento a baleas e pingüíns.Así, a falta de kril pode afectar á poboacióndestas especies. A cantidade de kril reduciu-se nun 80 % desde 1970, segundo un estudopublicado na revista Nature, o pasado 5 deoutubro, por un grupo de investigadores bri-tánicos. Estes aseguran que a redución dekril pode explicar a caída no número de pin-güíns e baleas observado estes anos naszonas onde máis descendeu este alimento.

A escaseza do kril é un exemplo de comona ecoloxía todos os factores están encade-ados. Segundo explica en conversación tele-fónica o director do traballo, Angus Atkinson,do estudo británico antártico, “o descenso dekril parece estar relacionado cun quentamen-to da zona, o que diminuíu a capa de xeo,que á súa vez fai diminuír a poboación dunhaalga que medra baixo esta capa e da que sealimenta o kril. Atkinson afirma que o des-

censo de kril “é coherente co descenso debaleas e pingüíns observado na zona desdeos anos oitenta e para o que non había unhaexplicación clara”.

“Observamos que a poboación de krildependía da extensión que tivera a capa dexeo o inverno anterior á medición.” A penín-sula antártica é unha das zonas con máispoboación de kril. O estudo explica que atemperatura medrou 2,5 graos centígradosnos últimos cincuenta anos.

Atkinson e os seus colegas usaron datosexistentes de capturas de kril na zona desde1976 e, mediante imaxes de satélite, viron aextensión de xeo cada ano: “Son datos fia-bles e aínda que oscilan moito segundo oano, globalmente vese que houbo unha redu-ción do 80% na poboación desde que empe-zou o estudo”.

EL PAÍS, 17 de novembro de 2204.

1. Le o texto sobre a poboación de kril na Antártida e contesta a estas cuestións:

a) De que se alimenta o kril?

b) Por que diminuíu segundo esta investigación a súa poboación?

c) Que animais se alimentan de kril?

2. Une con frechas os factores que, de acordo con esta investigación, están relaciona-dos entre si:

- Quentamento da zona

- Diminución da poboación de algas

- Diminución da poboación de kril

- Diminución da poboación de baleas e pingüíns

3. Define os conceptos de individuo, hábitat, poboación e comunidade.

Os seres vivos

120

2. Os biomas terrestres

Pódense diferenciar dous grandes grupos de ecosiste-mas:

- Ecosistemas terrestres.

- Ecosistemas acuáticos.

Cada ecosistema posúe uns factores ambientais quecondicionan a vida dos seres vivos e unhas especiescaracterísticas.

De acordo con esas condicións ambientais e as espe-cies que habitan nelas, a superficie do noso planeta póde-se dividir en grandes rexións. Estas rexións chámanse bio-mas, que tamén se poden clasificar en:

- Biomas terrestres.

- Biomas acuáticos.

Entre os biomas terrestres e os acuáticos hai grandesdiferenzas e os factores que condicionan a vida nelestamén son moi distintos.

Nos biomas terrestres, os principais factores ambientaisque imos estudar son:

- Os factores climáticos

- A topografía

- O tipo do solo

Os factores climáticos

Os factores climáticos máis determinantes nos biomasterrestres son:

- A luz.

- A temperatura.

- A humidade.

- A chuvia (pluviosidade).

- O vento.

Ecosistemas terrestres e acuáticosen contacto.

UNIDADE 4

121

Os factores climáticos inflúen intensamente no tipo de vexeta-ción existente nun ecosistema. Na ilustración pode observarse adistribución de vexetación tipo en relación coa latitude e coa al-titude.

A luz é a enerxía necesaria para o funcionamento dosecosistemas. Como existen cambios diarios e estacionais,a cantidade de radiación non é sempre a mesma. Haivexetais que son de sol ou de sombra e tamén animais devida e costumes diúrnas ou nocturnas.

A temperatura é outro elemento importante no medioterrestre porque condiciona a humidade, os ventos, a pre-sión atmosférica; en resumo, o clima do lugar.

Os animais pódense clasificar segundo a súa capacida-de de regular a súa temperatura corporal:

- Endotermos: Posúen a capacidade de regular a súatemperatura corporal por mecanismos internos deprodución de enerxía: os mamíferos e as aves.

- Ectotermos: Non teñen mecanismos internos paracontrolar a temperatura. Dependen de fontes exter-nas de calor. Os invertebrados, os peixes, os anfibiose a maioría dos réptiles son animais ectotermos.

A capacidade de control da temperatura corporal per-mítelles aos mamíferos e ás aves colonizar hábitats pola-res e estar activos a moi baixas temperaturas. Lagarto tomando o sol.

Os seres vivos

122

A humidade. Os organismos do medio terrestre desen-volveron no proceso evolutivo diferentes estratexias eadaptacións para reter a auga ou evitar a súa perda.

Dependendo das súas necesidades de auga, os orga-nismos clasifícanse en:

- Acuáticos: por exemplo, os peixes.

- Higrófilos: que necesitan de moita humidade paravivir, como moitas especies de plantas.

- Mesófilos: organismos que se desenvolven en condi-cións medias de humidade e temperatura.

- Xerófilos: organismos adaptados a condicións extre-mas de sequidade, como os cactos.

A topografía

A topografía é a forma da superficie terrestre. Inflúennela a inclinación e a orientación das vertentes. Cando haimoita pendente, a auga da chuvia fai que a terra esvarecara a abaixo e o terreo vaia erosionándose.

- As vertentes coa orientación ao Sur teñen máis inso-lación: solainas.

- As orientadas ao Norte, chamadas sombrías, teñenmenos insolación: o solo é máis húmido e existe máisvexetación.

O solo

Aínda que se pode considerar como ecosistema en simesmo, o solo é tamén base dos ecosistemas terrestres.

Os solos proceden da meteorización das rochas super-ficiais e da acción dos seres vivos:

- Os factores ambientais atmosféricos disgregan arocha nai en partículas pequenas, constituíndo aparte mineral do solo xunto coa auga e o aire.

- As plantas e animais en descomposición aportan aosolo substancias constituíndo a parte orgánica; estamateria orgánica chámase humus.

Os cactos están adaptados a con-dicións de gran sequidade.

UNIDADE 4

123

Solos de diferentes ecosistemas.

Os organismos máis representativos do solo son:

- Bacterias e fungos: que descompoñen os restos deplantas e animais, e transforman a materia orgánicaen materia inorgánica.

- Protozoos: que se alimentan de bacterias, de fungose restos orgánicos.

- Vermes e colémbolos: que se alimentan tamén debacterias, fungos e restos de animais e plantas.

Os seres vivos

124

- Ácaros: que se alimentan de vermes. Algúns sonparasitos de insectos ou vertebrados.

- Cochinillas: que se alimentan de materias mortas.

- Insectos: aliméntanse de materia vexetal e de insec-tos.

- Arañas: aliméntanse de materias animais e de insec-tos.

- Caracois e lesmas: aliméntanse de fungos, follas,plantas e miñocas.

- Toupas: aliméntanse de insectos e vermes.

En xeral, os animais que viven no solo pódense clasifi-car en dous grupos:

- Animais hipoxeos: os que fan galerías.

- Animais epixeos: os que viven entre a follaxe e aspedras.

4. Que diferenza hai entre animais endotermos e ectotermos?

5. Clasifica os seguintes organismos en acuáticos, mesófilos e xerófilos: alga laminaria,sabina, sardiña, castiñeiro, cacto, musgo.

6. Explica brevemente o proceso de formación do solo.

7. Cal é o papel das bacterias e fungos no solo?

O eucalipto, unha árbore polémica

O eucalipto é unha arbore de folla perenne, orixinaria de Australia e Tasmania. A primeira noti-cia da súa chegada a España é de 1863. Un frade evanxelizador enviou unhas sementes á súafamilia de Tui. Chega a acadar alturas notables. O maior exemplar que se cita en España é o deChavin, na provincia de Lugo, con oitenta metros de altura e máis de seis de circunferencia nabase do tronco.

Comezou sendo unha árbore ornamental e para marcar lindes nos camiños e fincas, pero o seurápido crecemento favoreceu a súa expansión para a explotación madeireira.

Os ecoloxistas culpan a esta árbore de consecuencias moi negativas para o medio ambiente:

- Acidifica moito os solos.

- Consume unha gran cantidade de auga, afectando a pozos, fontes e augas superficiais.

- Empobrece o solo de nutrientes.

- Afecta á biodiversidade dos ecosistemas, eliminando a flora e fauna autóctonas.

UNIDADE 4

125

Os grandes biomas

No medio terrestre as variacións dos factores ambien-tais son moito máis acusados que no medio acuático.

Podemos distinguir nel os seguintes biomas:

- Zona de xeo. Caracterízase polo clima frío e seco.Atópase nas rexións polares. Hai especies comoosos, lontras, focas...

- Tundra. Invernos longos e fríos con neve abundante.Atópase nas rexións árticas. Hai musgos, liques,renos, zorros, osos polares, lebres árticas..

- Taiga. Invernos fríos e veráns suaves. Atópase enCanadá, Siberia e países escandinavos. Hai bosquesde coníferas, piñeiros e abetos. Entre os animais quea poboan están as lebres, os lobos, os linces...

- Favorece a erosión, especialmente nas plantacións sobre terreos inclinados.

Os estudos científicos sobre a súa acción no nivel de acidez do solo non son tan catastrofistas.Investigacións das universidades de Santiago e Vigo conclúen que, nese aspecto, o eucaliptonon afecta ao solo máis negativamente que as plantacións de piñeiros ou os bosques vellos decarballos, cando menos en solos como os de Galicia.

O seu efecto sobre o ciclo de auga é un dos máis facilmente comprobables. Como calqueraespecie de crecemento rápido, o eucalipto utiliza grandes cantidades de auga. As plantacións deEucalyptus globulus son capaces de desecar os terreos de cultivo próximos, sobre todo se a plu-viosidade non é elevada e afectar a pequenos regatos e pozos non moi profundos. De feito, unhadas razóns polas que empezou a cultivarse en España foi para desecar terreos pantanosos ondecriaban as larvas dos mosquitos que transmiten a malaria.

As plantacións de eucaliptos afectan claramente á riqueza en nutrientes do solo. As árbores cór-tanse antes de vinte anos, fronte a períodos moito máis longos nos bosques autóctonos. Nesenúmero de anos, os solos non teñen tempo de recuperarse. Este efecto é agravado pola accióndas augas nunha zona de precipitacións intensas como é Galicia.

Habería que considerar o eucalipto non como unha especie de repoboación senón como un cul-tivo máis que precisa que os solos sexan aboados cada vez que se realiza.

O eucalipto é moi eficaz na competencia con outras especies vexetais. Impide que medre amatagueira autóctona, efecto acrecentado pola limpeza que se adoita facer para favorecer a súaprodutividade. As súas follas e froitos non son apetecibles para a gran maioría dos animais, emesmo se reduce a poboación de lombrigas que removen e airean o solo. Só as abellas estánben adaptadas a eles, aproveitando o néctar das súas flores para producir un estupendo mel.

Por último, os eucaliptos poden chegar a causar serios problemas de erosión nos solos, sobretodo como consecuencia dos procedementos de semente. Elimínase habitualmente toda a vexe-tación previa, entra gran maquinaria, etc. Estes efectos acentúanse nos terreos inclinados.

Os seres vivos

126

- Bosque caducifolio. Atópase en rexións temperadasdo planeta, con invernos fríos e veráns cálidos.Caracterízase por un grao alto de humidade. Haiárbores de folla caduca, como o carballo e o casti-ñeiro, e animais coma os roedores, zorros, lobos,cervos e gran cantidade de aves.

- Pradería. En zonas de chairas de rexións tempera-das hai grandes extensións de herbáceas (gramíne-as) que alimentan a moitos herbívoros: grandesmamíferos, principalmente.

- Bosque mediterráneo. Situado en zonas onde osinvernos son suaves e os veráns son calorosos esecos. Hai árbores de folla perenne como as aciñei-ras ou a sobreira. Animais coma os coellos, xabarís,esquíos e réptiles.

- Deserto. Hai poucas precipitacións e fortes oscila-cións de temperatura entre o día e a noite.Escasísima vexetación na que predominan os cac-tos. Poucos animais resisten estas condicións extre-mas: camélidos, arácnidos, réptiles...

Mapa da zona ártica que mostra o iti-nerario migratorio dalgunhas aves.

Carnívoros america-nos de diferentes bio-mas.

UNIDADE 4

127

- Sabana. Zonas cálidas do planeta cunha estaciónseca e outra de chuvias. A vexetación predominanteson as plantas herbáceas. Poucas árbores. Animaisherbívoros como as gacelas, cebras, xirafas, e carní-voros como os leóns, os leopardos etc.

- Selva ecuatorial. Zonas a ambos lados do Ecuadorcon chuvias constantes. Vexetación exuberante enestratos a diferentes alturas con árbores de granporte. Animais coma os monos, paxaros, réptiles,insectos...

Os grandes biomas terrestres.

Bosque caducifolio galego.

8. Observa a ilustración de diferentes mamíferos americanos. Escribe o nome dalgúnsque poidan vivir:

a) No medio acuático.

b) Na sabana e no deserto.

9. Elabora un cadro sinóptico dos grandes biomas terrestres coas súas característicasfundamentais.

10. Observa a fotografía dunha típica paisaxe galega incluída máis arriba. En que biomaa clasificarías? Por que?

Os seres vivos

128

3. Os biomas acuáticos

No medio acuático, como ocorre no terrestre, os facto-res ambientais condicionan intensamente a vida dos seresvivos que se desenvolven nel. Os principais factoresambientais abióticos neste medio son: a luz, a salinidade,os gases disoltos na auga, a temperatura e a presiónhidrostática.

A luz. Nos mares e océanos diferéncianse estas zonas:zona eufótica ou fótica e zona afótica:

- Zona fótica: onde hai luz e viven os organismos foto-sintéticos. A luz chega ata os 100-200 metros de pro-fundidade. Nesta zona atópanse a maioría dos seresvivos, que reciben o nome de epipeláxicos.

- Zona afótica: ou sen luz. Esténdese a partir dos 1000metros. A determinada profundidade non hai pene-tración da luz e a escuridade é total. Hai moi poucasalgas e moi poucos animais.

A salinidade. É a concentración de sales na auga. Adistribución dos organismos acuáticos permite diferenciardous grupos:

- Os de auga doce: os que viven en auga de salinida-de baixa.

- Os de auga salgada: os que viven en auga de salini-dade alta.

Os gases. A difusión do osíxeno no medio acuático émáis lenta que no terrestre polo que a cantidade dispoñi-ble para os organismos acuáticos é moito menor.

A temperatura. A temperatura da auga diminúe a medi-da que aumenta a profundidade, xa que a radiación solaré absorbida polas capas máis superficiais.

A presión hidrostática ou presión da auga. Aumentacoa profundidade; cada dez metros de profundidade a pre-sión aumenta unha atmosfera.

Fondo mariño.

As correntes mariñas inflúen moitona salinidade, temperatura, etc.das augas mariñas. Na ilustración,mapa das correntes mariñas máisimportantes.

UNIDADE 4

129

Os organismos acuáticos

Os principais organismos acuáticos clasifícanse en tresgrupos segundo o tipo de hábitat no que se atopan:

- Bentos. Constitúeno os seres vivos fixos no fondo,chamados sésiles, coma as esponxas, corais, etc.,ou desprazándose sobre el, chamados errantes,coma os caracois, estrelas de mar, cangrexos...

- Plancto. Fórmano os seres vivos microscópicos queviven nas capas máis superficiais da auga. Dentrodeles, os organismos que realizan a fotosíntese,coma as algas microscópicas, denomínanse fito-plancto: son produtores de materia orgánica. Os quese alimentan doutros organismos denomínanse zoo-plancto: son organismos consumidores.

- Necto. Está formado polo conxunto de seres vivosque nadan libremente polo medio acuático coma ospeixes e mamíferos acuáticos.

Esquema simplificado do fluxo da enerxía nun bioma acuático.

Os seres vivos

130

Diversidade de organismos acuáticos.

4. Adaptacións dos seres vivos ao medio

Todos os seres vivos, para sobrevivir no seu medio,adquiren características de estrutura e condutas que llespermiten realizar as súas funcións vitais.

Estas características, adquiridas no proceso evolutivoao longo de miles de anos e que permiten a un ser vivo asupervivencia no seu medio, denomínanse adaptacións.

As características adquiridas poden ser:

- Morfolóxicas ou anatómicas: como o tipo de nutri-ción, adaptada á dieta dispoñible; as ás das aves; aforma das follas das plantas para captar mellor a luz.

- De comportamento: como as migracións das aves.

- Fisiolóxicas: como a capacidade de captar o osíxenodisolto na auga que teñen algúns animais.

11. Define os seguintes conceptos: zona fótica, zona afótica, animais epipeláxicos.

12. Observa a ilustración sobre a diversidade de organismos acuáticos e escribe onome dalgún organismo béntico, dalgún que pertenza ao plancto e dalgún que per-tenza ao necto.

Algúns itinerarios migratorios entreEuropa e o norte de África.

UNIDADE 4

131

Adaptacións dos animais ao medio acuático

- Os organismos acuáticos teñen as extremidadestransformadas en aletas ou membranas interdixitaispara o desprazamento pola auga.Teñen o corpo enforma de fuso para nadar.

- Para tomar o osíxeno disolto na auga os peixes posú-en branquias.

- Moitos peixes teñen un órgano chamado vexiga nata-toria para se adaptaren aos cambios de presión. Estavexiga énchese ou baléirase de aire para ascenderou descender na auga.

- Os golfiños e outros cetáceos emiten sons ou ultra-sóns para a localización das presas.

- Os organismos eurihalinos acomódanse aos cam-bios de nivel de salinidade do medio. Son caracterís-ticos das augas salobres de esteiros, rías, zonasmariñas próximas ás desembocaduras dos ríos: sal-móns, anguías...

- Os organismos estenohalinos non se adaptan aoscambios de salinidade. Viven afastados da costa:atúns, sardiñas...

Moitas aves, como o arao, estánmoi ben adaptadas ao medioacuático.

Na ilustración, mecanismos que utilizan os peixes de auga doce eauga salgada para sobrevir nos seus medios respectivos. Os peixesde auga salgada tragan continuamente auga para manter a súa hi-dratación e expulsan os sales a través da urina e das branquias.

Os seres vivos

132

Adaptacións das plantas ao medio acuático

As adaptacións máis frecuentes das plantas acuáticasson as seguintes:

- Raíces: pouco desenvolvidas ou carecen delas, poisnon teñen dificultades para absorber nutrientes direc-tamente da auga.

- Follas: grandes para eliminar o exceso de aire portransmisión.

- Estomas: abundantes na epiderme exterior das follasque flotan e ausencia deles nas follas mergulladas.

- Talos: flexibles para non ofrecer resistencia á auga.

Diferentes adaptacións das plantas ao medio acuático.

Adaptacións dos animais ao medio terrestre

Os seres vivos xurdiron no medio acuático e despoispasaron ao medio terrestre coas adaptacións pertinentes:

- Cubertas de protección: coma as escamas ou cun-chas dos réptiles para soportar os cambios de tem-peratura.

- Sistemas de respiración internos para captar osíxenodo aire: traqueas nos insectos; pulmóns nos verte-brados.

- Sistemas de transporte: extremidades fortes, comoas ás e as patas.

- Esqueleto: para poder desprazarse e manter o corpoergueito, coma o esqueleto interno dos vertebrados.

UNIDADE 4

133

- Estruturas relacionadas coa alimentación, coma aboca, adaptada ao tipo de alimentación, e as relacio-nadas coa reprodución coma o ovo con casca ou aplacenta.

Adaptacións dos animais ao medio aéreo

- As principais adaptacións para o voo nas aves son:ósos máis lixeiros, extremidades anteriores modifica-das, pulmóns con sacos aéreos para acumular o aire,plumas para o voo e para manter a temperatura cor-poral.

- Os insectos teñen expansións membranosas depouco peso e tamaño para facilitar o voo.

Adaptacións das plantas ao medio terrestre

- Os cambios sufridos polas plantas nas súas estrutu-ras para adaptarse ás diferentes condicións do medioterrestre poden ser de moitos tipos. Por exemplo:

- Sistemas de fixación ao substrato, como as raícesque serven para a captación dos minerais do solo.

- Sistemas de transporte: coma os vasos condutoresdas plantas superiores.

- Talos: para que as follas poidan captar a maior luzposible.

- Estruturas e fibras de gran dureza e resistencia nostalos, coma a madeira.

- Estoma para o intercambio de gases.

- Flores.

- Froitos e sementes.

As plantas adáptanse a condicións de gran sequidade.

A supervivencia das especies de-pende en boa medida da súa ca-pacidade de adaptación ao medio.Na ilustración, adaptacións de pa-xaros das Galápagos a diferentestipos de alimentación.

As de paxaro e de morcego.

Ferreiriño e carboeiro.

Os seres vivos

134

Adaptacións das plantas á calor:

- Acumulación de auga nas follas e talos engrosados.

- Diminución do número dos estomas e a súa apertu-ra na noite para non transpirar.

- Transformación de follas en espiñas para evitar adesecación.

- Desenvolvemento de raíces longas para absorberauga.

Adaptacións das plantas ao frío:

- Perda das follas na época fría.

- Desenvolvemento de bulbos, tubérculos e raíces consubstancias de reserva.

- Follas resistentes que caen na época invernal.

5. Relacións intraespecíficas einterespecíficas

A capacidade para relacionarse é unha función caracte-rística dos seres vivos: dar resposta aos estímulos queperciben dos outros seres vivos do seu entorno. Estasrelacións poden ser de dúas clases: relacións intraespecí-ficas e interespecíficas.

Relacións intraespecíficas

As relacións intraespecíficas son as que se establecenentre individuos da mesma especie. Teñen como finalida-de principal a reprodución, o coidado da prole e a axudapara buscar alimentos.

13. Repara na ilustración sobre diferentes adaptacións das plantas ao medio acuático.Le tamén o que di o texto sobre este tema. Cales desas adaptacións podes obser-var nas plantas da ilustración?

14. Que adaptacións fundamentais teñen os animais que viven no medio aéreo?

UNIDADE 4

135

Pódense distinguir varios tipos de relacións intraespecí-ficas:

- Poboacións familiares: nas poboacións familiaresmantense a unidade dos membros da familia porrazóns de parentesco para a reprodución e o coida-do da prole. Estas poboacións poden ser:

• Patriarcais: formadas polo macho e as crías. Porexemplo, entre os cabaliños do mar; o machocoida as crías ata a súa madurez.

• Matriarcais: formadas pola femia e as crías. Dáseen moitos mamíferos, por exemplo, nos grandesfelinos.

• Filiais: formadas polas crías soamente. Os peixes,en xeral, abandonan os ovos. Os alevíns, candonacen dos ovos, forman grandes bancos paradefenderse mellor.

• Parentais: formadas polo macho, a femia e ascrías. Algunhas aves manteñen este tipo de rela-ción, como a pomba.

- Poboacións gregarias: son poboacións nas que osindividuos forman grupos masificados para conseguirun determinado fin. As aves reúnense en bandaspara emigrar, os bois almiscreiros reúnense paradefenderse contra os lobos.

- Poboacións sociais: poboacións formadas por moi-tos individuos con morfoloxía e fisioloxía diferentes,unidos por un tipo de vida que non poden desenvol-ver fóra do grupo. As abellas, as formigas, e as ter-mitas forman poboacións sociais.

- Poboacións coloniais. As poboacións coloniaisteñen unha unión tan íntima entre os seus membrosque existe unha verdadeira continuidade física, com-partindo estruturas e aparellos. O coral e outroscelentéreos forman colonias nos que non se sabepracticamente onde remata un individuo e ondecomeza o seguinte.

Os chimpancés viven en poboa-cións familiares.

Os pingüíns viven en poboaciónsgregarias.

Corais.

Os seres vivos

136

Relacións interespecíficas

As relacións interespecíficas establécense entre indivi-duos de distintas especies, xeralmente coa finalidade deobter alimento. Esta interrelación non sempre é beneficio-sa para as dúas especies. Pode ser tamén prexudicial paraunha ou as dúas especies.

Estas relacións poden ser dos seguintes tipos:

- Depredador-presa: captura e morte duns individuosdenominados presas. O cazador denomínase depre-dador. Por exemplo, a lebre e o lince, o coello e oraposo, a cebra e o león son presas e depredadoresrespectivamente.

Exemplos de depredación.

- Competencia: dáse cando seres de distinta especiecompiten polos mesmos recursos. Por exemplo, osgabiáns e os raposos, que se alimentan dos ratos decampo, entran en competencia polas mesmas pre-sas.

- Inquilinismo: é unha asociación de dous individuosna que un busca abrigo e protección no outro, comoalgúns cangrexos que utilizan as cunchas dos molus-cos.

- Comensalismo: asociación de dous individuosmediante a cal un aproveita os restos da comida ouos parasitos do outro. Un benefíciase e o outro non.Os peixes rémora, por exemplo, viaxan adheridos ásquenllas e viven dos seus parasitos.

- Simbiose: é unha asociación de dous individuos quelles proporciona beneficio mutuo. Os liques son o

Leoa.

Cangrexo ermitán asociado a unhaactinia.

Exemplo de comensalismo no me-dio mariño.

UNIDADE 4

137

resultado da asociación simbiótica dunha alga e unfungo. A alga proporciona os alimentos froito da foto-síntese, e o fungo proporciona á alga protección ehumidade.

- Parasitismo: asociación na que un dos individuosvive a expensas do outro, hóspede, producíndolledano e prexuízo. Se viven no interior chámanseendoparasitos, coma a tenia que se desenvolve nointestino do ser humano e dos animais vertebrados.Se viven no exterior chámanse ectoparasitos, comaas carrachas, que se agarran á pel dos cans e dou-tros animais, nutríndose do sangue que lles zugan.

6. Os ecosistemas

Partiremos dun concepto máis amplo para chegar aoconcepto de ecosistema.

Existe unha relación moi profunda entre os seres vivose o medio físico no que desenvolven a súa vida: a terra, aauga e o aire que forma a capa máis superficial do plane-ta Terra. Dunha parte, os seres vivos non poden vivir senterra, aire ou auga; doutra, as características do medio físi-co dependen dos seres vivos que o habitan.

Por esta estreita relación, definimos a biosfera como oconxunto formado polos seres vivos e o medio físico noque desenvolven a súa vida: a terra, a auga e o aire.

Dentro da extensión da biosfera pódense distinguirrexións con características propias e diferentes das res-tantes. Cada unha destas rexións, nun sentido xeral, é unecosistema. Un ecosistema é, polo tanto, un fragmento dabiosfera.

Parasitos en árbores.

15. Observa as ilustracións que reproducen grupos dechimpancés, pingüíns e corais. Que tipos de poboa-cións forman estes seres vivos?

16. Elabora un cadro sinóptico coas relacións interes-pecíficas que se dan entre os seres vivos.

Os seres vivos

138

Nun sentido máis restrinxido, fálase tamén de ecosiste-ma como do conxunto de seres vivos que viven nun lugarou área concretos, e das relacións que manteñen comedio. Así podemos falar do ecosistema dunha charca,dun bosque ou dunha pradería.

Compoñentes dun ecosistema

Ecosistema = Compoñente vivo + Compoñente inerte

ECOSISTEMA = BIOCENOSE + BIÓTOPO

Un ecosistema é un conxunto de poboacións de espe-cies diferentes que viven nun lugar determinado interrela-cionándose con el:

- O conxunto de poboacións chámanse biocenose oucomunidade.

- O lugar cos seus factores físicos e químicos cháma-se biótopo.

Como xa se dixo antes, o tamaño dos ecosistemas évariable. Pode ser desde moi pequeno (un acuario, untronco...), a abarcar grandes zonas terrestres con caracte-rísticas semellantes e poboacións de animais e plantascomúns. Os grandes ecosistemas da terra chámanse bio-mas e o conxunto de seres vivos dun bioma denomínasebiota.

Tipos de ecosistemas

Os ecosistemas, como os biomas, poden ser acuáticos(un lago, por exemplo), ou terrestres (un bosque).

O límite entre dous ecosistemas diferentes denomínaseecotón. Unha praia é un ecotón, porque é o límite entre oecosistema terrestre e o mariño.

O conxunto de biomas e de ecosistemas, tanto acuáti-cos como terrestres da Terra integran a biosfera. A biosfe-ra é unha capa ou estrutura máis ou menos uniforme e del-gada, na que se aproveita a enerxía do Sol e na que habi-tan os seres vivos.

UNIDADE 4

139

Algunhas poboacións típicas no ecosistema do litoral.

A biosfera abrangue a capa superficial da litosfera, ahidrosfera con profundidade de ata 11 km, e a troposfera,a capa atmosférica de ata 15 km que rodea a Terra.

Os tipos de ecosistemas coinciden cos distintos mediosacuáticos e terrestres.

7. Relacións tróficas

Todos os seres vivos do sistema deben nutrirse.Mediante a nutrición incorporan aos seus organismos amateria e a enerxía necesarias para medrar, manter assúas estruturas e realizar as funcións vitais de relación ereprodución.

A materia e a enerxía no ecosistema

Un ecosistema funciona coma unha fábrica que necesi-ta materia e enerxía.

Necesita unha cantidade constante de enerxía. Estaenerxía proporciónaa o Sol, que envía ás capas altas daatmosfera 2 calorías/cm2·min, chamada constante solar.

Os seres vivos

140

Esquema do fluxo da enerxía nun ecosistema terrestre.

A enerxía solar está formada por radiacións de diversalonxitude de onda:

- Radiacións ultravioletas: de pequena lonxitude deonda e moita enerxía.

- Radiacións luminosas: de lonxitude de onda e ener-xía medias. Son ondas visibles que forman xuntasunha luz branca e, por separado, as cores do arco davella: as máis pequenas son as azuis e as máis gran-des as vermellas.

- Radiacións infravermellas: de lonxitude de ondalonga e pouca enerxía. Estas radiacións, candopenetran na atmosfera, sofren unha serie de disper-sións, reflexións e absorcións, polo que chega moitamenos enerxía á superficie terrestre. Despois, aenerxía absorbida volve ao espazo exterior en formade calor.

Cadeas tróficas

Os seres vivos poden ter nutrición autótrofa ou heteró-trofa.

Seres autótrofos: son os vexetais. Transforman, a tra-vés da función clorofílica, a materia inorgánica en orgáni-ca, utilizando a enerxía procedente do Sol. Usan despoisesa materia orgánica para as súas funcións vitais.

A luz solar é un aporte enerxéticofundamental para os ecosistemas.

Esquema da fotosíntese.

Molécula de clorofila.

Un exemplo sinxelo de cadea trófica.

UNIDADE 4

141

Denomínanse produtores, porque producen materiaorgánica a partir de substancias que non o son.

Seres heterótrofos, coma os animais, fungos e proto-zoos. Utilizan a materia orgánica xa elaborada polos pro-dutores, porque non posúen capacidade para producila ouelaborala.

Denomínanse consumidores. Dentro dos consumidoresdistínguense varios tipos:

- Consumidores primarios ou herbívoros: son aquelesque se alimentan de produtores.

- Consumidores secundarios: son aqueles que se ali-mentan de consumidores primarios. Son os animaiscarnívoros e os preeiros.

- Consumidores terciarios: son animais carnívoros quese alimentan doutros carnívoros. Chámanse taménsupercarnívoros.

Os descompoñedores: ocupan o último elo das cadeastróficas. Son os que transforman os restos de materia orgá-nica en materia mineral, como moitas bacterias e fungos. Amisión dos descompoñedores é conseguir que a materiase recicle e quede dispoñible de novo para os produtores.

Os descompoñedores rompen as moléculas orgánicasdos organismos e absorben os produtos que resultan,aproveitándoos para as súas funcións vitais.

Esta secuencia na que uns seres vivos se alimentandoutros de distinto nivel denomínase cadea trófica ou ali-mentaria. Cada un dos diferentes elos desta cadea é unnivel trófico.

As cadeas tróficas son así as relacións de dependencia ali-mentaria establecidas entre os seres vivos dun ecosistema.

Para representar dunha forma gráfica a transferencia demateria e enerxía utilízanse esquemas que, mediante fre-chas, indican a dirección que seguen a materia e a ener-xía: dos seres autótrofos aos consumidores primarios esecundarios, e ata os descompoñedores.

Cebada Formiga Sapo

O gráfico indica que a cebada é comida pola formiga eque esta é comida polo sapo.

A gacela é un herbívoro.

Vaca galega.

Os seres vivos

142

Redes tróficas

Xeralmente unha especie non se alimenta só dunhaespecie senón que se alimenta de varias. De igual modo,cada especie é alimento de máis dunha especie.

Exemplo de rede trófica.

Sapo

Formiga Caracol

Cebada

17. De onde procede a enerxía fundamental que utilizan os ecosistemas?

18. Na figura sobre o fluxo de enerxía nun ecosistema, cales son os seres autótrofos ecales os heterótrofos?

19. Elabora un esquema, utilizando palabras e frechas, dos seres vivos de distinto nivelque interveñen nun ecosistema.

20. Explica brevemente cal é o papel dos produtores, dos consumidores e dos des-compoñedores dentro dun ecosistema.

21.Na figura que reproduce unha sinxela cadea trófica,

a) Detalla de quen se alimenta cada un destes organismos.

b) Representa a cadea trófica con palabras e frechas.

UNIDADE 4

143

As redes tróficas son o conxunto de cadeas tróficasinterconectadas que expresan todas as posibles relaciónsalimentarias que se dan entre os organismos dun ecosis-tema. As redes tróficas poden ser máis ou menos comple-xas mais, como mínimo, nunha cadea trófica hai un orga-nismo produtor, un organismo consumidor e un organismodescompoñedor. A miúdo, as cadeas alimentarias son lon-gas a causa da existencia de niveis de consumidoressecundarios e a maioría de ecosistemas teñen moitascadeas interrelacionadas.

Pirámides alimentarias

Pirámide alimentaria é unha representación gráfica naque cada nivel trófico se representa por un paralelogramo.

Pirámide alimentaria no medio mariño.

Existen varios tipos de pirámides segundo o factor arepresentar:

- Pirámides numéricas: Representan o número deorganismos que existen en cada nivel trófico.

Dúas cadeas tróficas, unha no me-dio terrestre e outra no medio ma-riño.

Rede trófica en medio acuático.

Pirámide trófica na sabana africana.

Os seres vivos

144

- Pirámides de biomasa: Representan a cantidade demateria orgánica, ou biomasa, existente en cadanivel trófico.

- Pirámides de enerxía: Representan a enerxía contidana biomasa de cada nivel trófico.

Produtividade dun ecosistema

Un ecosistema é como unha factoría que produce mate-ria orgánica, utilizando substancias inorgánicas do aire edo solo e captando a enerxía do Sol.

A produtividade dun ecosistema é a relación que haientre a produción de materia orgánica e a biomasa.

Biomasa: é a masa dos seres vivos que existen por uni-dade de superficie nos ecosistemas terrestres ou por uni-dade de volume nos ecosistemas acuáticos. Exprésanseen g/cm2, g/cm3, kg/ha e caloría/unidade de superficie ouvolume.

Produción: é a variación de biomasa por unidade detempo. Adoita expresarse en mg/cm2·día ou en kg/ha·ano.

Arredor do 1 ao 5 % da enerxía solar que chega a unhaplanta é utilizada para elaborar materia orgánica. A canti-dade de materia orgánica (ou enerxía contida nela) produ-cida nunha área durante algún tempo denomínase produ-tividade primaria bruta.

Se a esta cantidade se lle resta a enerxía utilizada narespiración e demais procesos vitais, temos a produtivida-de primaria neta, que é a cantidade de enerxía que quedapara o seguinte nivel trófico, é dicir, para os consumidoresprimarios.

Produtividade secundaria: é a cantidade de biomasaacumulada polos organismo heterótrofos a base de mate-ria orgánica inxerida dos niveis tróficos inferiores.

Pirámide enerxética.

Pirámide enerxética.

UNIDADE 4

145

8. Ciclos da materia

A materia, como nutriente, non procede do exterior doecosistema, polo que debe reutilizarse mediante ciclosbioxeoquímicos. Os átomos dos elementos químicospasan a formar a materia orgánica dos seres vivos (plan-tas e animais). Despois, mediante a acción dos descom-poñedores, son transformados en materia inorgánica denovo, volvendo a iniciarse outro ciclo.

Os vexetais realizan a fotosíntese incorporando ao seuorganismo materia do solo e do aire. Cando o vexetal éinxerido e dixerido por un herbívoro, esta materia pasa aocorpo do animal. Se o herbívoro é devorado por un animalcarnívoro, a materia incorpórase ao corpo do carnívoro.Podemos dicir que nas pirámides tróficas a materia vaipasando dun piso ao piso superior. Hai que ter en contatamén que en cada piso morren seres vivos, o que provo-ca a descomposición da materia do seu organismo e a súaincorporación ao biótopo. Esta tarefa é efectuada polosorganismos descompoñedores (bacterias, fungos...)

Chamamos ciclo da materia á circulación da materiadesde o medio físico aos diferentes niveis de seres vivos ea volta ao medio físico (inorgánico), de onde volverá outravez a incorporarse á biocenose.

22. Que é unha rede trófica?

23. Reflexiona sobre a pirámide ecolóxica da sabana africana. Por que se representamáis ancha na base, estreitándose cara arriba?

24. Define o que é produtividade primaria bruta, produtividade primaria neta e produti-vidade secundaria.

25. Observa a pirámide enerxética reproducida na figura. Que tanto por cento da ener-xía inicial chega aos consumidores primarios? E aos consumidores secundarios?

26. Segundo o diagrama de barras de produtividade de diferentes ecosistemas:

a) Cales son os de máis produtividade neta?

b) E os de menos?

Os seres vivos

146

Fluxo da enerxía

É a circulación da enerxía nos ecosistemas e a difusiónao medio exterior sen que se recupere ou recicle. Os vexe-tais toman a enerxía do Sol e incorpórana á pirámide deenerxía.

Cando un ser vivo se alimenta doutro toma parte da súaenerxía, que tamén circula de abaixo a arriba pola pirámide.

Por outra parte, cada organismo gasta parte da enerxíaque toma en forma de traballo, movemento, calor, etc. Estaenerxía, ao irradiarse ao exterior, pérdese.

Cando os seres vivos morren, parte da súa enerxía éasimilada polos descompoñedores e outra parte pérdeseno medio exterior.

Ciclo da auga

Formada por hidróxeno e osíxeno, a auga é un recursonatural renovable e presenta algunha achega extra áhidrosfera procedente da actividade do magma.

As plantas absorben a auga do solo e, por medio dafotosíntese, descompóñena en osíxeno, que pasa áatmosfera, e en hidróxeno, que, unido ao dióxido de car-bono do aire, pasa a formar materia orgánica.

Na respiración celular, a materia orgánica reacciona coosíxeno do aire e desprende dióxido de carbono e vapor deauga. O vapor de auga pasa á atmosfera, e mediante as pre-cipitacións (chuvia, neve..) volve ao solo, pechando o ciclo.

Ciclo da auga con datos cuantitativos.

Ciclo da auga.

UNIDADE 4

147

Ciclo do carbono

O carbono forma parte do dióxido de carbono, CO2, queexiste como gas na atmosfera e disolto na auga dos océ-anos, de onde é captado polos produtores. Mediante afotosíntese, os átomos de carbono que compoñen o dióxi-do de carbono pasan a formar parte da mesma materiaorgánica das plantas e das algas. Despois, durante a res-piración celular, o carbono da materia orgánica pasa a for-mar dióxido de carbono.

Cando se queiman depósitos de carbón, petróleo ougas natural, os átomos de carbono que conteñen transfór-manse en dióxido de carbono, que volve á atmosfera,pechando así o ciclo.

Ademais dos seres vivos, no ciclo do carbono interve-ñen fenómenos xeolóxicos como as erupcións volcánicas,

Ciclo do carbono.

Os seres vivos

148

que desprenden CO2, e as precipitacións que arrastranCO2 e ións de calcio disoltos, que formarán despois rochascalcarias.

Modelo simplificado do ciclo do carbono.

Ciclo do nitróxeno

Existe gran cantidade de nitróxeno libre, N2, na atmos-fera, pero débese transformar para que os organismosautótrofos o poidan utilizar.

O nitróxeno incorpórase aos seres vivos en forma denitratos disoltos en auga, que as plantas verdes absorbenpolas raíces. Por esta razón, a falta de nitratos nos solos écon frecuencia causa do escaso crecemento das plantas.

O nitróxeno atmosférico e principalmente o contido noamoníaco procedente dos seres vivos, excrementos ecadáveres, transfórmase en nitritos e nitratos mediantebacterias de diversos tipos:

- Bacterias fixadoras de nitróxeno atmosférico: Vivenen simbiose nas raíces das leguminosas. O solo,despois dunha colleita de leguminosas, queda enri-quecido en nitróxeno.

- Bacterias amonificantes: Degradan o nitróxeno dasproteínas dos restos orgánicos e forman amoníaco.

UNIDADE 4

149

- Bacterias nitrificantes: Transforman o amoníaco ennitritos e despois en nitratos.

- Bacterias desnitrificantes: Transforman os nitratos denovo en nitróxeno atmosférico.

Ciclo do fósforo

O fósforo é un dos principais compoñentes do ADN dosseres vivos e ten moita importancia na transferencia deenerxía nos procesos biolóxicos. Ademais os compoñen-tes minerais dos ósos dos vertebrados son fosfatos.

As plantas toman o fósforo en forma de sales mineraisdo solo. Os animais tómano ao inxerir plantas. Cando osanimais e as plantas morren, descompóñense. O fósforo

Ciclo do nitróxeno.

Ciclo do fósforo no medio oceánico.

Os seres vivos

150

pasa de novo ao medio terrestre, onde queda dispoñiblepara as plantas, reiniciándose así o ciclo.

No mar, pola acción da auga, as rochas fosfatadas des-prenden fósforo, que pode pasar ás algas, comezandooutra vez o ciclo, chamado xeolóxico.

27. Describe o proceso do ciclo da auga nos seres vivos.

28. Observa a ilustración sobre o ciclo do carbono. Que elementos ou procesos envíanCO2 á atmosfera?

29. Como se transforman o nitróxeno atmosférico e o contido no amoníaco procedentedos seres vivos en nitritos e nitratos que poden ser utilizados polas plantas?

Ciclo do fósforo.

UNIDADE 4

151

9. Evolución dos ecosistemas

Nos ecosistemas hai sempre unha certa variación nonúmero de individuos das diferentes especies. Este indivi-duos desprázanse dentro e fóra do seu medio habitual,aparecen novas especies, desaparecen outras que xahabitaban no ecosistema, etc.

Todas estas variacións e casos particulares, cos seusimprevistos, alteracións e contratempos, presentan unhatendencia común cara ao equilibrio entre todos os ele-mentos que o integran e cara a súa autoorganización.

Sucesións ecolóxicas

Se non hai grandes cambios ambientais, os ecosiste-mas tenden a quedar en situación estacionaria. É dicir,conservan os seus parámetros básicos (biomasa, produti-vidade, diversidade...) e varían só ao ritmo das estacións,dos días e dos ciclos vitais.

Non obstante, os ecosistemas poden sufrir cambios eperturbacións en diversa escala. Os fenómenos de ocupa-ción progresiva dun espazo, a tendencia ao equilibrio e areadaptación da composición de especies que integran unecosistema constitúen as sucesións ecolóxicas.

Chamamos sucesións ecolóxicas aos cambios graduaisna composición de especies nun ecosistema por substitu-ción dunhas especies por outras que se producen comoresposta aos cambios medioambientais.

Podemos distinguir dous tipos:

Sucesión ecolóxica primaria: É a sucesión que seproduce en lugares onde nunca houbo seres vivos (virxe),como cando se coloniza unha illa volcánica acabada deformar.

A sucesión primaria pode iniciarse a partir de situaciónsmoi variadas: erupcións volcánicas, corrementos de terra,avenidas moi fortes. O proceso empeza coa chegada dasprimeiras especies que colonizan o novo medio. Son aschamadas especies pioneiras (oportunistas). Pero co pasodo tempo non resisten a competencia doutras máis espe-

Incendio forestal.

Os seres vivos

152

cializadas (que aproveitan mellor os recursos dispoñibles)e son logo desprazadas.

A sucesión continúa pasando por diversas etapas ataque o ecosistema chega a unha situación de equilibrio, naque hai maior diversidade de especies e mellores probabi-lidades de vida para todas.

Cando un ecosistema chega ao estado de equilibrio comedio exterior e se atopa estabilizado interiormente, dici-mos que é un ecosistema clímax.

Empregamos o termo madurez dun ecosistema parareferirnos ao grao no que este, na sucesión ecolóxica, seaproxima ao clímax.

Imaxe simplificada dunha sucesión nun terreo baldío ata chegara bosque.

Nas sucesións prodúcense estes cambios:

- As plantas máis típicas das etapas iniciais son her-bas, logo son substituídas por especies leñosas, queocupan máis densamente o espazo.

- Segundo avanza a sucesión avanza a complexidade.Os ecosistemas maduros son máis complicados,teñen máis especies de seres vivos.

- A produción dun sistema pode descompoñerse endous capítulos: respiración e produción neta. Na fasede madurez, os ecosistemas deberían investir todo oseu traballo de produción no gasto enerxético, deforma que non medrase a biomasa senón que só serenovase.

- A produción primaria ou fotosíntese é maior nascomunidades pouco maduras, ou iniciais, que nas cli-mácicas.

- Os ecosistemas sometidos a incendios frecuentes oua avenidas periódicas ou outras formas de alteraciónreiterada nunca poden chegar ao ecosistema clímax,permanecen nunha condición xuvenil.

UNIDADE 4

153

Os organismos dos ecosistemas agrarios son mantidosartificialmente nunha condición xuvenil dada a perturba-ción continua a que están sometidos pola extracción deprodutos mediante a explotación agraria.

Sucesión ecolóxica secundaria. É a sucesión iniciadanun lugar onde antes xa existía un ecosistema doutrascomunidades. A situación previa é alterada total ou par-cialmente por causas naturais ou provocadas e, como con-secuencia, aparece un ecosistema de características dife-rentes.

É o caso dos bosques afectados por un incendio, deáreas naturais afectadas por unha gran contaminación, oude campos de cultivos abandonados.

As sucesións secundarias pódense reiniciar a partir decalquera etapa, non sempre desde o principio. Prodúcensemoi rapidamente pois no lugar poden quedar sementes ourestos da comunidade anterior.

Sucesión e explotación. As sociedades humanasmanteñen artificialmente ecosistemas nun nivel de inma-turidade.

Por exemplo, nos campos de cereais só se permite odesenvolvemento dunha especie mediante a práctica dodesherbado e a aplicación de pesticidas.

O ser humano tala os bosques e dedícaos a cultivos oupasteiros. Os rabaños heteroxéneos de herbívoros sonsubstituídos por herbívoros dunha soa especie. Os depre-dadores competidores do home acaban sendo extinguidos.

O inconveniente destas accións humanas é a perda decomplexidade dos ecosistemas e tamén a perda de esta-bilidade, o que implica unha menor capacidade de respos-ta ante os desequilibrios do sistema e as agresións a este.

Ecosistemas novos(en desenvolvemento)

Ecosistemas maduros(clímax)

Fluxo da enerxíacrecemento(produción)

Fluxo da enerxíacrecemento(produción)

mantemento(respiración)

mantemento(respiración)

Os seres vivos

154

10. O impacto do ser humano nosecosistemas

O aumento de poboación e a sobreexplotación dosrecursos naturais alteran os ciclos naturais das interac-cións entre a atmosfera, os océanos e a codia terrestre.

A contaminación é unha alteración do medio con efec-tos negativos para os seres vivos, ocasionada por subs-tancias vertidas ao aire, ás augas, e ao chan. Esta conta-minación afecta aos ecosistemas en moitos aspectos.

Os seres humanos debemos medir as consecuenciasque esta sobreexplotación e os novos hábitos de consumoteñen sobre a biosfera e intentar non contaminar o medioambiente e facer da terra un lugar habitable para todos osseres vivos, en especial para a humanidade.

Contaminación do aire

Nivel de emisións de dióxido de carbono.

30. Que é unha sucesión ecolóxica?

31. Define sucesión ecolóxica primaria e pon un exemplo.

32. Dos seguintes exemplos, di cales son ecosistemas xuvenís e cales ecosistemasmaduros: un bosque de carballos e castiñeiros de máis de cen anos de idade, unhahorta, unha plantación de piñeiros na que se limpa constantemente a maleza, unlago, un acuario doméstico con mantemento diario, un campo de millo.

UNIDADE 4

155

A emisión de gases nocivos ao aire provoca no planetaestes perigosos efectos:

- Aumento do efecto invernadoiro: A cantidade de CO2

emitida á atmosfera pola combustión do carbón e dosderivados do petróleo nas industrias e no transporteaumentou moito nas últimas décadas e seguemedrando sen parar. Igualmente ocorre cos gasesCFC (clorofluorocarbonados), usados nos aerosois esistemas de refrixeración, e co metano que produceo gando vacún. Estes gases forman unha capa naatmosfera que permiten o paso dos raios solarespero impiden que o calor da superficie da terra irra-die cara o exterior e se arrefríe. Funcionan así comoo teito dun invernadoiro.

Perda da cuberta forestal a nivel mundial.

De acordo cos expertos, este fenómeno está produ-cindo un aumento da temperatura media do planetaque ten como efecto principal o que se chama cam-bio climático.

- Cambio climático: o aumento do efecto invernadoiro acausa das emisións de gases provoca segundo osexpertos, cambios no clima, como un lixeiro incremen-to das temperaturas medias en todo o planeta. As con-secuencias do cambio climático poden ser: aumentodo nivel do mar pola fusión dos casquetes polares eglaciares, desaparición de zonas de cultivo próximasás costas, cambios no réxime de precipitacións, etc. Bloque de xeo desprendido.

Os seres vivos

156

Documento da NASA con imaxes da extensión da capa de ozonono polo sur nos meses de outubro, desde 1979 ata 1990. As uni-dades Dobson que se mencionan aquí utilízanse para medir ogrosor desa capa.

- A destrución da capa de ozono: Os gases CFC dosaerosois, insecticidas, sistemas de refrixeración, etc.chegan á estratosfera. Alí son descompostos polasradiacións ultravioletas e liberan cloro, que reaccionaco ozono destruíndoo:

Cl + O3 O2 + ClO

Isto debilita a capa de ozono (O3) na estratosfera efavorece a chegada de radiacións ultravioletas ásuperficie do planeta, que afectan ao noso sistemainmunolóxico e son canceríxenas.

- A chuvia ácida: a combustión do carbón e dos deri-vados do petróleo produce dióxido de xofre. Os moto-res dos automóbiles e dos avións desprenden óxidosde nitróxeno. Estas substancias, combinadas covapor de auga da atmosfera, forman ácido sulfúrico eácido nítrico que caen á Terra en forma de chuviaácida, destrúe follas de árbores, acidifica o chan epode provocar a morte de bosques enteiros.

Os incendios forestais agravan osproblemas medioambientais.

UNIDADE 4

157

Contaminación da auga

A contaminación da auga débese, ademais de a causasnaturais, á actividade humana. Os refugallos producidospola actividade humana que se verten na auga deposítan-se na terra, infíltranse no subsolo e chegan aos acuíferos,aos lagos, aos ríos e aos océanos.

Os contaminantes máis daniños son as augas residuaisurbanas, os fertilizantes e pesticidas agrícolas e os resi-duos industriais.

Estes vertidos levan microorganismos patóxenos, quepoden causar enfermidades como o cólera e a disentería;e substancias tóxicas, como o chumbo, o mercurio e ocadmio, que son velenosas.

Os vertidos de petróleo no mar e no litoral provocan asmáis graves e catastróficas contaminacións, coma a sufri-da polo afundimento do petroleiro Prestige nas costasgalegas, ocasionando unha terrible marea negra.

33. No gráfico de barras sobre emisións de CO2 á atmosfera, observa e escribe:

a) Que tres zonas do mundo teñen un nivel máis alto de emisións.

b) Son áreas do mundo moi industrializadas ou pouco industrializadas?

34. Explica en que consiste o efecto invernadoiro e que consecuencias ten.

A catástrofe do Prestige nas cos-tas de Galicia xerou unha reacciónde solidariedade en toda España eEuropa.

Os seres vivos

158

Contaminación do solo

Na agricultura, para compensar o empobrecemento denitróxeno, potasio e fósforo que precisan as plantas, engá-dense abonos e fertilizantes aos terreos de cultivo. Osabonos inorgánicos enriquecen o solo cos sales mineraisque lles faltan, pero poden ocasionar un grave desequili-brio ecolóxico ao alterar o ciclo dos microorganismos queforman os humus. Igualmente, os residuos das explota-cións gandeiras levan moito nitróxeno, fósforo, potasio emicroorganismos.

Estas substancias do solo poden pasar á auga, ao airee ás cadeas tróficas: a parte dos fertilizantes que nonaproveitan as plantas van parar ás augas e provocan nelasun fenómeno chamado eutrofización, que é un desenvol-vemento excesivo de algas (produción primaria) polo enri-quecemento de nutrientes minerais da auga.

O mar de Aral

Ata principios dos anos sesenta o mar de Aral era o cuartolago máis importante do mundo. Tiña unha superficie de66.000 km2. Capturábanse nel unhas 40.000 toneladas depeixe ao ano e estaba circundado por unha superficie moiextensa de terras húmidas.

Entre 1954 e 1960 o goberno soviético ordenou a construcióndun canal de 500 km que tomaría a auga do río Amu Daria ea distribuiría nunha gran área para regar inmensos campos dealgodón. A operación foi un éxito. Púxose en cultivo unhasuperficie de tres millóns de hectáreas novas.

Como a auga non era suficiente, aumentou a cantidade reti-rada dos ríos para uso agrícola e para abastecer á poboaciónque se trasladou á zona para as novas actividades. De feito, apoboación medrou en más de 10 millóns de habitantes.Doutra parte, a pouca eficacia no procedemento de rego pro-vocou a perda de gran cantidade de auga.

Como consecuencia desa serie de factores, a situación actualé esta: o mar de Aral ocupa hoxe a metade do seu tamaño orixinal. O 95% por cento das terrashúmidas que o rodeaban están convertidas actualmente en deserto. Quedaron ao descubertomáis de 30.000 km2 de areas salinizadas. Moitos pobos pesqueiros quedaron a máis de 60 kmda costa. O clima da rexión, suavizado antes pola acción das augas, converteuse en moito máisextremo, sen falar do aumento de enfermidades relacionadas co uso incontrolado de praguicidase fertilizantes.

No mar de Aral tivo lugar unha dasgrandes catástrofes ecolóxicas donoso tempo. Por unha políticaequivocada de utilización das au-gas dos ríos que lle son tributarios,o mar de Aral ten na actualidade ametade do seu tamaño hai corentaanos e o 90% das terras próximasa el están convertidas en deserto.

UNIDADE 4

159

Esquema do proceso de eutrofización nun lago de Estados Unidos.

As algas da superficie producidas pola eutrofizaciónactúan como pantalla na capa de auga e reducen a super-ficie que recibe a luz. Por outra parte, nas capas profun-das, pola descomposición das algas, prodúcese ácido sul-fhídrico (de olor desagradable) e unha gran diminución dacantidade de osíxeno, que dificulta a vida dos peixes, quese ven obrigados a abandonar estas augas ou morren.

Os praguicidas e herbicidas usados para combater aspragas de insectos e as malas herbas permanecen moitotempo sen degradarse e producen o envelenamento dosseres vivos.

Poden acumularse nas cadeas tróficas provocando alte-racións fisiolóxicas e a morte en moitos seres vivos, aíndaque estean moi afastados da zona onde se empregaron.

As aglomeracións urbanas

Os seres humanos producimos grandes cantidades deresiduos sólidos e líquidos.

As augas residuais levan produtos tóxicos, materiaorgánica e microorganismos patóxenos.

Un lago antes e despois de sufrir oproceso de eutrofización.

35. Observa a fotografía dunha zona desecada do mar de Aral e le o texto complemen-tario sobre este tema. Elabora un breve resumo dese texto.

36. Explica brevemente o fenómeno da eutrofización nos ecosistemas acuáticos.

Os seres vivos

160

Os vertedoiros de residuos tóxicos urbanos (RSU) con-taminan os acuíferos subterráneos a través dos lixiviados,que son os produtos arrastrados dos compoñentes solu-bles do vertedoiro polas augas de infiltración.

Os vertedoiros constitúen un foco de malos olores, pro-liferacións de ratas, infeccións, e producen un grave dete-rioro do solo e da paisaxe, supoñendo ademais un perigode incendio para o entorno.

As incineradoras que utilizan o lixo dos residuos urba-nos como combustible para xerar enerxía producen dioxi-nas, que son substancias moi tóxicas e dificilmente degra-dables, son canceríxenas e poden alterar as funcións dosseres vivos.

A alternativa aos vertedoiros, como recomenda aComisión Europea, é o reciclado de materiais, reducindoasí o consumo e evitando o esgotamento dos recursos.

A perda da biodiversidade

As actividades humanas exercen no medio ambiente unforte impacto, que provoca a extinción dun gran número deespecies e pon en perigo outras moitas.

As causas que provocan esta perda de especies son acontaminación a todos os niveis, a tala dos bosques, osincendios forestais, o cambio climático, a chuvia ácida, asobreexplotación dos recursos naturais...

Se unha especie se extingue, o equilibrio dos ecosiste-mas altérase, xa que se perde un lugar na ampla rede tró-fica á que pertencía, e pérdese tamén unha informaciónxenética que deriva de millóns de anos de proceso evolu-tivo.

En xeral, a acción humana tende a homoxeneizar a florae a fauna para facer máis produtivos os ecosistemas,facéndoos ao mesmo tempo máis inmaturos, máis vulne-rables aos cambios e máis propensos á produción de pra-gas, etc.

Tempo medio de degradación dediferentes materiais e produtos.

UNIDADE 4

161

Número de especies coñecidas.

37. Observa a ilustración sobre o tempo de degradación de diferentes produtos e mate-riais. Anota o número de anos que tardan en degradarse o papel, o filtro dun ciga-rro, un pneumático e un envase de aluminio.

LEMBRA:

§ A ecoloxía é a ciencia que estuda as relacións entre os seres vivos e a relación entreestes e o medio ambiente.

§ Un ecosistema é o conxunto de seres vivos que viven nun lugar ou área concretos eas relacións que manteñen co medio. Os compoñentes dun ecosistema son oconxunto de poboacións que viven nel, chamadas biocenose ou comunidade, e o lugaronde viven, cos seus factores físicos e químicos, chamado biótopo.

§ Todos os ecosistemas teñen dous tipos de compoñentes: compoñente abióticoformado polas substancias minerais, gases, factores climáticos, etc., e compoñentebiótico formado polo conxunto de seres vivos que viven no ecosistema.

§ Cada ecosistema posúe uns factores ambientais que condicionan a vida dos seres queviven nel e unhas especies características. De acordo con esas condicións ambientaisa superficie do noso planeta divídese en grandes rexións chamadas biomas, quepoden ser terrestres ou acuáticos.

§ Nos biomas terrestres os principais factores ambientais abióticos son os climáticos(luz, temperatura, humidade, pluviosidade e vento), a topografía e o tipo do solo.

§ Os grandes biomas terrestres son a zona de xeo, a tundra, a taiga, o bosquecaducifolio, a pradería, o bosque mediterráneo, o deserto, a sabana e o bosquetropical.

§ Nos biomas acuáticos os principais factores ambientais abióticos son a luz, asalinidade, os gases disoltos na auga, a temperatura e a presión hidrostática.

§ Os organismos acuáticos clasifícanse en tres grandes grupos segundo o tipo dehábitat: bentos (seres que viven fixos no fondo ou que se desprazan sobre el), placto(seres microscópicos que viven nas capas máis superficiais da auga) e necto (seresvivos que nadan libremente polo medio acuático coma os peixes e os mamíferosacuáticos).

§ Os seres vivos adoptan características de estrutura e condutas que lles permitenrealizar as súas funcións vitais. Estas características, adquiridas no proceso evolutivoao longo de miles de anos, denomínanse adaptacións e poden ser morfolóxicas, decomportamento, fisiolóxicas, etc.

§ As relacións intraespecíficas son as que se establecen entre individuos da mesmaespecie. Teñen como finalidade principal a reprodución, o coidado da prole e a axudapara buscar alimentos. Existen varios tipos de relacións intraespecíficas: poboaciónsfamiliares, gregarias, sociais, coloniais, etc.

§ As relacións interespecíficas son as que se establecen entre individuos de distintasespecies, xeralmente coa finalidade de obter alimento. Esta interrelación non sempreé beneficiosa para as dúas especies, mesmo podendo ser prexudicial para unha ou asdúas especies. Poden ser: depredador-presa, competencia, inquilinismo,comensalismo, simbiose, parasitismo, etc.

§ O conxunto de biomas e de ecosistemas da Terra, tanto acuáticos como terrestres,constitúe a biosfera.

§ A nutrición dos seres vivos poden ser autótrofa ou heterótrofa.

§ Os seres autótrofos son os vexetais, que transforman por medio da función clorofílicaa materia inorgánica en orgánica, utilizando a enerxía procedente do Sol.Denomínanse produtores, porque producen materia orgánica a partir de substanciasque non o son.

§ Os seres heterótrofos utilizan a materia orgánica elaborada polos produtores xa quenon posúen capacidade para producila ou elaborala. Son os animais, os fungos e osprotozoos. Reciben o nome de consumidores e poden ser de varios tipos:consumidores primarios ou herbívoros, consumidores secundarios ou carnívoros econsumidores terciarios ou supercarnívoros.

§ Os descompoñedores son os seres que transforman os restos de materia orgánicaen materia mineral, como moitas bacterias e fungos.

162

§ A secuencia mediante a que uns seres vivos se alimentan doutros de distinto niveldenomínase cadea trófica ou alimentaria. Cada un dos diferentes elos desta cadea éun nivel trófico.

§ As redes tróficas son o conxunto de cadeas tróficas interconectadas que expresantodas as posibles relacións alimentarias que se dan entre os organismos dunecosistema.

§ Unha pirámide alimentaria é unha representación gráfica na que cada nivel trófico serepresenta por un paralelogramo. Existen varios tipos de pirámides segundo o factorque representan: pirámides numéricas, pirámides de biomasa, pirámides de enerxía ...

§ A produtividade dun ecosistema é a relación que existe entre a produción de materiaorgánica e a biomasa.

§ Recibe o nome de ciclo da materia a circulación da materia desde o medio físico aosdiferentes niveis de seres vivos e a volta ao medio físico, de onde volverá outra vez aincorporarse á biocenose. Os principais ciclos da materia nos ecosistemas son o cicloda auga, o carbono, o nitróxeno e o fósforo.

§ O fluxo da enerxía é a circulación da enerxía nos ecosistemas e a difusión ao medioexterior sen que se recupere ou recicle.

§ Os ecosistemas evolucionan no tempo experimentando variacións no número deindividuos das diferentes especies, desprazándose dentro e fóra do seu mediohabitual, aparecendo novas especies, desaparecendo outras, etc.

§ Reciben o nome de sucesións ecolóxicas os cambios graduais na composición deespecies dun ecosistema por substitución dunhas especies por outras, que seproducen como resposta aos cambios medioambientais. Poden ser primarias ousecundarias.

§ Os principais factores debidos á acción humana que están a causar efectos nocivossobre os ecosistemas son os seguintes:

- Contaminación do aire: incremento do efecto invernadoiro, cambio climático, des-trucción da capa de ozono, chuvia ácida, etc.

- Contaminación da auga: augas residuais urbanas, fertilizantes e pesticidas agrícolas,residuos industriais, vertidos de petróleo, etc.

- Contaminación do solo: abonos e fertilizantes agrícolas, residuos de explotaciónsgandeiras, praguicidas, herbicidas, etc.

- Residuos procedentes das grandes aglomeracións urbanas: vertedoiros de residuossólidos urbanos (RSU), incineradoras, etc.

- Perda da biodiversidade provocada pola extinción dun gran número de especiesdebida á contaminación, a tala dos bosques, os incendios forestais, a sobreexplota-ción dos recursos naturais, etc.

163

CLAVE DE CORRECCIÓN

1

Unha rocha non é un ser vivo xa que está formada por materia mineral e non poderealizar as funcións vitais.

O corazón é un órgano que non pode vivir separado do organismo, polo que nonpode considerarse un ser vivo.

Unha árbore é un ser vivo.

Unha nube está formada por vapor de auga, que é unha substancia inorgánica moisimple e por tanto no ten o nivel de organización dos seres vivos.

Unha esponxa é un animal mariño pluricelular, polo tanto é un ser vivo.

2

Non se pode considerar unha reprodución porque non se obtén un novo ser igual aoseu proxenitor senón só un fragmento deste.

3

4

Anxo estuda o nivel de poboación e comunidade, xa que lle interesa a poboación dearaos e a súa relación co medio. Uxía estuda procesos xenéticos que correspondenao nivel macromolecular. Anxo realiza traballos de campo mentres que Uxía investi-ga no laboratorio.

5

Proteína: nivel macromolecular, abiótico.

Electrón: nivel partículas subatómicas, abiótico.

Ácido graxo: nivel moléculas simples, abiótico.

Retículo endoplasmático: nivel orgánulos celulares, abiótico.

Bidueiro: nivel organismos, biótico.

Corazón: nivel órganos, biótico.

Xofre (S): nivel átomos, abiótico.

Materia orgánica Materia inorgánica

Tamaño das moléculas Pequeno Grande

Cantidade de enerxía Pouca Moita

Atópase en Medio ambiente Seres vivos

166

Unidade 1

SOLUCIÓNS

167

Piñeiral: nivel comunidades, biótico.

Virus do SIDA: nivel macromolecular, abiótico.

Paramecio: nivel celular, biótico.

Tecido óseo: nivel tecidos, biótico.

Electrón < Xofre (S) < Ácido graxo < Proteína < Virus do SIDA < Retículo endoplas-mático < Paramecio < Tecido óseo < Corazón < Bidueiro < Piñeiral

6

As plantas obteñen o carbono do CO2 atmosférico e o hidróxeno procede da auga,ambas substancias moi abondosas na natureza.

7

É debido a que a auga é un amortecedor térmico, é dicir, que modera os cambios detemperatura. Xa que logo, a costa galega, máis húmida que o interior, ten un climamáis moderado.

8

Funcións da auga: actúa como disolvente, serve de medio de transporte, é un mediode reacción e é termorreguladora.

Funcións dos sales minerais: forman parte do esqueleto, interveñen na transmisióndo impulso nervioso e na contracción muscular e forman parte doutras moléculas deimportancia vital.

9

A auga é o compoñente predominante do sangue.

10

Por hidrólise ou rotura da molécula dun polisacárido obtéñense numerosas molécu-las de disacáridos (por exemplo, da hidrólise do amidón obtense maltosa).

A hidrólise dun disacárido orixina dúas moléculas de monosacáridos (por exemplo, ahidrólise de maltosa orixina dúas moléculas de glicosa).

11

Pola súa función illante, xa que a graxa é mala condutora da calor.

12

A molécula de amidón é igual en todos os vexetais. En cambio as proteínas, tantodos animais como dos vexetais, son moi variables e diferentes para cada organismo.

13

14

a) Glicosab) Graxac) ADNd) Anticorpo

15

Pode tratarse de ácido nucleico.

16

Os animais obteñen as vitaminas da súa dieta, ao alimentarse tanto de vexetaiscomo doutros animais.

17

Para subministrar ao organismo todos os principios inmediatos que necesita, espe-cialmente as vitaminas.

18

Glicosa (glícido monosacárido), colesterol (lípido), aminoácido (proteínas), cera (lípi-do), nucleótido (ácidos nucleicos), amidón (glícido polisacárido), hemoglobina (pro-teína), maltosa (glícido disacárido), ácido graxo (lípidos), insulina (proteína), celulo-sa (glícido polisacárido).

19

Todo organismo vivo debe constar cando menos dunha célula.

Ácido nucleico Estrutura Función

ADN Cadea dobre de nucleótidos Contén información xenética

ARN Cadea simple Serve de molde para a síntesede proteínas

Os seres vivos

168

20

a) Toda célula procede doutra célula.

b) Todos os seres vivos están formados por unha ou máis células.

c) A célula é a unidade anatómica e fisiolóxica dos seres vivos.

21

Observaría a presenza ou ausencia de núcleo.

22

O retículo endoplasmático liso transporta e almacena substancias. O retículo endo-plasmático rugoso serve ademais de soporte aos ribosomas encargados da síntesedas proteínas.

23

Terá máis ribosomas unha célula nova, xa que necesita máis proteínas e estas sin-tetízanse nos ribosomas.

24

Terá máis mitocondrias unha célula nova porque necesita máis enerxía.

25

a) Falso.

b) Verdadeiro.

c) Verdadeiro.

d) Falso.

26

Se romperan os lisosomas destruiríase a célula pola acción dos encimas dixestivos.

27

O espermatozoide é unha célula con flaxelo.

A súa función é a de permitir o desprazamento da célula.

É unha célula animal.

SOLUCIÓNS

169

28

O núcleo non podería sobrevivir en ningún dos dous casos, xa que nel están ascaracterísticas hereditarias e o resto da célula é necesario para realizar as funciónsvitais. Mais existen células que poden perder o núcleo, como os hematíes, que per-den por iso a facultade de reproducirse.

29

As células humanas teñen 46 cromosomas. O óvulo humano ten 23 cromosomas xaque é un gameto ou célula reprodutora.

30

Os gametos teñen a metade de cromosomas que o resto das células porque é nece-sario que o número de cromosomas de cada especie se manteña invariable. Cadaindividuo recibe a metade dos seus cromosomas do seu pai e a outra metade da súanai.

31

32

Célula animal Célula vexetal

Ten cuberta externa

Ten mitocondrias

Pode ter mobilidade

Pode formar tecidos

Ten nutrición autótrofa

Ten nutrición heterótrofa

Non Si

Si Si

Si Si

Si Si

Non Si

Si Non

Os seres vivos

170

33

34

As vantaxes da reprodución por mitose son que o número de cromosomas e ascaracterísticas das células permanecen constantes.

35

Se a reprodución é por bipartición, orixínanse dúas células fillas. Por esporulación, onúmero pode ser moi elevado. Por mitose, dúas células e por meiose 4 células fillas.

36

Na mitose, 72 cromosomas. Na meiose, 36 cromosomas.

37

Existen moitas bacterias beneficiosas para o ser humano e que teñen un gran inte-rese na industria alimenticia, farmacéutica, etc. Por exemplo, as bacterias do iogur ouas que producen fermentacións.

38

Os responsables son as bacterias descompoñedoras e os fungos.

Nutrición Fonte de materia Fonte de enerxía Exemplo

Autótrofra

Heterótrofa

Materia orgánica:CO , H O, salesminerales.

2 2

Materia orgánica:glícidos, lípidos,proteínas, etc.

Enerxía luminosa(luz solar).

Enerxía química(contida nasmoléculasorgánicas.

Células dasplantas.

Células dosanimais.

SOLUCIÓNS

171

39

40

A envoltura sérvelle para recoñecer os linfocitos, xa que é moi semellante á súamembrana. Ademais proporciónalle certa inmunidade xa que os linfocitos son preci-samente unhas das máis importantes células de defensa.

41

42

a) Lactobacillus: organización procariótica xa que se trata dunha bacteria.Bacteriófago: organización vírica xa que é un virus.Ameba: organización eucariótica xa que é un protozoo.

b) Pseudópodos: amebaCápsida: bacteriófago.Mesosoma: lactobacillus.

Bacterias Virus

Ácido nucleico ADN ADN ou ARN

Tipo organización Célula procariota Subcelular ou macromolecular

Nutrición Pode ser autótrofa ouheterótrofa

Son parasitos obrigados

Presenta:Célula

procariota

Célulaeucariotavexetal

Célulaeucariota

animal

Núcleo Non Si Si

Cromosomas Non, o ADN é circular Si Si

Membranaplasmática

Si Si Si

Parede celular Si Si Non

Nutrición autótrofa Si, algunhas bacterias Si Non

Nutriciónheterótrofa

Si, algunhas bacterias Non Si

Cilios ou flaxelos Si Non Si

Ribosomas Si Si Si

Orgánulosrespiratorios

Non, a respiraciónrealízana os mesosomas

Si, asmitocondrias

Si, asmitocondrias

Os seres vivos

172

1

a-7, b-5, c-2, d-4, e-3, f-1, g-6.

2

Nos vexetais, os tecidos protectores son a epiderme e, nos animais, os epitelios. Ostecidos de sostén, nos vexetais, son o colénquima e o esclerénquima, mentres quenos animais son o cartilaxinoso e o óseo.

3

Unha leituga pode captar a enerxía luminosa e transformala en enerxía química(compostos químicos) nas súas follas que, á súa vez, poden servir de alimento a ani-mais que viven no seu medio.

Un coello pode alimentarse das follas de leituga para obter a materia e a enerxía quelle permiten realizar as funcións vitais. Á súa vez, o coello pode servir de alimento aoutros animais do seu entorno.

4

5

Ten máis vantaxes a sexual xa que permite unha maior diversidade de carácteres epolo tanto unha mellor adaptación ao medio e maiores posibilidades de superviven-cia.

Na reprodución asexual transmítese a información xenética dun só proxenitor, men-tres que na sexual, debido á unión dos gametos masculino e feminino, transmítensetanto a do pai como a da nai, que, á súa vez, foron mestura das informacións xené-ticas dos seus avós.

6

Vulgarmente pénsase que a principal diferenza é que as plantas non se moven e osanimais si. Isto non e certo, xa que as plantas non se desprazan pero si se moven, omesmo que sucede con moitos animais invertebrados.

A diferenza fundamental non está na súa organización, que pode ser semellante,senón na maneira na que realizan as súas funcións vitais e as adaptacións que istosupón.

Estímulo Luz Cheiro a comida Frío Calor Pinchazo

Resposta Tropismo Aproximación Arrefrío Suoración Retracción

173

Unidade 2

7

Ambos teñen unha función protectora. As costelas protexen os pulmóns e o corazón;o cranio, o encéfalo.

8

Xeralmente os insectos, na época de crecemento, realizan “mudas” do seu esquele-to, de xeito que se desprenden desa cuberta externa por un certo tempo mentresdesenvolven unha nova. A muda supón un gran gasto enerxético e, ademais, duran-te certo tempo o animal é vulnerable fronte aos depredadores.

9

A tartaruga ten, como todos os réptiles, esqueleto interno. A cuncha non se conside-ra esqueleto senón un escudo cutáneo de natureza ósea ou córnea que non impideo crecemento do animal.

O endoesqueleto, a pesar da súa dureza ou rixidez, é un tecido vivo con células vivasque crecen e se reproducen conforme vai crecendo o animal.

10

A única explicación é que a xema conteña tecidos meristemáticos que ao reprodu-cirse orixinen os diferentes tipos de tecidos vexetais e, xa que logo, os diferentesórganos que constitúen o novo individuo.

11

Porque o núcleo contén toda a información xenética dun individuo. Se transplantamosun núcleo dun individuo a unha célula con capacidade embrionaria, obteremos unindividuo idéntico xeneticamente ao seu proxenitor.

12

A planta pode captar a enerxía luminosa mediante a fotosíntese e fabricar con elasubstancias orgánicas. Pero se a planta necesita enerxía, ten que obtela desas subs-tancias orgánicas mediante a respiración.

13

É unha adaptación ao clima con invernos moi fríos, xa que no inverno podería para-lizarse a da planta por conxelación, producindo a súa morte.

Os seres vivos

174

14

Os estomas sitúanse no envés porque, ademais do intercambio gasoso, a travésdeles elimínase auga por transpiración. Se estiveran na cara superior, sometidos aunha forte insolación, a perda de auga sería demasiado elevada.

A través dos estomas a planta toma dióxido de carbono (CO2) e desprende auga(H2O) e osíxeno (O2) .

15

Descende, xa que a raíz necesita os nutrientes elaborados nas follas como fonte deenerxía e de materia para realizar as súas funcións.

16

As algas captan directamente o dióxido de carbono (CO2) e os sales minerais disol-tos na auga. Moitas algas fíxanse nos fondos mariños mediante estruturas de fixa-ción que non son verdadeiras raíces xa que non poden realizar as súas funcións.

17

Porque cada anel corresponde aos tecidos de crecemento en grosor que se desen-volven na árbore unha vez ao ano.

18

Son as meristemas. Atópanse nas xemas ou estruturas embrionarias situadas princi-palmente nos ápices dos tallos ou nas axilas das follas.

19

O zume bruto contén auga e sales minerais, é dicir, os nutrientes das células vexe-tais. Utilízase nas follas para sintetizar substancias orgánicas.

O zume elaborado contén substancias orgánicas fabricadas nas follas. É utilizado portodas as células da planta para obter enerxía, crecer e realizar as súas funcións.

O zume bruto circula en sentido ascendente (raíz-talo-follas) e o zume elaborado ensentido descendente (follas-talo-raíz)

20

Auga, sales minerais, glícidos, lípidos, proteínas e vitaminas.

SOLUCIÓNS

175

21

A trituración e abrandamento dos alimentos.

22

Non é necesario xa que se alimentan de partículas pequenas.

23

a) Os macrófagos nútrense de alimentos seleccionados e de gran tamaño. Os micró-fagos aliméntanse de todo tipo de partículas pero de tamaño moi pequeno.

b) Macrófagos: raposo, morcego, aguia, lura, ourizo de mar, grilo.Micrófagos: ameixa, mexillón, balea, percebe, miñoca.

24

Si, porque todos os órganos toman osíxeno do sangue e o intercambian por dióxidode carbono. Da mesma forma, todas as células toman O2 para realizar a respiracióncelular nas súas mitocondrias e eliminan CO2.

25

Porque é un refugallo, unha substancia tóxica para o organismo.

26

Aumentan a superficie de intercambio de gases (osíxeno e dióxido de carbono).

27

Si. É o caso de animais acuáticos que presentan pulmóns (por ex.: balea, golfiño) outraqueas (por ex.: insectos acuáticos).

28

Pulmóns: ra, morcego, gaivota, merlo, golfiño.

Branquias: cágado, sardiña.

Traqueas: bolboreta, abella.

Pel: miñoca.

29

Polas arterias circula o sangue que sae do corazón. Polas venas o sangue volve aocorazón.

Os seres vivos

176

30

Na circulación incompleta o sangue rico en O2 procedente dos pulmóns mestúrase cosangue rico en CO2 procedente dos tecidos, polo que o abastecemento de osíxenoás células resulta menos eficaz.

Os mamíferos presentan unha circulación completa (sepárase o sangue con O2 e osangue con CO2). Os peixes presentan unha circulación incompleta.

31

Defecar consiste en eliminar os restos de alimentos non dixeridos no aparello dixes-tivo, mentres que excretar é eliminar substancias tóxicas das células ou do mediointerno.

32

O fígado, que elimina refugos na bile, e as glándulas sudoríparas da pel, que os eli-minan na suor.

33

O estímulo é a luz solar e a resposta é un heliotropismo. Esta resposta está regula-da por hormonas sintetizadas nas células dos pedúnculos das flores, que son os queexperimentan os cambios ao longo do día.

34

Porque actúan de “mensaxeiro” entre a glándula que responde a un estímulo e oórgano ou tecido onde exerce a súa acción.

35

Tendo en conta a rapidez da resposta, o sistema nervioso correspondería ao correoelectrónico e o hormonal á carta.

36

Neurona sensitiva < Nervio < Ganglio < Centro nervioso

37

Sementar: plantar a semente na terra para que se reproduza.

Plantar: introducir na terra un vexetal para que bote raíces e medre.

SOLUCIÓNS

177

As sementes son o resultado dunha reprodución sexual, mentres que para plantar unvexetal podemos utilizar un simple anaco do mesmo, é dicir, estamos a falar dunhareprodución asexual.

38

a) Gallo, acodo ou, en medios especiais, a partir dunha simple xema.

b) Gallos.

c) Enxerto.

d) Gallos.

e) Acodo.

39

Porque é necesario manter un ambiente húmido. No medio acuático a fecundaciónpode ser externa, pero no medio terrestre é necesaria unha certa humidade ou benestruturas que protexan o cigoto e posteriormente o embrión.

40

Ten que chamar a atención dos animais mediante formas e cores rechamantes.Ademais, aliméntanos producindo cheiros atractivos ou néctares nutritivos.

Por exemplo, insectos como as abellas, pequenos paxaros como o colibrí ou algúnsmorcegos, aliméntanse de néctares ou zumes segregados nas flores. Estes animais,despois de visitar varias flores, levan adheridos ao seu corpo grans de pole de cadaunha, de modo que poden fecundar outras flores nas seguintes visitas.

41

É máis eficaz a polinización por insectos xa que é moito máis específica e regular.Supón ademais un menor esforzo por parte da planta, xa que se é polinizada porinsectos ten que producir unha menor cantidade de pole.

42

a) Vento. b) Animais. c) Animais. d) Vento.

43

Porque sen auga o embrión permanece inactivo e as cubertas da semente perma-necen intactas.

Os seres vivos

178

44

Floración – Polinización – Fecundación – Frutificación – Dispersión – Xerminación

45

Follas, bulbos (tallos subterráneos con follas carnosas), rizomas (tallos subterráne-os), tubérculos (engrosamentos de tallos subterráneos con reservas alimenticias),raíces, flores, froitos ou sementes.

46

Non, porque a partir dese anaco de cola non pode rexenerarse un individuo enteiro.Trátase, xa que logo, dunha rexeneración e non dunha reprodución.

47

A existencia de gametos masculino e feminino.

48

Para que non se duplique en cada xeración o número de cromosomas, que debe serconstante para cada especie.

49

Os ovos de galiñas criadas en granxas non están fecundados e polo tanto son óvu-los.

50

Porque os seus ovos teñen poucas reservas nutritivas.

Pataca Tubérculo Remolacha Raíz

Cenoria Raíz Castaña Froito

Leituga Folla Brócoli Flores

Allo Bulbo Noz Semente

Chícharo Semente Cebola Bulbo

Uva Froito Ravo Raíz

SOLUCIÓNS

179

1.

a) A evaporación da auga: cambio físico.

b) A combustión do gas butano: cambio químico.

c) A corrosión do ferro: cambio químico (o ferro en contacto co osíxeno transforma-se en óxido de ferro).

d) A dilatación dun gas: cambio físico.

e) A disolución do sal común en auga: cambio físico.

2.

a) Exotérmica.

b) Exotérmica.

c) Exotérmica.

d) Endotérmica.

e) Exotérmica.

3.

Podería aumentar a velocidade da reacción aumentando a temperatura ou, no seucaso, engadindo un catalizador. O motivo polo que a reacción é máis rápida candoaumenta a temperatura é que se incrementa a velocidade das partículas das subs-tancias que interveñen na reacción, favorecendo as interaccións entre elas.

4.

Non son o mesmo. As substancias corrosivas destrúen os tecidos vivos por contacto,mentres que as substancias nocivas producen efectos graves no organismo por con-tacto, por inhalación, por inxestión ou por penetración cutánea.

5.

Os compostos organoclorados que se citan son: PVC, DDT, CFCs e PCBs. (PVC: clo-ruro de polivinilo, DDT: diclorodifeniltricloroetano, CFCs: compostos clorofluorocarbo-nados e PCBs: policlorobifenilos).

6.

Os materiais de PVC acumúlanse nos vertedoiros, contaminando o solo e augas sub-terráneas, ou son queimados nas incineradoras, emitindo substancias tóxicas ao aire.

180

Unidade 3

7.

2 500 quilocalorías = 2 500 000 calorías

1 caloría = 4,18 xulios

Polo tanto: 2 500 quilocalorías = 2 500 000 cal · 4,18 xulios/cal = 10 450 000 J

8.

a) Fusión do xeo: cambio físico.

b) Crecemento das plantas: cambio químico.

c) Produción de nailon para fabricar tecidos: cambio químico.

d) Fermentación das uvas para producir viño: cambio químico.

e) Oxidación da glicosa: cambio químico.

9.

a) As células utilizan a enerxía liberada nos procesos catabólicos para poder realizaras súas funcións vitais.

b) O obxectivo da respiración celular é obter enerxía.

c) Realízase nas mitocondrias.

d) A respiración realízana tanto as células animais como as vexetais, de modo queas células vexetais poden captar enerxía luminosa mediante os cloroplastos, peroademais dispoñen da enerxía liberada na respiración que se produce nas súasmitocondrias.

10.

A fotosíntese é un proceso anabólico xa que se sintetizan moléculas orgánicas a par-tir de moléculas inorgánicas simples e enerxía luminosa.

11.

ConstruciónCatabolismo

Anabolismo

Produción de enerxía

Destrución

Consumo de enerxía

SOLUCIÓNS

181

12.

Os glícidos e os lípidos son substancias enerxéticas consideradas o “combustible” dareacción de combustión da respiración celular.

As proteínas teñen unha función construtora, serven para construír estruturas celu-lares. Porén, en certas situacións, os aminoácidos poden ser utilizados tamén na res-piración para producir enerxía.

13.

A principal característica que os diferenza é que os fungos son heterótrofos e osvexetais autótrofos. A estrutura e a organización dos fungos é semellante á dos vexe-tais, por iso poderiamos consideralos como “algas sen clorofila”.

14.

a) Tripanosoma: heterótrofo.

b) Sulfobacterias: autótrofo.

c) Lactobacillus: heterótrofo.

d) Ameba: heterótrofo.

e) Lévedo: heterótrofo.

f) Alga verde-azulada: autótrofo.

g) Mofo do pan: heterótrofo.

h) Salmonella typhosa: heterótrofo.

15.

Os microorganismos responsables da descomposición dos cadáveres son os fungose as bacterias.

16.

Non existen virus beneficiosos porque todos os virus son parasitos obrigados.

17.

Cólera, tuberculose e sífilis, que son producidas por bacterias.

18.

En moitos procesos, como na fabricación industrial de produtos químicos ou no meta-bolismo celular, interesa acelerar as reaccións, pero noutros casos o que interesa éfacelas máis lentas.

Os seres vivos

182

Se mantemos a temperatura baixa evitamos a descomposición dos alimentos xa quediminuímos tanto a capacidade de reprodución dos microorganismos que orixinan asreaccións, como a propia velocidade de reacción porque é menor a interacción entreas partículas das substancias que reaccionan.

19.

O gas que se forma resulta da fermentación de substancias como a glicosa.

20.

21.

a) Descompoñer a materia: fungos e bacterias descompoñedores.

b) Producir iogur: lactobacillus (bacterias do iogur).

c) Producir vinagre: bacterias responsables da fermentación acética.

d) Sintetizar penicilina: fungo penicillium.

22.

As fermentacións melloran os alimentos porque nas fermentacións se producen vita-minas, aminoácidos esenciais e proteínas, que enriquecen os alimentos.

Ademais volven máis dixeribles as proteínas e as fibras, reducen os compostos tóxi-cos e producen factores antimicrobianos, prolongando a duración dos alimentos.

Apórtanlle tamén aos alimentos unha gran variedade de sabores, texturas e aromas.

Produto Tipo deorganismo

Nome doorganismo

Tipo defermentación

Viño Lévedo Saccharomyces

ellipsoideus

Alcohólica

Pan Lévedo Saccharomyces

cerevisae

Panificación

Cervexa Lévedo Saccharomyces

cerevisae

Alcohólica

Sidra Lévedo Saccharomyces

cidrii

Alcohólica

Iogur Bacteria Lactobacillus Láctica

SOLUCIÓNS

183

23.

Reino > Tipo > Clase > Orde > Familia > Xénero > Especie

24.

Non os poderiamos coñecer porque se caería no erro de incluír no mesmo grupo, porexemplo, á bolboreta, o morcego e a aguia, que non gardan relación filoxenética (evo-lutiva) entre eles.

25.

Nacerán sempre con rabo, porque ese carácter hereditario depende dos seus xenes(ADN), que non foron variados. (Repasa a unidade 1 e lembra que a información doscarácteres hereditarios de cada individuo está contida no seu ADN, presente entodas as súas células).

26.

Terán máis éxito biológico os individuos que teñan moitos descendentes, xa que setransmitirá un maior número dos seus xenes.

27.

Segundo o lamarckismo: existen moitas aves que compiten polo alimento, polo queescasean os vermes. Os poucos vermes que quedan foxen das aves cara ao fondodo limo. Os mazaricos desenvolveron pouco a pouco un bico longo e curvo para cap-turar os vermes enterrados, carácter que foi transmitido aos seus descendentes.

Segundo o darwinismo: existiron varios tipos de mazaricos, con diferente lonxitude debico. Os de bico máis longo e curvo conseguiron sobrevivir xa que chegaban ao fondodo limo e capturaban máis vermes. Os de bico curto extinguíronse por non poderadaptarse aos cambios nutricionais.

28.

a) Á de saltón / Á de aguia: Análogos.

b) Pata de lebre / Pata de saltón: Análogos.

c) Á de morcego / Pata de lebre: Homólogos.

d) Á de morcego / Aleta de balea: Homólogos.

29.

a, b: converxente.

c, d: diverxente.

Os seres vivos

184

30.

Non, se consideramos as ferramentas como instrumentos deseñados e elaboradospor un individuo. Non é o mesmo empregar un utensilio que fabricalo. Fabricar unutensilio implica unha maior capacidade intelectual que empregalo.

SOLUCIÓNS

185

1.

a) O kril aliméntase dunha alga que vive baixo a capa de xeo.

b) Porque o quentamento da zona provocou unha diminución da capa de xeo, baixoa que viven esas algas. Como a poboación desas algas decreceu, tamén o fixo ade kril.

c) As baleas e os pingüíns.

2.

Quentamento → Diminución da poboación de algas → Diminución da poboación dekril → Diminución da poboación de baleas e pingüíns.

3.

Individuo: un animal concreto, unha planta concreta son individuos. É dicir, un indivi-duo é cada organismo respecto da especie á que pertence.

Hábitat: o espazo que ocupa un ser vivo.

Poboación: conxunto de individuos da mesma especie que comparten un mesmoespazo.

Comunidade: conxunto de poboacións que viven nun mesmo espazo ou área deter-minada.

4.

Os animais endotermos regulan a súa temperatura corporal por mecanismos inter-nos, mentres que os ectotermos non teñen eses mecanismos e dependen de fontesexternas de calor.

5.

Acuáticos: alga laminaria e sardiña.

Mesófilos: castiñeiro, musgo.

Xerófilos: cacto, sabina.

6.

Os factores atmosféricos disgregan a rocha nai en partículas pequenas, constituíndoasí a parte mineral do solo xunto coa auga e o aire. As plantas e animais en des-composición aportan substancias orgánicas (humus).

186

Unidade 4

7.

As bacterias e os fungos descompoñen os restos de plantas e animais e transformana materia orgánica en inorgánica.

8.

a) No medio acuático: lontra.

b) Na sabana e no deserto: raposo gris, xaguarundi, aguaraguazú, puma.

9.

- Zona de xeo. Clima frío e seco. Atópase nas rexións polares. Especies: osos, lon-tras, focas...

- Tundra. Invernos longos e fríos. Neve abundante. Atópase nas rexións árticas.Especies: musgos, liques, renos, zorros, osos polares, lebres árticas...

- Taiga. Invernos fríos e veráns suaves. Atópase en Canadá, Siberia e países escan-dinavos. Especies: bosques de coníferas, piñeiros e abetos; lebres, lobos, linces...

- Bosque caducifolio. Atópase en rexións temperadas do planeta, con invernos fríose veráns cálidos. Alto grao de humidade. Especies: carballo e castiñeiro; roedores,zorros, lobos, cervos e gran cantidade de aves.

- Pradería. En zonas de chairas de rexións temperadas. Especies: grandes exten-sións de herbáceas (gramíneas); moitos herbívoros: grandes mamíferos, principal-mente.

- Bosque mediterráneo. Situado en zonas con invernos suaves e veráns calorosos esecos. Especies: árbores de folla perenne (aciñeiras, sobreira...); coellos, xabarís,esquíos e réptiles.

- Deserto. Poucas precipitacións e fortes oscilacións de temperatura entre o día e anoite. Escasísima vexetación(cactos, etc.); poucos animais: camélidos, arácnidos,réptiles...

- Sabana. Zonas cálidas do planeta cunha estación seca e outra de chuvias.Especies: as plantas herbáceas, poucas árbores; gacelas, cebras, xirafas, leóns,leopardos etc.

- Selva ecuatorial. Zonas a ambos lados do Ecuador con chuvias constantes.Especies: vexetación exuberante con árbores de gran porte; monos, paxaros, rép-tiles, insectos...

SOLUCIÓNS

187

10.

Pertence ao bosque caducifolio temperado porque nel se dan especies como os car-ballos, castiñeiros, ameneiros, etc. É unha paisaxe tipicamente atlántica temperada.

11.

Zona fótica: nos biomas acuáticos, a zona onde chega a luz na que viven os orga-nismos fotosintéticos.

Zona afótica: onde non chega a luz nun medio acuático.

Animais epipeláxicos: os seres vivos que viven na zona fótica.

12.

Bénticos: cangrexos, estrelas de mar, esponxas.

Plancto: fitoplancto, zooplancto.

Necto: camaróns, sollas, mamíferos mariños.

13.

As principais adaptacións que se poden observar son raíces pouco desenvolvidas,follas grandes e talos flexibles.

14.

As principais adaptacións dos animais que viven no medio aéreo son os ósos máislixeiros, extremidades anteriores modificadas, pulmóns con sacos aéreos e plumaspara o voo.

15.

Chimpancés: poboacións familiares.

Pingüíns: poboacións gregarias.

Corais: poboacións coloniais.

16.

- Depredador-presa: captura e morte duns individuos denominados presas. O caza-dor denomínase depredador. Exemplos: o lince e a lebre, o raposo e o coello, o leóne a cebra.

- Competencia: seres de distintas especies compiten polos mesmos recursos. Porexemplo, os gabiáns e os raposos, que se alimentan dos ratos de campo.

Os seres vivos

188

- Inquilinismo: asociación de dous individuos na que un busca abrigo e protección nooutro. Exemplo: algúns cangrexos que utilizan as cunchas dos moluscos.

- Comensalismo: asociación de dous individuos mediante a cal un aproveita os res-tos da comida ou os parasitos do outro. Un benefíciase e o outro non. Os peixesrémora, por exemplo, viaxan adheridos ás quenllas e viven dos seus parasitos.

- Simbiose: asociación de dous individuos que lles proporcionan beneficio mutuo. Osliques son os resultado de asociación simbiótica dunha alga e un fungo.

- Parasitismo: asociación na que un dos individuos vive a expensas doutro, hóspe-de, producíndolle dano e prexuízo.

- Endoparasitos: viven no interior (a tenia desenvólvese no intestino dos vertebra-dos). Se viven no exterior chámanse Ectoparasitos, coma as carrachas, que seagarran á pel dos cans.

17.

Os ecosistemas non poden funcionar sen a enerxía do Sol. A luz solar é imprescin-dible para a elaboración da materia orgánica que elaboran os produtores mediante afotosíntese.

18.

Autótrofos: as plantas, que son os produtores.

Heterótrofos: todos os demais, é dicir, o saltón (herbívoro), a ra e a ave de rapina.

19.

Produtores → Consumidores primarios → Consumidores secundarios →

→ Consumidores terciarios → Descompoñedores

20.

Produtores: son seres autótrofos, é dicir, transforman a materia inorgánica en orgáni-ca utilizando a enerxía procedente do sol.

Consumidores: son seres heterótrofos, é dicir, utilizan a materia orgánica xa elabora-da polos produtores.

Descompoñedores: transforman os restos de materia orgánica en inorgánica.

21.

a) A planta elabora a súa materia orgánica utilizando substancias inorgánicas dosolo, CO2 e a luz do sol; a bolboreta aliméntase das follas das plantas; a ra ali-méntase da bolboreta; a serpe aliméntase da ra; o moucho aliméntase da serpe.

SOLUCIÓNS

189

b) Follas → bolboreta → ra → serpe → moucho

22.

Redes tróficas son o conxunto de cadeas tróficas interconectadas que expresantodas as posibles relacións tróficas que se dan entre os organismos dun ecosistema.

23.

Fai falta unha gran cantidade de árbores para alimentar unha poboación máis peque-na de xirafas, é dicir, o número de individuos dos produtores será superior ao de con-sumidores de primeiro nivel; igualmente, fai falta unha poboación de xirafas maior quea de leóns, que son os predadores que se alimentan delas.

24.

Produtividade primaria bruta: é a cantidade de materia orgánica (ou enerxía contidanela) producida nunha área durante un tempo.

Produtividade primaria neta: é a cantidade de enerxía que queda para o seguintenivel trófico, é dicir, para os consumidores primarios.

Produtividade secundaria: é a cantidade de biomasa acumulada polos organismosheterótrofos a base da materia orgánica inxerida dos niveis tróficos inferiores.

25.

Aos consumidores primarios chega o 10% da enerxía inicial e aos secundarios o 1%desa mesma enerxía inicial.

26.

Os de máis produtividade: marismas e rías, humedais de auga doce e selva tropicalhúmida.

Os de menos produtividade: deserto, praderías e bosque boreal.

27.

As plantas absorben a auga do solo e, no proceso da fotosíntese, descompóñena enosíxeno e hidróxeno. O osíxeno pasa á atmosfera e o hidróxeno intégrase na materiaorgánica.

Na respiración celular a materia orgánica reacciona co osíxeno do aire e desprendedióxido de carbono e vapor de auga. O vapor de auga pasa á atmosfera e volve aosolo en forma de precipitacións (chuvia, neve...). De aí volven tomalo as plantas, ini-ciándose de novo o ciclo.

Os seres vivos

190

28.

Os elementos ou procesos que envían CO2 á atmosfera son a combustión de madei-ra e combustibles fósiles e os animais e plantas a través da respiración.

29.

O nitróxeno atmosférico transfórmase en nitritos ou nitratos mediante a acción debacterias de distintos tipos: bacterias fixadoras, que viven en simbiose nas raíces dasleguminosas; bacterias amonificantes, que forman amoníaco a partir das proteínasdos restos orgánicos; bacterias nitrificantes, que transforman o amoníaco en nitritose despois en nitratos.

30.

Chamamos sucesións ecolóxicas aos cambios graduais na composición de especiesdun ecosistema por substitución dunhas especies por outras. Estas transformaciónsprodúcense como resposta aos cambios ambientais.

31.

Unha sucesión ecolóxica primaria é a que se produce en lugares onde non existenseres vivos como, por exemplo, cando se coloniza unha illa volcánica acabada de for-mar.

32.

Ecosistemas xuvenís: unha horta, unha plantación de piñeiros, un acuario doméstico,un campo de millo.

Ecosistemas maduros: un bosque de carballos e castiñeiros, un lago.

33.

a) As zonas con nivel máis alto de emisións de CO2 son Norteamérica, Europa e AsiaOriental.

b) Trátase de áreas moi industrializadas.

34.

Chámase efecto invernadoiro á formación na atmosfera dunha capa de gases (prin-cipalmente CO2) que permiten o paso dos raios solares que quentan a superficieterrestre pero impiden que a mesma superficie da Terra irradie a calor cara ao exte-rior da atmosfera e se arrefríe adecuadamente.

SOLUCIÓNS

191

As actividades humanas (industria, transporte, calefacción) producen a maioría dosgases que producen o efecto invernadoiro.

35.

- Construción de canais de 500 km que tomaban un terzo da auga do Amu Dariapara regar grandes extensións de cultivos de algodón.

- Progresiva diminución da auga que chegaba ao mar de Aral pola desviación decada vez maior cantidade de auga para usos agrícolas e de consumo humano.

- No ano 1980 chegaba a este mar o 10 % da auga que chegaba en 1960.

- Na actualidade o mar de Aral ten a metade da súa extensión orixinal e todas asterras húmidas próximas convertéronse en desertos. A súa desecación deixou aodescuberto máis de 30.000 km2 de áreas salinizadas.

36.

A eutrofización é o desenvolvemento excesivo de algas nun ecosistema acuático poloaumento excesivo de substancias minerais nutrientes procedentes da agricultura,gandería e concentracións humanas. Esas algas actúan como pantalla e impiden opaso da luz na auga. Por outra parte, a descomposición das algas nas capas pro-fundas provoca unha gran diminución da cantidade de osíxeno dispoñible. Todo istodificulta a vida dos peixes e da maioría dos organismos acuáticos, que deben aban-donar a zona ou morrer.

37.

Papel: de tres a seis meses.

Filtro de cigarro: cinco anos.

Pneumático: tempo indeterminado.

Envase de aluminio: máis de cen anos.

Os seres vivos

192

OOss sseerreessOOss sseerreessvviivvoossvviivvooss

3

OOss

sseerree

ss vvii

vvooss

Educación secundariaa distancia parapersoas adultas

3Natureza

módulo 3 natureza

Documents