las letras que utilizamos para escribir nuestra lengua · las lenguas indígenas que se reconozcan...

30
Las letras que utilizamos para escribir nuestra lengua Mazateco de Eloxochitlán de Flores Magón, Oaxaca Publicado por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C. México, D.F. 2013

Upload: others

Post on 27-Oct-2019

12 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Las letras que utilizamos para escribir nuestra lengua

Mazateco de Eloxochitlán de Flores Magón, Oaxaca

Publicado por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.

México, D.F. 2013

Compilador: Leonardo Avendaño Bautista

Asesor lingüístico: Daniel Agee

© 2013 por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C. Derechos reservados conforme a la ley. Esta obra puede reproducirse para fines no lucrativos, siempre y cuando no se altere en forma alguna.

Primera edición Las letras que utilizamos

Mazateco de Eloxochitlán de Flores Magón maa 13-018 1C México, D.F. 2013

57

LEY GENERAL DE DERECHOS LINGÜÍSTICOS

DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS CAPITULO 1, ART. 3, 4, 5, 8: Las lenguas indígenas son parte integrante del patrimonio

cultural y lingüístico nacional. La pluralidad de lenguas indígenas es una de las principales expresiones de la composición pluricultural de la Nación Mexicana.

Las lenguas indígenas que se reconozcan en los términos de la presente Ley y el español son lenguas nacionales por su origen histórico, y tienen la misma validez en su territorio, localización y contexto en que se hablen.

El Estado a través de sus tres órdenes de gobierno, Federación, Entidades Federativas y municipios, en los ámbitos de sus respectivas competencias, reconocerá, protegerá y promoverá la preservación, desarrollo y uso de las lenguas indígenas nacionales.

Ninguna persona podrá ser sujeta a cualquier tipo de discriminación a causa o en virtud de la lengua que hable.

CAPITULO 2, ART. 9, 11: Es derecho de todo mexicano comunicarse en la lengua de la que

sea hablante, sin restricciones en el ámbito público o privado, en forma oral o escrita, en todas sus actividades sociales, económicas, políticas, culturales, religiosas y cualesquiera otras.

Las autoridades educativas federales y de las entidades federativas, garantizarán que la población indígena tenga acceso a la educación obligatoria, bilingüe e intercultural, y adoptarán las medidas necesarias para que en el sistema educativo se asegure el respeto a la dignidad e identidad de las personas, independientemente de su lengua. Asimismo, en los niveles medio y superior, se fomentará la interculturalidad, el multilingüismo y el respeto a la diversidad y los derechos lingüísticos.

1

A a

Ya aꞌa yá, jngo nise tíjnaꞌa.

Asón chon ya ñánda tíjna.

axo

¿A ndaá chine-li axo ?

2

B b

Tjobá

Jè tjobá, ꞌkiaá nitjen kjindáya.

Batoó nda chon ya isaꞌnde.

Mì kì machjeén nga ba ꞌse-ná.

55

¿Qué haces aquí, niñito?

Una vez un conejo chiquito estaba bien contento andando por los pastos. De repente llegó un burro y le dijo:

—¿Qué haces aquí, niñito? El conejito muy asustado se fue a esconder dentro de las hierbas que había ahí cerca. En el lugar donde fue a esconderse, de repente, llegó un venado y le dijo: —¿Qué haces aquí, niñito? El conejito muy asustado se fue a esconder detrás de una piedra grande. En el lugar

donde se encontraba escondido, de repente, le gritó un tecolote, y le dijo: —¿Qué haces aquí, niñito? El conejito salió corriendo de ese lugar, buscando otro lugar dónde esconderse. Pero

de repente se topó con estos tres animales. Lo rodearon y le dijeron: —¿Adónde vas, niñito? Entonces de un salto se dio la vuelta y empezó a correr, a correr, hasta que llegó a

donde estaba una cueva. Inmediatamente se metió, ahí se escondió y dijo muy asustado: —¡Jaaaa! ¡Qué susto me he llevado! Yo salí ganando porque no pudieron atraparme

aunque me rodearon por todos lados.

¿Por dónde va el camino que llega a mi casa? Una vez un armadillo se extravió del camino que va hacia su casa. Anduvo todo el día

tratando de hallarlo, hasta que llegó la tarde. Entonces se encontró con un tejón y le dijo: —¿Tú no sabes si este es el camino que llega a mi casa? El tejón le dijo: —No, yo no sé, solamente sé que este camino llega a mi casa. Entonces el armadillo siguió caminando y se encontró con un tlacuache, y le preguntó

diciendo: —¿Tú no sabes si este es el camino que llega a mi casa? El tlacuache le dijo: —No, yo no sé, solamente sé que este camino llega a mi casa. El armadillo siguió caminando, entonces se encontró con una ardilla, y le preguntó diciendo: —¿Tú no sabes si este es el camino que llega a mi casa? No sabes tú si el camino que llega a mi casa es este? La ardilla le dijo: —No, yo no sé, solamente sé que este camino llega a mi casa. El armadillo siguió caminando y buscando; y entonces se encontró con el zorrillo, y le

preguntó diciendo: —¿Tú no sabes si este es el camino que llega a mi casa? El zorrillo le dijo: Sí, yo sé, porque vivo cerca de tu casa, si quieres vamos juntos, yo también ya me voy. Entonces se fueron juntos, y el armadillo muy contento caminó hacia su casa

siguiendo al zorrillo. Autor: Feliciano Cházarez Vargas.

Página 22 “X x” papel Es bueno saber leer. La niña está cruzando un puente. El señor está vendiendo jitomates, plátanos y naranjas, y la señora los está comprando. Página 23 “Y y” culebra No debemos de pisar las culebras que se echan en el camino. El árbol seco es el que se quema bien en la lumbre. Estas personas llevan una carga entre las dos, la llevan en un palo. Página 24 “ ꞌ ” armadillo Se ven bien bonitos los armadillos. Están bien grandes los marranos. La lumbre está ardiendo bien, y nos alumbra bastante.

3

Ch ch

Chindo chiba

Saseé kji jè chindo chiba.

Kì tàxki bisenꞌta-la cho tájaá.

Mi kì nda nda kaché nati.

4

D d

ndáton

Mì ki ti yá síchjeén-ní ndáton.

Jè tsjin-la ndikja ꞌbingá ya nikje-ná.

—Ndaá jchán ꞌyo-na ndákoán.

53

Página 15 “Ñ ñ” perro —!Ñaááá! !Ñaááá! !Ñaááá! —dice mi perro cuando chilla. Mi mamá echa tortillas bien delgadas. ¿Qué tipo de tortillas echa tu mamá? El tomate criollo también se come sabroso. Página 16 “O o” ombligo No debemos rascarnos el ombligo. No se deben agarrar como quiera las tarántulas. Me encontré dos bolitas. Página 17 “P p” marta Quedan muy pocos de los animales llamados marta. La muchacha se ve bonita cuando se tapa con el rebozo. Cuando nos duele la cabeza, nos la podemos amarrar con un pañuelo. Página 18 “R r” peine Lo que más se usa para peinarse es el peine. Hay vacas que nos corretean. La camisa que es grande, no me queda bien. Página 19 “S s” cántaro Ya casi nadie usa los cántaros para el agua. De la Luna solo se ve la mitad. Pinta de verde esta hoja. Página 20 “T t” Está bailando La niña está bailando sola. El pájaro llamado pepe, vuela bien alto. El niñito está caminando solo. Página 21 “TS ts” muchacha La muchacha está limpia. No mates como quiera a las mariposas. El conejo cuando camina, solo brinca y brinca.

52

Página 8 “H h” está alumbrado La luz que está bien prendida, nos alumbra bien. El amor no se acaba. Tengo dos canicas que son verdes. Página 9 “I i” Platanal El platanal tiene siete hojas. Pinta de rojo las papas. Pinta de gris la olla. Página 10 “J j” jilote Son cuatro los jilotes. Los que nos llevamos bien somos dos. El águila es grande. Página 11 “K k” guajolote —Kú rûkoo rûkoo —dice el guajolote cuando canta. Los sapos brincan o saltan cuando se mueven. —Kí kíkí kiii, —dice el gallo cuando canta. Página 12 “L l” grillo ¿Qué grillo es este? ¿Te gusta? ¿Te gusta comer naranjas? ¿Cuál de las naranjas te gustaría comer? ¿Sabes imitar el canto del jilguero? Página 13 “M n” abejorro No debemos acercarnos a los abejorros. El gusano de ese árbol es comestible. No se puede comer la semilla de los aguacates. Página 14 “N n” jícara de madera ¿Conoces las jícaras de madera? ¡Cómo me gusta comer las calabazas rojas! No debemos aventar piedras a nuestros propios compañeros.

5

íte

E e

Jè íte ra teyá, ndaá tsijèn.

Jè nise sase, ndaá se. Katé íte mejen-la kote xita kii.

6

F f

Fateé tsijèn jè tsáꞌbí.

ifi

Fahajèn fahakjá ifì, nga fìko tjo.

A ꞌyaxkon-níi ra ꞌmì ítofi.

51

Página 1 “A a” ajo ¿Te gusta comer los ajos? Hay un pájaro en el árbol. Donde yo vivo es plano. Página 2 “B b” pájaro nocturno El pájaro nocturno canta de noche. Qué bonito es el mundo. No es bueno estar triste. Página 3 “ Ch ch” gusano medidor El gusano medidor es verde. No te acerques a las mulas. No bailamos bien hace rato. Página 4 “D d” collar Ya nadie usa los collares. La savia del malangar mancha nuestra ropa. Me gusta tomar el agua de masa. Página 5 “E e” tabla La tabla que está ancha , se ve bien. El pájaro verde canta bonito. Estas personas quieren cortar treinta tablas. Página 6 “F f” nubes Las nubes suben y bajan, llevados por el viento. El sol se ve brillante. ¿Conoces el palo con que mueven el nixtamal? Página 7 “G g ” nuestra uña Córtate bien las uñas. Podemos ir a la iglesia cuando sea domingo. Esto es una brazada.

50

ꞌKoaá ꞌsín taña kijì ngajò, ko jngoó tsja-la jè ndí chiꞌá nga kijì-ni ya niꞌya-la, tjingì-la jè xíkjá nga kijì.

7

G g

ningo-ná

Nda tichátjin ningo-lì.

ꞌKia nga tàingo, maá mangié ingo.

Jngo nanga tjín-ni.

8

H h

tísíhisen

Ndaá síhisen-ná jè niꞌí ra títì isen.

Mì kì feheꞌta jè ra kjoatsjacha

Tjíhijyoó jò-na kanìka ra sase kjòn.

49

—Jòn be-náa, tiyaá chraña-nì nga tíjna, tsa mejèn-lì taña tjiaán, ijyeé tífiìte-na ra ꞌan.

48

—¿A mí ꞌyii, a kií ꞌsín fí jè ndiyá ra bijchó-ni ya niꞌya-na?

Jè xíkjá, ꞌkiaá kitsò-la:

9

I i

ínachja

Ito ma-ni xka-la ínachja.

Inì tikiyí jñà imáte. Iso tikiyí jè tijí.

10

J j

je-ngi

Ijòn ma-ni je-ngi.

Jò ma nàjin ra nda chibà jin.

Jè xìja, xìja tse-ní.

47

Jè chiꞌá ꞌkiaá kijì isa ko yaá iskajin jè xíkjá, ko kitsó-la nga iskonangi-la:

46

Jè chíjnoo kitsó-la: —Majìn, mi ki be, ta jé ra bee nga kií ꞌsín

fì jè ndiyá niꞌya-na.

11

K k

káló

—Kú-rokoo-rokoo—tsò káló nga kjindáya.

Kjiꞌnga kjitsiña kátó ꞌkia nga fì.

—¡Kí-kíri-kíiii! —tsò káxtí nga kjindáya.

12

L l

likò

¿Yá likò ra-kii? ¿A ndá ꞌki-li?

¿A ndá chine-li làxa? ¿Mé làxa ra nda chine-li?

¿A maá-li kótso jè nise líyó ꞌkia nga se?

45

—¿A mí ꞌyii, a kií ꞌsín fí jè ndiyá ra bijchó-ni ya niꞌya-na?

44

Jè chiꞌá ꞌkiaá kijì isa ko yaá iskajin jè chíjnoo, iskonangiì-la nga kitsò-la:

13

M m

Jè choma-la íxoma, maá chine.

Mi kì ma ya sichroña-lá imee.

Mì kì ma chine to-la ímá.

imee

14

N n

niso-yá

¿A ꞌyaxkon-ní jñà nisoyá?

Taxki ndaá chine-na nacho inì.

Mì ki ma nga najo ꞌké-lá xàngieé.

43

—Majìn, mi ki be, ta jé ra bee nga kií ꞌsín fì jè ndiyá niꞌya-na, —kitsó jè nchrofi.

42

—¿A mí ꞌyii, a kií ꞌsín fí jè ndiyá ra bijchó-ni ya niꞌya-na?

15

Ñ ñ

nañá

¡Ñaááá! ¡Ñaááá!—Tsó ndí nañá itsé-na ꞌkia nga kjindáya.

Jè amá-na niño xofè síte. ¿Mé niño ra síte jè amá-li?

Ndaá chine-te jñà xitiño.

16

O o

Xoꞌó

Mì kì ma taxki chjijné jè xoꞌó-ná.

Jò ma-ni to ra kasakó-na. Mì kì ma taxki ndabé jñà ndoꞌo.

41

Jè chiꞌá, ꞌkiaá kijì isa ko yaá iskajin jngo nchrofi, kitsò-la nga iskonangi-la:

40

Jè tsjá kitsó-la: —Majìn, mi ki be, ta jé ra bee nga kií ꞌsín

fì jè ndiyá niꞌya-na.

17

píyó

P p

Ta chibaá tjín isa jñà cho ra ꞌmì píyó.

Nda tsijèn jè tsati nga pàyo tíjnajté.

Maá paìto bíjté ské ꞌkia nga maajò.

18

R r

nchratí

Jé nchratí ra ꞌñó machjeén kiꞌta ꞌkia nga basijieén.

Tjín nchraja ra ma-la maàtjingi-ná.

Jè nachro-na ra jè ꞌki, mì ki nda bakien-na.

39

ꞌKiaá kiskajìn jngo tsjá, iskonangi-la nga kitsò-la:

—¿A mí ꞌyii, a kií ꞌsín fí jè ndiyá ra bijchó-ni ya niꞌya-na?

38

Jngo nichjin tsáꞌba nga tíbátsji, jndíi ra ján fì nga tsáꞌba ya angi ijñá, skanda nga ijye kjohixon.

19

S s

nisa Mì ki ti yá ra síchjeén-ni nisa nandá.

Jè sá ta masen tsijèn-ni.

Sase tikiyí jè xka ra-kii.

20

T t

Títè

Ta títè tajngoó jè tsati.

Jè toté taxki ꞌnga tjotjén. Ta jè tajngo tífì ndí ti

37

¿Kóꞌsín fì jè ndiyá niꞌya-na?

India jngo ndí chiꞌá ichijaxkon ndiyá-la, mi ki ti isakò-la ñánda tíjna ngajo-la.

21

tsati

Jè tsati, tsjeé tíjna.

Ts ts

Kì tàxki niꞌkin jñà ndí tjotse.

Jè natsé, ta kjiꞌnga ta kjiꞌngaá-ní ꞌkia nga fì.

22

X x

xajon

Ndaá-ni nga ma-ná xajon.

Xoꞌmaá tíbatoya jè tsati. Jè xita ꞌxin, xitií

tíbatína, ko làxa, ko jè naá tíbatse.

35

—¡Jaaaah! ¡Sí tàxki katsakjòn-náa! Tanga mì kì ma kásíko-na. Takó

ꞌaán kasikíjne-la niꞌsín jngo tjandi kafì-na nga kabìtsachjà-na.

34

Ra tsò ra ská-la nga jahaꞌsen ya ngajo, ꞌko yaá tsikijnaꞌma, akjòn kitsò:

23

Y y

ye

Mì kì ma ya kisinè ye ra faya ya ndiyá.

Jè yá kixì, jè-ní ra nda tì ya ajìn niꞌí.

Jñà xita kii, jngò ꞌchá ꞌya-ya, ko yá kjiya-la nga inchifìko.

24

Tàxki ndaá kjòn jñà chiꞌá.

Jè niꞌí ndaá títì, ko ndaá síhisen-ná.

Tàxki iꞌi kjòn jñà chinga.

chiꞌá

33

ꞌKiaá tsáfa-ni íꞌtsin. Tsahachikon, tsahachikon kó skanda ijcho ya ñánda nga tiꞌxá jngo ngajo.

32

Ta ꞌkoaá kjomà-la nga jngo tjandi kijì-la jñà cho kìi. Tsikìtsachjà-la nga kitsò-la ngaꞌtsìoo:

¿Ñánda ꞌmì ndí ti itsé?

25

¿Mé ra tjiꞌni ijndíi, ndí ti itsé?

India jngo ndí natsé itsé taxki tsjaá

tjín-la nga tsáꞌba ya ajin ndijyi.

26

Ta ꞌkoaá kjomà-la nga ꞌjì jngo búrró

nga kitsò-la: —¿Mé ra tjiꞌni ijndíi ndí ti itsé?

31

Jè ndí natsé itsé, tàxki kijì isa nga

mejèn-la kíjnaꞌma isa tsiki, nga tsahachikon.

30

ꞌKia nga tíjnaꞌma, ta ꞌkoaà kjomà-la nga jngo jnó iskindayanè. Nga kitsò-la:

—¿Mé ra tjiꞌni ijndíi ndí ti itsé?

27

Jè ndí natsé itsé, tàxki kijì-ní nga kiì

kijnaꞌma ya ñánda ꞌñó tjin ijñá.

28

Ya ñánda tíjnaꞌma, ta ꞌkoaà kjomà-la

nga jngo ndí naxín iꞌndí ꞌjì. Nga kitsò-la: —¿Mé ra tjiꞌni ijndíi ndí ti itsé?

29

Jè ndí natsé itsé, tàxki kijì-ní nga kiì

kijnaꞌma ya ñánda tíjna jngo najo ra tse ꞌki.