investigación arqueológica · 2012-09-13 · arkeologi ikerketa . arkeoikuska 2006 ....

535

Upload: others

Post on 30-May-2020

13 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • Ark

    eolo

    gi Ik

    erke

    ta . A

    RK

    EOIK

    USK

    A 2

    006

    . Inv

    esti

    gaci

    ón A

    rque

    ológ

    ica

    Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco

    Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia

    Salneurria / P.V.P: 18 €

    KULTURA SAILA

    DEPARTAMENTO DE CULTURA

    ISBN 84-457-2516-0

  • Argitaraldia: 1.a, 2007ko abendua

    Ale Kopurua: 1.500

    © Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioa. Kultura Saila

    Argitaratzailea:Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaServicio Central de Publicaciones del Gobierno VascoDonostia-San Sebastián, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz

    Koordinaketa:Dona Gil Abad

    Azalaren irudia: Arrui-bu-Gran izeneko (Agüenit) “sebja” ondoko tumulua, hilarri itxurako frontearekin.

    Textua, argazkiak eta irudiak: aipatutako lanen eta aztarnategien zuzendariak

    Itzulpena: LUMA, Hizkuntza Zerbitzuak

    Azala:Sormen Creativos, S.A.

    Fotokonposaketa:Composiciones RALI, S.A.Particular de Costa, 8-10 – 7.ª48010 BILBAO (Bizkaia)

    Inprimaketa:Estudios Gráfi cos ZURE, S.A.Carretera Lutxana-Asua, 24-AERANDIO-GOIKOA (Bizkaia)

    Eskaerak, Trukaketak eta Argipideak.Euskal Kultura Ondarearen Zentroa.Donostia-San Sebastián, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz

    I.S.B.N.: 978-84-457-2516-0 I.S.S.N.: 0213-8921L.G.: VI 486/1983

    Edición: 1.a diciembre 2007

    Tirada: 1.500 ejemplares

    © Administración de la Comunidad Autónoma del País Vasco. Departamento de Cultura

    Edita:Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaServicio Central de Publicaciones del Gobierno VascoDonostia-San Sebastián, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz

    Coordinación:Dona Gil Abad

    Imagen portada: Túmulo con frente esteliforme en las inmediacio-nes de la “sebja” de Arruti-bu-Garn (Agüenit).

    Textos, fotografías e ilustraciones: directores de las excavaciones y de los trabajos referidos

    Traducción: LUMA, Hizkuntza Zerbitzuak

    Portada:Sormen Creativos, S.A.

    Fotocomposición:Composiciones RALI, S.A.Particular de Costa, 8-10 – 7.ª48010 BILBAO (Bizkaia)

    Impresión:Estudios Gráfi cos ZURE, S.A.Carretera Lutxana-Asua, 24-AERANDIO-GOIKOA (Bizkaia)

    Solicitudes, Intercambio e Información.Centro de Patrimonio Cultural Vasco.Donostia-San Sebastián, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz

    I.S.B.N.: 978-84-457-2516-0 I.S.S.N.: 0213-8921D.L.: VI 486/1983

    ARKEOIKUSKA EUSKAL KULTURA ONDAREAREN ZENTROAk urtero burutzen duen argitalpena da. Bertan E.A.E.an urtean zehar egiten diren

    arkeologi ikerketa guztiak agertzen dira. Euskal Kultura Ondarearen Zentroak ez du ikertzaileek egindako artikuluen edukiaren erantzunkizunik hartzen.

    ARKEOIKUSKA es una publicación anual del CENTRO DE PATRIMONIO CULTURAL VASCO.En ella se recogen todas las actividades arqueológicas realizadas en la C.A.V. anualmente.

    El Centro de Patrimonio Cultural Vasco no se hace responsable del contenidode los artículos elaborados por los diversos investigadores.

    * * * * *

  • ARKEOIKUSKA 06 3

    AURKIBIDEA

    AURKEZPENA

    IKERKETA, ELKARLANA ETA ELKARTASUNA MENDEBALDEKO SAHARAREKIN HANGO KULTURA ONDAREA BERRESKURATUZ ETA INTERPRETATUZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

    A. HIRIGINTZA PLANGINTZAREN ERREDAKZIORAKO HISTORIA ETA ARKEOLOGIA AZTERKETAK 29

    A.1. ARABA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

    A.1.1. Gesaltza Añanako barruti harresitua (Añana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 A.1.2. Gaztelu aldea (Bernedo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 A.1.3. Antoñanako harresia: Ekialdeko harresi-atala (Kanpezu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 A.1.4. Iruña / Veleia aztarnategiaren Historia eta Arkeologia azterketa. II. fasea (Iruña Oka). . 50 A.1.5. Kontrastako harresia (Harana). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

    B. IKERKETA PROGRAMAK. LANDA LANAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

    B.1. ARABA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

    B.1.1. INDUSKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 B.1.1.1. Atxosteko harpea, Birgaragoienen (Arraia-Maeztu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 B.1.1.2. San Kristobal ermita, Santikurutze Kanpezun (Kanpezu). . . . . . . . . . . . . . . . . 72 B.1.1.3. Los Husos II harpea (Bilar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 B.1.1.4. Iruña / Veleia hiria (Iruña Oka). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 B.1.1.5. Zornostegi (Salvatierra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 B.1.1.6. Aistra (Zalduondo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 B.1.1.7. Arlobiko iruinarria (Zuia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

    B.1.2. ZUNDAKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 B.1.2.1. San Miguelako tumulu aldea, Sabandon (Arraia-Maeztu) . . . . . . . . . . . . . . . . 103 B.1.2.2. Belaustegi, Urrunagako urtegian (Legutiano) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 B.1.2.3. Santa Coloma, Astulezen (Valdegovía) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

    B.1.3. MIAKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 B.1.3.1. Aro Tontorra-Salvada mendialdea (Aiara) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

    B.2. BIZKAIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

    B.2.1. INDUSKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 B.2.1.1. Foruko finkamendu erromatarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

  • 4 ARKEOIKUSKA 06

    B.2.1.2. Antoliñako koba (Gautegiz-Arteaga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 B.2.1.3. Santimamiñe leizea (Kortezubi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 B.2.1.4. Katillotxu V trikuharria (Mundaka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 B.2.1.5. Untzueta gaztelua (Orozko). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 B.2.1.6. El Polvorin leizea (Karrantza Harana). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 B.2.1.7. Errekatxuetako Atxa trikuharria (Zeanuri) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

    B.2.2. ZUNDAKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 B.2.2.1. Baltzola leizea (Dima) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 B.2.2.2. Arlanpe leizea (Lemoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

    B.2.3. MIAKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 B.2.3.1. Artola (Abadiño) eta Moruatxa (Sopelana, Urduliz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 B.2.3.2. Pico Moro (Galdames), Luxar (Gueñes) eta El Cerco-Bolumburu (Zalla) . . . . 150 B.2.3.3. Mello, Serantes, Sollube, Bizkargi eta Lemoatxa mendiguneetako haizeolak 154

    B.3. GIPUZKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

    B.3.1. INDUSKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 B.3.1.1. Basagaingo herrixka (Anoeta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 B.3.1.2. Lezetxiki leizea (Arrasate) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 B.3.1.3. Santiagomendi (Astigarraga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 B.3.1.4. Munoaundi (Azkoitia; Azpeitia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 B.3.1.5. Linatzeta leizea, Lasturren (Deba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 B.3.1.6. Zarautz Jauregia (Getaria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 B.3.1.7. Aldatxarren leizea (Mendaro) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 B.3.1.8. Boluntxo (Oiartzun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 B.3.1.9. Ama Birjinaren eliza (Zarautz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

    B.3.2. ZUNDAKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 B.3.2.1. Astigarraga leizea (Deba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 B.3.2.2. Aitzorrotz II leizea (Errezil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 B.3.2.3. Atxurbi-Aitxu (Idiazabal) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 B.3.2.4. Aizkoltxo leizea (Mendaro) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 B.3.2.5. Kiputz IX leizea (Mutriku). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 B.3.2.6. Arditurri, 20 (Oiartzun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 B.3.2.7. Aralar Mendialdea (Enirio Aralarko Mankomunitatea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 B.3.2.8. Erralla II leizea (Zestoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

    B.3.3. MIAKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 B.3.3.1. Urola eta Oria ibaien haranak. Oribarzar (Aia) eta Andazarrate (Aia-Asteasu) 198 B.3.3.2. Ikuluteko Gaina (Azpeitia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 B.3.3.3. Gipuzkoako leizeak (Azpeitia, Deba, Zestoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 B.3.3.4. Antsondo leizea (Deba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 B.3.3.5. Oria ibaiaren beheko arroa. Andatza, Garate, Belkoain, Zarate mendiak

    (Donostia-San Sebastián, Usurbil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 B.3.3.6. Miaketa lanak Urumea eta Oria ibaien haranen artean

    (Donostia-San Sebastián) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 B.3.3.7. Jaizkibel mendia (Hondarribia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 B.3.3.8. Historiaurreko gizakiak aprobetxa zitzakeen harkaitz edo mineral eremuak.

    Gaintxurizketa (Irun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 B.3.3.9. Aiako Harria meatze aldea: Arditurri, Unaileku, Arburu (Irun, Oiartzun) . . . . . 206 B.3.3.10. Burumendi (Mutriku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 B.3.3.11. Miaketak Oiartzungo haranean (Pasaia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 B.3.3.12. Azken Brontze - Burdin Aroko aztarnategiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

    D. ARKEOLOGIA JARDUERAK. KONTSERBAZIO ETA BABESERAKO PROGRAMAK . . . . . . . . . . . . . 209

    D.1. ARABA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

    D.1.1. INDUSKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 D.1.1.1. Santa María de los Reyes eliza (Laguardia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 D.1.1.2. San Pedro ermita, Salcedon (Lantarón). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 D.1.1.3. Santa Maria eliza (Agurain) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 D.1.1.4. Zapatari kalea, 33 (Agurain) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

  • ARKEOIKUSKA 06 5

    D.1.1.5. Hego Campillo (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 D.1.1.6. Harategi kantoia. Eskoriatza-Eskibel jauregiko kontrahorma harresietan

    (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 D.1.1.7. Santa Maria katedrala. Plaza eta eliz ataria (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . 230 D.1.1.8. Errementari kalea, 78 (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 D.1.1.9. Mariturri, Armentian (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 D.1.1.10. Mendizabala (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

    D.1.2. ZUNDAKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 D.1.2.1. Egiletako San Millan ermita. 9. E.U. hegoaldeko finka 22 (Alegría-Dulantzi) . 247 D.1.2.2. Gernikako herri hustua (Arrazua-Ubarrundia; Vitoria-Gasteiz; Zigoitia) . . . . . 247 D.1.2.3. Aretxabala dorretxea, Luiaondon (Aiara). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 D.1.2.4. Gaztelu kalea, 4, Santikurutze Kanpezun (Kanpezu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 D.1.2.5. La Villa kalea, 16, Santikurutze Kanpezun (Kanpezu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 D.1.2.6. Iruña / Veleia hiria: 96. zenbakiko finka, 3. Poligonoa (Iruña Oka) . . . . . . . . . . 255 D.1.2.7. Subida del Olmo kalea, 19 (Labastida). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 D.1.2.8. Paganos kalea, 23 (Laguardia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 D.1.2.9. Paganos kalea, 78. Primicia Etxea (Laguardia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 D.1.2.10. Presondegi Plaza, 3 (Laguardia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 D.1.2.11. Rua Mayor de Peralta, 18 (Laguardia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 D.1.2.12. La Hoya: 22. poligonoko 444. lursaila. Piñuelas aldea (Laguardia) . . . . . . . . . 265 D.1.2.13. Quintanako herrixka: 243. lursaila (Laguardia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 D.1.2.14. Arkaia, 13 (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 D.1.2.15. Arkaia. 2007. poligonoa, 3.200. etxadia (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 D.1.2.16. San Bartolome ermita, Gamarran (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 D.1.2.17. Errementari kalea, 43-45 (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 D.1.2.18. Barnekale Berria, 47 (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 D.1.2.19. Santo Domingo kalea, 19-21 (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 D.1.2.20. Zapatari kalea, 73-75 (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 D.1.2.21. Zapatari kalea, 74 (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 D.1.2.22. San Adrian bidea (Zalduondo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 D.1.2.23. Ondategiko San Lorentzo eliza (Zigoitia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

    D.1.3. OBREN KONTROLAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 D.1.3.1. Alegría-Dulantziko saihesbidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 D.1.3.2. N-I errepidea Armiñon herrian barrena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 D.1.3.3. Gasteiz/Bilbo/Donostia Abiadura Handiko linea.

    Arrazua-Ubarrundia/Legutio atala. II. azpiatala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 D.1.3.4. Ilarduiako San Joan Bataiatzailearen Ermitaren ingurua (Asparrena). . . . . . . 303 D.1.3.5. Ur hornidurarako sarea Ilarduian (Asparrena) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 D.1.3.6. Subida al Castillo, 12-14, Santikurutze Kanpezun (Kanpezu) . . . . . . . . . . . . . . 307 D.1.3.7. Frontin kalea, 10 (Labastida). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 D.1.3.8. Frontin kalea, 14 (Labastida). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 D.1.3.9. Gatzaga Buradongo Horno kalea, 15 (Labastida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 D.1.3.10. Kale Nagusia, 40 (Labastida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 D.1.3.11. Travesia del Olmo kalea, 2 (Labastida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 D.1.3.12. La Barbacana (Laguardia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 D.1.3.13. Orgaz dorrea, Fontetxan (Lantarón). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 D.1.3.14. San Roke hilerriaren alboko lursaila (Legutiano). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 D.1.3.15. Herriko Plazaren alboko lursaila (Laudio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 D.1.3.16. Baron de Benasque kalea, 5 (Peñacerrada-Urizaharra). . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 D.1.3.17. Barrongo nekropolia (Ribera Alta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 D.1.3.18. Klarisatarren monasterioa. Inguruko gas-sarea (Agurain) . . . . . . . . . . . . . . . . 328 D.1.3.19. Axpuruko hirigunea (Donemiliaga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 D.1.3.20. Landaberde kalea. Tranbia (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 D.1.3.21. Bakardade eta San Frantzisko Xabier kantoiak (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . 332 D.1.3.22. Hedegile kalea, 39 (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 D.1.3.23. Olagibel kalea, 1-15. San Frantzisko komentu desagertua (Vitoria-Gasteiz) . 334

    D.1.4. BESTE JARDUERA BATZUK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 D.1.4.1. Iturri zaharra (Navaridas). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

  • 6 ARKEOIKUSKA 06

    D.2. BIZKAIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

    D.2.1. INDUSKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 D.2.1.1. Gortazar jauregia (Areatza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 D.2.1.2. Arrolako kastroa (Arratzu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 D.2.1.3. Aldapa kalea, 50 (Balmaseda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 D.2.1.4. Pio Bermejillo, 24 (Balmaseda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 D.2.1.5. Tenerias, 2 (Balmaseda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 D.2.1.6. Andra Mari Kalea, 21 (Bermeo). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 D.2.1.7. Goienkale, 5 bis (Durango) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 D.2.1.8. Kalebarria, 1 (Durango) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 D.2.1.9. Lariz dorrea, 2 (Durango) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 D.2.1.10. Probaleku, 2 (Ermua) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 D.2.1.11. San Martin Toursekoa eliza (Forua) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 D.2.1.12. Gerrikako Santa Luzia ermita (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz). . . . . . . . . . . . 368 D.2.1.13. Gerrikaitz hiribilduko 11., 13. eta 18. orubeak

    (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 D.2.1.14. Txomin Agirre, 24 eta 28 (Ondarroa). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 D.2.1.15. Karmeldarren Islako San Jose komentua. II. Aldia (Sestao). . . . . . . . . . . . . . . 375

    D.2.2. ZUNDAKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 D.2.2.1. Abade-Etxearen aurreko plazatxoa, Urkiolan (Abadiño) . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 D.2.2.2. Martin Mendia, 13 (Balmaseda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 D.2.2.3. Hirumugarrieta-3 trikuharria (Bilbao) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 D.2.2.4. Mariaren Bihotza plaza (Bilbao) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 D.2.2.5 Portuzarra (Gernika-Lumo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 D.2.2.6. Galeako gotorlekua eta itsasargia (Getxo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 D.2.2.7. Ama Sortzez Garbiaren eliza. Kanpoaldea I eta E. (Gorliz) . . . . . . . . . . . . . . . 396 D.2.2.8. San Antonio Koba (Mañaria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 D.2.2.9. Landetxo Goikoa baserria (Mungia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402 D.2.2.10. San Kristobal ermita (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 D.2.2.11. Bengolea burdinola-bolua (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz) . . . . . . . . . . . . . . 407 D.2.2.12. Frankoen Kalea, 14 (Urduña-Orduña). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 D.2.2.13. Kale Zaharra, 12 (Urduña-Orduña) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412 D.2.2.14. San Tomas eliza (Ziortza-Bolibar). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

    D.2.3. MIAKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 D.2.3.1. Olabarritik Errekalderako bidea / galtzada (Galdakao). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 D.2.3.2. Gasteiz-Bilbo-Donostia Abiadura Handiko Burdinbidea.

    Galdakao-Basauri tartea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422

    D.2.4. OBREN KONTROLAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 D.2.4.1. Hedegile kalea, 12 (Balmaseda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 D.2.4.2. Kadaguako autobidea. Arbuio-Sodupe ataleko IV. sektorea (Güeñes) . . . . . . 427 D.2.4.3. Ubiritxaga errota eta burdinola (Igorre) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 D.2.4.4. Sagastigorri kobazuloa (Kortezubi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 D.2.4.5. Paskual Abaroa etorbidea (Lekeitio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 D.2.4.6. Resurreccion Mª de Azkue eta Apalloa kaleak (Lekeitio) . . . . . . . . . . . . . . . . . 438 D.2.4.7. Andra Mari elizaren aurreko plaza (Lekeitio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439 D.2.4.8. Urigoiena, Artekale eta Uribarrena kaleak (Otxandio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 D.2.4.9. Portugaleteko saneamendurako C kolektorea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 D.2.4.10. Otera de Elgero Azpiko errota (Sestao) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 D.2.4.11. Kale Barria, 10 (Urduña-Orduña) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447 D.2.4.12. Burgos kalea, 7 (Peña La Barca elkartearen lokala) (Urduña-Orduña) . . . . . . 448 D.2.4.13. Bilboko portura iristeko burdinbide berria. Atala:

    Urtuella-Bilboko portuko merkantzien geltokia. I. fasea . . . . . . . . . . . . . . . . . 449

    D.2.5. BESTE JARDUERA BATZUK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451 D.2.5.1. Berna Burdinolari atxikiriko etxea (Amorebieta-Etxano) . . . . . . . . . . . . . . . . . 451 D.2.5.2. Santa Luzia baseliza (Durango) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456 D.2.5.3. Torretxikitone (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 D.2.5.4. Ventalaperra, El Rincon eta El Bortal leizeak (Karrantza Harana) . . . . . . . . . . 459

  • ARKEOIKUSKA 06 7

    D.3. GIPUZKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461

    D.3.1. INDUSKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 D.3.1.1. Igartzako multzoa (Beasain) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 D.3.1.2. Praileaitz I leizea (Deba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 D.3.1.3. Erreginaren Baluartea (Hondarribia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 D.3.1.4. Kale Nagusia, 9 eta 9 bis (Segura) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470

    D.3.2. ZUNDAKETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 D.3.2.1. Olazabal baserria (Aia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 D.3.2.2. Santa Kruz ermita (Alkiza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 D.3.2.3. Uribarri (Arrasate) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 D.3.2.4. Erdikale, 9 (Azpeitia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 D.3.2.5. Beheko Kale, 3 (Errenteria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476 D.3.2.6. Jasokundeko Andre Mariaren parroki eliza (Errenteria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476 D.3.2.7. Santa Marina (Eskoriatza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 D.3.2.8. Arma Plaza, 9 (Hondarribia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482 D.3.2.9. Lonja Kalea, 1-2 (Hondarribia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482 D.3.2.10. Junkal Kalea, 16 (Irun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 D.3.2.11. Arbelaitz baserria (Irun). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 D.3.2.12. La Salle - San Martzial Ikastetxea (Irun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 D.3.2.13. San Migel parroki eliza (Irura) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 D.3.2.14. Isidroenea etxearen orubea (Irura) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491 D.3.2.15. Soran jauregia. Santiago, 3 (Leintz-Gatzaga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492 D.3.2.16. San Esteban eliza (Oiartzun). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 D.3.2.17. Nagusia, 32 (Ordizia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 D.3.2.18. Santa Maria, 9 (Ordizia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 D.3.2.19. Santa Maria, 37 (Ordizia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 D.3.2.20. Bariko San Nikolas elizaren inguruak (Orio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 D.3.2.21. Plaza Torrekoatze (Pasaia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 D.3.2.22. Arostegieta, 13 (Tolosa). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 D.3.2.23. Plaza Berri, 1 - Toriles eraikina (Tolosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 D.3.2.24. Iparragirre, 16 (Urretxu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 D.3.2.25. «La Salvadora» paper fabrika. Olaederra burdinola zaharra (Billabona). . . . . 503 D.3.2.26. Portale Kalea, 9-11 (Zestoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505

    D.3.3. OBREN KONTROLAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 D.3.3.1. Buruntzako San Martin eliza (Andoain) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 D.3.3.2. Lurpeko galeria Herriko Plazan (Antzuola). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507 D.3.3.3. Hilerria (Azkoitia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509 D.3.3.4. Erdikale, 24-26 (Azpeitia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 D.3.3.5. Perez Arregi plaza (Azpeitia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 D.3.3.6. Goenkale, 13 (Bergara) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 D.3.3.7. Goenkale eta hiru kantoi (Bergara). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 D.3.3.8. Laudantz Zehartokia eta San Pedro elizaren atzealdea (Bergara) . . . . . . . . . 513 D.3.3.9. Gabiria jauregia (Bergara) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 D.3.3.10. Biribilondo mendia, Zubietan (Donostia-San Sebastián) . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 D.3.3.11. Hegoaldeko kaia eta Kaia Arriba kaia (Donostia-San Sebastián) . . . . . . . . . . 517 D.3.3.12. Txirio Kalea, 2-4 (Eibar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518 D.3.3.13. San Bartolome eliza. Eliz ataria (Elgoibar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518 D.3.3.14. Madalena Kalea (Errenteria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 D.3.3.15. Larretxipi Kalea, 25-27 (Irun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 D.3.3.16. Santa Elena, 1-3 (Irun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 D.3.3.17. San Prudentzio ermita (Lazkao) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520 D.3.3.18. Ur lotunea Astigarribia auzoan (Mutriku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 D.3.3.19. Arrikrutz leizea, 53. galeria (Oñati) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522 D.3.3.20. Laskaolatza (Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra) . . . . . . . . . . . . . . . 523 D.3.3.21. Galatras jauregia. Ingurua (Pasaia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524 D.3.3.22. GI-131 ingurabidea (Urnieta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525 D.3.3.23. Pietate, 4, 6, 8 eta 10 (Zumarraga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526

    D.3.4. BESTE JARDUERA BATZUK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526 D.3.4.1. Lili jauregia (Zestoa). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526

  • ARKEOIKUSKA 06 9

    ÍNDICE

    PRESENTACIÓN

    INVESTIGACIÓN, COOPERACIÓN Y SOLIDARIDAD CON EL SAHARA OCCIDENTAL DESDE LA RECUPERACIÓN E INTERPRETACIÓN DEL PATRIMONIO CULTURAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

    A. ESTUDIOS HISTÓRICO-ARQUEOLÓGICOS PARA LA REDACCIÓN DEL PLANEAMIENTO URBANÍSTICO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

    A.1. ÁLAVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

    A.1.1. Recinto amurallado de Salinas de Añana (Añana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 A.1.2. Zona del castillo (Bernedo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 A.1.3. Muralla de Antoñana. Lienzo E (Campezo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 A.1.4. Estudio Histórico-Arqueológico del yacimiento de Iruña/ Veleia. Fase II (Iruña de Oca) 50 A.1.5. Muralla de Contrasta (Valle de Arana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

    B. PROGRAMAS DE INVESTIGACIÓN. TRABAJOS DE CAMPO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

    B.1. ÁLAVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

    B.1.1. EXCAVACIONES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 B.1.1.1. Abrigo de Atxoste, en Vírgala Mayor (Arraia-Maeztu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 B.1.1.2. Ermita de S. Cristóbal, en Santa Cruz de Campezo (Campezo) . . . . . . . . . . . 72 B.1.1.3. Abrigo de Los Husos II (Elvillar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 B.1.1.4. Ciudad de Iruña/ Veleia (Iruña de Oca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 B.1.1.5. Zornostegi (Salvatierra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 B.1.1.6. Aistra (Zalduondo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 B.1.1.7. Menhir de Arlobi (Zuia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

    B.1.2. SONDEOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 B.1.2.1. Campo tumular de San Miguela, en Sabando (Arraia-Maeztu) . . . . . . . . . . . . 103 B.1.2.2. Belaustegui, en el embalse de Urrúnaga (Legutiano) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 B.1.2.3. Santa Coloma, en Astulez (Valdegovía) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

    B.1.3. PROSPECCIONES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 B.1.3.1. Pico Aro-Sierra Salvada (Ayala) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

  • 10 ARKEOIKUSKA 06

    B.2. BIZKAIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

    B.2.1. EXCAVACIONES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 B.2.1.1. Asentamiento romano de Forua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 B.2.1.2. Antoliñako koba (Gautegiz-Arteaga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 B.2.1.3. Cueva de Santimamiñe (Kortezubi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 B.2.1.4. Dolmen Katillotxu V (Mundaka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 B.2.1.5. Castillo de Untzueta (Orozko) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 B.2.1.6. Cueva de El Polvorín (Valle de Carranza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 B.2.1.7. Dolmen Errekatxuetako Atxa (Zeanuri) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

    B.2.2. SONDEOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 B.2.2.1. Cueva de Balzola (Dima) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 B.2.2.2. Cueva de Arlanpe (Lemoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

    B.2.3. PROSPECCIONES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 B.2.3.1. Artola (Abadiño) y Moruatxa (Sopelana, Urduliz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 B.2.3.2. Pico Moro (Galdames), Lújar (Güeñes) y El Cerco-Bolumburu (Zalla) . . . . . . 150 B.2.3.3. Ferrerías de monte en los macizos de montaña de Mello, Serantes, Sollube,

    Bizkargi y Lemoatxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

    B.3. GIPUZKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

    B.3.1. EXCAVACIONES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 B.3.1.1. Poblado de Basagain (Anoeta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 B.3.1.2. Cueva de Lezetxiki (Arrasate) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 B.3.1.3. Santiagomendi (Astigarraga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 B.3.1.4. Munoaundi (Azkoitia; Azpeitia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 B.3.1.5. Cueva de Linatzeta, en Lastur (Deba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 B.3.1.6. Zarautz Jauregia (Getaria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 B.3.1.7. Cueva de Aldatxarren (Mendaro) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 B.3.1.8. Boluntxo (Oiartzun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 B.3.1.9. Santa María La Real (Zarautz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

    B.3.2. SONDEOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 B.3.2.1. Cueva de Astigarraga (Deba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 B.3.2.2. Cueva de Aitzorrotz II (Errezil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 B.3.2.3. Atxurbi-Aitxu (Idiazabal) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 B.3.2.4. Cueva de Aizkoltxo (Mendaro) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 B.3.2.5. Cueva de Kiputz IX (Mutriku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 B.3.2.6. Arditurri, 20 (Oiartzun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 B.3.2.7. Sierra de Aralar (Unión Enirio Aralar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 B.3.2.8. Cueva de Erralla II (Zestoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

    B.3.3. PROSPECCIONES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 B.3.3.1. Valles de los ríos Urola y Oria. Oribarzar (Aia) y Andazarrate (Aia – Asteasu) 198 B.3.3.2. Ikuluteko Gaiñe (Azpeitia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 B.3.3.3. Azpeitia, Deba, Zestoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 B.3.3.4. Cueva de Antsondo (Deba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 B.3.3.5. Cuenca baja del Oria. Montes Andatza, Garate, Belkoain, Zarate

    (Donostia-San Sebastián, Usurbil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 B.3.3.6. Prospección entre los valles del Urumea y el Oria (Donostia-San Sebastián) 203 B.3.3.7. Monte Jaizkibel (Hondarribia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 B.3.3.8. Zonas con rocas o minerales aprovechables por el hombre prehistórico.

    Gaintxurizketa (Irun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 B.3.3.9. Coto minero de Aiako Harria: Arditurri, Unaileku, Arburu (Irun, Oiartzun) . . . 206 B.3.3.10. Burumendi (Mutriku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 B.3.3.11. Prospecciones en el valle de Oiartzun (Pasaia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 B.3.3.12. Yacimientos del Bronce Final – Edad del Hierro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

    D. INTERVENCIONES ARQUEOLÓGICAS. PROGRAMAS DE CONSERVACIÓN Y PROTECCIÓN . . . . 209

    D.1. ÁLAVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

    D.1.1. EXCAVACIONES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 D.1.1.1. Iglesia de Santa María de los Reyes (Laguardia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

  • ARKEOIKUSKA 06 11

    D.1.1.2. Ermita de San Pedro, en Salcedo (Lantarón) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 D.1.1.3. Iglesia de Santa María (Salvatierra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 D.1.1.4. Zapatari, 33 (Salvatierra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 D.1.1.5. Campillo Sur (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 D.1.1.6. Cantón de las Carnicerías. Contrafuerte palacio Escoriaza-Esquibel en las

    murallas (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 D.1.1.7. Catedral de Santa María. Plaza y pórtico (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . 230 D.1.1.8. Herrería, 78 (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 D.1.1.9. Mariturri, en Armentia (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 D.1.1.10. Mendizabala (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

    D.1.2. SONDEOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 D.1.2.1. Ermita de San Millán de Eguileta. Finca sur 9 U.E. 22 (Alegría-Dulantzi) . . . . 247 D.1.2.2. Despoblado de Guernica (Arrazua-Ubarrundia; Vitoria-Gasteiz; Zigoitia) . . . 247 D.1.2.3. Casa torre Aretxabala en Luyando (Ayala) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 D.1.2.4. Castillo, 4, en Santa Cruz de Campezo (Campezo). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 D.1.2.5. La Villa, 16, en Santa Cruz de Campezo (Campezo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 D.1.2.6. Ciudad de Iruña/ Veleia: Finca nº 96, Polígono 3 (Iruña de Oca) . . . . . . . . . . . 255 D.1.2.7. Subida del Olmo, 19 (Labastida). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 D.1.2.8. Páganos, 23 (Laguardia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 D.1.2.9. Páganos, 78. Casa de la Primicia (Laguardia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 D.1.2.10. Plaza de la Cárcel, 3 (Laguardia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 D.1.2.11. Rúa Mayor de Peralta, 18 (Laguardia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 D.1.2.12. La Hoya: Parcela 444 del polígono 22. Zona Piñuelas (Laguardia) . . . . . . . . . 265 D.1.2.13. Poblado de Quintana: Finca 243 (Laguardia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 D.1.2.14. Arcaya, 13 (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 D.1.2.15. Arcaya. Polígono 2007, Manzana 3.200 (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 D.1.2.16. Ermita de San Bartolomé, en Gamarra Mayor (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . 273 D.1.2.17. Herrería, 43-45 (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 D.1.2.18. Nueva Dentro, 47 (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 D.1.2.19. Santo Domingo, 19-21 (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 D.1.2.20. Zapatería, 73-75 (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 D.1.2.21. Zapatería, 74 (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 D.1.2.22. Calzada de San Adrián (Zalduondo). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 D.1.2.23. Iglesia de San Lorenzo de Ondategi (Zigoitia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

    D.1.3. CONTROLES DE OBRAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 D.1.3.1. Variante de Alegría-Dulantzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 D.1.3.2. Carretera N-I a su paso por Armiñón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 D.1.3.3. Línea Alta Velocidad Vitoria-Bilbao-San Sebastián.

    Tramo Arrazua-Ubarrundia-Legutiano. Subtramo II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 D.1.3.4. Entorno de la Ermita de San Juan Bautista de Ilarduia (Asparrena) . . . . . . . . 303 D.1.3.5. Red de abastecimiento de aguas en Ilarduia (Asparrena) . . . . . . . . . . . . . . . . 304 D.1.3.6. Subida al Castillo, 12-14, en Santa Cruz de Campezo (Campezo) . . . . . . . . . . 307 D.1.3.7. Frontin, 10 (Labastida). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 D.1.3.8. Frontin, 14 (Labastida). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 D.1.3.9. Horno, 15 de Salinillas de Buradon (Labastida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 D.1.3.10. Mayor, 40 (Labastida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 D.1.3.11. Travesía del Olmo, 2 (Labastida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 D.1.3.12. La Barbacana (Laguardia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 D.1.3.13. Torre de Orgaz, en Fontetxa (Lantarón). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 D.1.3.14. Parcela lindante con cementerio de San Roque (Legutiano) . . . . . . . . . . . . . . 324 D.1.3.15. Parcela lindante con Herriko Plaza (Llodio). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 D.1.3.16. Barón de Benasque, 5 (Peñacerrada-Urizaharra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 D.1.3.17. Necrópolis de Barrón (Ribera Alta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 D.1.3.18. Monasterio de las Clarisas. Red de gas en el entorno (Salvatierra) . . . . . . . . 328 D.1.3.19. Casco urbano de Aspuru (San Millán) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 D.1.3.20. Calle Landaverde. Tranvía (Vitoria-Gasteiz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 D.1.3.21. Cantones de la Soledad y San Francisco Javier (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . 332 D.1.3.22. Correría, 39 (Vitoria-Gasteiz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 D.1.3.23. Olaguibel, 1-15. Convento desaparecido de San Francisco (Vitoria-Gasteiz) 334

    D.1.4. OTRAS ACTIVIDADES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 D.1.4.1. Fuente Vieja (Navaridas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

  • 12 ARKEOIKUSKA 06

    D.2. BIZKAIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

    D.2.1. EXCAVACIONES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 D.2.1.1. Palacio de Gortazar (Areatza). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 D.2.1.2. Castro de Arrola (Arratzu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 D.2.1.3. La Cuesta, 50 (Balmaseda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 D.2.1.4. Pío Bermejillo, 24 (Balmaseda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 D.2.1.5. Tenerías, 2 (Balmaseda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 D.2.1.6. Andra Mari Kalea, 21 (Bermeo). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 D.2.1.7. Goienkale, 5 bis (Durango) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 D.2.1.8. Kalebarria, 1 (Durango) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 D.2.1.9. Torre de Láriz, 2 (Durango) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 D.2.1.10. Probaleku, 2 (Ermua). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 D.2.1.11. Iglesia de San Martín de Tours (Forua) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 D.2.1.12. Ermita de Santa Lucía de Gerrika (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz) . . . . . . . . 368 D.2.1.13. Solares 11, 13 y 18 de la villa de Gerrikaitz (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz) . 370 D.2.1.14. Txomin Agirre, 24 y 28 (Ondarroa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 D.2.1.15. Convento de Carmelitas de San José de la Isla. Fase II (Sestao) . . . . . . . . . . 375

    D.2.2. SONDEOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 D.2.2.1. Plazuela frente Abade-Etxea, en Urkiola (Abadiño) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 D.2.2.2. Martín Mendía, 13 (Balmaseda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 D.2.2.3. Dolmen de Hirumugarrieta 3 (Bilbao) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 D.2.2.4. Plaza del Corazón de María (Bilbao) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 D.2.2.5. Portuzarra (Gernika-Lumo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 D.2.2.6. Fuerte y Faro de La Galea (Getxo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 D.2.2.7. Iglesia de la Inmaculada Concepción. Exterior N. y E. (Gorliz) . . . . . . . . . . . . 396 D.2.2.8. Cueva de San Antonio (Mañaria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 D.2.2.9. Caserío Landetxo Goikoa (Mungia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402 D.2.2.10. Ermita de San Cristóbal (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz) . . . . . . . . . . . . . . . . 405 D.2.2.11. Ferrería-Molino de Bengolea (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz) . . . . . . . . . . . . 407 D.2.2.12. Francos Kalea, 14 (Urduña-Orduña). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 D.2.2.13. Zaharra, 12 (Urduña-Orduña) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412 D.2.2.14. Iglesia de Santo Tomás (Ziortza-Bolibar). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

    D.2.3. PROSPECCIONES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 D.2.3.1. Camino-Calzada de Olabarri a Rekalde (Galdakao) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 D.2.3.2. Línea Alta Velocidad Vitoria-Bilbao-San Sebastián. Tramo Galdakao-Basauri 422

    D.2.4. CONTROLES DE OBRAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 D.2.4.1. Correría, 12 (Balmaseda). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 D.2.4.2. Autovía del Cadagua. Sector IV del tramo Arbuio-Sodupe (Güeñes) . . . . . . . 427 D.2.4.3. Ferrería y molino de Ubiritxaga (Igorre) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 D.2.4.4. Cueva de Sagastigorri (Kortezubi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 D.2.4.5. Calle Paskual Abaroa (Lekeitio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 D.2.4.6. Calles Resurrección Mª de Azkue y Apalloa (Lekeitio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438 D.2.4.7. Plaza delante de la iglesia de Santa María (Lekeitio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439 D.2.4.8. Calles Urigoiena, Artekale y Uribarrena (Otxandio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440 D.2.4.9. Colector C de saneamiento en Portugalete. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 D.2.4.10. Molino Bajo La Otera de Elguero (Sestao). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 D.2.4.11. Barria, 10 (Urduña-Orduña). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447 D.2.4.12. Burgos, 7 (local de Peña La Barca) (Urduña-Orduña) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 D.2.4.13. Nuevo acceso ferroviario al puerto de Bilbao. Tramo:

    Ortuella-estación mercancías en puerto Bilbao. Fase I . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449

    D.2.5. OTRAS ACTIVIDADES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451 D.2.5.1. Casa habitación adosada a la Ferrería Berna (Amorebieta-Etxano) . . . . . . . . 451 D.2.5.2. Ermita de Santa Lucía (Durango) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456 D.2.5.3. Torretxikitone (Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 D.2.5.4. Cuevas de Venta Laperra, El Rincón y El Bortal (Valle de Carranza). . . . . . . . 459

    D.3. GIPUZKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461

    D.3.1. EXCAVACIONES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 D.3.1.1. Conjunto de Igartza (Beasain) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461

  • ARKEOIKUSKA 06 13

    D.3.1.2. Cueva de Praileaitz I (Deba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 D.3.1.3. Baluarte de la Reina (Hondarribia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 D.3.1.4. Kale Nagusia, 9 y 9 bis (Segura) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470

    D.3.2. SONDEOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 D.3.2.1. Caserío Olazabal (Aia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 D.3.2.2. Ermita de Santa Cruz (Alkiza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 D.3.2.3. Uribarri (Arrasate) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 D.3.2.4. Erdikale, 9 (Azpeitia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 D.3.2.5. Beheko Kale, 3 (Errenteria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476 D.3.2.6. Iglesia parroquial de Ntra. Sra. de la Asunción (Errenteria) . . . . . . . . . . . . . . . 476 D.3.2.7. Santa Marina (Eskoriatza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478 D.3.2.8. Arma Plaza, 9 (Hondarribia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482 D.3.2.9. Lonja Kalea, 1-2 (Hondarribia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482 D.3.2.10. Junkal Kalea, 16 (Irun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 D.3.2.11. Caserío Arbelaitz (Irun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 D.3.2.12. Colegio La Salle - San Marcial (Irun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 D.3.2.13. Iglesia parroquial de San Miguel (Irura) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 D.3.2.14. Solar de la casa Isidroenea (Irura) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491 D.3.2.15. Palacio Soran. Santiago, 3 (Leintz-Gatzaga). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492 D.3.2.16. Iglesia de San Esteban (Oiartzun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 D.3.2.17. Nagusia, 32 (Ordizia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 D.3.2.18. Santa María, 9 (Ordizia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495 D.3.2.19. Santa Maria, 37 (Ordizia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 D.3.2.20. Entorno de San Nicolás de Bari (Orio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 D.3.2.21. Plaza Torrekoatze (Pasaia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 D.3.2.22. Arostegieta, 13 (Tolosa). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 D.3.2.23. Plaza Berri, 1 - Edificio de Toriles (Tolosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 D.3.2.24. Iparragirre, 16 (Urretxu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 D.3.2.25. Papelera «La Salvadora». Antigua ferrería Olaederra (Villabona) . . . . . . . . . . 503 D.3.2.26. Portale Kalea, 9-11 (Zestoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505

    D.3.3. CONTROLES DE OBRAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 D.3.3.1. Iglesia de San Martín de Buruntza (Andoain) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 D.3.3.2. Galería subterránea en Herriko Plaza (Antzuola) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507 D.3.3.3. Cementerio (Azkoitia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509 D.3.3.4. Erdikale, 24-26 (Azpeitia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 D.3.3.5. Plaza Pérez Arregi (Azpeitia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 D.3.3.6. Goenkale, 13 (Bergara) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 D.3.3.7. Goenkale y tres cantones (Bergara). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 D.3.3.8. Laudantz Zehartokia y trasera iglesia San Pedro (Bergara) . . . . . . . . . . . . . . 513 D.3.3.9. Palacio Gabiria (Bergara) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 D.3.3.10. Monte Biribilondo, en Zubieta (Donostia-San Sebastián) . . . . . . . . . . . . . . . . 516 D.3.3.11. Muelles Sur y Kaia Arriba (Donostia-San Sebastián) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 D.3.3.12. Txirio Kalea, 2-4 (Eibar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518 D.3.3.13. Iglesia de San Bartolomé. Pórtico (Elgoibar). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518 D.3.3.14. Magdalena Kalea (Errenteria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 D.3.3.15. Larretxipi Kalea, 25-27 (Irun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 D.3.3.16. Santa Elena, 1-3 (Irun) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 D.3.3.17. Ermita de San Prudencio (Lazkao) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520 D.3.3.18. Acometida de aguas en el barrio Astigarribia (Mutriku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 D.3.3.19. Cueva de Arrikrutz, Galería 53 (Oñati) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522 D.3.3.20. Laskaolatza (Parzonería General de Gipuzkoa y Álava) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 D.3.3.21. Palacio Galatras. Entorno (Pasaia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524 D.3.3.22. Variante GI-131 (Urnieta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525 D.3.3.23. Piedad, 4, 6, 8 y 10 (Zumarraga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526

    D.3.4. OTRAS ACTIVIDADES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526 D.3.4.1. Palacio Lili (Zestoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526

  • AURKEZPENA

    PRESENTACIÓN

  • ARKEOIKUSKA 06 17

    Hutsik egin gabe, urtero bezala, hemen dugu be-rriz ere Arkeoikuska argitalpena, Euskal Herriko arkeo-logia mundu osora zabaltzeko. Pozgarria da, benetan, horrelako aldizkari bat kalean ikustea, kontuan hartu-ta, gainera, zer nolako zailtasunak dauden autonomia erkidegoko arkeologo ia guztiak batera koordinatzea.

    Aldizkaria bizi-bizi dagoen erakusgarri, urtero ha-rritzen gaitu lan eder berri batekin. Aurten ere bai, jaki-na. Ohi baino artikulu luzeago bat aurkituko du irakur-leak, Euskal Herriko Unibertsitateak Andoni Sáenz de Buruaga doktorearen bitartez Saharako Arabiar Erre-publika Demokratikoko agintariekin elkarlanean egin-dako proiektu bati buruz. Gure Sailak hasiera-hasiera-tik bultzatu du Saharako Errepublikako lurralde askean dauden aztarnategi arkeologikoen ahalik eta kataloga-zio zehatzena egitea helburu duen ekimen hau, alegia, Marokok eraikitako harresitik ekialdera dagoen lur-ze-rrendako katalogoa.

    Egitasmoa burutzeko dauden eragozpenek me-rezimendua areagotu baino ez dute egiten: milaka ki-lometro Tinduf-eko kanpamentuetatik, orografia konplexua, klima ezin latzagoa, zerbitzu eta baliabide eskasia ia erabatekoa...; baina, balantzaren beste al-dean, kemen handia, bokazioa eta interes zientifikoa, bai euskal partaideen aldetik bai agintari sahararren kolaboratzaileen aldetik. Artikuluan ondorioztatzen denez, egindako azterlanak, materialek eta aztarnate-giek datu-kopuru eskerga eman digute, oso interes-garriak, betiere gizakia lanaren ardaztzat hartuta.

    Ezin ahaz daiteke, baina, lan materialen balio ar-keologikoaz gainera kulturak irmoki itsatsita daraman giza-balio berezkoa; herrien artean zientzia eta kultu-ra partekatuz eta bateratuz, gero eta gizaki kultua-goak, garatuagoak eta beteagoak sortzen baititugu. Saharako agintarien ikuspegitik, egitasmoa Kultura Ondarearen Zentro Nazionala litekeenaren ernamuina da gure honako hau, bai eta nazioarteko elkarlane-rako aukera eder bat ere, nahiz eta sarri askotan ezinbestez herri horrek dituen lehentasunezko pre-

    Fiel a su cita Arkeoikuska vuelve a presentársenos como una ventana a través de la que el mundo puede asomarse a la arqueología del País Vasco. No nos cansamos de repetir la satisfacción que supone el que una revista de estas características vea año tras año la luz, pese a las enormes dificultades de coordinación que supone al tratarse de la practica totalidad de los arqueólogos de la comunidad los implicados en ella.

    Además, año tras año, esta publicación nos sor-prende con novedades que denotan la vitalidad de la misma. Este año, no podía ser menos. Se incluye un artículo de mayor extensión a lo habitual relativo al proyecto que la EHU-UPV, en la persona del Doctor Andoni Sáenz de Buruaga, viene realizando en cola-boración con las autoridades de la RASD. Nuestro Departamento ha apoyado desde el principio con in-terés esta iniciativa que pretende realizar una catalo-gación lo más exhaustiva posible de los yacimientos arqueológicos de la zona libre de la República Saha-raui, es decir la franja de terreno E del muro levantado por Marruecos.

    Las dificultades que entraña esta misión son un valor más de la misma, miles de kilómetros desde los campamentos de Tinduf, una orografía complicada y un clima atroz, carencia casi absoluta de todo tipo de servicios y cobertura y, en el otro lado de la balanza, entusiasmo, vocación e interés científico tanto por parte de los equipos vascos como de los colaborado-res de la autoridad saharaui. Como del artículo se de-duce, los materiales, yacimientos y el estudio general del territorio realizado, con el ser humano siempre como eje, ha proporcionado datos ingentes y de sumo interés.

    Pero, además del valor arqueológico de los traba-jos hay un valor humano intrínseco a la Cultura con mayúsculas que no podemos dejar escapar, un valor de puesta en común y de colaboración entre los pue-blos en materia de ciencia y cultura que nos hace a la vez más cultos, más desarrollados y más humanos. Este proyecto se ve desde la autoridad Saharaui como un embrión de lo que sería su Centro Nacional de Patrimonio Cultural e incluso como una oportuni-dad de colaboración internacional en una materia a

  • 18 ARKEOIKUSKA 06

    miek eta bizi duen egoera erdiragarriak alboratutako alorra izan.

    Elkartasunaren alderdi hau ez da inola ere gutxies-tekoa, Eusko Jaurlaritzak betidanik hartu izan baitu aintzakotzat iheslarien kanpamentuetako baldintza gogorrak eta herri gisa Mendebaldeko Saharak bizi duen egoera latza.

    Pozbide bikoitza, beraz, oraingoan izan duguna. Baina horrek ez digu ahaztarazi behar zientzia mailan esperientzia honek damaigun ikuspegia, kultura arlo-ko eta EHUren esparruko trukaketei dagokienez. Sáenz de Buruaga arkeologoak sinaturiko artikulua irakurrita, egitasmoak piztu duen grina eta interesa nabari dira, eta Kultura Sailari hura bultzatzea eta ba-bestea dagokio, ahal duen neurrian eta Saharako agintariekin eta EHUko ikerlariekin elkarlanean. Bult-zada eta esker on horiek Arkeoikuska liburua plazarat-zea posible egin duten arkeologo guztiei ere helarazi behar zazkie, haiek ere bizi baitituzte, zalantzarik gabe, lanbidearekiko grina eta interes hori.

    menudo secundaria ante las urgencias que este pue-blo precisa y su desgarradora situación humanitaria.

    Este aspecto de la solidaridad tampoco debe es-capársenos ya que este gobierno ha tenido siempre presente la cruda situación que en los campamentos de refugiados se vive y de la situación de la RASD como pueblo.

    Doble satisfacción que no debe obviar ni perder la perspectiva de lo que la experiencia supone a nivel científico, en el marco de los intercambios culturales y de la UPV. Del artículo firmado por Sáenz de Buruaga se denota tanto la pasión como el interés del proyecto que hace que este Departamento no pueda sino apo-yarlo y arroparlo en la medida de lo posible y en cola-boración con la autoridad Saharaui y los investigado-res de la EHU-UPV. Este apoyo y agradecimiento es extensible al resto de los arqueólogos que posibilitan la publicación de Arkeoikuska a los que sin duda este interés y pasión por la profesión les es igualmente ex-tensible.

    Miren Azkarate VillarKultura Sailburua/Consejera de Cultura

  • ARKEOIKUSKA 06 19

    2004. urtea Mendebaldeko Saharako iraganeko kulturaren inguruko ikerketari eta giza elkarlanari ema-teko jardunaren hasiera izan zen. Orduz geroztik gaur arte Errepublika Saharar Arabiar Demokratikoko (RASD) eta Euskal Herriko ikerlariok elkarrekin osatu-tako lan taldea Saharako ondare ondasunak kontrol-pean eduki tzeko, berreskura tzeko eta azter tzeko proiektu bat gara tzen ari gara.

    Geopolitikaren ikuspuntutik, proiektu hau Mende-baldeko Saharako «lurralde askatuetara» muga tzen da. Lur eremu hauek Errepublika Saharar Arabiar De-mokratikoak kudea tzen ditu, eta Fronte Polisariok zain-tzen ditu. Proiektua, beraz, «babesteko harresi ma-rokoarra» eraiki ondoren egun Mendebaldeko Sahara askea (ekialdean) eta Marokok okupatutako eta kolo-nizatutako Sahara (mendebaldean) identifika tzen eta bereizten dituen lur zerrendara muga tzen da, iparral-detik hegoaldera, herrialdearen ekialdean (egiazki lu-rraldearen laurdena har tzen duen eremuan).

    Hori guzti hori elkartasunez eta zien tziaren ikus-puntutik herri sahararraren eta Mendebaldeko Saha-raren lurraldeko ondarea, kultura, irakaskun tza eta gi-zartea gara tzeko xedean. Herri sahararraren parte handi bat, jakina denez, Tindouf (Aljeria) hiritik gertu dauden Errefuxiatuen Kanpamenduetan bizi da, kon-tzentraturik, 1975. urteaz geroztik. Kultura, beraz, gi-zartearen aurreramendurako tresna gisa eta, era be-rean, Euskal Herriaren eta Herri Sahararraren giza sen tsibilitatearen arteko elkarlan aktiboaren erakusga-rri gisa balora tzeko tresna dugu.

    Helburu estrategikoak eta kokaleku geografikoa

    Ikerketa zientifikoak, arlo askoren ezagu tzak, elka-rren arteko harremanen gaineko ezagu tzak, iraganeko kulturaren azterketak eta gizarte elkarlanak osa tzen dituzte, denek batera, proiektu honen oinarri teoriko fun tsezkoak.

    Proiektu honetan, aldi berean, ondare izaerako (Mendebaldeko Saharako kultura testigan tzen kontro-la, babesa, berreskura tzea, berri tzea, azter tzea eta

    El año 2004 iba a marcar el inicio de una experien-cia de investigación y cooperación humanitaria en torno al pasado cultural del Sahara Occidental. Desde aquel entonces hasta el presente, un equipo de trabajo cons-tituido, conjuntamente, por estudiosos de la República Árabe Saharaui Democrática y del País Vasco, venimos llevando a cabo un proyecto de control, recuperación y estudio de los bienes patrimoniales saharauis.

    El ensayo se centra, geopolíticamente, en los «te-rritorios liberados» del Sahara Occidental, gestiona-dos por la RASD y custodiados por el Frente Polisario. Es decir, en la franja de terreno, longitudinalmente, emplazada, de N a S, a lo largo de la parte oriental del país (del que viene a suponer, en la práctica, una cuarta parte del mismo), que, tras el levantamiento del «muro defensivo marroquí», identifica y diferencia, en la actualidad, el Sahara Occidental libre (al E), del ocupado y colonizado por Marruecos (al W).

    Todo ello, con el propósito de contribuir, solidaria-mente, desde la ciencia, al desarrollo patrimonial, cul-tural, didáctico y social de la comunidad saharaui –en gran parte, como bien se sabe, concentrada, desde 1975, en los Campamentos de Refugiados próximos a la ciudad de Tindouf (Argelia)– y de ese marco terri-torial del Oeste del Sahara. Una forma de valorar la cultura como verdadero instrumento de progreso so-cial y asimismo una manifestación más de coopera-ción activa entre la sensibilidad humanitaria del Pue-blo Vasco y del Pueblo Saharaui.

    Objetivos estratégicos y escenario geográfico

    Investigación científica, conocimiento pluridimen-sional e interdependiente, estudio del pasado cultural y cooperación social constituyen, unísonamente, los pilares teóricos esenciales en que se sustenta este proyecto.

    Se trata de una apuesta en la que, simultánea-mente, coexisten planteamientos patrimoniales (de control, protección, recuperación, restauración, es-

    IKERKETA, ELKARLANA ETA ELKARTASUNA MENDEBALDEKO SAHARAREKIN HANGO KULTURA ONDAREA BERRESKURATUZ ETA INTERPRETATUZ

    INVESTIGACIÓN, COOPERACIÓN Y SOLIDARIDAD CON EL SAHARA OCCIDENTAL DESDE LA RECUPERACIÓN E INTERPRETACIÓN DEL PATRIMONIO CULTURAL

  • 20 ARKEOIKUSKA 06

    ezagutaraztea), zien tzia izaerako (Ipar Afrikako marko honen iraganeko gizarte, kultura eta ingurumena bilaka tzeko forma eta prozesuen kokapena, identifika-zioa, testuingurua eta azterketa) eta giza izaerako (gi-zarte sahararraren prestakun tza teknikoa eta hedape-na) planteamenduak ba tzen dira.

    2004. urtean lurraldea ezagutu eta lehen balorazio orokorrak egin eta gero, 2005. urtean sistematikoki hasi ginen lanean Tiris izeneko eskualdean: barne al-deko ordeka zabal-zabala da, Mendebaldeko Sahara-ren hego-ekialdeko herenean, ondoko Mauritaniako lurretan barnera tzen dena.

    Une honetan iker tzen ari garen Tirisko eremuak Errepublika Saharar Arabiar Demokratikoaren mende-ko «lurralde askatuen» hegoaldeko erdia har tzen du gu txi gora-behera: 30.000 km² inguruko testuinguru geografiko batez ari gara, Tindoufeko Errefuxiatuen Kanpamenduetatik hego hego-mendebaldera gu txi gora-behera 1000 km-tara dagoena, ca. 21º 20’ I eta 24º 35’ I paraleloen artean eta ca. 12º 00’ M eta 14º 40’ M meridianoen artean.

    Saharako Kultura Ministerioak eskatuta, gure jar-dueren programak, bereziki Ipar eta Hego Sahararen

    tudio y difusión de los testimonios culturales del Sa-hara Occidental), científicos (de localización, identifi-cación, contextualización y estudio de las formas y procesos de evolución socio-cultural y ambiental del pasado en ese marco transcendental del África sep-tentrional, desde la compenetración o mutua re-flexión entre las ciencias sociales y naturales) y hu-manísticos (de formación técnica y de difusión a la sociedad saharaui).

    Tras la labor de reconocimiento y valoración glo-bales del año 2004, comenzamos a trabajar, desde 2005, de forma sistemática, en torno a la región del Tiris: una extensísima planicie interior emplazada en el tercio sur-oriental del Sahara Occidental que se pro-longa por las vecinas tierras de Mauritania.

    El área del Tiris que nosotros, actualmente, inves-tigamos viene casi a representar la mitad meridional de los «territorios liberados» de la RASD: un contexto geográfico próximo a los 30.000 km², situado unos 1000 km al S.SW de los Campamentos de Refugia-dos de Tindouf, entre los paralelos ca. 21º 20’ N y 24º 35’ N y los meridianos ca. 12º 00’ W y 14º 40’ W.

    Por expresa encomienda del Ministerio Saharaui de Cultura, nuestro programa de actividades, centra-

    Bouder Bala (Agüenit) – hego-mendebaldeko monolito zentrokideen zirkulua.

    Círculo de monolitos concéntricos de Bouder Bala-SW (Agüenit).

  • ARKEOIKUSKA 06 21

    arteko eskualde honetara muga tzen denak, bi helburu nagusi ditu 2005. urteaz geroztik:

    1. Tirisko kultura aberastasuna araka tzea, azter-tzea eta ezagu tzea, dagoeneko burura tzen ari den Arkeologia Ondarearen Katalogoa-Inbenta-rioa osa tzeko xedean; eta,

    2. Tirisko gizarte-kulturaren eta ingurumenaren bi-lakaerara hurbil tzea, gizartearen eta naturaren prozesu horiek uler tzeko modua eskain de-zaketen gil tzarri zientifikoen bidez eta lurraldeko banaketa eta finkamendu ereduak ulertuz, beti ere kulturaren ikuspuntu integrala kontuan har-tuz eta diziplina ani tzaren bidez.

    Logikoa denez, marko geografiko handi honek eta aztertu beharreko edukien oparoak zehaztuko dute, etorkizun hurbilean, garatu beharreko ikerketaren plan estrategikoa: izan ere, fun tsezko subjektu horietara bi-deratuko dira datozen urteetan garatu beharreko jar-duera zientifikoak.

    Bestalde, ez da ahan tzi behar jarduera hau gerran bizi den eremu batean gara tzen ari garela. Behar taktikoek hartaraturik, ikerketa programak oro Tiris

    do particularmente en esa región de tránsito entre el Sahara septentrional y meridional, se viene marcando, desde 2005, dos objetivos primordiales de actuación:

    1. El rastreo, examen y reconocimiento de la ri-queza cultural del Tiris: dentro de lo que se está ya, específicamente, elaborando el corres-pondiente Catálogo-Inventario del Patrimonio Arqueológico; y,

    2. La aproximación a la evolución socio-cultural y medio-ambiental del Tiris: a través de la deter-minación de las claves científicas que posibili-tan el entendimiento de esos procesos huma-nos y naturales y la comprensión de los patrones de distribución y asentamiento del te-rritorio, desde una perspectiva integral y pluri-disciplinar de la cultura.

    Lógicamente, la correspondencia de un marco geográfico tan vasto con unos contenidos de estudio tan densos, orientarán el plan estratégico de investi-gación para el futuro inmediato: concentrándose en esos sujetos sustanciales las actuaciones científicas a desarrollar en los próximos años.

    Por otra parte, no debe ignorarse que esta activi-dad se desarrolla en una zona de conflicto bélico. Ello hace que, por necesidades tácticas, se deban adap-

    Leyouad-eko (Duguech) Harpe Handiko paretetako batean grabatutako giza eskemak.

    Esquematismos humanos grabados sobre una de las paredes del Gran Abrigo de Leyouard (Duguech).

  • 22 ARKEOIKUSKA 06

    administratiboki banatuta dagoen 3 eskualde milita-rretara (hegoaldetik iparraldera, Duguech, Agüenit eta Miyek), eremu jakin ba tzuetara iristeko oztopo eta era-gozpenetara (esate baterako, minez jositako eremuak daude han eta hemen) eta zirkunstan tzia larri eta ez egonkor hau bizi duen herrialdearen testuinguruaren ondorioz gerta tzen diren behin-behinekotasunetara eta aldaketetara egokitu behar izaten dira.

    Honenbestez, zien tzia eta kulturaz informa tzeko, presta tzeko, ezagu tzeko eta ezagutarazteko esperien-tzia batez hi tz egiten ari gara: hau da, informazio ba-tzuk antola tzeaz eta interpreta tzeaz; irakaskun tza ba-tzuk zorroztasunez ezagutarazteaz eta heda tzeaz; Saharako kultura ondarea eraiki tzeaz eta aberasteaz; eta giza arazo baten gizarte eta zien tzia izaerako hedapenaz ari gara, justizia gabezia historiko bat sala-tzen dugun aldi berean.

    Azterketa kanpainak eta abian diren ikerketa ildoak

    Orain arte ondoz ondoko 4 kanpaina bururatu dira beste hainbeste urtetan, lur eremua azter tzeko xe-dean bururatuak. Lehenengoan (2004ko ekaina) lu-rraldea aztertu genuen; bigarrenean (2005eko apirila) artean amaitu gabe dagoen Tirisko lurraldea geogra-fikoki ikuska tzeko lana eta Tiris sistematikoki iker tzeko planaren lehen urra tsak egin genituen; hirugarrenean (2006ko mar txoa) eta laugarrenean (2007ko mar txoa) Tiris diziplina ani tzetik azter tzeko lanekin jarraitu ge-nuen.

    Eusko Jaurlari tzaren Kultura Sailaren eskutik diru-lagun tzak jaso ditugu zin tzo-zin tzo, eta horrek aukera eman digu Saharako landa-lanei dagozkien gastuak ordain tzeko.

    estalde, hainbat ikerketa ildo jarri ditugu abian azken urteotan. Kulturaren planeamendu multidimen-tsionalak, sarritan eskatu ohi dugun planteamenduak, berez eska tzen ditu azterketa diziplina ani tzaren arlo berri eta ezberdinen ondoz ondoko inplikazioa eta ahalegina.

    Azterketaren perspektiba honek, bere baitan kul-turaren bilakaeraren kon tzepzio integrala eta erreflexi-boa bil tzen dituenak (etenik gabe elkarrekiko kau-sazko harremanak di tuzten mater ien unitate polifazetiko gisa), elkarri loturik dauden eta aztergai diren subjektuak beren osotasunean azter tzeko dina-mika dakar berekin batera. Honenbestez, kulturak gai ani tzak bil tzen ditu, elkarri lotuta dauden gaiak, hau da, gai batek bestean du isla eta alderan tziz, eta hura baldin tza tzen du eta bidera tzen du bilakaeraren ikus-pegi batetik azterturik. Beraz, praxia bilatu behar da lurralde honetan bertan bat egingo duten ezagu-tzarako bideetatik abiaturik.

    Kultura azter tzeko prozesurako planteamendu in-tegral eta integra tzaile, ebolutibo eta erreflexibo honen

    tar los programas de investigación, tanto a la distribu-ción administrativa del Tiris en sus 3 regiones militares (de S a N: la de Duguech, la de Agüenit y la de Mi-yek), como a las restricciones e impedimentos en el reconocimiento de determinadas áreas (p. e., por pre-sencia de campos minados) y a las eventualidades y cambios de orientación sobre la marcha que derivan de un contexto inmerso en esas, particularmente, graves e inestables circunstancias.

    Con todo, hablamos, en términos generales, de una experiencia científico-cultural de información, for-mación, conocimiento y transmisión: es decir, de or-ganización e interpretación de unas informaciones; de comunicación y divulgación con rigor de unas ense-ñanzas; de construcción y enriquecimiento del patri-monio cultural saharaui; y, de difusión social y científi-ca de una problemática humana, junto a la denuncia de una injusticia histórica.

    Campañas de exploración y líneas de investigación en curso

    Hasta la fecha se han realizado 4 campañas anua-les, consecutivas, de exploración sobre el terreno. La primera (Junio de 2004) fue de reconocimiento del te-rritorio; la segunda (Abril de 2005) compaginó la labor aún pendiente de inspección geográfica con el inicio de un plan de investigación sistemática del Tiris; la tercera (Marzo de 2006) y cuarta (Marzo de 2007) han proseguido con la tarea de estudio pluridimensional del Tiris.

    Hemos venido disfrutando regularmente de una subvención económica de la Consejería de Cultura del Gobierno Vasco: ello nos ha posibilitado sufragar los costos correspondientes a la investigación de campo en el Sahara.

    Por otra parte, son ya varias las diferentes líneas de investigación puestas en marcha en estos años. Un planteamiento multidimensional de la cultura, como el que con frecuencia solemos abogar, requie-re, por definición, la implicación y el ensayo progresi-vo de diferentes y nuevas áreas de estudio pluridisci-plinar.

    Esta perspectiva de análisis, en la que subyace, inherentemente, una concepción evolutiva, integral y reflexiva de la cultura (a modo de unidad polifacética de materias en permanente interrelación causal) con-lleva su comprensión dinámica como integridad de sujetos de estudio mutua y recíprocamente entrelaza-dos. Trasciende de ello la cultura como una multiplici-dad cualitativa de temas interdependientemente arti-culados, es decir, que uno tiene el reflejo en el otro y viceversa, al que condiciona y orienta evolutivamente. Ello, en consecuencia, exige contemplar una praxis a partir de diferentes vías de conocimiento convergen-tes sobre el terreno.

    Conforme a este reforzado planteamiento, integral e integrador, evolutivo y reflexivo, del proceso de aná-

  • ARKEOIKUSKA 06 23

    arabera, iraganeko kulturaren ideia orokorra azter-tzeko xedean hainbat arlo uki tzeko erabakia hartu ge-nuen: Arkeologia, Klimatologia, Hidrografia, Kartogra-fia, Geologia, Paleontologia, Antropologia, Etnografia, Soziologia eta beste arlo ba tzuk.

    Ildo honetatik, une honetan Tirisen ari gara lanean, hainbat ikerketa ildo ditugu zabalik, espazioan denek bat egiten badute ere:

    1. Ondare arkeologikoaren kontrola eta erregis-troa eta iraganeko gizarte-kulturaren datuen azterketa. Gaur egun, fun tsean, aztarnategi ar-keologikoak bila tzera eta ezagu tzera bidera-tzen ditugu ahaleginak, baita ustezko interes arkeologikoko espazioak balora tzeko lanetara ere, lur eremuak azaletik eta sistematikoki mia-tzeko programa bati jarraiki. Jarduteko modu hau eskualde bateko aberastasun arkeologikoa ezagu tzeko modu bikaina izateaz gainera, tres-na metodologiko guztiz zorro tza da etorkizun hurbileko ikerketaren dinamika bidera tzeko or-duan.

    2. Denboraren joanean ingurugiro ekosistemak bizi izan duen bilakaera eta espazio honetan bi-zirauteko baliabideen inguruan izandako anto-lamenduaren, banaketaren eta esanahiaren ezagu tza. Une honetan ingurumen izaerako erreferen tziak eta gizartea-ekonomia biziraute-ko fun tseko elementuak identifika tzen eta koka-tzen ari gara espazioan: bereziki testuinguru paleohidrografikoak eta lehengaien azalera tze-eremuak azter tzen ari gara. Iraganeko giza tal-deen gizarte dinamikan ezinbestekoak ziren baliabideak eta agenteak kontrola tzeko eta balora tzeko estrategia da. Aldi berean, eredu

    lisis cultural, se considera la apertura progresiva de diferentes campos de estudio compartido en torno a la idea vertebral del pasado cultural: Arqueología, Cli-matología, Hidrografía, Cartografía, Geología, Paleon-tología, Antropología, Etnografía, Sociología,…

    En este sentido, en el momento presente, estamos operando, simultáneamente, en el Tiris con diversas lí-neas de investigación concurrentes en el espacio:

    1. El control y registro del patrimonio arqueológico y el análisis y estudio de los datos socio-cultu-rales del pasado. En la actualidad se orienta, fundamentalmente, la actividad hacia la bús-queda y reconocimiento de los yacimientos ar-queológicos, y la valoración de aquellos espa-cios de potencial interés arqueológico, conforme a un programa sistemático de prospecciones superficiales del terreno. Además de constituir esto, esencialmente, una forma óptima de co-nocer la riqueza arqueológica de una región, re-sulta asimismo un riguroso instrumento meto-dológico de cara a dirigir la dinámica de la investigación en un futuro próximo.

    2. La determinación y sucesión de los diferentes ecosistemas ambientales en el tiempo y la or-ganización, distribución y significación de los recursos de subsistencia en el espacio. Se está procediendo a la identificación y al registro es-pacial de los referentes medio-ambientales y de los elementos representativos de la subsis-tencia socio-económica básica: con una espe-cial incidencia en los contextos paleohidrográfi-cos y en los afloramientos de materias primas. Se trata de una estrategia de control y valora-ción de los agentes esenciales y recursos in-dispensables en la dinámica social de los gru-

    Ezkerraldean «Sebjek», edo ur gaziek aldi batez okupatutako sakonuneek, Zug-eko (Duguech) honakoak bezala, sarritan ezkutatzen dituzte aintzira inguruko aztarnategiak. Eskuinaldean Gnefisa Oum Agraid (Duguech) – hego-mendebaldeko Neolito aroko habitataren armadura ge