chistes adivinanzas de chico

7/17/2019 Chistes Adivinanzas de Chico

http://slidepdf.com/reader/full/chistes-adivinanzas-de-chico 1/52

ADIVINANZAS

NANEL TZIJ

adivinanzas en achi

Anteayer huevito, kab’ajir lal saqmol,

ayer capullito, iwir b’oroj,

mañana volará, chweq krupup-na,

como un pajarito. Pacha jun lal tz’ikin.

a mariposa ! ripri"

#$u% será, qu% será& #'achnawi, wachnawi&

(n to)as partes está. chi’o pa taq jalajuj taqk’ijib’al.

*!+AA'

en/o hojas sin ser árbol, + u"aq in che’ taj,

e hablo sin tener voz, kin ch’aw chawe intich’awb’al,

i me abres no me quejo, wi knajaqo kin yajantaj,

A)ivina qui%n soy yo. 0hana in pa chin yin.

(l ibro'uj



(s 1rutita ver)e o roja 2al echa’ ra" o kaq

tambi%n )e otros colores3 "aq jalajuj taqktzunik3

que a la len/ua pone inquieta chi utzam awa’ kuku"ajawsaj

y a los ojos llora)ores. 4aq kuresaj yapab’awach

( 05!( !6

e compra para comer 6lo’ik re tij b’al wa

y no se come. ! na ktijaw taj.

Plato aq

0amina como culebra kb’inik pacha junkumatz

y se sienta como conejo. ! kkub’ ik pacha junimul.

Ayotek’um

7na culebrita un ralkumatz

inquieta y pela)a3 chi kkub’itaj i

ch’olom rij3que llueva o no llueva chi o jab’ o inti jab’



siempre está moja)a. lik ch’enen.

A (897A :A;'A’

o tiro abajo 6in k’aq i kem

y lo busco arriba. ! kin tzukuj aj sik

a ;azorca al

A pesar )e tener patas + waqan

yo no me pue)o mover3 kintikar ti chuyinikwib’

llevo la comi)a encima wuk’am b’i pin ja’tib’al

y no la pue)o comer. 6intikar tichutijawik.

a ;esa ;e"a

<lanca soy aq kintzunik

)e la mar nac= pa palow"nala"wi

pobres y ricos nib’a’ ib’iyomab’

me quieren a m=. 6’a"kinkina’o



a alAtzam



SACHB’AL NO’OJ: TRABALENGUAS

ACH’B’AL SA!RA’

>in kin k’amb’ik, ku k’amb’ik, ku k’amb’ik re,

un ku k’amb’ik, ku k’amo, ku k’amna.

A pak lik kok’lal ku ch’opij a pek.

A ku" "-e pa mu" "u riq jun ku", k’a"

"una uk’u" jun kalawu" i "-euk’u".

Awas che’, che’ awas, as che’, che’ awe

i che ire.

Al tiw "u "ijrib’ che utiw, utiw "u

4ijrib’che al iw.

A u "u tz’antz’a jun klawu" chuach

jun tz’alam perpik, che jun lal tz’alam

perpik i klawu" "u tz’antz’a a u.



>in kin tijo, kin tijo kin tijo i yet katijo,

ka tijo ka tijo wach wa’im ka’ ano,

kin tijo, kin tijo y yin kin tijo, kin tijo.

!re "k’unik, "k’unik, rumal "k’unik, "k’untaj

kk’unik, ire "k’unik, "k’unik.

4in k’amloq i "in k’amo rumal, "in

k’amtaloq in k’ul, in k’ul "sach kan

chi k’u".

8ipa i ka lapo, ka lapo, ka wajlaj

nipa ka lapo, we wajlam taj, nipa

ka lapo, kwajlaj.

leyen)as en achi



ETZ"ENE! TZIJ

CHISTES

+ jun achi reqam waqib? uchim chi lik al upam "aq lik kosnaq chik che i b?e

rumali "utak?b?a jun ch?ich?, are uri "utz?onoj che achi chi ok’awnaq i ch?ich?.#8i?pa kinak?am wi b?ik k?a 2ab?inal& ! achi "ub?ij che@ cha juwinaq. A #8i?pakak?am wi b?i inchim, "cha& !le katoj taj, "uti"ik. 0ha’ana utzili chwechak?ama b?i inchim, yin kin-e chaqan, "cha.

+ jun chuch"el "ub?ij che i rak?al@ wak?al jatz?onoj pich? qakab? che qachalal. !ak?al "-ek, are "tzalijloq "ub?ij che uchuch@ nan, i qachalal "usipaj ta li pich?inkab?, "cha. 4uy laj ati i"oq, wo?or chqakojo ri qe yoj, "cha i chuch"el.

+ jun ak?al ktijin uqajaw chutaqe"ik i anem chupam i taqenb’al ch?ich?. !ak?al le "utz?onoj che i utat@ at, b?uchak i achiab? le ketijin che i anem. !uqajaw "ub’ij@ ;an pachin kupon nab?e k’a ipa kk?is wi i b?e, kiya’ jun usipon3"cha. <?uchak uri pa?anem je o i jub?an le chi je teren b?ik, "ub’ij i ak’al.

+ jun achi aj-anol me"a "ok b?i ipa kk?ayi" wi jalajuj taq chakb?al, are uri"utz?onoj@ o klawu" awu?, ntaj "uti"ik3 o tz?ajb?al ja awu’, ntaj "b’i" che3 moq

o jun qochb?al tz?alam awu’, k?isnaq "uti" tan chik. Are uri ire "ub’ij@ lik nti oawu?, utz chitz?apij, "cha. 6waj neri kintz’apij "wiri nti qapispiy, "ub’ij ajk’ay.

4intij ti inwa we? man lik katinch?ob?o, "intij ti inwa pa?ij man lik katinch?ob?o,"intij ti inwa "qaj ij man lik katinch?ob?o "aq i cha?ab? "inwar taj man likkinumik.

+ jun winaq "utz’onoj che jun aj Panima@ kariq mu" yet. !re "ub’ij@ 6inriqonim laj winaq. !pa "atijoj wi awib’3 pa ya, "cha.



Le#endas de C$%$&c'( en )"$%"$&*zi+

ANOJ RE JUN ,UCH"

eyen)a )e un tacuatz=n

7jer cha, o jun wuch’ "upon ru’ jun tit "aq "ub’ij che chi k-ani re rumal i tit.Are kcha’ik te’uri keusik’ij i ajwab’ kuya chke kkitijo "wiri are ke’e chutzaqikkib’ junam kkiyawi kitun. ! tit keje ile "u’ano, "ukamsaj i wuch’ te’uri "uyachke ajwab’ ike "kitijo lik jel "kina’o "wiri are "kelej wa’im "e’e chutzaqikkib’. Are uri "ub’ij i tit chke wach kki’ano, i ajwab’ le "kitz’onoj che i tit wachusuk’ ile, i tit "ub’ij chi keje ile b’ital kan che rumal i wuch’. ! ajwab’ keje ile"ki’ano, are "tzaq tsj kib’ are uri junti "iji chik i wuch’, te’uri "ub’ij chke@wo’or ya "wilo wach ktzun ipam3 "cha chke. 2umal uri "kanajik chi i wuch’kkam taj we to’ jub’i’ kwach’tajik man lik ko che i kamik.

>(' A05!

eyen)a )e hombre /i/ante

7jer cha, o jun nim laj achi b’i’anel, i ub’i >ew Achi, lik keutij i winaq, chi jerak’al i ma Pablo aj 2ab’inal. 4wiri ire le lik nti k-on che i >ew Achi le manku"ij rib’ che, to’ krilo wach k-ani chke i rak’al. 4uriq jun ij, "elapan chkiwachru’ i rachalal chi ma antia man "aq "kijeq sachik rak’al ire, are uri "kiyijb’achkiwach chi kkijalchij kib’3 ma antia kpe chi 6’ub’ul i ma Pablo k-e chila

2ab’inal. ik keje ile "ki’ano, ma antia "ukoj jun a’ab’ son chi "umol kichi’ irak’al "aq i ma Pablo konojel "e’ok chi "ajoj man utz keje ile kuta i ma >ewAchi ipa o wi i nima’ij k-e chila chkitzuku"ik i winaq wach kki’ano. Are uri"unab’ej ma antia, juntir "-e ru’ "aq "utz’onoj che b’uchak chi lik ya keuk’isi rak’al. Are uri i >ew Achi "ula’ uwach che, "ub’ij. 0haya chwe chi keintij naman kinnumik "aq ike le ne te awak’al "cha. ! ma antia lik k’an rumali"ub’ij@ chamayij wach kattijin chu’anik le man we kamayij taj katinkamsaj na"cha che. Are "uta ma >ew Achi wach "b’i" che, "-anmajik, "-ek. Are uri maantia juntir "ra’anb’ej b’i ukaway, "terej b’i chrij roqtam k’a chila "uyot’o wichwi mi’na. Are "tiki chuchapik, "uyut’ chwach jun ch’e te’uri "ub’ij che’,

wo’or chi katinkamsaj wi. ! ma >ew Achi "ub’ij@ chaya ni chwe chi kink’asi’ikman i awak’al le keinyin ti chik "aq kinya ni ra"al anal chke, "cha. ! maantia "ula’ uwach "ub’ij@ ile nti uchak chwe yin "aq chke i wak’al man ira"al anal "a jun ripaj ab’aj o wi chutzam inch’ich’, "cha. Are uri "resaj liuch’ich’ ya kujil b’i ru’ ranima ma >ew Achi, i ma >ew Achi le "ub’ij chik,chaya chwe chi kinsak’in na "cha3 i "ya’ che, are "sak’lin wuqub mul, te’uri"kamsa" rumal i ma antia. Are uri ni’pa i ra"al anal "aq i ab’aj lik chomiqchi oro, chi o te’eq chi chwach ulew 6’ub’ul, is "esachik man "eqaj b’i kajib’"ik’ab’ ru’ o"ib’ ripaj ab’aj chu"e’ ulew. ;an wuqub’ mul "sak’linik, are junmul "sak’linik jo’ob’ ripaj ab’aj "qaj pa jyub’. 2umal uri chi 6’ub’ul lik

"kanajik nib’a’, are i chila ipa "kamsa" wi "kanajik lik je b’eyomab’, "aq i



che’ chi "yut’ chwach lik "ch’ol taj rij rumal ucho’ab’ chi "-on chwach3 rumaluri "kanajik chi che’ le lik ronojel junab’ ksolotan rij.

!PA68A

eyen)a )e ipacna

7jer, o jun achi chi lik nim laj achi "aq lik o ucho’ab’ rumali lik kuch’ijo chikreqaj b’i jyub’ chel rij, keuk’ayij k’a naj chila pa taq pink, man kya’ upan"aq upur chwach, rumali lik "um ire che wach kya’ che. 2umali, chila ipa"euk’ayij wi ulew le lik k-on utz i tikon chwach "wiri waral ipa "resaj wi b’ik

lik "kanajik b’aq ulew "aq kaq ulew.

4uriq jun ij "uch’ob’o chi kuk’am b’i jyub’ <’eleju, "ok chuyut’ik upam ru’ukolob’. Are ya ijinaq chik "aq ya kok b’i chu"e’, "aqte’et "tzun b’i chiraqana are uri "ril qaj kiwach keb’ chomiq laj tap altom "aq lik an kich’akulkech’ajanik "aq kkisik’ij loq. Are "upon i ma ipakna ku’, "kib’ij che@ o junnim laj taq "e ab’aj le, yoj lik mier neri kqaj uchapik "wiri kojtiki ti che man"a k-anmajik, kok b’i chu"e’ i ab’aj "wiri yet kattiki che3 "echa. Are "uta i maipakna ile lik qus "uta man "aq ire knumik, rumali i altom le "e’e chuk’utikche ipa owi, ire "-e chuchapik, kchakanik "ok b’ik "wiri i altom "kib’ij che chi

are utz pak’alik kok b’ik man "qare katik’awik "aq naj katok b’i chu"e’ i nimlaj ab’aj, "echa che. Are "-ono i achi, pak’alik "ok b’ik, are naj chik oknaq b’ichu"e’ i nim laj ab’aj, are uri "kiwulijsaj li nim laj ab’aj chrij. 0hila "muqtaj wikanoq chu"e’ i nim laj ab’aj. ! ma ipakna are nuna’o chi "wulij li nim lajab’aj chrij lik "raj neri wach walijik ku’ano "wiri lik kuch’ij taj man "apak’alik, i nim laj ab’aj le lik "kub’i chwach uk’u", wetene jupulik lik kuch’ijte walijiki chu"e’.

Are onkil uri chi "uk’am ti chub’i jyub’ <’eleju to’ "wi "kanajik chi yech’yech’uwi rumal i kolob’ chi bajim chik che "aq k’a are onom i jyub’ le wo’or chiyech’yech’ wi. 2umal uri "kananik chi are kutul rib’ chu"e’ i nim laj ab’aj le,

are uri kik’aw ukab’ raqan rumal ucho’ab’. ! altom chi "esik’iwik je winaq taj, je are i apak’ chi je o chi taq ya "aq i taq chi "kib’ij che tap taj "aq jun ek’ opuwi i ya, rumalik chi are ktejeb’ pan ru’ "a kok b’i mas chu"e’ i ab’aj.

+?A !4!;

eyen)a )e ma=z

7jer o jun achi lik nti kuya chke i rak’al man lik nti kiwa. 4uriq jun ij i achi le

"-e chutzuku"ik wach kkitijo, "wiri nti rok’am are "tzalij loq lik kb’isonik man



nti "uriq loq. Are ya kuponik "aqte’et "uta chi k’a naj, pacha taq jub’anwinaq lik ke’o’ik.

! achi le lik "-alab’ taj, "-e chutaqe"ik wach ro"ik ile, are "upon chila ipa o wio’ej le, "rilo chi are jub’an i"im chi t’ub’ul b’i "uk’ut b’e chi lik ke’u"lan ti che

o’ej "aq lik kesak’linik pacha taq kkaj chi keyak b’ik. Are uri i achi le lik"kikotik, "umol b’i ronojel i"im le, are "upon ru’ ja "ulap chke i ralk’uwalwach "uriq pa taq b’e "aq "uk’ut uko"tal chke chi lik nojnaq che i"im.

0hukab’ ij tupu lik kkesaj li uk’iyal i"im chupam i ko"tal re kki’an kiwa che,"wiri i"im le lik kk’is ti chupam i yab’al.

Are uri i achi le "aq i ralk’uwal lik "kitio"ij che i ta chikaj rumal i kiwa chi"kiriqo. 4aq "kil ub’e chi i lo’laj i"im "aq jub’an chik echa’ lik k-ani ti k’a"che, "aq kk’aq tu b’ik lik rajwa"ik klo’o" uwach man je o i lo’k’anij chi lik ntikkitijo.



C$en*'s de C$%$&c'( en )"$%"$&*zi+

,ACH -)I)"UL!AJ )EB" AJCHA)IB"

0uento )e )os hombres sorpren)i)os

+ juyak cha, je o keb? nimaq taq winaq chi unajpu? "aq !"b?alamkej kib?i. !katit "ub?ij chke chi kkiyijb?a pich? uwach ulew re tikb?al ab?i". 2umali "e?e ikepa chak, o kichakb?al chi juntir kkipukaj uwach ulew, lik "a jun ij "ki?an chekichak. Are "ok a?ab? konojel ni?pa i itzel taq chikop "kimol kib? man "pekoywal chi "chet b?i rononel ni?pa i che?, "puka" b?i es "aq i ra"k?am3 ike"e?ok chik chutikik ni?pa i "k?atzi" b?ik.

0hukab? ij, are "eupon ma unajpu? "aq i ma !"b?alamkej, "kiraq uwach ulewchi nimaq tan chik es, ra"k?am "aq i che? chwach, chi lik k?ate juwarupuka"ik kumal. Are uri ike "e?ok il, man "kilo chi nimaq tan chik i es

chwach ulew, rumali "kib?ij chkiwach@ pachin taq "e?anaw ile, "echa. Are uri"e’ok chik che i chak ru? kichakb?al chi juntir kkipukaj b?i uwach ulew. Are"eutzinik, "kuwaj kib? chrij taq che? chila pa taq es, "e?ok chuk?ak?ali"ikpachin ke?anaw ile.

Are "tik?oj a?ab? "opon jun koj "aq jun b?alam, ni?pa i che?, es "aq i ra"k?am,"e?ok chuyakik "aq "e?ok chik chutikik. ! ma unajpu? "aq i ma !"b?alamkejare "ekilo "e?e chkichapik, "wiri i chikop "kiya ti kib?, "e?anmajik.

e?uri "eupon chik i kej "aq i imul chi lik ch?utiq kije.4aq "eik?aw chik jub?anchikop "wiri "etikar ti chkichapik. Are i k?isb?al re "uponik, are ral ch?o, ire le"etikar chuchapik, "kipasij chupam jun k?ul. ! ma unajpu? "aq i ma!"b?alamkej lik petnaq chik koywal che, are onkil uri chi "kik?at uje pa a?.2umal uri chi ral ch?o nti rismal uje.

76+'! 6!6’74 ! 6(<’ A6’AA<’

0uento )e )os niños valientes

7jer cha, o jun achi chi je o keb’ rak’al, jun ali "aq jun ala. 4uriq jun ij, i achi

le keraj ti chik i rak’al chi je o ru’, "euk’am b’i che jun nim laj k’achelaj, chila"eusacha wi kanoq. 4ub’ij chke chi kekanaj kan chila, kkoy-ej man ire k-echu’anik jun umantar are ktuqlij loq te’uri kik’aw chal chkik’amik. Are "ki’ani ak’alab’ "ekanaj kan chila ipa "b’i" wi chke, koy-em kiqajaw "-on pa’ij, "qajij, are uri "kinab’ej chi kiqajaw kupon ti chik, man lik kanajb’al kan ke"u’ano.

Are uri i ak’alab’ le "kimaj b’i kib’e, "kich’ob’o chi ketzalij chub’i ru’ ja. 4wirilik naj "eb’inik, "eupon ti chik ru’ ja man "esachik, "kiriq neri jun ja "wiri areti kachoch ike, i ja le, re jun tit malkan. 4e’ok b’i ru’ ja ru’ i tit, i tit le ktijin

chke’em paja, ike le "kuwaj kib’ rij ja, rumal kinumik i ala "a ani’al kuch’opijpan i or "ol qej chwi uka’ i tit "aq kuya che i ranab’, i tit "unab’ej taj wach



ro"ik kch’opiw li u’or "ol qej, ire "uch’ob’o chi are jun tzo’ k-anawik, rumali"ub’ij@ pacha taq utz ti kat-e pa taq es k-on taq che.

Are uri i ali "una taj "utze’ej anoq are "uta wach "ub’ij i tit chke. e’uri"unab’ej i tit chi tzo’ ti kch’opiw li u’or "ol qej, are uri "ub’ij i tit@ a "ab’a yi"i

chi lik yano ki’ano k-on chke. e’uri "ub’ij chke chi lik o ni uchak kkitzuq kib’man utz keje ile o kicho’ab’ chu’anik kimantar man ke’e pa iloj si’ "aq ilojchaj. Are uri ike "e’ok chrilik uk’iyal taq si’ "aq uk’iyal taq chaj, are "t’ub’i’ik,te’uri "kib’ij che i tit chi ya "eutzinik, i tit le "ub’ij chke chi "wi ti ile mankkitzukuj ni jun nim laj b’oj chi kkiya an puwi i"k’ub’, kkinojsaj che i ya te’urikkinuk’ a’ chu"e’.

;an i tit le "uch’ob’o chi keutij ni ak’alab’ le, rumali "eutaq che ni’pa imantar chi "ki’ano le. Are "una i tit chi i ya "utikb’a po’owik chwi a’, "ub’ijchke ak’alab’ chi kkitaqej uwi i b’oj we kpo’ow chik, man uch’ob’om i tit chiare kiyu"u"ej pan kijolom puwi i b’oj, are uri ire keu"ulk’atij b’i cupam i b’oj.4wiri ike "kila’ uwach, "kib’ij@ yoj kqariq ti anoq lik utz we yet keatzu uwi ib’oj le man "qare kariq anoq, "echa che. ;an ike keta’am chik wachkuch’ob’ i tit chke. 7tzi k-on i tit "-e chutaqe"ik uwi i b’oj, are uri i ak’alab’ le"kichap la jujun uqul raqan i tit, "ki"ulk’atij b’i chupam i b’oj chi lik kpo’owchwi a’, chila "-on wi pu’pu’ i tit chupam i mi’na. 4ekanaj kanoq kitukelchupam i ja re kan i tit. Are "ek’iyik i ali "uriq winaq, "wi chik i ala chi k’autukel. 4wiri i rachijil i ali lik utz ti laj winaq man lik kuch’ob’ ukamsa"ikub’aluk. ! ub’aluk le chi u"ib’al ali lik utz laj winaq rumali "uch’ak kanoq chiraj-atzil i nim laj tinimit. 4wiri, are "uta i uqajaw i achi le BalaC chi lik nim chikupatan i uk’ojol, "-e chusoli"ik chila ipa o wi uk’ojol le, are "upon ru’ uk’ojol

"ub’ij che, "ink’un chanab’e"ik ala man "inta chi yet o chik apatan, rumalikatolwila man lik k’a" katinna’o "cha che3 are uri i uk’ojol le "ula’ uwach cheuqajaw, "ub’ij@ yet nti chik awe chwe man yet ujer kk’un chink’u" are"ojasach kan pa taq k’achelaj, man kojawaj ti chik rumali keje ile "a’an chqe.

>in wo’or in o chi, awumal ti yet, man yoj ru’ i wanab’ qatukel chik"qak’asb’a qib’ rumali wo’or jat, matk’un chik chi man lik nti chik awe chwe,"cha che uqajaw.

6+

0uento )e un muchacho que se convierte en leDn

7jer cha o jun k’ojol ala chi lik kuk’ay chak, are ktaq kumal uqajaw uchuchkruwaj rib’ pa taq es, chila k-e wi ipa o wi jun ta’aj, chila kuyijb’a wi rib’ chikiji che itzel chikop.

2onojel uqajb’al taq ij, k-e chila ipa o wi i ta’aj le are kupon chila kub’alk’atijrib’ wuqub’ mul, are uri kiji che jun nim laj koj, te’uri k-e chutzuku"ik wachkutijo, "a b’iro"ik pacha la aq, nos, ak’, "aq jub’an chik chikop.

6tzalij loq are kpe usaqirik, are kk’un chik chila ipa uyijb’am wi rib’,kub’alk’atij chik rib’ wuqub’ mul torb’al re utzij, are uri kiji chik che winaq.



Arewiri’ keje ile k-ono, "wiri are "nab’taj rumal uchuch wach ktijin chu’anik, iuchuch le "terej b’i chrij k’a chila ipa kuyijb’a wi rib’ i ralab’ chi kiji che i koj.! uchuch "utz’onoj chila chi are ktzalij loq kiji ti chik che i winaq lik are kuk’iswi ile chi itzel chikop man "kojon taj wach "ub’ij che. 4wiri "kanajik chi atoltzij pkiwi ni’pa itzel taq chikop.

Are "tzalij li k’ojol ala le lik "utij chik che chi kiji che i winaq "wiri lik "iji tichik. Are uri "o’ik man "kuyi ti umak rumal uchuch "aq "kanaj keje ile chiitzel chikop.

2umal uri are ko’ik lik pacha jun achi, man lik winaq te?eq ujer, "wiri "kanajpkiwi ni’pa itzel taq chikop pa taq es.

'A05 7'!8A$!2!6 ! A 7!'

0uento )el coyote quema)o

7jer, i imul le lik saqlej man k-e utija li jub’an santia chi utikom jun tit, arewikeje ile k-ono "aq ronojel a’ab’ "wi chik i rij kuya kanoq te’uri kuya kan ukischupam. 4uriq jun ij i tit le "utzukuj jun chu"ol i santia le chi lik chom "aq liknim, "-euya che i patre, are "upiro are uri "rilo chi i santia le lik nojnaq cheukis imul, i patre le "uch’ob’o chi "a chu’anik "-ani che, are "upon chik i titchutz’ono"ik che i patre wach u’anom i santia we rij chik, are uri "b’i" li chechi echa’ chi "-euya lik o jun uk’a" man nti recha’il "a ukis imul o cupam.

Are uri i tit le, lik "pe roywal are "upon ru’ ja, "uyijb’a jun i"kab’ pacha junwinaq "u’an che, te’uri "uk’am b’i chila ipa o wi utikon "utak’ba kan chib’eman ronojel rij i tikon tz’apilik "wi uchib’e olik, are "upon chik imul "aqte’et"rilo chi o jun pacha taq ral winaq o che u"ol uchi b’e. Are uri imul le "ub’ijche i"kab’ le@ wach ka’an yet chi, chateloq man kinik’awik "cha. 4wiri i"kab’le kula’ ti uwach che, are "rilo chi kula’ ti uwach che "ub’ij chik@ "ata kinchachi chateloq man kinik’awik, wo’or we katel ti pinb’e, kinkoj jun ab’ chawe"cha3 "wiri lik "ula’ ti uwach che, are uri "ukoj jun ab’ che i"kab’. 4wiri lik"nak’i kan u’ab’ che i"kab’ le, are "una’o chi "nak’i kan u’ab’, wo’or kinkojchik jun in-ab’ "cha. Are uri "nak’i chi kan jun u’ab’, ya "-on keb’ u’ab’ chi

"naki kan che i"kab’, wo’or kinkoj jun aqan chawe man b’uchak chikinawo’taj taj "cha, "aq "nak’i chi kanoq, wo’or we kinawo’taj taj kinkoj chik jun waqan chawe "cha, "aq "nak’i chi kanoq, wo’or kinkoj injolom chawe"cha, are uri lik ronojel uch’akul "nak’i kan che i"kab’, are onkil uri chi k’akitz’ulem kib’ chila ru’ i"kab’ are "saqrik.

Are "ril imul chi ya "upon i tit we’ tan chusoli"ik wach onom utikon are uri"ub’ij che@ chab’isoj loq nan man yin inchapom chik ili’om, "cha3 i tit "ub’ij@a "ab’a yet ti ala chi lik yano ka’ano, "a at inti’ neri3 "cha che, te’uri "uk’amb’i ru’ ja. Are "upon ru’ ja "utzayb’a an chwach aqan chija te’uri i tit "-echutzuku"ik ub’oj chi kukoj an chwi a’ man kutij ni imul le pa k’aj. Are tzayal

chila chupam i chim are uri "ik’aw i rikan chi ma utiw, are "rilo "usik’ij ru’,"ub’ij che@ wikan chatpet ni jub’i’ wu’ man o jun tzij kinb’ij ni chawe3 "cha,



wach uri k-on i rikan "tejeb’pan ru’ chutayik che. Are "upon ru’ "ub’ij che irika’@ wach ka’an chi chupam i chim le3 "cha che. ! imul le "ula’ uwach che irikan3 "ub’ij@ match’awik, yin in-o chi man kya’ jun ali chwe chi lik chom lajali, "wiri yin lik kink’i" che man "a inpich’ koq "wiri yet at nim "qare chawe,"cha che i rikan. 'e kawaj chat-ol kan pink’e"el man i ali chi kya’ ni chawe

lik chom laj ali "cha, utzi "cha i rikan. Are "-ono, "kanaj kan puk’e"el i rika’lik kkikotik man ya kya’ jun chom laj ali che kub’ij ire. ! rika’ le "-e jutz kanik"aq lik naj "-ek man "a "ub’ojaj kan i rikan.

Are kpo’ow chik umi’na’ i tit, "-e chuk’amik te krilo chi "a jun utiw o chi kanchupam i chim, are uri i tit kuriq ti chik wach k-on che, man are ti utiwuya’om kan chupam i chim. 6’isonik "eumina chupam i mi’na chi kpo’owchwi a’.4wiri i utiw "utulta rib’ chupam i mi’na, "el chikaj "aq "uch’ijanmajik. Are onkil uri "kanajik chi je o i sal utiw, rumal i mi’na "-on sal rij.

A$( A !;7

0uento )el conejo entre las cañas )e azEcar

7jer i imul le lik saqlej man arewi kut’or i rikan chi ma utiw. 4uriq jun ij, iimul ktijin chutijawik jub’an ajij, are uri "ik’aw i rikan chi ma utiw, "utz’onojche i rik’a’ wach ku’an chupam i ajij le, ire "ub’ije@ in-o chi man kinchajij ajiji,"wiri lik nti jun k-anaw utzil chwe chi kkanaj kan pink’e"el man ya "uriq i or

chi kink’uli’k, "cha. ! yet wikan kawaj taj katkanaj kan pink’e"el chuchaji"ik iajiji, tz’aqat kin-e yin man inkoy-em chik3 "cha. 7tzi’ "ub’ij i rikan che are"uta chi lik we’ chik uwach i rika’, are onkil uri "kanaj kan chupam i ajijutikel.

Are uri imul le "-e la pa’anem chunak’ik a’ chutzam li tikon re ajij lik "usutijrij che i a’. Are uri "ujeq pach’ach’ik i ajij pa a’, are "uta i rikan chi likkpach’ach’ik, "ub’ij@ a ya "k’uli i wika’, lik qus ko’on i kwet kpach’ach’ik3"cha. !re o chila chupam ajij, "aqte’eq "unab’ej chi "a "t’or kan rumal i rika’man lik qus chik ko’on i a’ krepaw chik chrij chwach. Are uri ire kuriq ti chik

ipa kel wi, "el nel ri ipa o wi le, "wiri lik "ji’ rumal i sib’ "aq lik "k’at i rismalronojel.

?+2+8( A !;7

0uento )el conejo y un queso enorme

7jer cha, i imul "uriq jun k’otom "ok chutu’ik uya’ chuchi’, are uri "unab’ejchi o uk’e"wach i ik’ cupam i ya man lik saq i ik’. 4aq are uri "upon pan irikan chi ma utiw, "b’ij@ wach ka’an yet chi atukel, "cha. ! rik’a’ "ub’ij@ wikan

wo’or lik saq i ik’ "aq lik alaj upam i ya chawila pe wach o chu"e’ i ya ri, lik jun nim laj ke"u, yet we karayij chawesaj loq man yin kinriq taj3 "cha. 7tzi’



"ub’ij i rikan "wiri wach u’anik kin-an che man i ya ri lik nim "cha. Arecha’ana che chatu’u i ya le ronojel, man we "k’isik te’uri kariq qaj i nim lajke"u chi o k’a chu"e’, we kariqo chatija atukel man yin ya kin-ek3 "cha. !le likutz "uta i rikan wach "b’i" che, rumali "ok i utiw chutu’ik i ya "wiri likkk’istaj, i upam lik ya kraqch’ij rumal uk’iyal ya chi ktijin chutu’ik. !re lik

"kosik, "u"lanik, kutaqej i ya chupam i k’otom lik uwach wi3 "aqte’et "taqenan chikaj te’uri "unab’ej chi are uk’e"wach i lik’ o chupam i ya, ke"u tajpacha b’ital kan che rumal i rika’ man "a "t’or kanoq.

2A :?!6!8 05! !6 + 78+<’A

0uento )e un pajarito inteli/ente

+ jun achi o pich? rulew chi utikom i che? chrij ipa kik?aw wi jun chom laj

raqana. + jun ij ire kutaqej i ya chi lik chom "aqte?et "uta jun ral tz?ikin chikb?i"anik. 0ha jun ral tz?ikin pich? koq chi lik chom kb?i"anik. ! achi le "-e chirachoch, "wiri "tzalij chaloq "uk?am li jun chapb?al tz?ikin. 4k’iji b?i chila merij chroy-e"ik ral tz?ikin "wiri ral tz?ikin "upon taj. 0huk’ab’ ij i achi "-e chik,are uri i ral tz?ikin lik knumik rumali "una taj "ukaq rib? chupam i chapb?altz?ikin.

Are chaptal chik, "ub?ij che achi@ b?uchak "inachapo.

! achi "ub’ij@ yin "wi kwaj chi katb?i"anik. ! ral tz’ikin "ub’ij@ yin kinb?i"an tajman in atz?apim. ! achi "ub’ij chik che@ 'e katb?i"an taj katintijo.

4wiri i achi le "ro?taj b?i ral tz?ikin, i ral tz?ikin "chaki che u?ab? jun che?, areuri "ub?ij che@ i nab?e pi"b?anik chi kinya chawe are iri@ lik makoj ronojelwach kb?i" chawe3 ukab?@ lik mawo?taj b’ik wach o awu?3 i uro"@ likmatb?isonik we o "atzaqo3 "cha.

Are "uk?is ub?i"kil ral tz?ikin ile, "ujalchij uk?ijib?al "aq "ub?ij chik che i achi@lik aweta?am taj chi yin lik kinkikotik man "inawo?taj man yin o jun ral wo?che inpam keje pacha jun nim laj ka?. 'etene aweta?am "inakamsaj teri’,"cha. ! achi "ok chuch?ayik uwach uk?u", "aq "ub?ij@ b?uchak "wo?taj b?ik.

! ral tz?ikin "ub?ij che@ ja, juntir "sach pajolom wach "inb?ij chawe, "inb?ij tab?ari chawe chi lik makojo wach kb?i" chawe. 'ach mo kab?ij yet chi o junwo? che inpam keje pacha jun nim laj ka?, chi innimal yin lik pich? chwach junka?. 4aq "inb?ij ta b?ari chawe chi mawojtaj b?ik wach o awu?, wach mo urikawaj i wo? man "inawo?taj, "aq "inb?ij ta b?ari chawe chi lik matb?isonik weo "atzaqo3 "ach i ral tz’ikin.

Are "utzin chub?i"kil ile, i achi "utio"ij che3 i ral tz?ikin "-e chik pa taq es.

7<’! 78 6767<?



0uento )e una tinaja

!j ij o jun achi kuk?ama uya? chi raqana ru? keb? kukub? chi kutzayb’a tzamche?, jun pu mo"im "aq jun puwiqab?im. un kukub? el chik "aq ya kpa"ikkunojsaj b?ik, are kupon ru? rachoch i ukukub? nik?ajarnaq chik. ! jun chik

kukub’ chi lik k?a utz kunojsaj b?ik k?a are u?anom are kupon ru? ja.

6eb? junab? "uch’ij achi chi ij ij kuk?ama uya?. ! kukub? chi lik utz lik kukoj u?ijman lik utz uchak ku’ano man lik are ropis ile. 4wiri i jun chik chi lik el, ire likkk?i" che man utz ta chik uchak ku’ano "aq lik k?a" kuna uk?u" man "a nik?ajchik i ya kuk?am kujacha ru’ ja.

Are ik’awnaq chik keb? junab?, i kukub? chi utz ta chik "ub?ij che i achi@ yin likkink’i" che, rumali kintz?onoj kuyb?al mak chawe man yet "a nik?aj chik i yakak?ayij "aq "a nik?aj chik amer kya?ik. ! achi "ub?ij che@ are kojb?inik kwaj yinkataqej i chomiq taq kotz?ij chi ktijin chik uk?iyik ipa katik?aw wi.

! kukub? are "uta wach "b?i" che chi lik k?i i kotz?ij chomiq rumal ire "aq k?iyaltaq utzunb?al rumal ire man nik?aj ya kuya kan chke i kotz’ij. ! kukub’ "utaqejpacha "b’i" are uri "rilo chi lik chomiq "aq k’iyal utzunb’al i kotz’ij o cheronojel i b’e ipa kik’aw wi ire. ! achi "ub?ij chik che@ lik "awilo chi kotz?ij "wiche ab?e yet kala" wi, yin lik weta?am chi at pa"naq pich?. 2umali "intik ija rei kotz?ij che ronojel ab?e man ij ij kakoj kan i ya che, rumali "ek?iyik. 0he ikeb? junab? le lik intamom b?ik man kinkojo pa rachoch i Ajwal. >et wetene atpa"naq taj lik chomiq ta ri i kotz?ij le.

.a%$&as en achi

JUN TAP

un tap kub’ij che i rik’al

0hi usti b’e ku-ano mam

0ha kotkik i ra’.

! "ub’ij che @ inchuch wach uchak

6ab’ij ile chwe chi yet je

<’e ile ka-ano , we kawaj

0hi utz b’e kinano utz b’e



0ha-ana yet.

Are keqasuk’b’a qak’al "aq jun chik winaq, qila ni qib’ yoj we

e ti ile qa’anom.

( 0A892(+.

7n can/rejo le )ice a su hijo

$ue caminaba mal con las piernas torci)as

> le )ice@ ;a)re por qu% )ices eso sin tu caminas i/ual,

o que tE ha/o es caminar como tE

i quieres que camine bien tE )eber=as caminar bien.

Antes )e )ecir al/o veamos si nosotros no tenemos el mismo caso.

A05! A F+2+8(

un achi chi lik ko’on etzFanem tzij,

4o’on juyak kibFij chi o jun achi "ok chi sikF

jun koj jun koj i winaq "e’e pa’anem chu toFik

"wiri are "e-uponik cha ku tze’ej man cha etzaFem tzij ko’on te’eq chike

"etzalijli winaq. junchik ij "o’on chik ! etzFanem tzij chike kubFij jun

koj jun koj "e’e chik ! winaq "wiri are "e-oponik cha kutze’ej man chaetz’anem tzij "u-ano. uyak chik lik "upon jun koj ruF "ok chi sik jun koj junkoj "wiri "e uponta chik ! winaq man kibFij ike che jo)er ku-ano.



;oj tForonik man qojkito ta chik ! winaq "aq kikoj ta chik wach qabij chike.

( 5+;<2( ;(8!2++

5ab=a una vez un hombre que le /ustaba la broma

7na vez le hizo una broma a las personas )icien)o@

7n leDn un leDn las personas corrieron para ayu)arlo pero

Al lle/ar el se estaba burlán)ose y se re=a, otra vez tambi%n

0on su misma broma )ec=a un leDn un leDn las personas tambi%n corrieronpara ayu)arlo. 5asta que un )=a si se le apareciD el leDn y )ec=a un leDn unleDn paro ya na)ie lo quiso ayu)ar porque pensaron que era otra broma.

8unca seamos mentirosos porque na)ie nos ayu)ara.

;A (2(8

;a teren kab’i"anik are ksaqirik

6’astb’al ke ! rajaw, "wiri lik

4kajtaj man we’ kewalij rumal, "kich’ob’o chi kikamsaj "wiri

Are "kikamsaj "ejeqan chwalijik lik we’.

;aqa-an ile man lik utz taj kelik.



( 9A+

(l /allo cantaba temprano para )espertar a sus )ueños

Pero a estos no les /usto porque ten=an que levantarse temprano

> entonces )eci)ieron matarlo, as= lo mataron pero se levantaban mástemprano

Gsea antes )e la hora.

8o actuemos mal porque empeoramos las cosas.

A !;7 A$

un lal imul chi o rachoch pa taq es lik o urojel ru’, "wiri inti rach-il juyak "ekFaw jubFan lal taq tzel chikop lik ke kikotik, ire "u tze-ej i "ubFij chike chichom ti etz’anem ki-ano i kubFij chike chi re o retzFbFal "aq mer, ike "kibFijyoj inti qetzFbFal inti qamer "wiri lik o qach-il i lal imul "u chFobo i "ok

chu’ej.

!nti rajwa"ik we lik o ronojel quF are o rajwa"ik we utz qana yoj wach qa’ano.

( 0+8(!+ <A80+

(rase una vez un conejo que viv=a en un bosque que tenia )e to)o, menosami/os cierto )=a pasaron unos animalitos que ju/aban 1elices, el se rio y les)ijo que como ju/aban )e 1eo y el tenia muchos ju/uetes, tambi%n )ineroellos contestaron no tenemos ju/uetes ni )inero pero si tenemos ami/os,entonces el conejito pensD y se puso llorar.

8o importa lo que ten/amos y sino como nos sentimos con nosotros

mismos.



A! 05!6+P ! 6(<’ A<’!8(

6ebF achiyab’ keb’in che jun kamon chi ketam ti uwach , "ki k’ulaj kib’ ru’ jun ati chikop , che kebF kekaj te’eq kekanij ru ati chikop, "kijeq ch’oj "wiriare ke tijin che i ch’oj , "almaj ati chikop.

8i jun "ch’akanik, "wi "kian ch’oj

A HA0A > + 0A;!8A8(.

*os hombre caminaban en un lu/ar )esconoci)o, se encontraron con unavaca , los )os quer=an que)arse con la vaca, y empezaron a pelear peromientras que ellos peleaban , la vaca se escapo.

8a)ie saliD /anan)o, solo pelearon.

78 >A6 ! 7H

un yak "ril jubFan uv lik an chik, lik "raj utijawik "wiri are "e-e chu chFupik"wiri "rilo chi ke uriq taj, "uya kan chila i "ub’ij yin kuaj ti i uv le lik maja nekFon an.

7tz taj qab’ij chi kojtiki ta che, we yoj qaqaj taj

A :+22A > A 7HA



7na zorra vio unas uvas bien ma)uras siempre se le antojo y tenia esas/anas )e com%rselas, pero se )io cuenta que no po)=a se )io por venci)a y)ijo yo no quiero esas uvas ni siquiera están ma)uras.

8o )ecir que no po)emos si en reali)a) no queremos.

PA74 , A6’ 4A$ ! 8+.

un patu" "ub’ij che jun ak’ chi i nos "utij ri"im, i ak’ lik "mi’ i roywal "e’eru’ i nos "u-an ch’oj ru’ "wir are "tijaw i"im are i patu" "e’e ak’ are "uponikare i patu" tijun ru’ i"im "ril uri ak’ chi i nos najmak taj "mi’ roywal i ak’che ipatu".

;oj t’oronik man kmi’ koywal qach-il.

( PA+ ( P++ > ( 057;P!P(.

7n pato, le )ijo a un pollo que el chumpipe se hab=a comi)o el ma=z, el pollose enojD y 1ue con el chumpipe a pelearse, al )ejar )e pelear con elchumpipe 1ue y se encontrD al pato comi%n)ose el ma=z, as= se )io cuentaque cometiD un error porque el chumpipe no era culpable y el pollo se enojocon el pato.

8o mentir porque se pue)en enojar los ami/os.



78 7!' ! 05!<FA

un utiw kubFij che i chibFat chi ke’ek man kkamsa" uri, i kubFij wach-il ma jek’ awib’ kawil tu’a chi kamsa"ik ab’e, iwi katkikamsaj, chatkanijoq chilapat owi.

'e jun kraj qa to’ik qachFobFo wach uchak kojoto’ro o cha o kraj.

( +<I > A 0A<2A

7n lobo le )ice a una cabra que se vaya porque lo pue)en matar y le )iceami/o m=o no te alejes que no te )as cuenta que corres peli/ro y te pue)enmatar qu%)ate ah= )on)e estas.

i al/uien quiere ayu)arnos pensemos porque nos pue)e mentir o ten)rá

al/En inter%s.

78 PA+;A4.

un paloma" "uch’ujersaj rib’ chi rumal unumik "o’on ch’uj "ril jun uk’olb’alya "uk’aq rib’ chupam "kamik, man "wi "uano "uch’ob? taj.

$ach’ob’o na, te uri qa-ano.

78A PA+;A.



7na paloma ar)iente, que )e su apetito enloqueciD, vio un pozo )e a/ua en%l se lanzo y que)o muerta porque actuD y no pensD.

Primero pensar y lue/o actuar.

78 6A<F

un kabFchi kuya i lal uwal kabF pa rachoch

4wiri "upon jun us "ubFij chi re-ire i uwalkabF

4wiri are "ok ! chupam lal ja re uwal kab’ "nak’i kanoq "aq "kamik.

;aqabFij we qeyoj, chi qetam qe taj man o qariq ru’

A A<(A

7na abeja que le )aba miel en su casita

Pero lle/o una mosca )icien)o que era )e ella la miel

Pero cuan)o entra en la casita )e miel que)o atrapa)o y muriD.

8o )i/amos que es )e nosotros cuan)o sabemos bien que no lo es porquenos pue)e ir mal

his*'/ia de c$%$&c' en achi

His*'/ias de C$%$&c'( en )"$%"$&*zi+

U)AB’ RA0AN

5istoria )el terremoto



! ukab’ raqan chi "ik’aw che ukab’ ik’ re i junab’ waqlajuj waj"aqlajujwinaqkajmo’ BJKLMC lik nim i kamik "u’ano "aq lik nim i b’is "uya ka’noq. 0he i ijle, je o i lo’k’anij chi "esaqirsan ti chik man "ekam rumal i ukab’ raqan.

4wiri che o"ib’ or re usaqirb’al che i ij are "ik’aw uk’ab’ raqan le, waral pa

tinimit k’ubul o "tawik "aq o "ilaw chke i winaq je aj pa taq tinimit chi o junnim laj kaway saq rij lik k"uli’ik kpaqi pa taq b’e, chi annaq jun achi naj rijchrij i kaway le lik o uk’iyal saq pwaq chuqul, are kb’inik lik ketzilawik.

+ jujun chke i tz’aq b’itBwinaqC pa taq tinimit chi "ik’aw i achi le "ol taquchija ku’ "aq "ub’ij chke@ chi"walijoq man ya "uriq i or, "cha chke. Are uri iwinaq le "ewalijik are "b’i" ile chke man keta’am taj wach usuk’ ile chi "b’i"chke, are uri "aqte’et "kina’o chi "uyikya rib’ ulew chki"e’, are uri "kinab’ejchi i achi chi "ek’astawik are i patron ma antia "euk’astaj i rak’al chu"e’elkamik le. Are uri "wulij li rachoch tio" "aq "tzaq li patron puk’ijib’al, lik"muqtaj chu"e’ ulew, "kiriq chik k’a che o"ib’ ij "wiri "-aj u’ab’ "aq i raqan.Are uri o jujun chke i tz’aq b’it pa taq komon "ekamik man "wilij kachochchkij. ! jub’an chik tinimit pacha i an Pe)ro "aq an uan acatep%quez likronojel i tinimit "sach uwach, konojel "ekamik "a jujun chik ak’alab’ "ek’asikanoq, lik nti chik kiqajaw kichuch man is "ekamik.

! ukab’ raqan le, lik naj "uch’ijo chi lik kik’aw ti chik, "aq arewi kik’awik, likktatajik are kik’awik man lik ktinin upam "wiri nti chik kamik "u’ano to’ jub’i’chik.

78 A05! 8!<?A

5istoria )e un hombre pobre

+ jun ij, jun achi lik nib’a’ "aq lik kutij uyej man nti umer chuya?ik kiwa irak’al, ire "ub’ij@ kin-e chutzuku"ik inmer ru’ i *ios we ntaj ru itzel, "cha3 irektijin che i b’e are "ub’ij ile, "aqte’et "winaqir jun achi annaq chrij jun kawaychila ipa yaktal wi rachoch i Ajwal ke aj 2e1orma)a wo’or. ! kaway ukojomkarena an pwaq chuqul, i achi chi annaq chrij ukojom ub’ot lik kwalch’inik,"ub’ij che achi nib’a@ chamutz’u pe ub’i’ ab’a’wach, i achi le "umutz’

ub’a’wach "aq "una ire chi "a jub’i’ "umutz’ ub’a’wach, "wiri lik "ik’aw k’iyal junab’, "unab’ej taj "ik’aw che jun chik jyub’ ta’aj, are o chik chila i itzel "-on jun rat ru’ "aq "ub’ij che chi kuya jun u"ajab’ ch’ich’ chi lik pim, "aq "ub’ijche@ yet we kajarsaj iri katb’eyomarik, "cha.

! achi kuriq taj wach ujarsa"ik ku’an che u"ajab’ chi "ya’ che, "aqte’et"utz’onoj chke i je o chila wach ujarsa"ik ku’ano, ike "kib’ij che chi k’a" tau’ankil ile "a kqak’o"k’a che ab’aj i kqa’an qachul puwi, keje ile kjarik,"echa. ! rak’al lik je oknaq chik chib’is, "kitzukuj "wiri "kiriq taj, ike"kich’ob’o chi kamnaq chik we ntaj "kamsa"ik. ! achi are ujarsam chiku"ajab’ "upon chik chila, te’uri itzel "ub’ij che chi ya "uriq ub’eyomal "ya’

k’iyal ko"tal nojnaq che i mer, are "petik i itzel "ub’ij che chi mub’ij chkerak’al "aq mub’ij chke i rachalal wach uriqik ub’eyomal "u’ano man we kab’ij



lik katkamik "aq kaqusij ti ab’eyomal, "cha. ;oq lajuj chik o jo’lajuj kawinaq juna’b usachik are "ate’et "winaqir chi anoq rok’am k’iyal ko"tal nojnaq chei mer lik "kib’isoj i rak’al. !re "ulo’ rachoch, uchikop i k’iyal taq b’iro"ik lik"kikotik, ire rumal ukikotemal "una taj "ub’ij wach uriqik ub’eyomal "u’ano.Are onkil uri chi "kamik "aq "ekam konojel uchikop chi o ku’ i rak’al "aq

ronojel i b’iro"ik chi "ulo’o, keje "uk’isb’ej ile.

2(A;A4!6 'A05 6-+8 ! AA

5istoria )el invierno

! qatit qamam ujer lik o kino’oj chu’anik "aq chuch’ob’ik "a b’iro"ik3 ike to’ tikki’an an che wach kkaj u’anik man lik is o usuk’ chwi ki’ab’.

7jer cha, are kjeqan i k’ak’ junab’, i nimaq taq mama’ib’ chi lik je uwi ujolomchke i qatit qamam, ke’e chwi jun nim laj jyub’ chila panima ipa o wi jun jul"etaq nimaq taq ab’aj, are uri ike le are keuponik, ke’ok b’i chupam i jul le,naj keb’inik te’uri kekiriqa i pacha taq jun nim laj ja, chi lik nim uchija "aq k’iu"ol taq uchija olik. 0hupam i nim laj ja le, kriqtaj jun pacha taq upaja chi o

jub’an me"a "aq o jub’an "ila chi lik chomiq, "wiri i me"a le "aq i "ila likab’aj yijb’am.

Are uri i qatit qamam le are keupon chila che uqajb’al ij, ke’ok chukojik

kikotz’ij Ba’C re kkitz’onoj i kuyb’al mak chke i rajaw uwinaqil i jyub’ le, chikkita wach kkinuk’u kkit’isa i nimaq taq winaq chi kkimol chila3 are keutzinche ile kkuwaj kib’ pa taq lot’taq, kkoy-ej are kuriq i or chi kkijeq uponikajnuk’unel ajt’isanel, are uri kkita cha chi lik saqil kelapan chkiwach pachataq kki’an i winaq chi je k’aslik. 6etz’aqat konojel are ktik’i a’ab’, are urikkijeq lapanik chirij wach taq i k’a" "aq i uyej chi kkil chupam i junab’ le "aqwach k-on i alaj. Pachke ij "aq pachike ik’ are kqaj alaj "aq pachike lik’ are k-e tan chik.

! kelapaw re ile je are i nimaq taq nawalil chi je pacha taq ajwab’ u’anik, chikkiya retama"ik wach i jalajuj taq k’a" chi ki’il ni chupam i jun junab’. Are

keutzin che i kitzij le, kejacher chub’ik, pacha kuponik "aq keje kitzalijik chik,are kek’is b’i che i enam are uri i qatit qamam le ke’ok chik ike chukojikkikotz’ij Ba’C re kitio"ij kanoq wach "kita, keutzin li che are ya kpe usaqirik.Are ketzalij loq3 kkimol chik kilo’k’anij pa taq molb’al ib’ man kkiyaretama"ik chke, wach "kita loq.

Are uri cha i qatit qamam le, lik k-on utz kitikon man keta’am usuk’ wachu’anik kki’an che.

6!8A'A4!6 ! ;!?A 6?++



5istoria )e los valores mayas

0hupam i qak’aslemal lik nim kub’ij rajwa"ik chi yoj kojnaw che i utz chikik’utum kan i nimaq taq winaq chqe ujer. !ke are ksaqir uwach i jyub’ ta’ajkkitio"ij "aq kkitz’onoj che i z’aqol <’itol chi kerok’aj konojel. 4wi ta la ile,

are kwalij li qajaw"el "aq i chuch"el i ak’alab’ kki’aj kib’ chkiwach kiqajawkichuch ru’ i tziji@ "la ta, "la nan3 i kiqajaw kichuch@ ey kecha. 4aq are kkelejwa’im i ak’alab’ kekitio"ij konojel ni’pa i je o chila chi je nimaq chkiwach,pacha la@ katz, kikan, kiqajaw, kichuch, katit, kimam "aq we jub’an chikwinaq, keje iri kkib’ij@ io" ta, tio" nan, i nimaq kkila’ uwach ru’ i tziji@ eykecha. un ali we nim chik, are ire kwalij li nab’e chunuk’ik a’3 "aq keje junala we nim chik, k-e ru’ uqajaw pa chak man kk’ut i chak che.

7jer jun ali are uchuch knawsaw chu’anik i silab’ik pa ja, pacha la kitzuqik iak’, aq, ujitz’ik i k’ul, anoj wa "aq ujos-i"ik i ja3 i jun ala are uqajaw knawsawchu’anik i chak pacha la@ ujos-i"ik uwach ulew, tikoj ab’i", kina’, su’ul, tz’in"aq pachike taq u’ijlal i tikanik man is o u’ijlal i tikanik "aq o rulewal to’ ti ipaktik wi3 "wi ta la ile "aq kekipi"b’aj chu’anik i utz "aq i chom, uk’a"na’ik kib’chkiwach, uya’ik ki’ij kiqajaw kichuch "aq i nimaq taq winaq.

6eje ile kki’ano "a ipa je o wi rumali ike lik naj "ek’asi’ik "aq naj "eb’inchwach ij saq man chom kik’aslemal. 'etene keje kqa’an yoj ile pacha"ki’an ike ujer lik chom teri’ man nti "aqmanal kki’an i winaqi chwach i jyub’ta’aj.

6!6?74 ! '!8A$ ;A>A<?

5istoria )e hospitalario

! winaq mayab? ujer, lik utz kik?u", man ike we o pki?ab? uto?ik jun kachalal"aq we jun to? winaq, lik kki’ano3 man ike kkib?ij@ N"wi ti rajwa"ik kqab’ij chi ok?a"nab?al pqak?u", lik rajwa"ik kqasaqij, kqak’utuO kecha.

7jer cha, are "e?ok li ka"lan winaq waral !"imulew, i qatit qamam lik utz kiliki ka"lan winaq le "ki?ano, "wiri ike "kitio"ij ti chke i qatit qamam wach i kilik"-anik3 "a ne "e?ok chrel-a"ik ub?itaq ke "aq i kulew i qatit qamam.

Are "kil i qatit qamam chi i ka"lan winaq le "e?ok chrel-a"ik ub?itaq ke "aq ikulew, "pe koywal3 keje uri ile chi "kimol kib? chkelsa"ik b?i ka"lan winaq lechupam kachoch "aq chwach kulew.

4wiri cha o jun ka"lan winaq chi ma 9onzalo 9uerrero, ub?i, chi "kanaj kan

chki"ol i qatit qamam, man ire le, keje taj pacha i jub?an chik. upu "sik?i" ima 9onzalo 9uerrero kumal i rachi?il, ire "-e ta chik, man nta jun k?a" "-aniche kumal i qatit qamam.

N>in kwaj ta chik enam, man i winaq mayab? nti jun k?a" ki?anom chwe. !

winaq mayab? kiya?om ronojel wach rajwa"ik chwe3 kiya?om jun wachoch,wulew "aq inchikopO. 4ub?ij b?i ma ka"lan winaq le chke i rachi?il.



Are ti ub?i ma ka"lan winaq le kqaj uya?ik u?ij. Are kqaj kqasaqij "aq ukojiku?ij are kik?u" i qatit qamam chi !6 7: 6!6?74Q

6!6?A(;A ! ;A>A<? 4A$ ! 6A4A8 '!8A$

5istoria )e un maya y un la)ino

7jer cha, "sik’i" jun ka"lan "aq jun mayab’ winaq, chi lik are aj-atzil "aq aj-ok’al utzam chke i kimutzaj. + keb’ ka"a chi kya’ ni chke man chupam i ka"ale o wi wach kkanaj wi kik’aslemal, "wiri ru’ sakinik kjachik. ! ka"a le, jun likal "aq i jun al taj, are uri i kaj-atzil mayab? winaq are "uk’am i ka"a chi lik alman "uch’ob’ ire chi o k’iyal mer chupam man lik al. ! ka"lan winaq are"uk’am i ka"a chi al taj. 4wiri are "kijaq i kika"a le te’uri "kilo chi re imayab’ lik nojnaq che ni’pa i chakb’al re uwach ulew@ josb’al uwach ulew,

pa’b’al uwach ulew, ikaj "aq i ch’ich’3 rumali chi lik o ralil. 4wiri i uka"a ika"lan winaq nojnaq che chapb’al re chak chwi me"a@ wuj, tz’ib’anb’al "aq i jub’an chik.

Are onkil uri ile, "kanajik chi i mayab’ lik kkitij ni uyer pa taq chak chwachulew chuch’akik jun kimer "wiri i ka"lan kkina ti uk’a"k’ol uch’akik kimerman chwi me"a kechakun wi "aq chimuj, kek’at ti chwa ij "aq kech’enen taj.

A05! 8!<’A’

5istoria )e un hombre valiente

7jer o jun achi chila Pawesa, "uriq jun ij o jun chke i rak’al lik olya Biwab’Cpen chik "tzalij li chulo’ik ukunb’al i rak’al, "aqte’eq "rilo chi "ukut b’e o juna’ kjululik "-ek, i achi le "terej b’i chrij "b’in pan jub’i’ te’uri "tak’i i a’ le. Areuri "unab’ej i achi chi a’ le are jun ub’aqil winaq chi lik kuluk’la rib’ "ib’b’alre i achi ku’ano, "wiri i achi le "ub’ij@ wach taq a’ij yet chi "a at juluk’aj b’aq,nti chik achak, kin"ij ti wib’ chwe, "cha i achi. e’uri "-e chrij i b’aq le, "okchuch’ayik, i ub’aqil winaq le lik kuya ti rib’ chi kch’ay rumal i achi "aq likkuluk’la rib’, "wiri i achi lik ko uk’u" rumali "tiki che "uqajsaj pulew, are uri iub’aqil kamnaq le "ub’ij@ wo’or chi "attiki chwe "inaqajsaj pulew kinya junasipon man lik nti jun u’anom kowil chi kinuchapo, je k’i neri ink’utum wib’

chke "wiri lik kkich’ij taj man ke’anmajik, "cha.

! sipon chi kinya ni chawe are inmer chi inmuqum kanoq are k’a ink’aslik,"wiri are "inkamik lik kintij i k’a" rumal man lik kinok ti ru’ i z’aqol<’itolB*iosC rumal i mer le chi inmuqum kanoq, wo’or yet rumal ukowil ak’u""ach’ako, chak’oto te’uri chak’ama b’i awu’ ru’ ja, man "wi keje ile kintotajna "cha. 2umal uri i achi le lik "b’eyomarik, rumal uk’iyal ujer taq mer chi"ya’ che rumal jun anma chi "uriq cha’ab’.



'A05 476’7;A 78 !

5istoria )e una mujer que no supo aprovechar

7jer, o jun tit lik "utij i k’a" man "umaj ti usuk’ wach te’eq ku’ano. 4uriq junij lik iwab’ i rachijil, rumali "-e chutzuku"ik ukunb’al i rachijil le, "wiri are"tzalij loq, "uriq jun a"na pa b’e lik ral ch’utin, "wiri i u"ikin lik nimaq, i a"nale "uya rib’ pub’e kuya ti che chi kik’awik, i tit le "ub’ij che@ chatel pinb’eman we’ inwach, "cha che. Are "b’i" ile che "ulatz’b’a jub’i rib’, are uri"ik’aw i tit, "b’in jub’i’ te krilo o tan chik pub’e, arewi keje ile ku’ano, i tit lerumal uk’achirik "aq rumal riwab’ utukel o kan ru’ ja, "ub’ij chik che i a"na,chatel pintb’e man latz’ ka’an chwe, "cha che. Are uri "uya jun aqan che ia"na le, te’uri "kanaj kanoq. 4uk’ut ti chik rib’ che, "wiri i tit le "uch’ob’ tiub’e b’uchak chi a"na le lik pich’ "aq lik kuya ti che kik’awik. 0ha’ab’ te’uri"b’i" che i tit puwaram@ b’uchak chi "awaj taj wach "ariq pa b’e, "a "ayo’ya"aq "akoj aqan che wach kusujuj chawe, man ile awe te’eq, "wiri "awaj taj.'o’or kpe ni tojpen pawi man "akoj aqan che i a"na, "uti"ik, are uri lik "-onsik raqan i tit. ! a"na le k’a kril uwach i tit, "wiri "a puwaram chik chi kuk’utrib’ che, i tit le kutij chik uchapik "wiri i a"na le lik "uya ti chik rib’ che.

'A05 476’7;A 78 A05!

5istoria )e la vi)a )e un hombre

+ jun achi "upon chu’anik umantar, are "tzalij loq "uk’ulaj chwach jun nim

laj kumatz chi "utelb’a rib’ pub’e, lik kuya ti chik che kik’awik, i achi le "u"ijrib’ che "wiri "resaj li uch’ich’ chrij i kumatz. ! kumatz le "ulatz’b’a jub’i’ rib’"wiri "winaqir tan chal k’a juntir panoq chwach, "utelb’a chik rib’ pub’e lik

jun nim laj kumatz kaq rij "aq o jun krus ch’ich’ che ujolom lik kjuljatik. ! achile lik kuriq ti chik wach ku’ano3 "wiri "ukowij uk’u" "resaj chal uch’ich’, "-echrij i kumatz te’uri i kumatz le "kanajik "aq i achi "-e ru’ ja. 0ha’ab’ te’uri"b’i" che achi puwaram wach ropis "aq wach usuk’ i kumatz le chi "riluwach pa b’e@ yet "awaj ti akoch aportun chi awe yet te’eq, wo’or kepe nitojpen pawi chi are i a’ tew, "uti"ik. Are uri "saqirik, i achi le lik o chik pak’a", k’a "kik’am nu b’i ru’ jun chuchqajaw Baj kojol kotz’ijC teuri "utzirik.

+ 797((

(n la casa )e 0arlitos, hay un patio /ran)e, muy /ran)e y en %l esta

)esparrama)os muchos ju/uete, muñecos, animalitos, auto, sol)a)itos,cubos.



0arlitos y su ami/uito +scar siempre elijen los autos para entretenerse.;arca las calles con tizas, colocan los automDviles y el movimiento )eltránsito comienza. *e repente choca un camiDn lleno )e sol)a)itos. 0onotro que lleva cajones )e 1ruta que no son más que cajas que están vac=as,Al momento una motocicleta se acerca un polic=a y pronto mira si hay

heri)os, llama por tel%1ono al hospital más cercano, y al ratito vieneabrien)o paso con su sirena, una ambulancia blanca.

os muñequitos en1ermos llevan al heri)o en una camilla y otra vez la sirenase vuele a escuchar ya paso to)o /racias al polic=a y a la ambulancia, eltránsito vuelve a moverse.

Pero 0arlitos y +scar se han cansa)o )e ju/ar con los autos. Ahora eli/en loscubos. (l polic=a y la ambulancia )escansan en la caja )e ju/uetes mientrassonr=e satis1echo lue/o )el servicio cumpli)o.

palabras tra)uci)as al achi

AA7 A$ (:’<’A

+ 797((

0hirachoch a lal 0arlitos o jun uwa ja chi lik nim, chila o wi k’iyal jalajuj taqetz’b’al pacha lal taq uk’e"wach winaq, chikop, ch’ich’, lal b’alam rij,kub’kaq.

A lal 0arlitos "aq i rach-il a +scar arewi kkicha i etz’b’al ch’ich’ man kkib’ay

kib’ ru’ pa etz’enem.

6kijuch’ i b’e ru’ "aq, te’uri kkichol b’i ch’ich’ "aq kjeqan ile chi to’ kesutlaj ich’ich’.

"aqte’et jun ch’ich’ "u"a’a rib’ ru’ jun ch’ich’ nojnaq che b’alam rij.

2u’ jun rok’am kajon yab’al echa’ "wiri nti echa’ chupam, are uri "upon tan

panoq jun chajal re i tinimit annaq chrij jun anb’al ch’ich’ chi ksiririk are uri"uk’am utaqe"ik we o taq jun "uwach’ rib’, "ch’aw pan pa ch’ab’al pa



kunb’al ib’ chi o tan naqaj, are uri jun ch’ich’ saq rij re i kunb’al ib’ ksik’inik"uponik. ! ral taq uk’e"wach winaq chi je iwab’, "kik’am b’i wach’om rib’puwi jun ch’at are uri "ok chik i ch’ich’ re i kunb’al ib’ che i sik’inik are "tzalijchu b’ik, keje ile "uk’ulmaj mantio" che i chajal re i tinimit "aq che i ch’ich’re i kunb’al ib’, Are uri "e’ok chik i ch’ich’ che i sutunik.

"wiri a lal 0arlitos "aq a +scar "ekos che i etz’enem ru’ ral taq ch’ich’. 'o’ori lal kub’kaq, i chajal re i tinimit, ch’ich’ re i kunb’al ib’ "e’e pa u"lanem chilapa kajon ipa o wi jalajuj taq etz’b’al "wiri lik kekikotik, ketzenik man "ki’ankipatan pacha kmajawik.

A +H(!A <+A *( 8!(H(.

("ist=a en un bosque una ovejita que an)aba sola en el bosque y que seav=a per)i)o, la pobre ovejita camino mucho y estaba muy cansa)a, paroella )eseaba encontrar a sus ami/os, la pobre ovejita ya estaba triste y)ecepciona)a )e tanto buscar a sus ami/os y no encontrarlos, cuan)o )epronto ello unos rui)os y al voltear al verse se )io cuenta que eran susami/os, y )es)e entonces viven 1elices y no se an vuelto a per)er

2A 05! 05! A8A 27’ A$ <’A05

A +H(!A <+A *( 8!(H(.

6b’i"ik chi jun ral chij "b’in utikel che jun k’ijib’al ipa o wi uk’iyal che’ "aq

chila "usach wi ub’e, i ral chij le lik naj "b’inik rumali chi lik "kosik, "wiri i ralchij le lik kraj kuriq i rach-il, rumali chi lik keutzukuj "wri "pe ub’is "aq lik"qaj uk’u" man lik ksutin chutzuku"ik "wiri lik keuriq taj, "aqte’et "uta chi oketzoklajik, are uri "upisklij rib’ chutaqe"ik "aqte’et "rilo chi je are i rach-il,are "kiriq kib’ lik kekikotik "aq "ko’taj ti chik kib’.

78A R+2 A *!A

5ab=a una vez )os ami/os que viv=an en un palacio con sus 1amilias, quetrabajaban al servicio )el rey. 7no )e ellos conociD una niña que le /ustD



tanto que quer=a que pensD hacerle un re/alo. 7n )=a, paseaba con suami/o por el salDn principal y viD un /ran jarrDn con las Sores más bonitasque pu)iera ima/inarse, y )eci)iD co/er una para re/alársela a la niña,pensan)o que no se notar=a. o mismo hizo al )=a si/uiente, y al otro, y alotro... hasta que un )=a 1altaron tantas Sores que el rey se )iD cuenta y se

en1a)D tanto que man)D llamar a to)o el mun)o.

0uan)o estaban ante el rey, el niño pensaba que )eb=a )ecir que hab=a si)o%l, pero su ami/o le )ec=a que se callara, que el rey se en1a)ar=a much=simocon %l. (staba muerto )e mie)o, pero cuan)o el rey lle/D junto a %l, )eci)iDcontárselo to)o. (n cuanto )ijo que hab=a si)o %l, el rey se puso rojo )ecDlera, pero al oir lo que hab=a hecho con las Sores, en su cara apareciD una/ran sonrisa, y )ijo Tno se me habr=a ocurri)o un uso mejor para mis SoresT.

> )es)e aquel )=a, el niño y el rey se hicieron muy ami/os, y se acercaban juntos a tomar )os )e aquellas maravillosas Sores, una para la niña, y otrapara la reina.

78 6+:’! 78 !

+ jun mul keb’ ab’on kach-il kib’ je o che jun nim laj ja ku’ 6ach lal, jeajchakunel che ajawal, jun cheke "uril jun lal ali lik chom "uril ru’ ronjel ukE" che "u chob’o kuya jun usipon che, jun ij ke b’inik ru’ rach il i "urilpanoq jun yab’al kotz’ij, chi chom "u rilo "usipaj che lal ali, "uch’ob’ ire chimiti jun "urilo are "uan chik julaj, are "uril ajawal, wach "uan u kotz’ij "usik

Fij ronojel i winaq.

Are je o chwach ajawal a lale "uchob’o chi kub’ij che, chi are ire anawnaq irach-il "ub’ij che chi katch’awtaj, rumal lik kape u roywal i ajawal, kuna irekamnaq chik rumal u "ub’rikil, are chi "pon ajawal ru’ "ub’ij ronojel che, are"uta chi are ala "a’anawik, "peroywal, are "uta wach "uan ala che ! kotz’ij,"pe jun tzetzanik che u palaj, ! "ubFij inch’ob’om taj wach kin-an cheinkotz’ij, che i ij le i"k’ian kach-il kib’ "kok’aj kib’, "kichab’ keb’ chomiq taqkotz’ij jun "kiya che i lal ali i jun chik che ajawal.

( A2<+ ;A9!0+

5ace mucho mucho tiempo, un niño paseaba por un pra)o en cuyo centroencontrD un árbol con un cartel que )ec=a@ soy un árbol encanta)o, si )iceslas palabras má/icas, lo verás.

(l niño tratD )e acertar el hechizo, y probD con abraca)abra y muchas otras,pero na)a. 2en)i)o, se tirD suplicante, )icien)o@ Tpor 1avor, arbolitoQQT, y

entonces, se abriD una /ran puerta en el árbol. o)o estaba oscuro, menosun cartel que )ec=a@ Tsi/ue hacien)o ma/iaT. (ntonces el niño )ijo



T9racias, arbolitoQQT, y se encen)iD )entro )el árbol una luz que alumbrabaun camino hacia una /ran montaña )e ju/uetes y chocolate.

(l niño pu)o llevar a to)os sus ami/os a aquel árbol y tener la mejor Uesta)el mun)o, y por eso se )ice siempre que Tpor 1avorT y T/raciasT, son las

palabras má/icas

( V2<+ ;A9!0+

+ un mul kanoq, o jun lal ak’al kamal kat pataq es, "uriq jun che’, paunak’jal i che’ ya’om jun wuj pa kub’ij wi, in jun che’ inkaslik, chab’ij junawas tzij, jele kajaqtaj u chija. al ala "ok chu bi"kil ukab’ tzij, che’ chat

jaqaioq, chat jaqaioq keje "ub’ij "aqte’et "tz’aq chikosik, uchi’ kumayij tilapanik, kupij N cha’ana jun utzil chomal lal che’ N "u rilo i"jaq taj nim laj uchija re i che’ "okb’ik lik equm, "uril jun wuj chi kub’ij chab’ija awas tzij, ikeje ile lal ala "ub’ij, Nmantio" lal che’ O tzun jun a’ chupan iche’ jun a’ chikutzunsaj jun b’e che jun nim laj k’achelaj re etzb’al "aq re kako.

al ala "ukamb’i ronojel rach-il chupam i che’ "kian jun nim laj nima’ij chom,chwach jyub’ ta’aj ktio"ij che awas tzij man "o’on jun nim utzil chike.

A 2+A <A80A

(l en bosque, a la orilla )e una pequeña la/una, naciD una rosa blanca, queten=a un per1ume incomparable, que to)os los habitantes )e ese lu/ar loa)miraban. 7n sapo, ami/o )e to)as las plantas y animales )el bosque,sintiD aquel a/ra)able per1ume y se )ispuso a investi/ar la causa.

e acercD a la pequeña la/una )es)e el primer momento se enamorD )e labelleza )e aquella lin)a rosa.

6+:W! A$

0he jun k’achelaj , chuchi’ jun ch’utin semsik cho’, "ala" jun kotz’ij saq,rok’am jun umuyal lik ki , i konojel taq k’aslemal che k’achelaj lik muykikisiqo.



un i"peq, lik utz ru konojel taq cheW ibiwac taq chikop re i kXchelas , "usiq i umuyal koz’ij i "ok ut chu tzuku"ik i lY las muyal,kuk’ilal "upon r’ulal ch’utin semsik chY , "uituri chZ are "urilY "[ ukWu" ch[ jun chom laukotz’ij.

( P(22+ > A ;A0A2A

7n perro muy comelDn y muy mañoso cuan)o na)ie la ve entracorrien)o en la cocina una vez metien)o la cabeza en un jarro )on)e

hab=a carne , pero ya no pu)o sacar la cabeza en el jarro , )e ah=tubo mucho mie)o saliD corrien)o con mucho mie)o y las personas enel camino y el meti%n)ose en to)as partes y el corrien)o ya no mirabasu camino por el jarro que ten=a en la cabeza se 1ue a tropezar lacara con el palo )e una anciana )e ah= se quebrD la jarra y tambi%n sequebrD el palo )e )e la anciana Un.

!:’4A$ !6’+

+ jun tz’i lik ajsak’ "aq lik saqlej man are nti tan k-ilawik kokla b’i pa kosino.

4’u an juyak "umin ujolom chupam jun "ar chi o ti’ chupam, "wiri "tiki tachik chrelsa"ik ujolom chupam i "ar le.

Are uri lik "i"ij rib’ "el b’i pa’anem, lik "eu"ib’ij i winaq pa taq b’e "aq to’"aipa ku"a’a wi rib’.! tz’i le to’ pa’anem olik kril ti ub’e rumal i "ar chi o che

ujolom are uri "eutarij upalaj che uch’ek jun tit, "pa" i "ar "aq "u’aj uch’ek itit.

+ A8!;A( R7!!H+

(n cierto )=a un burro, un perro, una /allina y un /ato se encontraron en la

misma situaciDn, av=an si)o siempre maltrata)os por sus amos, al borro noten=an consi)eraciDn en el trabajo al perro lo pateaban, a la /allina le pe)=an



más )e un huevo al )=a, y el /ato le obli/aban )e )os a mas ratones locuales no po)=a cazar y eso molestaba al amo )eci)i)os alejarse )e esa vi)apesa)a se )iri/ieron Asia la montaña, y vieron a una bonita jaula tres seacercaron con el propDsito )e pre/untar y averi/uar qui%n Hivian ah=llamaron a la puerta un viejecito alto )e barba vesti)o como se visten los

1railes 1ranciscanos les pre/unto #$u% hac%is vosotros aqu= herramosmaltrata)os y )eci)imos 1u/arnos y necesitamos consejos con mucho /ustoles )ar% )ijo, pon/an atenciDn muy lejos )e aqu= vive viejecito muy solitarioy la /ente le hace trampa cuan)o ven)e su carbDn vayan y los aten)erán y)i/an, que yo los man)e, lle/aron y vieron al )on sanaco llenan)o re)es ellos recibiD y les pre/unto qui%n les av=a envia)o e ellos señalaron un retrato)e un clavo en una pare) )e la casa )on sanaco /uar)o silencio comorezan)o lue/o les )ijo sean bienveni)os entonces compren)ieron que quienlos hab=a envia)o era san Antonio )el monte protector )e los animales.

! 05!6+P 05! A8;A8A$

+ jun ij chi jun a"na, jun tz’i, ju ak’ "aq jun mes, "ikiriq kib’ che jun k’ijib’al,chi lik antal k’a" chke kumal i kajaw, i a"na lik klo’o" ti uwach pa chak, i tz’ilik kkit’o che a qan, i ak’ kkitz’onoj mas che i jun saqmol jun ij "aq i meskkib’ij che. ! chikop le "kichFobF elik che kikFaslemal chi lik kFa", "e’e chik’achelaj , "aq "kil jun chom laj ja, "etejeb’ ru’, kkitz’onoj kinojb’al "aqkkitzukuj pachin jeqel chila, "kisik’ij "ol chija are uri "el ri jn mam, naj rij,nimaq rismachi’, i u’u’ keje pacha ki’u’ i patreyab’ je aj naj, "utz’onoj chke

#wach ki’an yi" chi& !ke "kib’ij@ ik k-ani k’a" cheqe rumali "oi-anmaj loq "aqrajwa"ik chi kojpi"b’a"iq, "echa. 7tzi’ ki"ipi"b’aj "ub’ij i mam@ 0hita ub’e, najche i waral jeqel jun mam utukel "aq i winaq kkit’oro are kuk’aij i "aq re i a’,

ji" ru’ ki"uta na "aq chib’ij che chi yin "i"intaq b’ik, are "euponik "ikiluwachma 0iriaco ktijin chunojsa"ik i k’at, ire "euk’ulaj "aq"utz’onoj chke pachin"etaqaw b’ik, ike "kik’ut uk’e"wach jun klawu" chwach "an re i ja, i ma0iriaco lik "k’ijichutayik pacha klapan ru’ i *ios, te’uri "ub’ij chke@ 7tz lajk’unik waral, ike "kita ub’e chi pachin "eutaq b’i chila are ma ton re i es chikeuto i chikop

*+\A 2A+8A

*oña ratona que salir a pasear un rato por el campo, se vistiD con sumejor ropa , se puso un traje )e raso )e calor, rosa)o peine el rabito.0omo si 1uera un hermoso rulo, y se a)orno el nombre con un ramo )eSores, )aba risa )e verlo tan ale/remente pero se con)uce )e noche )oñarata se per)iD en el campo y se lastimo una patita el sombrero se que)oen/ran)eci)o en las ramas )e un rosalsu traje nuevo que)ocompletamente rotopobre rata



*oña rata le pi)iD que le enseñara el camino pero la ranacantaba y se re=a)e la pobre )oña rata, y lue/o se encontrD con un conejo y le ro/o que leacompañara hasta su casa, )oña rata le )io las /racias a su pequeño ami/o

y le convi)o con una rica torta )e chocolate que hab=a prepara)o. A si )oñarata obtuvo un ver)a)ero ami/o que le ayu)a a lle/ar en la casa.

A! 05’+

Ati ch’o "raj elik pa taq es, "ukoj u’u’ chi lik chom, "ukoj jun k’ul chi kaqlu"

7tzunb’al, "u"i rismachi’ lik chom "o’ono "aq "ukoj retz’b’alil uteb’ ru’kotz’ij, wetene "awilo lik kuya atze, lik kkikotik, "wiri cha’ab’ chik "el b’ik. Atich’o "sach pa taq es "aq "o’on k’a" jun raqan i u"amparel "kanaj kan ipa owi i kotz’ij chi o k’i" che, i u’u’ k’ak’ ronojel "raqch’ijik.nib’a’ laj cho’.

Ati cho’ "ub’ij che i i"tutz’ chak’utu i b’e chwe, "wiri i i"tutz’ kb’i"anik "akutze’ej ati cho’ te’uri "uriq jun imul "aq "ub’j che@chinawachnimaj k’a ru’wachoch, "wiri imul kraj ti te’eq, ati cho’ "tiki b’i che imul, "rachnimaj b’i k’a

ru’ rachoch, ati ch’o "utio"ij che i ramiy chi pich’ koq "aq "uya jun uwa chiuyijb’am chik. 6eje ile i ati ch’o "uriq jun ramiy chi kuto che uponik ru’rachoch.

A P7(2A $7( ( 0!(22A ++

*icen que hay una puerta que se abren y se cierra solo )=a )=a, una vezmachuco una mano )e un niño, y por eso lo cerraron )urante *iez añosabajo llave para su casti/o.

705!A 05! 67:’AP! 2!<’ 7!6(



6b’i"ik chi o jun uchija kujaq rib’ "aq kutz’apij rib’ utikel ij ij, juyak "uwachu’ ab’ jun ak’al, rumal uri ile chi "tz’api" lajuj junab’ "aq "ok lab’e che yab’alutojb’alil che.

( 0A<A!+

(l caballito que no tiene peine. 0aballito )el mar )ime si lloran los )elUnes.*ime en )on)e siempre estas y en )on)e está el pajarito )e colibr=, )ime siestán las sirenitas as= como ajonjol=. *ime si me )an el 1ue/o )el potrero3)ime si está )ulce la sal )on)e na)as. (l caballito )e ju/uete, caballito que

jue/a por qu% na)ie se monta en tu espal)a por qu% an)a solo.

2A 6A'A>

2al kaway chi nti u"iyab’, ral kaway aj pamar, chab’ij chwe we ketiki !)elUnes che o’ ej. 0hab’ija chwe ipa at jeqel wi, ipa jeqel wi ! tz’ikin colibr=@0habija chwe we je o ral taq siren, chi pacha ajonjol=l.

0hab’ija chwe we kkiya ub’a’aF, ! che’ koral3 chab’ija chwe we ki atz’amchila ipa kat mu" wi, ral kaway etz’b’al, ral kaway chi k-etz’anik, #<’uchakchi nti jun annaq chawij man tikel katb’isonik&

<7(8 H!A(

7n pe)azo )e papel hice un barquito nave/aba muy bonito encima )el a/uaal 1rente )e mi casa. ;i hermana soplaba y soplaba con un sopla)or buenviaje buen viaje barquito hecho )e papel.

7: A (8A;

<7(8 H!A(



2u’ ch’aqap u"aq wuj "in-an jun kanuw lik chom ksayk’ at puwi ! ya chi ochwach wachoch3 ! wanab’ kuwaluj, kuwaluj ru’ uwal, lik utz a’enam, lik utz’a’ enam ral kanuw chi antal ru’ wuj.



ALABRA SABIDURIA

J- Pocos hombres tienen la 1uerza )e carácter suUciente para ale/rarse )el%"ito )e un ami/o sin sentir cierta envi)ia.

e k’i ti winaq chi ke kikotik rumal jun kachlal chi "u riq i utz intile titib’aluk’u"ij che.

]- ;e)ir las palabras no es necesariamente en)ulzar su e"presiDn sinohaber previsto y acepta)o las consecuencias )e ellas.

! upajik i tzij rajwa"ik taj chi lik ki ub’"kil kanik, are rajwa"ik a" chob’tal wiub’i"kil "aq uya’ik awib’ chu"e’ wach ke’el usuk’ i tz’ij.

^-8o está bien ocultar la propia i/norancia, sino )escubrirla y ponerlereme)io.

7tz’ taj kawuwaj uwach chi nti aweta’am are utz kawetamaj wach aweta’amtaj nam keje ile ka tzukuj ukunb’alil.

_-(l hombre sabio ve en las )esventuras ajenas lo que )ebe evitar.

Are achi chi o uno’oj kurilo wach ki an i winaq ku anti ire.

`-Ami/os m=os, pe)i) a *ios la ale/r=a. e) ale/res como los niños, como lospájaros )el cielo.

!n wach il chi tz’onoj i kikotemal che qajwal chi kikotoq pacha ak’alab’ pachaki an i tz’ikin o chikaj

M-a ver)a)era ale/r=a nace )e la buena conciencia



Are qatzij a kikotemal kala" i utz taq nojb’al

L-(l camino hacia la riqueza )epen)e 1un)amentalmente )e )os palabras@trabajo y ahorro.

Are i b’e re i b’eyomal o retlil re i keb’ tzij@

-o)os los hombres son sabios3 unos antes, los otros, )espu%s

6onojel achiyab’ o ki no’oj3 jun taq nab’e, i jubataq k’isb’al re.

K-(l sabio pue)e cambiar )e opiniDn. (l necio, nunca.

Are i o uno’oj ku jaluchij uno’ojb’al, are i ku minrib’ nti reta’am

JI-;uchas personas pier)en las pequeñas ale/rias... esperan)o la /ran1elici)a).

e k’i lok’anij kisach i chutiq taq kikotemal k’oy em i nim laj kikotem.



'e1as en achi

7A$!2<FA

4u riq usaqirbFal, u uF re kotzij

i yabFal u muj an ,chi ku chiFmaj ij.

"kFunic lik kkikotik, chom laj usaqirbFal

i"kFunik kutzukuj, a ti "oq re uqajbFal ij

i "u riqtaj.

kokFil "kFunik, ati chaFabF ruF uchFumilal

ma tzukuj "u bFij, che usaqirbFal.

ire lik chFitilik , i weF k-ek

rumali’ i qatit ,olik ku b’ij che.

8aj kwawaj ni wib’ uri’ waral

;an we’ kwilo lal usaqirb’al.

A :’!6!8

al tz’ikin chi kin tz’ajo ri

0hom kb’i"anik, ! ku riq rupupik.

0hupam u sok k’aswi, junam ru’ uchuch

6’a kb’i" ni che, chi ku jeq i rupupik

7"ik’ lik b’uyuy,

6eb’ lal taq raqan, i jun u tzam

6rupup ptew, i ksak’linik are kb’inik.



!8 8A8

!n nan kil at chom, at pacha jun kotz’ij

6uk’ol u muyal chupam u u’, lik ki.

!n nan lik chom a k’u", "aya in k’aslemal inwa, inya’

4a k’ut chomiq taq tzij chew, ru’ a k’u".

!n nan at pacha jun ch’umil, chi ku tzij i-a’ pin b’e

are o k’a"k’olil, yet katponik ka b’ij chew

;at b’isonikQ 6natz’lej ru ronojel ak’u".

>!8 6A !805’+<’+

!n man yin lik katin ch’ob’o man yet at k’as pin k’u"

0hpa’ij chcha’ab’ ru’ ronojel in k’aslemal

;an yet "a sipaj in k’aslemal,

! kin tio"ij chawe man kab’ij utz laj taq tzij chue

6jeile man yin lik in utz laj winaq

! kintio"ij che qajwal, man ronojel usipam chew.

78 2!$A8!6

0hikaj stzaqloq jun sut, in nan "u yako

4ukoj che u jolom, i lik ka iltajik.

!n nan jun kotz’ij, in tat jun kotz’ij

i yin jun kotz’ij ch’utin.

7A$!2<’A

0hi" k’astajoq ak’alab’, man ya "u riq ! or

0hi ch’in ch’in ya "u jeq ! ch’awik re u saqir b’al

0h’in, ch’in, ch’in



7 saqirb’al pacha taq lik wo’ chi lik kwalch’inik

! lal taq tz’ikin kjeq b’i"anik junam

6uruku, kuruku

!2(P >A

+jun ij jun urep ya kb’isonik ! utukel "ok chb’i"anik

Are uri’ "kijeq b’i" konojel u rep ya

Are u nimal ya pich’ t-eq ketz’an u ab’ ru’

Are uri’ cha "o’ol uwach rich-ilal jun lal kar i iun kanuw chawuj

un u rep ya, pu nimal ya ketz’anik, ketz’anik i ktak’-itaj

6’i urep ya junam ke ek chi konojel ke usik’ij

:(

2u’ qachi’ qab’ij chomiq taq tzij

2u’ qachi’ qab’i"aj chomiq taq b’i"

2u’ qachi’ qa tij jel taq komi

2u’ qachi’ qa tz’ub’aj i winaq chi lik kqaj

2u’ qachi’ koj tzenik i lik kqaj i tze.

;+8

6b’ij chi mon kikoj ti "amparel

;an lal taq mon ch’utiq cha ki k’aq b’! pu lew.

6b’ij chi mon kikoj ti kami"

;an lal taq mon ch’utiq kekam chtze.



6b’!j chi mon kikoj ti "ajab’ tz’um

;an lal taq mon ch’utiq keb’inik pacha ko’on patu".

!8 05705 !6 05+;

!n nan u ch’ab’al lik chom are ku ij chwe chikin kub’itaj

!n nan kb’i"anik pacha jun in tumak are knu tz’ulej are knu b’i"aj

!n nan u’ ab’ pacha re jun ali ajaw are kukoj in u’ are ku "iy in wi

!n nan lik chom, in nan lik utz u k’u" pacha u muyal ! kotz’ij.

RONDAS

A ;(

al mes lal mes ku b’ij a chuch

0hi a wa ochik pu wi me"a.

0ha b’ija uri’ che qachuch chi kintijtaj

;an o jun nim laj ij kin e pa"ajawik.

2A 05’!805’!8

2al ch’inch’in chi kwo’ rij chaya ni chwe kin k’awik

unam ru wak’al i ju chi terenloq ma ya che ke k’awik.

Are nui santia’ o aran"e" are nui a mam chi tz’um u jolom.

A 05’+

0h’o, ch’o, wach at tijin ru’, wuj i joq

6asipaj pich’ we, kin ya taj,

'ach u chak , man weyin

6na wey-ej chrij ja, kat reiej i tzel.



!+;<A

o’ qonojel pa tionb’al

;an tijonik ya kajeqanik man jo’ob’ chik karaj chei wa"aqib’

! ch’inch’in ku jeq ch’awik .

! a u ya ku ponik k’amtal b’i chu’ab’ rumal u chuch

! a 'an ko’ik chi kraj tzaljik loq

A05! !

o’ pu tikanb’al re ma chi il

6e qila a ti tutz’ katijin ru’ sik’aj.

A ti tutz’ in tichi o k’a chupam rachoch

6uk’atzij jun usij es ! ku tik jun kotz’ij

;( ! 05’+

ijin a tz’enem sotot, chi tape’ wach kin b’ij chiwe

0hi mes o’talik i paja o jun ch’o.

!4

un ti" ku say rib’ puja’ u kem am

6rilo lik ku ch’ijo "-e chusik’i"ik chik jun ti"

6eb’ ti" ksay kib’ puja’ u kem am

! kkilo kik ku ch’ijo "e-e chik chu sik’i"ik jun ti"

ajuj ti" ksay kib’ puja’ u kem am

! kkilo chi ku ch’ijtichik jujunal "ikijeq elik.



! 7:’ 6<’!4A8!6

6uku kuku kb’i"anik ti tutz’

6uku kuku chu"e’ ya

4ek’aw jun achi aj pa taq ya

6uku kuku rok’am kunb’al

6uku kuku "e k’au jun aj chak

6uku kuku rokk’am biro"ik ktijawik

6uku kuku.

/e./anes # din21icas en achi

RE3RANES

Vrbol que nace torci)o jamás se en)ereza.

0h’e chi kotkik kala"ik are knimarik ksuk’iti chik.

(s mejor an)ar solo, que mal acompaña)o.

ik utz we atukel katb’inik chwach we o a wachi’il.

0uan)o el r=o truena es por que pie)ra trae.

Are i b’eya kwulul upam o ab’aj ruk’amloq.



+jo por ojo, )iente por )iente.

'a’wach ru’ wa’wach "aq wa’yaj ru’ wa’yaj.

>o no le )oy Ua)o, ni a mi mejor cliente.

>in kinya ti jun b’iro"ik pacha’im mitene che jun wamiy.

(l que mucho abarca poco aprieta.

un we kuya rib’ chuach ronojel, nti chik ku’an re.

7na /olon)rina no hace verano.

un wich’il kupetzaj ti i jab’.

(l perro que la)ra no muer)e.

! tz’i chi to’ kti’anik kra"in taj.

8o creer hasta no ver.

6’a kwil na te’uri’ kinkojo.

(l que se r=e )e Eltimo r=e mejor.

Pachin k’isb’al re ktzenik, lik utz tzej ku’an na.



*!8A;!0A

(nanos, /i/antes.

0h’utiq, nimaq.

(nanos, /i/antes.

0h’utiq, nimaq.

(nanos, /i/antes.

0h’utiq, nimaq.

(nanos, /i/antes.

0h’utiq, nimaq.

illas calientes.

4ila k’atan,

illas 1r=as,

4ila joron.

illas calientes.

4ila k’atan,

illas 1r=as,

4ila joron.



a /allina se caso con el /allo copetDn,

nacieron los pollitos con chaleca y pantalDn,

)iana chin chin )ale un beso a ;art=n

en el mero cachetin.

A ti ak’ "k’uli’ik ru’ ma tren

4e ala" lal taq ak’ ru’ koton

*iana chin chin ya jun utz’ub’

a in che lu".

Ah= viene el conejo )e la buena

suerte con la cara )e inocente

tu besaras al chico o la chica

que te /usta más.

4k’un ati imul liki utz akoch portun

ru’ upalaj lik chom ku an che,

>et ka tz’ub’aj uchi’ ala o ali lik

qus ka wilo’

(l pollo con una alita,

(l pollo con )os alita,



(l pollo con una patita,

(l pollo con )os patitas,

(l pollo con su piquito,

(l pollo con su colita.

A ti ak’ ru’ jun u"ik’

A ti ak’ ru’ keb’ u"ik’

A ti ak’ ru’ jun raqan,

A ti ak’ ru’ keb’raqan,

A ti ak’ ru’u chi’,

A ti ak’ ru’ u je.

(l rey pi)e un arete,

! rey kutz’onoj jun arit,

(l rey pi)e un /ipil,

i ey kutz’noj jun pot,

(l rey pi)e un lápiz,

i rey kutz’onoj jun tzibánbál cheF.

(l rey pi)e una pie)ra,

! rey kutz’onoj jun ab’aj,

(l rey pi)e un palito,

! rey kutz’onoj jun che’,

(l rey pi)e un cua)erno,



! rey kutz’onoj jun wuj.

.

+reja, nariz,

4ikin, tzam,

+jo, mano,

<’a’wach, ab’,

<oca, )iente,

0hi’, ware,

(l que se con1un)e ten)rá una penitencia

! pachin jun ksachik ke k’au chkiwach kichi’l

o)os uste)es ha/an una rue)ita y

ca)a un )e uste)es busquen un nombre

)e ca)a una )e las ver)uras.

(sto es un montDn )e ver)uras

que se come.

0uan)o lle/a a



comprar compre un /isquil,

compre papas y poco a poco 1ui

compran)o los tomates

compr% ajos, cuan)o me 1ui

para mi casa me )i un tropezDn

y me ca= to)as las ver)uras

re/aron y se compusieron en

circulo cua)ra)o.

! wonjel yi" chi ana jun sotsik y chi junalil chi tzukuj jun i b’=

i re jalajuj taq b’iro"ik chi kok ru’ tijb’al wa.

! ri are jun jut’ub’aj b’iro"ik re katijawik, are "in pon pa lo’onik

"in lo’ jun in ch’ima "in lo’ in paps i kok’lal "in lo’ in pi"

4in lo’ a"u", are "in ek ru’ ja "in takij i waqan "in tzaqin konojel i b’iro"ik

"e ki"taj b’ik i "i ki an jun sotsik cua)ra)o.

*u%rmate tE, )espi%rtate tE, )uermate tE,

)espiertate tu, )uermate tu, )espi%rtate tu.

0hat waroq yet, 0hat waljoq yet, chat waroq yet,

chat waljoq yet, chat waroq yet, chat waljoq yet.



J, ], ^, cambien )e lu/ar ^, ],J, solo L cambien )e lu/ar

J, ],^, solo K cambien )e lu/ar.

a persona que no ten/a lu/ar ten)rá una petintencia 1rente a loscompañeros.

un, keb’, o"ib’chi jalwachij i kijib’al o"ib’, keb’, jun, "ui wuqub’ ki jalwachijkijib’al, jun, keb’ o"ib’, "ui belejeb’ ki jalwachij kijib’al.

! winaq chi ku ruq ti i k’ujib’al o uri’

ke k’au chkiwach kichil.

chistes adivinanzas de chico

Documents