refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y · pdf filerefranes, adivinanzas,...

129
Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes secretaría de educación pública De las cosas que se cuentan

Upload: vuongphuc

Post on 02-Feb-2018

349 views

Category:

Documents


12 download

TRANSCRIPT

Agua

Así soy yo

Campo y campesinos

Comida y recetas

Conejo y Coyote

Creencias, dolencias y remedios

Cuentos de animales

Cuentos de engaños, para hacer reír y fantásticos

De la cuna a la tumba en las comunidades

Gigantes, duendes y salvajes

Historias de cuevas, culebras y diablos

Historias de espantos, seres que se transforman, tesoros

escondidos y matrimonios engañosos

Las comunidades. Fundación, historia, percances y festejos

Maíz

Oficios y ocupaciones

Orígenes y dueños. Por qué son así algunas cosas

del mundo y cómo otras suceden en el monte

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos

y chistes

Versos, arrullos y canciones

Refranes, adivinanzas,acertijos, trabalenguas, juegos y chistes

Ref

rane

s, a

divi

nanz

as, a

cert

ijos,

trab

alen

guas

, jue

gos

y ch

iste

s

secretaría deeducación pública

secretaría deeducación pública

De las cosas que se cuentan

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes

EL Consejo Nacional de Fomento Educativo agradece a Mauricio Gómez Morín y a Chac por la asesoría y dirección general de los talleres de plástica. Asimismo, reconoce la labor de Felipe Ugalde Alcántara, Alejandra Eugenia Gutiérrez Aldana, Lydia Andrea Gutiérrez Aldana, Roberto Martínez Martínez, Guillermina Aragón Rivas, Antonio Ramírez Intzin, Ana Patricia Martos Enciso, Carolina Hope Sánchez Mejorada, Sebastián Santis Gómez, Germán Ponciano Vargas e Isaac Hernández, coordinadores regionales de di-chos talleres.

También agradece la valiosa colabora-ción de María de Jesús Salazar Muro, Mar-tha Fabiola Torres Muñoz, José Carmen Díaz Miguel, Ari Hida Pazos Macías, Ger-mán Valdivia Pueyo, Rosa María Daffunchio, Virginia Tenorio Sil, Pascuala Sánchez Her-nández, Jaime Robles Pineda, Francisco Javier Félix Valdez, Rocío Casariego, Héctor Solís, Feliciano de Jesús López, Antolín López Mendoza, Claudia Huitrón Acosta y Antonio Gil Zurita, por su participación en el proceso de investigación.

Directorio

Emilio Chuayffet ChemorSecretario de Educación Pública

Alma Carolina Viggiano AustriaDirectora General del Consejo Nacional de Fomento Educativo

Alejandro Verde LópezDirector de Administración y Finanzas

Martha Beatriz Rivera Fernández Directora de Educación Comunitaria e Inclusión Social

Fernando Rojas EspinosaDirector de Planeación y Evaluación

Marco Antonio Mendoza BustamanteDirector de Comunicación y Cultura

Marco Antonio Hernández MartínezDirector de Cooperación con Sociedad Civil y Organismos Internacionales

Katy Villarreal SaucedoDirectora de Asuntos Jurídicos

Silvia Arleth Austria EscamillaDirectora de Delegaciones y Concertación con el Sector Público

Fernando Sánchez de ItaTitular del Órgano Interno de Control

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes

De las cosas que se cuentan

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes

EdiciónConsejo Nacional de Fomento Educativo

AdaptaciónElisa Ramírez Castañeda

DiseñoCynthia Valdespino SierraXimena Pérez Viveros

Coordinación editorialPedro Antonio López SalasRodolfo A. Montes Martínez

Primera edición (versión electrónica): 2013D.R. © Consejo Nacional de Fomento Educativo

Insurgentes Sur 421, edificio B, Conjunto Aristos, col. Hipódromo, CP 06100, México, D.F. www.conafe.gob.mx

ISBN (Obra completa) 978-607-419-260-5ISBN 978-607-419-275-9

HECHO EN MÉXICO

Índi

ce

10 Presentación

12 De las cosas que se cuentan…

15 Refranes

21 Adivinanzas

75 Acertijos

83 Chistes

91 Trabalenguas

103 Juegos

116 Glosario

118 Índice de escritores

122 Listado de ilustradores

Las historias surgen para ser contadas. Se cuenta lo que se ve o lo que otros han contado. Hacedores de las Palabras son eso: historias tramadas en el hilo del tiempo con palabras que tejen el testimonio escrito de un legado cuyo valor es incalculable.

Los autores, los hacedores de las palabras, son niños indígenas de diver-sas regiones del país que, en sus lenguas, cuentan y con ello conservan la herencia cultural que poseen: lo que viven, saben y ven.

La serie Hacedores de las Palabras consta de 18 títulos, cuyos temas son las fiestas, los trabajos, los animales, las leyendas, frases y refranes conoci-dos en diversas comunidades del país. Los más de quinientos textos conte-nidos en estos libros fueron seleccionados en dos concursos que el Consejo Nacional de Fomento Educativo promovió para reunir las voces de niños hablantes de alguna lengua originaria: náhuatl, kiliwa, maya, chol, rarámuri, Pr

esen

taci

ónTu idioma es la casa de tu alma.

Ahí viven tus padres y tus abuelos.En esa casa milenaria,

hogar de tus recuerdos,permanece tu palabra.

Jorge Miguel Cocom Pech, escritor maya

zapoteco, tzotzil, mixteco, etcétera. Cada obra refleja, en la heterogeneidad de sus lenguas, formas afines de interpretar el mundo.

Después de once años de su primera publicación, el Consejo ofrece ahora (2012) una segunda edición de la serie para continuar el reconocimiento a este invaluable trabajo. Como en la primera, se respetaron las formas de expresión escrita que los hablantes originarios de las lenguas indígenas consideraron adecuadas, así como las traducciones al español llevadas a cabo, casi todas, por ellos mismos. Las ilustraciones que acompañan los textos surgieron de los talleres de plástica organizados expresamente para la primera edición de este material.

Sirva, pues, Hacedores de las Palabras como homenaje a todos los mexicanos poseedores de la riqueza de una lengua originaria.

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes11

De las cosas que se cuentan…En el Chilam Balam, antiguo libro sagrado de los mayas, aparecen acertijos en lenguaje de zuyuá, que es lenguaje oculto: “Traedme el sol, hijos míos, para tenerlo en mi plato”; “Hijo mío, tráeme la claridad que alumbra el Petén”. Lo que pedían eran huevos y miel. Hoy en día, como entre los mayas antiguos, las adivinanzas no son sólo juego de niños o asunto de conversación común y co-rriente, también en velorios y ceremonias se dicen adivinanzas y acertijos como palabras importantes.

Siempre han existido los escondites verbales, donde se dice el nombre de las cosas cambiándolo. A veces, las adivinanzas esconden y muestran un obje-to, el sonido de las palabras, una manera de conocer las cosas. Las hemos agru-pado por lengua; en maya son una parte importante de la vida de las palabras, y muy abundantes. En todas las lenguas, muchas veces resultan imposibles de adivinar a quienes no las conocen. Los acertijos —parientes cercanos de las adivinanzas— son pruebas para hacer pensar.

¿Cómo traducir un trabalenguas sin que se nos trabe la lengua? Porque los trabalenguas son sólo eso, casi nunca dicen nada: su tarea es hacer tropezar las palabras, enredar y hacernos decir otra cosa. Por eso son difíciles y por eso ha-cen reír.

¿Qué cosa se dirá en estos trabalenguas en vez de lo que se iba a decir? No lo sabemos sino cuando sabemos la lengua que ya sabemos.

Hasta aquí los juguetes son las frases y las palabras, pero hay otros juegos, propios de las comunidades. Aunque en todos los lugares se jueguen trompo, reata y matatenas, aquí en el libro tienen otro modo.

Los chistes sólo dan risa en la propia lengua, pero ahí les van unos que tal vez les gusten a todos.

Refr

anes

Hacedores de las Palabras16

May

a Le ku jaanal chiiche’ ku jak’atik u yo’och.

Le maax ku yaalka’ab chiiche’ ku luubu de chinchinpoli’.

Le xkaax ma tu k’ay tu so’oy jeel u k’ay tu jel so’oye.

Le ku chi’ich ch’ake’ ku ch’aku’ k’aab.

Le max ku chan kuta cha’ampeele’ ku jach seetu kutaj.

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes17

El que come rápido se atraganta.

El que corre mucho cae de cabeza.

La gallina que no canta en su gallinero canta en otro.

El que corta rápido corta su mano.

El que se sienta despacito se sentará duro.

Hacedores de las Palabras18

May

a

Isile’ chíika’an tu’ux ku máan.

Baache’ ma’atech u polóktá.

Tsíimine’ mina’an u na’at.

Pa’ape’ je tu’uxake’ taan u t’aan.

Jaaleje’ séeb u suukbesa’al.

Kéeje’ ma’atech u chukpachta’a men peek’.

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes19

Las babosas siempre dejan huella.

Las chachalacas nunca engordan.

Los caballos no tienen entendimiento.

Al papán siempre se le ve graznando.

Al tepezcuintle se le acostumbra fácilmente.

Al venado nunca lo alcanza el perro.

Adi

vina

nzas

Hacedores de las Palabras22

May

a

U pool jumpe oon, u ni’ chúup yeetel juchpil sikil.

Weech

Na’a te, na’ate ba’ala’ paalen kawili kila santixtik, ba’axe ma’atan ú beytal amachik.

Chu’uk

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes23

Su cabeza es un aguacate, su nariz está llena de pepita molida.

El armadillo

Lo sientes, lo ves, no lo puedes agarrar.

El carbón

Hacedores de las Palabras24

May

a

Yax k’ine’ tikin ka’anal bey xa’an ya’anal tí ja’ja’le’ ch’uul u chun.

Chamal

Ten k’axke’ ku bin ken wachke’ mun bin.

Xa’ana’ab ke’wel

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes25

En una punta es época de sequía y en la otra es época de lluvia.

El cigarro

Cuando está amarrada se va y cuando se desata se queda.

La alpargata

Hacedores de las Palabras26

May

a

Pantela’ lomtelo’.Pantalón

Jump’eel jili’sum box jilikbaj ti jump’éel noj bej.

Sakal

Chen tabin ken awil u kum jo’oykep nonokam.

U muul bajl

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes27

Escarba aquí, escarba allá.Un pantalón

Una tira de soga negra está en un camino.

Hormigas grandes

Sólo te vas cuando ves su olla de flojo embrocada.

La tuza

Hacedores de las Palabras28

May

a

Naate’ naate’ baala’ paal o’oxtu’ tsiimin ku kuchik utu’ boox winik.Xaamach

Naate’ nate’ baala’ paal yaana’ k’aaxe chu’yukba junpé’ xuux.K’eyen

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes29

Adivina, adivina, adivinador, tres caballos cargan a un negro señor.

El comal

Adivina, adivina, adivinador, debajo del monte está colgada

una avispa.El posol

Hacedores de las Palabras30

May

a

Na’ate, na’ate ba’alo’ paalen, jach ya’abo’ob chen jo’ob ku yoo k’o’oto’ob táan xaamach.Sikil

Na’ate, na’ate ba’alo’ paalen, ye’eb u ye’eb u xiik’.Turix

Na’ate, na’ate ba’alo’ paalen, ja’ab yéetel ja’ab ku níi, kil u siibi kaan.Uyi’ijnal

Na’ate, na’ate baalo’ paalen, baak’ u ts’u baak u paach.So’oy

Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen, oro u paach, plata u ts’u, u ts’oke’ chulúul.Chi’

Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen, le ken tan bin ti’ junp’eel beje’ chen ken a wile’ ti’ xakakba’ juntúul bab.K’ó’óch

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes31

Adivina, adivinador, millones de soldados bailando en el comal.

Las pepitas

Adivina, adivinador, tiene las alas sin color.

La libélula

Adivina, adivinador, cada año se le cae el

cabello.El elote

Adivina, adivinador, por dentro es carne y por fuera es huesos.

El gallinero

Adivina, adivinador, es oro por fuera, plata por dentro y madera dura en el

centro.El nanche

Adivina, adivinador, cuando vas por el camino ves de repente un cangrejo.

Hurumbo

Hacedores de las Palabras32

Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen, le ken k’uch kech ich a koole’ sak cheje’en.K’u’um

Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen, le ken tan bin ti’ junp’eel beje’ chen ken a wil u xooykech jontúul x-princesa.Peepen

Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen, le kan ak’abchajake’ tun muuts’ ichkech.Kookay

Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen, ich k’iine’ ma’tech u cha’aba’ u joo k’ol mamatsil.Uj

Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen, le ken xi’ike’ na’a’ le kan suunaké wi’i.Chuuj

Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen, cho’oy taani, paax tambor u chuumuk, ch’uuy sooskil u ts’ook.Ts’iimin

Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen, a jujonp’eel ja’abil ku kajta’ ti’ pak’inaj.Tuut’

Na’ate, na’ate ba’alo’ob paalen, le kan xiike’ x-kaax, le kan suunake’ t’eel.Saay

May

a

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes33

Adivina, adivinador, cuando llegas a tu milpa lo ves regado en el suelo de color tan blanco.

La calabaza

Adivina, adivinador, caminas por el camino y de repente cruza a tu lado una princesa.

La mariposa

Adivina, adivinador, te hace ojitos cuando llega la noche.

La luciérnaga

Adivina, adivinador, de día no dejan salir a nuestra mamá.

La luna

Adivina, adivinador, cuando se va está lleno y cuando regresa tiene

hambre.El calabazo

Adivina, adivinador, por delante es una cubeta por en medio es un tambo, y por detrás una soga deshilachada.

El caballo

Adivina, adivinador, cada año vive en casa de material.

El loro

Adivina, adivinador, cuando sale es gallina y cuando regresa es gallo.

Hormiga arriera

Hacedores de las Palabras34

May

a

Na’ate, na’ate ba’aló paalen tan wik pero man machik ban tun.

Awoochel

Na’ate, na’ate ba’aló paalen tu nak’ ku janal tu si’ine’ kuta’.

Cepillo

Na’ate, na’ate ba’aló paalen le’en ki rayo siijt’in kimuuch.

Lu xeet’el che’

Na’ate, na’ate ba’aló paalen tan techi’ tan tenj’.

A ch’ik a wik’

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes35

Adivina, adivinador, lo ves y no lo puedes tocar.

Tu sombra

Adivina, adivinador, come con la barriga y hace caca con su espalda.

El cepillo

Adivina, adivinador, dice ¡brooom! el rayo, y el sapo salta.

La astilla

Adivina, adivinador, lo estás haciendo, lo estoy haciendo.

Respirar

Hacedores de las Palabras36

May

a

Na’ate, na’ate ba’ale’ paalen ja’abu yéetel ja’ab kúulpach beech k’a’ ¿baax túun?

Jooch

Na’ate na’ate ba’ale’ paalen chiin chiin jo’ol yaanik ¿baax túun?

Jáas

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes37

Adivina, adivina, adivinador, levanto hacia atrás la mano cada año.

La cosecha

Adivina, adivina, adivinador, de cabeza está siempre y quién es.

El plátano

Hacedores de las Palabras38

May

a

Ka japik u chi’ ka jo’osik u yaak’e ka jaantik.

Sikil

Ka mekik’ ma’ tu mach kech. Ka ts’u’utsik Ma tu ts’uuts kech.

P’uul yetel chuuj

Chen tabin chen tabin tux yan tuunchoob teloo ku ka k’uchaeec siitoob junpe mejen tsekle tun boxoob sitmejen boxoo’o bi.

Chile maax

Chen taj bin a wiilik kuumo’ob te beejoob.

U najilo’ob le bajo

K’uj’ tu mentaj Ju p’elí to’oee’ tek mentaj ka’a p’elí’.

Luch

Kin metik Ka mentik.

Wene

Ti un p’e’ choco Tuunche’ yan ya’ab mejen palal oob tu siit’o’obi’ ba’axí.

Samach yetel sikil

Tan ki’ne k’atak’baj A kaabej wa’lakba.

Candado

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes39

Le abres la boca, le sacas la lengua y la comes.

La pepita

Lo abrazas, pero no te toca. Lo besas, pero no te besa.

El cántaro y el calabazo

Sólo estás yendo a un lugar donde hay piedras, y allí brincan los negritos.

Chile maax

Sólo estás yendo y ves ollas en el camino.

Casas de la tuza

Dios hizo uno, nosotros dos.La jícara

Lo hago yo, tú también.Dormir

En una piedra caliente muchos niños brincan.

El comal y las pepitas

De día está acostado de noche parado.

El candado

Hacedores de las Palabras40

May

a

K’an u pach wolis, yanu t’somi yan xanu jall banii.Coco

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes41

Amarillo por fuera y redondo, tiene seso y tiene agua.

El coco

Hacedores de las Palabras42

May

a

¿Náate baale paalale’ex baale paalale’ex lajun waxak’ u yóok k’sin ba’ax?Wakax

Náate, naata baale paalale’ex ka’ana ku siji chen paalale ka wilik u yét ichi la pool.

Koko

Náate, náata’ baale paalale’ex baale paalale’ex

kan áak’abchajke wi’ij yichajke ku chen sasake’ na’aj.

Xanab

Náate, naata baale paalale’ex ba’ax u tuuch lu’um.

I’is

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes43

Adivina, adivina, niño, dieciséis patas tiene el diablo.

El ganado

Adivina, adivina, niño, nace en la mata y al madurar le quitan el pelo y así, de tu cabeza ves el gemelo.

El coco

Adivina, adivina, niño, cuando es de noche le da hambre y de día está lleno.

Los zapatos

Adivina, adivina, niño, cómo se llama el ombligo de la tierra.

El camote

Hacedores de las Palabras44

Zo

qu

e

Tza’ misstu ü tyre’ tyre’ ñumakabü’is y u’y’ji issi.

Maba’shi

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes45

¿Qué es, qué es que te lleva y no lo ves?

El sueño

Hacedores de las Palabras46

Tze

ltal Yax tal ta ajnimal

ya ts’ub te nichim ya xlok’ ta ajnimal.Tsunun

Ya x-ok’ ta balumilal ya x-ok’ tayot, ya xmukot.Te winik

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes47

Viene corriendo, chupa las flores y sale huyendo.

El colibrí

Nació llorando, lo entierran llorando.

El hombre

Hacedores de las Palabras48

Am

uzg

o

W’aa cwii jo’ w’aa cwii ta xquee’ na waa cwii tsuee’ jó cwii ‘luii ntsaá chom ndó majó nñjom ijo tsoon ts’om tsueé nñe’. Ndyoo ts’an kioo’ tseinom ts’an ndo tsaa ts’an

M’an kwii tsan nñe meii’ jdyee makuaa saa meixjen xuee katooñe.Kotom

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes49

En un lugar está un cerro, encima del cerro está un hoyo, de allí sale lumbre y allí mismo hay una piedritas blancas.

La boca, los dientes, la lengua

Come mucho y no se llena.

El cotón

Hacedores de las Palabras50

Am

uzg

o

Kwí tsoxioo na malichuu ndei’ n’om nakíí.Ts’kin

Ja kichjolo ndoo’ tseilo saa ntsit’io ú.Ts’a’ kachí

Na xuee na tsjom ja winkío maki a ja xuentanla.Tossu

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes51

Un señor que tiene los dientes por dentro.

La calabaza

Soy chiquito y redondo pero te hago llorar.

El chile piquín

De día y de noche estoy boca abajo y aunque me duela yo no me rajo.

El metate

Hacedores de las Palabras52

Náh

uat

l

I pan se kolalko umpon nemi se konetl kimamajtika se itsotsokoltsin.Kuapaya

I pan se tlajko tlaixtle se tatatsin kitlapojtika y amatlapoual.Koxixiyotl

Nochipa sankuel iyajyakak poposkatika.Tlalchikihuitl

Se ueuentsin tlalnemiyan huihuiyokatika.Se miston

Se lamajtsin nochipa kixinia itotopoch.Nojpajlitl

Se tlakatsintle nemi ipan tepetl san pa momatlajkaltika.Kuahuitl

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes53

Está en el corralito un niño cargando su cantarito.La papaya

En medio del cerro un viejito abre su libro.

Árbol que tiene pellejo, coxixiyotl

Siempre de su manita le sale un moquito.Tlalchiquicuite

Un viejo con escalofrío.El gato

Una viejita que siempre tira sus tostadas.El nopal

Un señor que está en el cerro moviendo las manos.Un árbol, cuahuitl

Hacedores de las Palabras54

Náh

uat

l

Kiiljuiya istakatijketl, kema tiya milaj tij pantia nochipa moseuiya kuatipaj uan tech pajkaita.Papaj

Tonaya kisa tonaya tikita kemaj tinejnemi yaui to ika.To akauil

Tech mamajtia uan amo ya totata tamokuitauiya uan amo kite kiuiya teposti, pánpaj san ka ikamak temajmatiya.Chichi

Ne takame kimama To auiua kitekiuiya nochipa kemaj yaui tapaka ika mo paleuiya.Chikiuitl

Kema ti nejnemi, nejnemi amo kionilaya ajakatl uan tikijta se kuatochi uetskatok.Meestli

Kimaka tlakauisti uan amo kikua uala seyok uan kikualilia.Pulato

Ika yaya tiistoke taj amo kitalijtoskiya tayauias tlatipa.Tonati

Kioliniya kuatini uejka nejnemi amo tikita yon tij pantiya.Ajakatl

Kipiya itentso uan amo ya takat kipiya ikakauayo uan amo ya koxuali kisa tayoua uan tonaya istok kampa takakauaxka.Akamayi

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes55

Le dicen mentiroso o hablador. Cuando vas a la milpa siempre lo

encuentras: se sienta en los árboles y comienza a gritar.El papán

Sale de día y de día la vemos, cuando caminamos va detrás de nosotros.La sombra

Nos asusta sin ser nuestro padre, cuida sin tener arma, porque sólo con su boca a todos espanta.El perro

Los señores lo cargan, las señoras lo usan, con ellos se ayudan a lavar nixtamal.El chiquihuite

Cuando caminas, camina. Si te detienes se queda quieta,

no la mueve el viento y le vemos un conejo riendo.La luna

Le dan comida, no la come llega otro y allí la come.El plato

Con él vemos, por él existimos, sin él estuviera el mundo oscuro.El sol

Mueve los árboles, camina lejos, nunca lo vemos ni lo encontramos.El viento

Tiene barba sin ser hombre, tiene cáscara y no es tortuga. Sale de noche, y de día está en su cueva.La acamaya

Hacedores de las Palabras56

Zap

ote

co d

el

Istm

o

Ruxhon casi beel Ne robi’buu casi ti’ lexhu.Guiitu

Corre como culebra, se sienta como un conejo.La calabaza

Hacedores de las Palabras58

Tla

pan

eco Nguá na maxa tsudú,

nguána skuni tsu du,’ maxa aún, jama gida itsú tsáa najúún thaya.Xdudií

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes59

A veces me encuentro verde, a veces me encuentro negro, adentro soy verde y tengo una bolita.El aguacate

Hacedores de las Palabras60

Náh

uat

l

Yakatzol keh boton tla tik neki ma nimitz palewis titekipanoz nimitz tlanetia.Pitzotl

Ze papalotzintli kiwika ze akoxa ixko.Witzikitl

Nikpia nakaztli nikpia kamantl iwan amo nikpia tlanmeh kampa kema ni tlateki.Teherez

Itech ehekatl kikahti iohwi.Tepozpapalotl

Ome amame mokuilpac howa iwan mexme chikawake tlen tzikuiniz.Tochin

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes61

Nariz de botón, si quieres ayuda para trabajar, te lo presto.El marrano

Un avioncito con una aguja en la frente.El chupamirto

Tengo orejas, tengo boca, y sin tener dientes te corto.Las tijeras

En el aire va dejando su camino.El avión

Dos hojas que se doblan, patas fuertes para correr y una bolita de lana.El conejo

Hacedores de las Palabras62

Tze

ltal Ma’ ba staj snajtil te

kristiano ja’uk’ bal te mu’kul te wak’ax, wen tut te hay-a bayuk ya xbajat.

Ta toyem kinal ya ya’bat a wixel, bi mayuk a wiloj o bi ma xanabey sba. Bintia-a.Ja’te bats’

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes63

No alcanza tamaño de cristiano, tampoco tamaño de vaca, es muy chiquito pero está dondequiera que vas.

En la montaña alta te da miedo, si es que nunca lo has visto o si no lo conocés.

¿Qué es?El saraguato

Hacedores de las Palabras64

Tze

ltal Ta yutil hay jun chambalam

ma’yuk yok binti-a.Te puy

Ta ja’ hay chambalam bi yaka tsak ya sti’at.Te nep’

Jum chambalam wen tut k’ujul spat slok’ ta yut ja’mal, x-och ta yut ja’, bin ora ya ka tsak ya sk’e te sjol binti-a.X-kok

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes65

Por dentro hay un animal pero no tiene patas ¿qué es?El caracol

En el agua hay un animal que si lo agarrás te va a morder.El cangrejo

Un animal muy pequeño y jorobado, sale del monte, entra en el agua: cuando lo agarrás guarda la cabeza, ¿qué es?La tortuga

Hacedores de las Palabras66

Tze

ltal Ta lum k’inal kolemon

ta skoltayel yu’un ja’ chi’ ya smak’inonik pisil ora ya xot’onik bin ora takin yo’ tanik ya stukinom te nichanile tik.Te wale’

Najt ta schikin xwilon ta aketik bin ora ya snotson te ts’i’ ya jna’ba ta ye’tal ak, ma’ba stajon ya jmulan te ak. Te t’ul

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes67

En el suelo he crecido con la ayuda del agua, me mantienen siempre dulce, me cortan cuando tienen sed, me usan los hijitos para el techo de la casa.La caña

Largo de orejas brinco en los zacates, cuando me persigue el perro me escondo abajo del zacate, no me encuentra, me gusta el zacate.El conejo

Hacedores de las Palabras68

Tzo

tzil

Li ch-ochike ta sjamik li ch-lokike tas makik li buch’u muxal k’usi ja’e chkom ta pana k’usi já.Ti’na

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes69

Cuando entran me abren, cuando salen me cierran, y si no lo adivinás te quedás fuera.La puerta

Hacedores de las Palabras70

Zo

qu

e

Pobya y jañüirü kioso tü yüjpüba y janü irü kiü tüjtspa y jinde tumü tanü.Te’ jojpajk

Maka te’ ta’nüomoram, kütpa dxamdomoram y jynam nüjme jomimgue’.Te’ nü’

Ke tyajpa metsa kuyj kujkuenomo a’tzy dxüeram y perejoram te tyübdam, parejoram te pyoktam.Te pan niby y te’ kastaña

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes71

Corre y no tiene pies, se ensucia y no tiene manos, se seca y no es una planta.El arroyo

Va por los campos, cruza montañas, nunca nos dice “hasta mañana”.El río

Parecen gemelos o medios hermanos, iguales las frutas iguales las matas.El pan de mata y la castaña

Hacedores de las Palabras72

Toto

nac

o

Xla xtajat kgai uwa, xa tukunán na chuna, xli hakgama chu makgtum kgama chu lakgwilha ta kawat nachuna. ¿Tuku?Wa haxil

Akgtsu, tsutsokgo xpulakgni akgtiy laxtum, tu ixtapa tumin. ¿Tuku?Wa kapen

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes73

De baboso tiene mucho, de espinoso también, de sabroso, es muy sabroso revuelto con huevo, también.

¿Qué es?El nopal

Chiquito y rojito, dentro dos cuatitos, que valen un dinerito.

¿Qué es?El café

Ace

rtijo

s

Hacedores de las Palabras76

Ch

atin

o

Ska mbare inku lo’om’bare. —¿Ni ra inguila’a shkue? Lo no ndte skuein. —Bicha ka sna tsaan. ¿Ni tsaan nguila? Rii ’ni i’

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes77

Un compadre le preguntó a su compadre: —¿Cuándo llegó? Y que le contesta: —Pasado mañana va a tener tres días. ¿Qué día llegó?

Llegó hoy

Hacedores de las Palabras78

May

a

Báaxten ku yokol le peek’ te u hotoch yum k’uj’.

Tumen jek’a

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes79

¿Por qué entra un perro a la iglesia?Porque está abierta

Hacedores de las Palabras80

Am

uzg

o

M’an tii wero nequio tii nton. Cwii luee tii wero nomdya tii nton: —kjaa tsá tuée ts’cuan neequio tso njdaa. Cwii luee tii nton: —jaaya jlanoo ya ñeequio o’

mein nnam ijooná o lué. Cwentoo tsco chjon ñeequio nda

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes81

Están unos güeros con unos negros. Le dicen los güeros a los negros: —Vamos a nadar en las olas del río. Dicen los negros: —Nosotros bailamos con ustedes,

aunque sean las olas o los agujeros.Los chepiles y los frijoles

Chis

tes

Hacedores de las Palabras84

Jump’eel k’íine juntúul ka’alane wálak’ba ti jump’e’el tuuk’ bej. Naichile kaj chik’pa juntúul kalan kaj tu talu chuukik juntúul j-ook’ool, le kaj k’uuch tuux yaan le chan kaalano ka tu k’aatajti: —¿Má ta wilaj máax k’eech te tuuk’ bejá?—Le chan kaalano ka tu nuuk’taje -kaj k’uuchene —k’eek’eechanilie ¡iiip!

May

a

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes85

C ierto día un borrachito se encontraba parado en una esquina. Por allá venía un policía persiguiendo a un malhechor. Al llegar donde esta-ba el borrachito, el policía le pregunta:

—Señor, ¿no vio quién dobló la esquina?A lo que el borrachito contesta:

—No, señor, cuando llegué ya estaba doblada.

Hacedores de las Palabras86

Metst meripaitt tiniuytni rrebiti niuyeikakaitini cajau enati rebitt kojaunierett rebitt caja mamatt kaitt japupuruti kaitt mukajau ena nuta ytn neurrei jucaiba be pa kurarikita kabayusirri mukajau niere niuta ytni yu ibama tiniwarutajtabe puyuri juma bepa?u be unaut sarriarrimett mukaja mamattka niutayuni niwuarujayeba niwuaruja yeba ena nenan tiyerumiki.

Hu

ich

ol

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes87

Eran una vez un sordo, un ciego y un mocho. Dice el sordo: —Oi’, por allá se oyen unos tropeles de caballos. Dice el ciego:—Mira, de veras, allá vienen corriendo.Y dice el mocho: —Déjenlos, déjenlos, aquí me les monto.

Hacedores de las Palabras88

Jump’e tene’ u tuul elefante yéetel u tuul chan t’u’ut’ áalati’o ka ba’atenako’ ka pájlajtabi le chan t’u’uto’o ti bin peke te kayeo’ ka man u tuul chan máake ka tu cha’j le máako’ ka tu k’ala ti jump’e chan nu’up ka sunaj tu yoole’ tu yaalaje’: min tin toopa le elefante tak karsel bisaben.

May

a

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes89

Un día les dijeron a un elefante y a un lorito que tenían que pelearse. Y que le da un ma-notazo el elefante al lorito, que llegó hasta media calle. Y un señor pasaba y lo recogió y lo encerró en una jaula.

Cuando despertó el lorito, dijo:—Creo que le gané al elefante, porque

hasta me llevaron a la cárcel.

Trab

alen

guas

Hacedores de las Palabras92

Xeen a ch’a’ le ts’ono’ ka’ ts’o’ohke le ch’omo’ ku lúubul le ts’ono’ ka chaik le ch’omo’ kapulik le ts’ono’ ka pulik le ch’omo’.

Ka pulik le ch’omo’, ka pulik le ts’ono’ ka chak le ch’omo’. Ku lúubul le ts’ono’ ka pulik le ch’omo’ xen a ch’a’ le ts’ono’.

May

a

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes93

Anda a buscar el rifley le tiras al zopilote.Cae el rifley agarras el zopilote.Tira el rifley tiras el zopilote.

Tiras el zopilote,tiras el rifley agarras el zopilote.Cae el rifley tiras el zopilote,y vas a buscar el rifle.

Hacedores de las Palabras94

Se chili chichiltik chilkostikne katli san chichiltik uan axchilkostikaxkan chili neliapampa ne katli chili nelianelia chili chichiltik chilkostik.

Se tlatsotsonketl tlatsotsona tlatsotsonalikatli kitsotsona tlatsotsonaliuan kuali tlatsotsonali kikixtia.kuali tlatsoysonketl tlatsotsona.

Nanimouatsa kemaj tonakemaj axtona kenke nimouatsassintla kemaj axtona nanimouatsakenke kemaj tona axnimouatsas.

Náh

uat

l

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes95

Un chile rojo anaranjadoque nada más es rojo y no anaranjadono es chile, ¿cierto?porque aquel que es chile ciertoes chile anaranjado, ¿cierto?

Un músico toca música,aquél toca músicay saca muy buena músicael músico que toca música.

Yo me seco cuando hace sol.Cuando no hace sol,¿por qué me voy a secar?Si cuando no hace sol me seco,¿por qué cuando hace sol no me habría de secar?

Hacedores de las Palabras96

Koko kukúKu’ koRiga koko gukúKoko gukú riga,Gúkú koko riga y traRi naxngro’oo rejunlo,Xiñú’ xi’ñú ni’ khuu xiyú,Xi yú ni’ khuu niñun xiñú’Ni khúu, xiyó adg xiñoNi khuu xiñu’ xinu’ xiyú.

Ri naxngro’ regunluXi da, naxkoo xina,Xina naxkoo xida nixinaNaxkoo xina xida.

Ri naxngro’ regunloÑo’ oon,Xtáa ño’oo maxaa,Xtáa ño on majga,Xtáa ño on skunii,Xtáa ño on mujmii!Xtáa tsi mixttii,Náá tsi xtaa ná.Xtáa ikaan na.

Tla

pan

eco

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes97

Ahí coco durococo duro ahíduro coco ahí.

Abuela, abuela.Le picó un alacrán,alacrán le picó a mi tía abuelale picó un alacrán a mi tía abuelale picó, abuela, el alacrán.

La araña y el carpintero,carpintero está correteandocorreteando a la araña el carpinterocorreteando a la araña el carpintero.

Pájaro verdeverde pájaro,pájaro rojorojo pájaro,pájaro amarilloamarillo pájaro,pájaro pintopinto pájaro.

Hacedores de las Palabras98

Jts’un chenek’ sok jbankil,te jbankil ya sts’un chenek,’ chenek’ ya sts’un te jbankil.Ahiay’ik jmololab, ya xba ts’un chenek’,te me ma’yuk chenek’ ma xweotik,te chenek ma xweotik ya xlajotik ta winal.

Tze

ltal

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes99

Siembro frijol con mi hermano, mi hermano siembra frijol, frijol siembra mi hermano.Oigan amigos, voy a sembrar frijol,si no hay frijol no comemos, sin frijol no comemos de hambre morimos.

Hacedores de las Palabras100

Saku, Saku;Saku tseem ch’oomSaku ts’o’ome ch’úuySaku tsuuke ch’oom.

Saku tsuuke ch’úuySaku ts’o’ome ch’oomSaku tseem ch’uuy.

May

a

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes101

Blanco es, blanco es,blanco es el pecho del zopilote.Blanco es el seso del gavilán.Blanco es el buche del zopilote.

Blanco es el buche del gavilán.Blanco es el seso del zopilote.Blanco es el pecho del gavilán.

Jueg

os

Hacedores de las Palabras104

Ñuu yu’u kava’an yo’o ka’anti, takoa nuaña uu ta’an ka’antia, ntain ka’an ntu’u xa’a yo’o kanti. Takua io nuu kava’a xi’in ñuu xin yo’o io ve’o, io ta’an chua fdi yu’a nki yuku nkisas nuni.

Yo’o

ka’

anti

Mix

teco

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes105

Mec

ate

tron

adorEn mi comunidad hacen el mecate trona-

dor, y cuando lo giramos dos veces y lo jala-mos, truena. Por eso lo llamamos mecate tronador.

Si no tienes uno, hazlo con palma o con un mecate de tu casa. También sirve para asustar a los animales que se comen el maíz.

Hacedores de las Palabras106

Nixi kusiko: ñaa ku’achi ntu tútú u’vi u’vi na sa tutu oko par yuu i kuachi ta’a iio antiu kumiyuu oko par yuu ka chi ndaa saka-nu yuu iisukua chi tiin yuu titsi.Nda’u takua inkai ngunia nia kuachi háa ko mi yuudaka- tuú inkaína nda kunian chii’n ntaú inkai atu inkabaa puunda kuniahuchii tai inka yuu naki tsago kusiko tatuko inka ña’a kuacha naa ru.

Tii-

aM

ixte

co Naa kua chi na’a tsi-siki naa skantá yuu chiku chï ña kua chi nakanta yuutsi ni ñuu ñaa sa’a listu gu ñao tiiun yuu nuú ndakiin yuu ñaa skantú te kua ma yei barintu ñuvi nta tuu ñaa kua chi ni staa - nu ia kitsa in ka tuki ñaa kua ch’u ñaa eisika ii ñaa luu sakanar ñaa ndii yuu satutu.

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes107

Mat

aten

aLos niños se juntan de dos en dos. Juntan veinte pares de pie-dritas cada uno. En cuanto tienen sus veinte pares de

piedritas las juntan, las revuelven y un niño toma una piedrita: la esconde en una de sus manos sin

que el otro se dé cuenta.El niño que tiene la piedrita pregunta

al otro, para que adivine en cuál mano la tiene. Si el otro niño adivina en cuál mano está la piedrita, él empieza el juego; si no, comienza el que la tiene en la mano.

El juego es que el niño que co-mienza avienta arriba la piedra chiquita y al aventarla debe po-nerse muy listo para agarrar una piedra del montón que juntaron y vuelve a agarrar la que aventó hacia arriba sin que se le caiga; porque, si no, pierde el turno.

Si perdió, sigue el otro hasta que pierde el turno. Se termina el juego cuando gana el que tiene más piedritas.

Hacedores de las Palabras108

Kasdiki yo’o kun kadiki kuan kuachi.Ntia’a tiko ntkuachi naka ku’u toro na’a kanut.Ku’u kasao kadikio ku’u daokan nkuachiño.Ka’a sa’a karchi ntya’o ñua.Ku’u ka’a saot ntao tierti ku tan kanutño kan kaor kun kande toro kun kadiki nakuali.Ta’a nan takues tana, ka’a diki kintos.Tan ya’a ndis kanusti kun tio’o sa’a dikis kun kadiki sa’a tikos.

Kue

n to

roM

ixte

co

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes109

El ju

ego

del t

oritoEste juego es para muchos niños. Entre todos eligen un

compañero que va a ser el toro, y el resto de los niños lo van a saltar.

El juego empieza cuando los demás empiezan a cantar música de banda de la comunidad. Empiezan a brincar sobre el toro y, si el que lo monta cae, el toro gana.

También pueden jugar los chiquitos, pero que no se lastimen; no

deben jugar feo. Cuando todos pasan a montar al toro, termina el juego. Se puede repetir las ve-

ces que se quiera.

Hacedores de las Palabras110

Dutu ndut koo chin ama ño’o cha’ta, to’yata, cha’ta bindoo kando’ ama me chete ne snu nduti’ñee me tochi ndó ïyu abril ne jinda’a me jindo’o nduti ñee; ïyu ne gue’ti nduti ñe’e, me idichi’ba chi idu’uchi chikaya.Jineu ño’o l’i, ñee ndacha sentímetru ñee nduku

Ndu

t ko

oC

uic

ate

co ama i’ba ñee ama metru, nduku ama ji’yu-li, ñee ju’u centíme chi eno me ubi centíme cni che’no.Díñu i’ba me no ama j’iyu me kuinmi kua’ku i’da’mi no ño’o l’i, me kuinmin kando’u jíyu nduku i’ba me a kangoo ndee ndut koo.

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes111

Baila

r ch

icha

rrasLas chicharras tienen una mata muy gruesa, hojas espi-

nosas. En medio le salen unas bolas y dentro tienen unas semillas.

Cuando llega el mes de abril, se rajan y todo se cae; las ardillas se comen las semillas y también se puede jugar.

Se les pone un palito como de siete centímetros y un pabilo de un metro con un carricito.

Se ensarta el pabilo en el carricito y luego se envuelve el pabilo en el palito. Se jala el carricito con el pabilo y la chicharra empieza a bailar.

Hacedores de las Palabras112

Antâs x’ churrion nu yuku, kua’a xikitis ñu luchis yaku oko kuia menga xa kathuasnda yau kua’as ngake’es nde yuku katnu te kakidas machukaris xi’i maxu yutnu, tedakes nu ndute, natetyu una, uxi’u ndu despues ngande nda’a yau, ndakatero ba’a, t vo nungandinde xa xichi nda nde ba’a y tena kidas kahuas yo’o xa ku yo’o xa metro y mediu,

Kad

adik

is x

’i ch

urri

onM

ixte

co dua kahuas churrion kadadikis juegú ya’a naniguerra chi kades kida kuenta xa katnuxi kida kuentas xa tus guerra xa rexolución mexicanâ kidas azañâs menga xadadi kisi dichi iyo vitnakida superais menga xa katdes churrion un xuko ku importante vitna tne xi’i takakidatnius.

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes113

El ju

ego

de lo

s ch

icot

esSe juega en el campo siempre, con los ganados.

Hace veinte años se tenía que sa-car ixtle del maguey del monte y ma-chucarlo con una maceta de madera. Se echa al pozo del agua de ocho a doce días, para que se pudra.

Después de que la penca machu-cada se pudrió, hay que lavarla bien y ponerla a secar al sol. Ya bien seca, se tuerce el mecate y se teje como chicote.

Para hacerlo se usan ocho meca-tes de a metro y medio, para poder tejerlo y así hacer el chicote.

En ese tiempo se jugaba como en las guerras, que se nombraban true-nos. Sonaba como trueno de arma o misiles, ya que los antepasados nos contaron de las guerras de antes, la Conquista, la Revolución Mexicana que sucedió en 1910. De allí la juven-tud se ha superado en hacer peque-ñas hazañas y para hacer sus juegos en el campo.

El chicote es un látigo muy espe-cial y muy importante para que los jóvenes de hoy no lo dejen, ya que con el ixtle se pueden hacer otros tra-bajos más.

Glo

sario

Langosta de río, langostino, chacal.Bule, guaje con boca estrecha y base redonda.Ave que no cesa de gritar.Apócope de maaxech, que significa “eres”.Canasto hecho de bejuco o carrizo y que se usa para lavar el nixtamal.Saco de lana que usan los hombres en Chiapas y cubre hasta media pierna.Un objeto puesto con la apertura boca abajo.Planta parecida a la papaya que da una fruta no comestible.Es un fruto que se parece a la castaña.Ave parecida al cuervo. Masa de nixtamal martajada que se disuelve en agua y se bate. Comida que llevan al campo en el sur de México.Mono aullador, a veces la palabra incluye a otros monos.Animal del tamaño de un conejo, sin cola. Ataca gallineros y se defiende muy bien de los perros.Olla agujerada para lavar y colar el nixtamal.

AcamayaCalabazo

ChachalacaChile maaxChiquihuite

Cotón

EmbrocadaHurumbo

Pan de mataPapán

Pozol, posol

SaraguatoTepezcuintle

Tlalchiquicuite

Índi

ce d

e es

crito

res José Alfredo Dzul Uicab,

11 años, maya, Yokdzonot-Hu, Yaxcabá, Yucatán.

Manuel de Jesús Tun Tuz, 12 años, maya, Kankabchén Tepich, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Eduardo Pool Uu, 15 años, maya, San José, Chemax, Yucatán.

Flavio Caamal Chablé, 13 años, maya, San Demetrio Pom, Yaxcabá, Yucatán.

Diego Abraham Ku Canché, 11 años, maya, Pocoboch, Tekax, Yucatán.

José Alfredo Dzul Uicab, 11 años, maya, Yokdzonot-Hu, Yaxcabá, Yucatán.

Faustino Caamal Tun, 13 años, maya, Chan Chen Chuc, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Carlos Chan Pat, 17 años, maya, Noh Can Cab, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Gaspar Dzul Chablé, 14 años, maya, Yaxchechal, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

María Luisa Puc Che, 15 años, maya, Dzaptún, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Saúl Yam Kituc, 10 años, maya, Pocoboch, Tekax, Yucatán.

Justo Vidal Ek Ek, 13 años, maya, San Pedro, Tahdziú, Yucatán

Alicia Balam Tuyu, 11 años, maya, Chiople, Valladolid, Yucatán.

Isabel González Ramírez, 12 años, zoque, Ejido las Brujas, Las Choapas, Veracruz.

Alberto Luna Pérez, 14 años, tzeltal, Jakujá, Tila, Chiapas.

Marcelino García López, 14 años, amuzgo, Cruz de Piedra Blanca, Xochistlahuaca, Guerrero.

16

48

34

18 36

22

24

26

38

40

28

30

32

42

44

46

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes119

62

50

52

64

54

56

66

68

70

58

60

72

76

Edith Reyes López, 14 años, amuzgo, Barrio Llano San Pedro, Tlacoachistlahuaca, Guerrero. Informante: Ramón López.

Paula Guzmán Tapia, 8 años, náhuatl, Cuaxilotitla, Tlapa, Guerrero.

Josefina Hernández Hernández, 12 años, náhuatl, Huitzilinguito, Orizatlán, Hidalgo.

Israel Jiménez López, 10 años, zapoteco del Istmo, Chayotepec, Santa María Guienagati, Oaxaca. Informante: Rómulo Jiménez.

Teodorica Cruz Cristóbal, 9 años, tlapaneco, Llano de la Parota, Acatepec, Guerrero.

Alicia Méndez Avelino, 14 años, náhuatl, Capoloma, Soledad Atzompa, Veracruz.

Martín Cruz Pérez, 10 años, tzeltal, Campo Grande Las Maravillas, Chilón, Chiapas.

Sebastián Gómez Vázquez, 10 años, tzeltal, Paxilja Pachil, Chilón, Chiapas.

Rosemberg Cruz Pérez, 12 años, tzeltal, Duraznal Santa Fé, Chilón, Chiapas. Informante: Arturo Pérez.

Juan Núñez Hernández, 15 años, tzotzil, Santa Cruz Buena Vista, Bochil, Chiapas.

María Concepción Guzmán Díaz, 12 años, zoque, San Pascual Bailón, Chapultenango, Chiapas. Informante: Fredi Ramírez.

Yolanda Vega Santiago, 11 años, totonaco, La Luna, Comocuautla, Puebla.

Paulino Hernández Salinas, 9 años, chatino, San Miguel, San Juan Lachao, Oaxaca.

Diego Abraham Ku Canché, 11 años, maya, Pocoboch, Tekax, Yucatán.

78

Hacedores de las Palabras120

Marcelino García López, 14 años, amuzgo, Cruz de Piedra Blanca, Xochistlahuaca, Guerrero.

Serapio Cahuich Cuy, 10 años, maya, Xbilincoc, Hecelchakán, Campeche.

Virginio Hernández Carrillo, 13 años, huichol, Vado del Cora, Santiago Ixcuintla, Nayarit.

Saúl Yam Kituc, 10 años, maya, Pocoboch, Tekax, Yucatán.

Gaspar Dzul Chablé, 14 años, maya, Yaxchechal, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Álvaro Merenciano Melo, 9 años, náhuatl, Rancho Nuevo, Huejutla, Hidalgo.

Teodorica Cruz Cristóbal, 9 años, tlapaneco, Llano de la Parota, Acatepec, Guerrero.

Jesús Gómez Hernández, 13 años, tzeltal, Duraznal Santa Fé, Chilón, Chiapas.

Teófila Alamilla May, 8 años, maya, San Antonio, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Yo’o ka’antiIván Ortigoza López, 9 años, mixteco, Barrio Centro, Tezoatlán, Oaxaca.

Tii-aEsperanza Magdalena Santos, 6 años, mixteco, Llano del Maguey, San Juan Mixtepec, Oaxaca.Informante: Félix Santos.

Kuen toroArtemio Rodríguez Vázquez, 12 años, mixteco, Barrio Centro, Tezoatlán, Oaxaca.

Ndut kooSantiago Carbajal Carbajal, 14 años, cuicateco, Llano Grande, Concepción Pápalo, Oaxaca.

Kadadikis x’i churrionSantiago Cruz David, 9 años, mixteco, San José Zaragoza, Santiago Tilantongo, Oaxaca. Informante: Domitilo Santiago. Traductor: Michael Gutiérrez.

98

80

84

100

86

88

92

94

96

104

106

108

110

112

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes121

Lista

do d

e ilu

stra

dore

s Adelina Fermín Gómez, 12 años, amuzgo, Cruz de Piedra Blanca, Xochistlahuaca, Guerrero.

Albina Díaz de la Cruz, 13 años, huichol, El Cora, Tepic, Nayarit.

Álvaro Ramírez Ambrosio, 12 años, zapoteco de la Costa, Piedra Cuache San Agustín Loxicha, Oaxaca.

Andrés Hernández Bautista, 11 años, tének, Chical de la Pila, Ciudad Valles San Luis Potosí.

Armando Octavio Islava Meza, 11 años, kumiai, Juntas de Nejí, Tecate, Baja California.

Bertha Angelina Cahuich Cahuich, 12 años, maya, Xbilincoc, Hecelchakán Campeche.

Carlos Chan Pat, 17 años, maya, Noh Can Cab, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Carlos Martínez Martínez, 13 años, tének, Tantzajib, Aquismón, San Luis Potosí

Delfino Zurita Cortés, 9 años, chatino, San Miguel, San Juan Lachao, Oaxaca.

Efraín Tolentino Santos, 13 años, otomí, El Ojite, Huehuetla, Hidalgo.

Eleutersa Noh Cen, 11 años, maya, Kankabchén km. 39, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Elías Ramos Cruz, 12 años, náhuatl, Colonia Lindavista, Soledad Atzompa, Veracruz.

Enedina Hernández Santos, 11 años, mixteco alto, Montenegro, Santiago Tilantongo, Oaxaca.

Estanislao Calixto Flores, 11 años, mazateco bajo, Sección Fabián San Felipe, Jalapa de Díaz, Oaxaca.

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes123

Eusebio Sánchez Hernández, 12 años, chinanteco, Nuevo San Antonio, San Juan Lalana, Oaxaca.

Fausto Cruz Cristóbal, 13 años, tlapaneco, Llano de la Parota, Acatepec, Guerrero

Feliciano Chuc Pat, 20 años, maya, Kankabchén Tepich, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Felix Hernández Cardoso, 11 años; Vicente Hernández Cardoso, 12 años; Apolinar Gallardo Gutiérrez 10 años, (colectivo).

Flavio Caamal Chablée, 13 años, maya, San Demetrio Pom, Yaxcabá, Yucatán.

Florencio Marcos Marcelo, 10 años, náhuatl, San Antonio, Tamazunchale, San Luis Potosí.

Florentino Kantun Clu,19 años, maya, Chunhuaymil, Hopelchén, Campeche.

Iván Ortigoza López, 9 años, mixteco, Barrio Centro, Yukuquimi, Oaxaca.

Jairo Hernández Baltasar, 10 años, El Naranjal 2, Xilitla, San Luis Potosí.

Javier Alfonso Díaz Vargas, 6 años.

Javier Alfonso Ruiz Vargas, 10 años, mixe, Taller de Pintura Ayuujk Tlahuitoltepec, Oaxaca.

Joel Juárez Meléndez, 12 años, zapoteco del Istmo, Llano Coyul, Santiago Lachiguiri, Oaxaca.

José Sarramango Méndez, 12 años, tzotzil, San José del Carmen, Pantelhó, Chiapas.

Josefina Gómez Santis, 10 años, tzeltal, Barrio Altealjá, Oxchuc, Chiapas.

Hacedores de las Palabras124

Josefina Hernández Hernández, 12 años, náhuatl, Huitzilinguito, Orizatlán, Hidalgo.

Juan López Nuñez, 13 años, tzotzil, San Andrés Chaquilhuam, Larráinzar, Chiapas.

Justo Vidal Ek Ek, 13 años, maya, San Pedro, Tahdziú, Yucatán.

Karla Carolina Cahul Cen, 11 años, maya, Santa Isabel, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Lucía Mukul Chan, 13 años, maya, Yokdzonot-Hu, Yaxcabá, Yucatán.

Lupita Gómez Sánchez, 11 años, tzeltal, Chenaljá, Oxchuc, Chiapas. Manuel de Jesús Tun Tuz, 12 años, maya, Kankabchén Tepich, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Manuel Dircio Esteban, 12 años, tlapaneco, Llano de la Parota, Acatepec, Guerrero.

Manuel Texco Vázquez, 14 años, totonaco de la Sierra, Benito Juárez, Coyutla, Veracruz.

Marcelo Ventura Ramírez, 11 años, mixteco, San Juan de la Lima, Mesones Hidalgo, Oaxaca.

Marcelino García López, 14 años, amuzgo, Cruz de Piedra Blanca, Xochistlahuaca, Guerrero.

Marcial Cruz Cruz, 13 años, zoque, Nuevo San Miguel, Chiapas.

María Concepción Guzmán Díaz, 12 años, zoque, San Pascual Bailón, Chiapas.

María Magdalena Hernández Reyes, 13 años, náhuatl, Xocoyo Tuzantla, Tancanhuitz de Santos, San Luis Potosí.

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos y chistes125

María Paulina Obispo Hernández, 13 años, tének, Tan-Tzajib, Aquismón, San Luis Potosí.

María Teresa Texco Lorenzo, 13 años, totonaco, Catziquilín, Coyutla, Veracruz.

Maricela Arroyo, 13 años, Michoacán

Marta Feria Solano, 11 años, mixteco, Cabacuaa, Magdalena Peñasco, Oaxaca.

Matilde Cosme Hernández, 11 años, tének, Tan-Tzajib, Aquismón, San Luis Potosí.

Maximina Lara Ramos, 10 años, náhuatl, Tepetzalan, Cuetzalan, Puebla.

Natalia Gómez Arias, 13 años, zoque, San Francisco Nanchital, San José Chapultenango, Chiapas.

Palemon Dircio Esteban, 13 años, tlapaneco, Llano de la Parota, Acatepec, Guerrero.

Paulina Obispo Hernández, 13 años, tének, Tan-Tzajib, Aquismón, San Luis Potosí.

Paulino Esteban García, 11 años, náhuatl, Tencuix, Cuetzalan, Puebla.

Pedro Soto Martínez, 10 años, mixteco, Rancho la Virgen, Tlaxiaco, Oaxaca.

Pedro Vásquez Vásquez, 14 años, Los Magueyes.

Ramiro Sánchez Díaz, 13 años, tzotzil, La Colina, Tecpatán, Chiapas.

Ricardo González Vázquez, 13 años, tzotzil, Achiote Arriba, Tecpatán, Chiapas.

Hacedores de las Palabras126

Rigoberto Alamilla Canul, 12 años, maya, San Felipe, Felipe Carrillo Puerto, Quintana Roo.

Rigoberto Vásquez Torres, 9 años, José Vásquez, 12 años

Romualdo Dzul Uicab, 11 años, maya, Yokdzonot-Hu, Yaxcabá, Yucatán.

Rosa Edith Aquino Villalobos, 12 años, zapoteco del Istmo, Parada San Vicente Juchitán, Oaxaca.

Sabina Luis Vásquez, 13 años, zapoteco del Valle, Rancho Maya, San Miguel Tilquiapan, Oaxaca.

Santos López Ramírez, 11 años, popoluca-zoque, El Gavilán, Veracruz.

Saúl Martínez Cardoza, 10 años, chinanteco, José López Portillo, San Juan Lalana, Oaxaca.

Teodoro Pérez Morales, 12 años, tének, Jagüey Cercado, Aquismón San Luis Potosí.

Velina Ortiz Ortiz, 13 años, mixteco, Cabacuaa, Magdalena Peñasco, Oaxaca.

Wendy Minerva Pech Ucán, 13 años, maya, Chunhuaymil, Hopelchén, Campeche.

Agua

Así soy yo

Campo y campesinos

Comida y recetas

Conejo y Coyote

Creencias, dolencias y remedios

Cuentos de animales

Cuentos de engaños, para hacer reír y fantásticos

De la cuna a la tumba en las comunidades

Gigantes, duendes y salvajes

Historias de cuevas, culebras y diablos

Historias de espantos, seres que se transforman, tesoros

escondidos y matrimonios engañosos

Las comunidades. Fundación, historia, percances y festejos

Maíz

Oficios y ocupaciones

Orígenes y dueños. Por qué son así algunas cosas

del mundo y cómo otras suceden en el monte

Refranes, adivinanzas, acertijos, trabalenguas, juegos

y chistes

Versos, arrullos y canciones

Refranes, adivinanzas,acertijos, trabalenguas, juegos y chistes

Ref

rane

s, a

divi

nanz

as, a

cert

ijos,

trab

alen

guas

, jue

gos

y ch

iste

s

secretaría deeducación pública

secretaría deeducación pública

De las cosas que se cuentan