01 euskararen historia

EUSKARA

EUSKALDUNON HIZKUNTZA

HISTORIAK.a. III. Milakadan (zaldia eta gurpilaren

laguntzaz) estepa eurasiarretako biztanleak Mendebalderantz etorri ziren.

Europan gaur bi familiatako hizkuntzak Indoeuroparrak uralikoak

Historiaurretik gaurdaino Mendebal

Pirinioetako bi aldeetan bizi izan d(ir)en herri(ar)en hizkuntza izan da euskara.

Euskal herrialdeetara hurbildu, hemendik

pasa, edota bertan geratu izan diren herriak euskal hiztunekin suertatu ziren.Penintsulako iberiarrak IndoeuroparrakZeltakZeltiberiarrak (hegoaldean)Galiarrak (Garona aldean)

Guztien artean, hizkuntzarentzat

arriskugarrienak, erromatarrak gertatu ziren.

K.a. 196 hegoaldetik gora Ebron gora K.a. 56 iparraldetik

Garai hartan euskararen lurraldeak

gaurkoak baino askoz zabalagoak ziren. Gizarte euskalduna tributan banatuta

zegoen. Erromatarrak eta euskaldunak elkarren

arerio eta aliatu izan ziren komenentziaren arabera.

Erromatar Inperioa (K.o. 476) erortzean

erromatarrek latin ahuldua utzi zuten hemen.

Erromatarren konkistatik milaren bat urtetara hizkuntza erromanikoak jaio ziren. Latina ikasi zuten inguruko herrien ezpainetatik.

EUSKARA orain 2500 urte Penintsula Iberiarra eta Pirinioetatik

iparralderanzko lurraldeak ez zeuden artean oso indoeuropartuta. Jatorri desberdinetako hizkuntzek betetzen zuten mapa

EUSKARA orain 2500 urte Ezer gutxi dakigu hizkuntza

indoeuroparren eta euskararen arteko harremanei buruz.

EUSKARA orain 2500 urte Mailegu zeltikoak:

zil(h)ar, (h)artz, (h)hogei, tegi,maite, gori, erbi, mendi, orein, ork(h)atz

K.a. 196 erromatarren latina etorri zen

erasoka. Berau izan zen Mendebaldea indoeuropartuko zuen hizkuntza.

Iberiera, galiera, zeltiberiera eta lusitaniera desagertu egin ziren.

Orain 2200en bat urte euskaldunek

lurralde zabalak betetzen zituzten gaurko Euskal Herriaren ipar-ekialdean (Akitania eta Pirinioak).

Akitaniarrak orduko euskaraz edo ahaideko hizkuntza batez mintzatzen ziren.

Akitanieraren argibiderik emankorrenak idazkun

epigrafikoetatik iritsi zaizkigunak izan dira. Latina eta akitaniera nahasian ageri diren

idazkunotan latina ez dena ulertzeko, bi mila urte geroagoko euskaldunen euskara izan da lagungarrik onena.

Gison, Nescato, Iluni (>ilun), Anderex (>andere), Bihoxus (> bihotz), Sembeto (>seme),

Antzinateko kolonizatzaile eta konkistariak

Euskal Herrira hurbildu eta hemengo albisteak zabaltzen hasi ziren.

Mela (K.o. I. mend.)

Akitaniarrak (Akitania)Baskoinak (Aragoa – Errioxa – Nafarroa –

Bidasoaldea)Barduliarrak (Gipuzkoa: Pasaia-Deba; Araba)Karistiarrak (Gipuzkoa-Bizkaia: Deba-Nerbioi,

ArabaAutrigoinak: (Bizkaia: Enkarterriak, Errioxa)

Hizkuntzarekikoetan, orduantxe suertatu

zitzaion euskarari, historian desagertzeko izan duen arriskurik handiena.

Benetako erromatartze oso batek, elebitasuna sortzen zuen lehenengo, baina hizkuntza trukaketa ondoren.

Bigarren ukipen-aldi honetan, euskarak

hainbat hitz mailegatu zuen. Latinezko eliz hizkeratik datozkigun hitzik zaharrenak III-V. Mendeetakoak direla uste da: abendu, aingeru, aldare, denbora, domeka,

fede, gurutze, gura, meza, zeru

Erdi Aroan, latinetik jaiotako hizkuntza

berriek inguratuta aurkitu zen euskara, eta inguratuta ez ezik horietako hiztun arrotz asko barruan zituela.

Gotuerak (V.-VII. mend.) ez zuen ez

politikoki, ezta sozio-kulturalki ere indarra euskara arriskutan jartzeko.

Arabierak (VIII-XI. mend.). Erriberan

arriskutsuagoa gertatu zen, Iruñeko erreinuan izan zuen bere hesia. Estatu eratu iraunkorrik utzi ez zutenez, ez zen finkatu.

X.XV. mend. Hizkuntza erromanikoak

iparraldean, okzitanieraren kaskoina, ipar-ekialdetik aragoera eta nafar-erromanikoa

hego-mendebaldeetan, gaztelania

Erromanikoetako batzuk euskaldun

ezpainetan zebilen latinetik jaioak dira (hau fonologiari esker dakigu)