algunhas claves para ler o soño - huginemunin.com · riódica para exercer como mercenario, e...
TRANSCRIPT
Algunhas claves para ler O sontildeounha historia de Johannes Kepler
por Alfonso Blanco Quintela
Hugin e Munin
HABENT SUA FATA LIBELLIOs libros tentildeen o seu propio destino
O sontildeo de Kepler eacute un libro afectado por iso que deco-te se chama a ironiacutea do Destino independentemente dascrenzas de cadaqueacuten O seu autor non o quixo publicar aorematar de escribilo por medo aacute reaccioacuten das autoridadesda suacutea confesioacuten relixiosa a cristiaacute protestante luteranaPero por facer un agasallo o manuscrito da obra chegoua mans ndashe mentesndash inconvenientes e iso carrexoulles a Ke-pler e aacute suacutea familia varios anos de malvivir Unha vez su-perados eses atrancos o cientiacutefico quixo acompantildear a obracunhas extensas notas explicativas e aclaratorias Mais avida non lle durou o suficiente para ver saiacuter do prelo estaobra e foron o seu xenro e o seu fillo quen asumiron a ta-refa de sacalo aacute luz con todo era un chisco tarde para queeste libro tivese a repercusioacuten que quizais mereciacutea
Hoxe o prestixio da opinioacuten de divulgadores cientiacutefi-cos como Carl Sagan e Isaac Asimov outoacuterganlle a O so-ntildeo de Kepler a etiqueta de laquoprimeiro relato de cienciaficcioacutenraquo Parece algo excesivo consideralo asiacute en O sontildeopesan ben maacuteis os elementos cientiacuteficos ca os literariosAsiacute a todo o interese por esta obra colleu vizo nos uacutelti-mos tempos de aiacute a pertinencia de contar cunha traducioacutenao galego Mais para encadrar historicamente e asiacute com-prender mellor o que Kepler escribiu paga a pena detersena suacutea vida e nas circunstancias que arrodearon O sontildeo
5
A VIDA E A OBRA DE JOHANNES KEPLER
A vida do astroacutenomo xermano constituacutee un exemplo deconstancia na busca da verdade pois estaba convencidode que a maacuteis poderosa arma da que dispoacuten o ser humanoeacute a mente racional A pesar das acedumes que a vida lletrouxo Kepler perseverou con paixoacuten nos seus ideais epolo menos na posteridade triunfou
7
Nacenza e primeiros anos
Johannes Kepler naceu o 27 de decembro de 1571 en Weilder Stadt (hoxe no land de Baden-Wuumlrttemberg no su-roeste de Alemantildea) A vila era unha das chamadas laquoci-dades libresraquo do Sacro Imperio Romano Xermaacutenico Eseestatuto derivaba da Paz de Augsburgo de 1555 que ti-ntildea por obxecto pontildeerlles fin aacutes disputas relixiosas dentrodos territorios alemaacutens segundo o principio contildeecido comocuius regio eius religio a relixioacuten oficial de cada territorioseriacutea a que profesase o seu gobernante a escoller entre aprotestante luterana e a catoacutelica mais as cidades libresquedaban exentas desta obriga Asiacute en Weil der Stadt ha-biacutea tolerancia relixiosa a maioriacutea da poboacioacuten era catoacute-lica pero aos luteranos (confesioacuten que profesaba a familiade Kepler) permitiacuteaselles practicar os seus ritos e vivir deacordo con eles
Johannes foi o primeiro de sete irmaacutens ndashdos que soacute ca-tro chegaron aacute idade adultandash fillo de Sebald e KatharinaA suacutea era unha familia con raiacuteces nobres o seu avoacute mesmochegara a alcalde da vila mais na eacutepoca do nacemento deJohannes a fortuna e o nivel social dos Kepler mingua-ra As relacioacutens entre Sebald e Katharina non eran boasxa que o seu pai deixaba a casa familiar de maneira pe-rioacutedica para exercer como mercenario e cando Johannestintildea dezasete anos abandonou a familia definitivamenteNestas circunstancias o rapaz foi criado o maacuteis do tempopola nai unha muller de caraacutecter forte que era contildeecida nacomunidade polos seus contildeecementos do que hoxe chama-riamos medicina alternativa e fitoterapia Esta habelenciasuacutea traeriacutealle problemas como se veraacute maacuteis adiante
En 1577 a familia trasladouse a Leonberg a uns ca-torce quiloacutemetros ao nordeste de Weil der Stadt mais xano Ducado de Wuumlrttemberg de fe luterana Aliacute Johannes
8
asistiu aacute Escola Latina aiacutenda que entre os oito e os dezanos interrompeu os seus estudos para axudar a familianos labores agriacutecolas Houbo dous fenoacutemenos astronoacutemi-cos que o engaiolaron xa cando piacutecaro presenciou o pasodo Gran Cometa de 1577 e en 1580 unha eclipse lunarOutro factor que o marcou neste caso para mal foi a va-riacuteola que lle afectou a visioacuten e mais a destreza manual
Catro anos despois de retomar a escola en 1584 acce-deu ao Seminario Menor de Adelberg no mesmo DucadoDous anos maacuteis tarde accederiacutea ao Seminario Maior doMosteiro de Maulbronn onde desenvolveu entre outrosintereses unha forte afeccioacuten pola literatura Dentro dosestudos de Teoloxiacutea e nos debates que se celebraban noSeminario adoitaba tomar posturas conciliadoras entreas diferentes confesioacutens cristiaacutes (catolicismo luteranismocalvinismo)
Inclinacioacuten cara aacute Astronomiacutea
En 1588 logo de obter o grao de bacharel ingresou noSeminario da Universidade de Tuumlbingen unha das maacuteisprestixiosas do Imperio en especial en Teoloxiacutea Aliacute des-tacou polas suacuteas capacidades en Astronomiacutea e Matemaacuteti-cas valoradas polo seu mestre Michael Maestlin e tameacutenpolo duque Ludwig de Wuumlrttemberg que o sumou ao seuservizo persoal
En cuestioacutens de Astronomiacutea Kepler aceptaba o modelohelioceacutentrico de Copeacuternico que na eacutepoca aiacutenda non des-prazara a tradicional explicacioacuten xeoceacutentrica de PtolomeoSegundo Copeacuternico os planetas viraban todos eles arre-dor do Sol e as estrelas estaban fixas na esfera celesteAs autoridades relixiosas tanto catoacutelicas coma luteranas(Lutero e o seu asesor cientiacutefico Philipp Melanchthon ata-caran en 1543 as teses copernicanas) preferiacutean o sistema
9
ptolomeico porque situaba a Terra ndashe polo tanto o ser hu-mano obra suprema de Deusndash no centro da Creacioacuten Estaidea complementaacutebase con outra adaptada de Aristoacutetelesa de que o eacuteter a substancia da que se compoacuten o ceoera inmutable tal e como fora tameacuten creado por DeusA teoriacutea de Copeacuternico combinada con algunhas observa-cioacutens de astroacutenomos como Tycho Brahe (que percibiu va-riacioacutens na boacuteveda celeste) estaba por estes anos a gantildearadeptos conque a autoridade do sistema tradicional co-mezaba a erosionarse Mais a resistencia habiacutea ser forte
En 1591 Kepler rematou os seus estudos pero os diri-xentes da Universidade pediacuteronlle que quedase para avan-zar nos seus contildeecementos de Teoloxiacutea Kepler aceptoupois a intencioacuten que o guiaba ndashe que o impulsou toda asuacutea vidandash era desentrantildear o funcionamento do Universocomo obra de Deus a traveacutes das suacuteas bases matemaacuteticasPolo tanto a suacutea vocacioacuten era tanto a de teoacutelogo como ade matemaacutetico e astroacutenomo
Profesor en Graz O Mysterium Cosmographicum
Tres anos maacuteis tarde foi seleccionado pola Universidadepara ocupar a praza de profesor de Matemaacuteticas no Se-minario Protestante de Graz Johannes Kepler aceptou oofrecemento con certos reparos dado que naquela cida-de se estaba a vivir un intenso conflito entre a maioriacuteacatoacutelica e a minoriacutea luterana na que el se habiacutea de in-tegrar Por esta eacutepoca principiou unha praacutectica que lleproporcionariacutea interesantes beneficios ao longo dos anose que outros astroacutenomos adoitaban cultivar a publicacioacutende Ephemerides anuais Eran estes uns libros que reco-lliacutean predicioacutens astroloacutexicas de diversa caste ciclos lunares(incluiacutendo eclipses) clima posibilidade de boas ou malascolleitas desastres naturais guerras etc Kepler non criacutea
10
demasiado na suacutea validez pero sempre vendeu ben os quepreparou
Xa en Graz Kepler comezou a traballar sobre as im-plicacioacutens que a teoriacutea de Copeacuternico tintildea para as oacuterbitasdos planetas en relacioacuten coas suacuteas proporcioacutens relativase a posible variacioacuten da velocidade dos planetas no seumovemento arredor do Sol Pouco tempo despois en 1597a suacutea vida persoal experimentou un cambio notable o ca-samento con Barbara Muumlller unha muller xa duacuteas vecesviuacuteva e cunha filla de sete anos
O mesmo ano publicou a primeira das suacuteas obras im-portantes sobre Astronomiacutea o Prodromus DissertationumCosmographicarum maacuteis contildeecido como Mysterium Cos-mographicum (Misterio Cosmograacutefico) Nel Kepler defen-diacutea que as relacioacutens entre as distancias dos seis planetascontildeecidos podiacutean explicarse en termos dos cinco soacutelidosplatoacutenicos (tetraedro cubo octaedro dodecaedro e icosae-dro considerados perfectos e polo tanto saiacutedos da mentedivina) pechados dentro dunha esfera que representaba aoacuterbita de Saturno Aquiacute tivo Kepler o seu primeiro tro-pezo serio coas autoridades relixiosas pois viuse obrigadoa retirar o primeiro capiacutetulo no que rexeitaba as criacuteticasque se lle faciacutean a Copeacuternico por entrar en contradicioacutencon algunhas pasaxes da Biblia Buscando apoio moral eintelectual envioulle o libro a Galileo Galilei mais este res-pondeulle nunha carta que concordaba pero non se atreviacuteaa soster esas ideas en puacuteblico Non son estes anos doadospara o astroacutenomo alemaacuten ademais do problema co Mys-terium en 1598 aos dous meses de nacer morreriacutea o seuprimeiro fillo Heinrich
11
Encontro con Tycho BraheNomeamento como Matemaacutetico Imperial
Ese ano 1598 intentando obter apoios para os seus puntosde vista Kepler escribe cartas a outros estudosos entreeles Nicolaus Reimers (alcumado Ursus laquoO Osoraquo) da-quela Matemaacutetico Imperial na corte de Rodolfo II e odinamarqueacutes Tycho Brahe Estes dous persoeiros estabaninmersos nunha disputa arredor da paternidade dun novosistema cosmoloacutexico que tentaba combinar a Ptolomeo ea Copeacuternico
Reimers fixo puacuteblica a carta de Kepler na que este oloaba e iso fixo xurdir certa antipatiacutea en Brahe Con to-do este convidou por escrito a Kepler a contrastar as suacuteashipoacuteteses cos datos que el obtivera das suacuteas cotiaacutes obser-vacioacutens astronoacutemicas Eran os inicios dunha relacioacuten queseriacutea decisiva na traxectoria de Kepler No balance nega-tivo deste ano unha fonda coita ameazaba a suacutea tranqui-lidade o Arquiduque Fernando II de Austria desencadeouunha campantildea represiva contra os protestantes nos seusterritorios entre os que se contaba Graz a cidade na queKepler viviacutea e traballaba como profesor
O final do seacuteculo XVI trouxo importantes acontece-mentos para a vida de Kepler Por unha banda naceu asuacutea segunda filla Susanna que morreriacutea con soacute trinta ecinco diacuteas de idade pola outra Tycho Brahe foi nomeadopor Rodolfo II Matemaacutetico Imperial en substitucioacuten deNicolaus Reimers Brahe tivera que deixar Dinamarca porproblemas co seu rei Cristiaacuten IV e ao asumir o seu novocargo trasladouse a Praga En vendo unha ocasioacuten uacutenicapara contildeecer persoalmente un astroacutenomo que admiraba epoder aprender del Kepler partiu para a capital imperialO encontro tivo lugar o 4 de febreiro de 1600 pero nonhoubo boa conexioacuten entre eles Como dixemos a carta de
12
Kepler a Reimers espertara en Brahe certa desconfianzaAsiacute o ilustre dinamarqueacutes refusou compartir con Kepleros datos das suacuteas observacioacutens e tampouco non lle deu es-peranzas de poder traballar con el na corte a cambio dunsalario
Comprensiblemente desanimado Kepler retornou aGraz onde o Arquiduque Fernando II acababa de pro-mulgar unha lei pola que se obrigaba a toda a poboacioacutenprotestante a converterse ao catolicismo de xeito puacuteblicoe individual Kepler rexeitou acatar a lei e xa en 1601viaxou de volta a Praga onde buscou de novo a axudade Brahe Este cedeu e presentou a Kepler perante oEmperador Rodolfo II ao que lle solicitou para el unposto ao seu caroacuten en calidade de axudante
A vida de Kepler cambiou neste caso para mellor noeido profesional Comezou a traballar con Brahe satisfac-toriamente e cando o dinamarqueacutes morreu en outubro da-quel ano 1601 foi nomeado Matemaacutetico Imperial na suacuteasubstitucioacuten e con permiso para manterse na fe lutera-na O Emperador tintildea grande interese nunha pronta pu-blicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (Taacuteboas Rudolfinas)o principal labor que Brahe estaba a desenvolver no seucargo xa que un Matemaacutetico Imperial tintildea como tarefaprimaria darlle consello astroloacutexico ao Emperador Paracompletar as Tabulae Kepler precisaba das anotacioacutens deBrahe polas que o Emperador accedeu a pagarlles aos her-deiros do daneacutes Mais o libramento dos cartos nunca tivolugar o que fixo caer sobre Kepler aiacutenda sen ser respon-sable o anoxo da familia de Brahe xa que no seu traballoposterior se beneficiou dos datos recollidos polo seu mes-tre Por certo Kepler nunca percibiu con regularidade osalario aparellado ao cargo de Matemaacutetico Imperial cousaque o puxo en maacuteis dun atranco econoacutemico
13
Publicacioacuten de novas obras e cambios poliacuteticos
O froito das suacuteas investigacioacutens nos primeiros anos do seacute-culo XVII foron varias obras En primeiro lugar en 1604a Astronomiae Pars Optica (Parte oacuteptica da Astronomiacutea)na que trataba sobre varios asuntos como se forman asimaxes na nosa retina ou a relacioacuten existente entre otamantildeo dunha esfera celeste e a luz que esta produceDous anos despois publica De Stella Nova (Sobre a novaestrela) na que analiza a aparicioacuten da Supernova do ano1604 daacutendolles maacuteis relevancia aacutes suacuteas propiedades as-tronoacutemicas ca aacutes astroloacutexicas ao reveacutes que a maioriacutea dosseus coetaacuteneos En 1609 sae aacute luz Astronomia Nova (NovaAstronomiacutea) hoxe considerada a suacutea obra mestra e na
14
que aparecen duacuteas das que hoxe contildeecemos como Leis deKepler a Primeira di que todos os planetas se desprazanarredor do Sol en oacuterbitas eliacutepticas co propio Sol nun dosseus focos a Segunda establece que o radiovector que uneun planeta co Sol percorre aacutereas iguais en tempos iguaisAdemais semella que a esta eacutepoca pertence a escritura deO sontildeo
Un ano maacuteis tarde en 1610 o Conselleiro ImperialJohannes Matthias Wacker von Wackenfels comuniacutecalle aKepler a nova de que Galileo descubrira mediante un te-lescopio catro novos planetas (os que hoxe chamamos laquosa-teacutelites galileanosraquo de Xuacutepiter) Kepler encarga decontadounha copia do Sidereus Nuncius (O mensaxeiro sideral) aobra na que Galileo expontildeiacutea este achado xunto con outrosComproba que as observacioacutens de Galileo non contradiacuten assuacuteas hipoacuteteses e escribe a Dissertatio cum Nuncio Sidereo(Conversa co mensaxeiro sideral) Acto seguido envioullaao astroacutenomo italiano para que a lese Se o fixo Galileonunca lle deu unha resposta puacuteblica a Kepler
Durante o ano 1611 levado dunha grande admiracioacutenpolo que Galileo acadara mediante o emprego do telesco-pio investiga sobre o xeito de combinar lentes para au-mentar a capacidade de visioacuten a distancia O resultadofoi o seu libro Dioptrice A estas alturas Kepler eacute xa bencontildeecido entre os astroacutenomos europeos Con todo candosolicita unha praza de profesor en Tuumlbingen non lla con-ceden de seguro por soster teses astronoacutemicas contrariasaacutes asumidas polas autoridades luteranas
Por estes anos estaba a piques de rematar a crise his-toacuterica que trouxo a substitucioacuten de Rodolfo II polo seuirmaacuten Matiacuteas no trono do Sacro Imperio Romano Xer-maacutenico Kepler mantiveacuterase leal a Rodolfo ateacute a fin ecando este foi forzado a abdicar no seu irmaacuten marchoua Linz (Austria) onde solicitou unha praza de profesor
15
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
HABENT SUA FATA LIBELLIOs libros tentildeen o seu propio destino
O sontildeo de Kepler eacute un libro afectado por iso que deco-te se chama a ironiacutea do Destino independentemente dascrenzas de cadaqueacuten O seu autor non o quixo publicar aorematar de escribilo por medo aacute reaccioacuten das autoridadesda suacutea confesioacuten relixiosa a cristiaacute protestante luteranaPero por facer un agasallo o manuscrito da obra chegoua mans ndashe mentesndash inconvenientes e iso carrexoulles a Ke-pler e aacute suacutea familia varios anos de malvivir Unha vez su-perados eses atrancos o cientiacutefico quixo acompantildear a obracunhas extensas notas explicativas e aclaratorias Mais avida non lle durou o suficiente para ver saiacuter do prelo estaobra e foron o seu xenro e o seu fillo quen asumiron a ta-refa de sacalo aacute luz con todo era un chisco tarde para queeste libro tivese a repercusioacuten que quizais mereciacutea
Hoxe o prestixio da opinioacuten de divulgadores cientiacutefi-cos como Carl Sagan e Isaac Asimov outoacuterganlle a O so-ntildeo de Kepler a etiqueta de laquoprimeiro relato de cienciaficcioacutenraquo Parece algo excesivo consideralo asiacute en O sontildeopesan ben maacuteis os elementos cientiacuteficos ca os literariosAsiacute a todo o interese por esta obra colleu vizo nos uacutelti-mos tempos de aiacute a pertinencia de contar cunha traducioacutenao galego Mais para encadrar historicamente e asiacute com-prender mellor o que Kepler escribiu paga a pena detersena suacutea vida e nas circunstancias que arrodearon O sontildeo
5
A VIDA E A OBRA DE JOHANNES KEPLER
A vida do astroacutenomo xermano constituacutee un exemplo deconstancia na busca da verdade pois estaba convencidode que a maacuteis poderosa arma da que dispoacuten o ser humanoeacute a mente racional A pesar das acedumes que a vida lletrouxo Kepler perseverou con paixoacuten nos seus ideais epolo menos na posteridade triunfou
7
Nacenza e primeiros anos
Johannes Kepler naceu o 27 de decembro de 1571 en Weilder Stadt (hoxe no land de Baden-Wuumlrttemberg no su-roeste de Alemantildea) A vila era unha das chamadas laquoci-dades libresraquo do Sacro Imperio Romano Xermaacutenico Eseestatuto derivaba da Paz de Augsburgo de 1555 que ti-ntildea por obxecto pontildeerlles fin aacutes disputas relixiosas dentrodos territorios alemaacutens segundo o principio contildeecido comocuius regio eius religio a relixioacuten oficial de cada territorioseriacutea a que profesase o seu gobernante a escoller entre aprotestante luterana e a catoacutelica mais as cidades libresquedaban exentas desta obriga Asiacute en Weil der Stadt ha-biacutea tolerancia relixiosa a maioriacutea da poboacioacuten era catoacute-lica pero aos luteranos (confesioacuten que profesaba a familiade Kepler) permitiacuteaselles practicar os seus ritos e vivir deacordo con eles
Johannes foi o primeiro de sete irmaacutens ndashdos que soacute ca-tro chegaron aacute idade adultandash fillo de Sebald e KatharinaA suacutea era unha familia con raiacuteces nobres o seu avoacute mesmochegara a alcalde da vila mais na eacutepoca do nacemento deJohannes a fortuna e o nivel social dos Kepler mingua-ra As relacioacutens entre Sebald e Katharina non eran boasxa que o seu pai deixaba a casa familiar de maneira pe-rioacutedica para exercer como mercenario e cando Johannestintildea dezasete anos abandonou a familia definitivamenteNestas circunstancias o rapaz foi criado o maacuteis do tempopola nai unha muller de caraacutecter forte que era contildeecida nacomunidade polos seus contildeecementos do que hoxe chama-riamos medicina alternativa e fitoterapia Esta habelenciasuacutea traeriacutealle problemas como se veraacute maacuteis adiante
En 1577 a familia trasladouse a Leonberg a uns ca-torce quiloacutemetros ao nordeste de Weil der Stadt mais xano Ducado de Wuumlrttemberg de fe luterana Aliacute Johannes
8
asistiu aacute Escola Latina aiacutenda que entre os oito e os dezanos interrompeu os seus estudos para axudar a familianos labores agriacutecolas Houbo dous fenoacutemenos astronoacutemi-cos que o engaiolaron xa cando piacutecaro presenciou o pasodo Gran Cometa de 1577 e en 1580 unha eclipse lunarOutro factor que o marcou neste caso para mal foi a va-riacuteola que lle afectou a visioacuten e mais a destreza manual
Catro anos despois de retomar a escola en 1584 acce-deu ao Seminario Menor de Adelberg no mesmo DucadoDous anos maacuteis tarde accederiacutea ao Seminario Maior doMosteiro de Maulbronn onde desenvolveu entre outrosintereses unha forte afeccioacuten pola literatura Dentro dosestudos de Teoloxiacutea e nos debates que se celebraban noSeminario adoitaba tomar posturas conciliadoras entreas diferentes confesioacutens cristiaacutes (catolicismo luteranismocalvinismo)
Inclinacioacuten cara aacute Astronomiacutea
En 1588 logo de obter o grao de bacharel ingresou noSeminario da Universidade de Tuumlbingen unha das maacuteisprestixiosas do Imperio en especial en Teoloxiacutea Aliacute des-tacou polas suacuteas capacidades en Astronomiacutea e Matemaacuteti-cas valoradas polo seu mestre Michael Maestlin e tameacutenpolo duque Ludwig de Wuumlrttemberg que o sumou ao seuservizo persoal
En cuestioacutens de Astronomiacutea Kepler aceptaba o modelohelioceacutentrico de Copeacuternico que na eacutepoca aiacutenda non des-prazara a tradicional explicacioacuten xeoceacutentrica de PtolomeoSegundo Copeacuternico os planetas viraban todos eles arre-dor do Sol e as estrelas estaban fixas na esfera celesteAs autoridades relixiosas tanto catoacutelicas coma luteranas(Lutero e o seu asesor cientiacutefico Philipp Melanchthon ata-caran en 1543 as teses copernicanas) preferiacutean o sistema
9
ptolomeico porque situaba a Terra ndashe polo tanto o ser hu-mano obra suprema de Deusndash no centro da Creacioacuten Estaidea complementaacutebase con outra adaptada de Aristoacutetelesa de que o eacuteter a substancia da que se compoacuten o ceoera inmutable tal e como fora tameacuten creado por DeusA teoriacutea de Copeacuternico combinada con algunhas observa-cioacutens de astroacutenomos como Tycho Brahe (que percibiu va-riacioacutens na boacuteveda celeste) estaba por estes anos a gantildearadeptos conque a autoridade do sistema tradicional co-mezaba a erosionarse Mais a resistencia habiacutea ser forte
En 1591 Kepler rematou os seus estudos pero os diri-xentes da Universidade pediacuteronlle que quedase para avan-zar nos seus contildeecementos de Teoloxiacutea Kepler aceptoupois a intencioacuten que o guiaba ndashe que o impulsou toda asuacutea vidandash era desentrantildear o funcionamento do Universocomo obra de Deus a traveacutes das suacuteas bases matemaacuteticasPolo tanto a suacutea vocacioacuten era tanto a de teoacutelogo como ade matemaacutetico e astroacutenomo
Profesor en Graz O Mysterium Cosmographicum
Tres anos maacuteis tarde foi seleccionado pola Universidadepara ocupar a praza de profesor de Matemaacuteticas no Se-minario Protestante de Graz Johannes Kepler aceptou oofrecemento con certos reparos dado que naquela cida-de se estaba a vivir un intenso conflito entre a maioriacuteacatoacutelica e a minoriacutea luterana na que el se habiacutea de in-tegrar Por esta eacutepoca principiou unha praacutectica que lleproporcionariacutea interesantes beneficios ao longo dos anose que outros astroacutenomos adoitaban cultivar a publicacioacutende Ephemerides anuais Eran estes uns libros que reco-lliacutean predicioacutens astroloacutexicas de diversa caste ciclos lunares(incluiacutendo eclipses) clima posibilidade de boas ou malascolleitas desastres naturais guerras etc Kepler non criacutea
10
demasiado na suacutea validez pero sempre vendeu ben os quepreparou
Xa en Graz Kepler comezou a traballar sobre as im-plicacioacutens que a teoriacutea de Copeacuternico tintildea para as oacuterbitasdos planetas en relacioacuten coas suacuteas proporcioacutens relativase a posible variacioacuten da velocidade dos planetas no seumovemento arredor do Sol Pouco tempo despois en 1597a suacutea vida persoal experimentou un cambio notable o ca-samento con Barbara Muumlller unha muller xa duacuteas vecesviuacuteva e cunha filla de sete anos
O mesmo ano publicou a primeira das suacuteas obras im-portantes sobre Astronomiacutea o Prodromus DissertationumCosmographicarum maacuteis contildeecido como Mysterium Cos-mographicum (Misterio Cosmograacutefico) Nel Kepler defen-diacutea que as relacioacutens entre as distancias dos seis planetascontildeecidos podiacutean explicarse en termos dos cinco soacutelidosplatoacutenicos (tetraedro cubo octaedro dodecaedro e icosae-dro considerados perfectos e polo tanto saiacutedos da mentedivina) pechados dentro dunha esfera que representaba aoacuterbita de Saturno Aquiacute tivo Kepler o seu primeiro tro-pezo serio coas autoridades relixiosas pois viuse obrigadoa retirar o primeiro capiacutetulo no que rexeitaba as criacuteticasque se lle faciacutean a Copeacuternico por entrar en contradicioacutencon algunhas pasaxes da Biblia Buscando apoio moral eintelectual envioulle o libro a Galileo Galilei mais este res-pondeulle nunha carta que concordaba pero non se atreviacuteaa soster esas ideas en puacuteblico Non son estes anos doadospara o astroacutenomo alemaacuten ademais do problema co Mys-terium en 1598 aos dous meses de nacer morreriacutea o seuprimeiro fillo Heinrich
11
Encontro con Tycho BraheNomeamento como Matemaacutetico Imperial
Ese ano 1598 intentando obter apoios para os seus puntosde vista Kepler escribe cartas a outros estudosos entreeles Nicolaus Reimers (alcumado Ursus laquoO Osoraquo) da-quela Matemaacutetico Imperial na corte de Rodolfo II e odinamarqueacutes Tycho Brahe Estes dous persoeiros estabaninmersos nunha disputa arredor da paternidade dun novosistema cosmoloacutexico que tentaba combinar a Ptolomeo ea Copeacuternico
Reimers fixo puacuteblica a carta de Kepler na que este oloaba e iso fixo xurdir certa antipatiacutea en Brahe Con to-do este convidou por escrito a Kepler a contrastar as suacuteashipoacuteteses cos datos que el obtivera das suacuteas cotiaacutes obser-vacioacutens astronoacutemicas Eran os inicios dunha relacioacuten queseriacutea decisiva na traxectoria de Kepler No balance nega-tivo deste ano unha fonda coita ameazaba a suacutea tranqui-lidade o Arquiduque Fernando II de Austria desencadeouunha campantildea represiva contra os protestantes nos seusterritorios entre os que se contaba Graz a cidade na queKepler viviacutea e traballaba como profesor
O final do seacuteculo XVI trouxo importantes acontece-mentos para a vida de Kepler Por unha banda naceu asuacutea segunda filla Susanna que morreriacutea con soacute trinta ecinco diacuteas de idade pola outra Tycho Brahe foi nomeadopor Rodolfo II Matemaacutetico Imperial en substitucioacuten deNicolaus Reimers Brahe tivera que deixar Dinamarca porproblemas co seu rei Cristiaacuten IV e ao asumir o seu novocargo trasladouse a Praga En vendo unha ocasioacuten uacutenicapara contildeecer persoalmente un astroacutenomo que admiraba epoder aprender del Kepler partiu para a capital imperialO encontro tivo lugar o 4 de febreiro de 1600 pero nonhoubo boa conexioacuten entre eles Como dixemos a carta de
12
Kepler a Reimers espertara en Brahe certa desconfianzaAsiacute o ilustre dinamarqueacutes refusou compartir con Kepleros datos das suacuteas observacioacutens e tampouco non lle deu es-peranzas de poder traballar con el na corte a cambio dunsalario
Comprensiblemente desanimado Kepler retornou aGraz onde o Arquiduque Fernando II acababa de pro-mulgar unha lei pola que se obrigaba a toda a poboacioacutenprotestante a converterse ao catolicismo de xeito puacuteblicoe individual Kepler rexeitou acatar a lei e xa en 1601viaxou de volta a Praga onde buscou de novo a axudade Brahe Este cedeu e presentou a Kepler perante oEmperador Rodolfo II ao que lle solicitou para el unposto ao seu caroacuten en calidade de axudante
A vida de Kepler cambiou neste caso para mellor noeido profesional Comezou a traballar con Brahe satisfac-toriamente e cando o dinamarqueacutes morreu en outubro da-quel ano 1601 foi nomeado Matemaacutetico Imperial na suacuteasubstitucioacuten e con permiso para manterse na fe lutera-na O Emperador tintildea grande interese nunha pronta pu-blicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (Taacuteboas Rudolfinas)o principal labor que Brahe estaba a desenvolver no seucargo xa que un Matemaacutetico Imperial tintildea como tarefaprimaria darlle consello astroloacutexico ao Emperador Paracompletar as Tabulae Kepler precisaba das anotacioacutens deBrahe polas que o Emperador accedeu a pagarlles aos her-deiros do daneacutes Mais o libramento dos cartos nunca tivolugar o que fixo caer sobre Kepler aiacutenda sen ser respon-sable o anoxo da familia de Brahe xa que no seu traballoposterior se beneficiou dos datos recollidos polo seu mes-tre Por certo Kepler nunca percibiu con regularidade osalario aparellado ao cargo de Matemaacutetico Imperial cousaque o puxo en maacuteis dun atranco econoacutemico
13
Publicacioacuten de novas obras e cambios poliacuteticos
O froito das suacuteas investigacioacutens nos primeiros anos do seacute-culo XVII foron varias obras En primeiro lugar en 1604a Astronomiae Pars Optica (Parte oacuteptica da Astronomiacutea)na que trataba sobre varios asuntos como se forman asimaxes na nosa retina ou a relacioacuten existente entre otamantildeo dunha esfera celeste e a luz que esta produceDous anos despois publica De Stella Nova (Sobre a novaestrela) na que analiza a aparicioacuten da Supernova do ano1604 daacutendolles maacuteis relevancia aacutes suacuteas propiedades as-tronoacutemicas ca aacutes astroloacutexicas ao reveacutes que a maioriacutea dosseus coetaacuteneos En 1609 sae aacute luz Astronomia Nova (NovaAstronomiacutea) hoxe considerada a suacutea obra mestra e na
14
que aparecen duacuteas das que hoxe contildeecemos como Leis deKepler a Primeira di que todos os planetas se desprazanarredor do Sol en oacuterbitas eliacutepticas co propio Sol nun dosseus focos a Segunda establece que o radiovector que uneun planeta co Sol percorre aacutereas iguais en tempos iguaisAdemais semella que a esta eacutepoca pertence a escritura deO sontildeo
Un ano maacuteis tarde en 1610 o Conselleiro ImperialJohannes Matthias Wacker von Wackenfels comuniacutecalle aKepler a nova de que Galileo descubrira mediante un te-lescopio catro novos planetas (os que hoxe chamamos laquosa-teacutelites galileanosraquo de Xuacutepiter) Kepler encarga decontadounha copia do Sidereus Nuncius (O mensaxeiro sideral) aobra na que Galileo expontildeiacutea este achado xunto con outrosComproba que as observacioacutens de Galileo non contradiacuten assuacuteas hipoacuteteses e escribe a Dissertatio cum Nuncio Sidereo(Conversa co mensaxeiro sideral) Acto seguido envioullaao astroacutenomo italiano para que a lese Se o fixo Galileonunca lle deu unha resposta puacuteblica a Kepler
Durante o ano 1611 levado dunha grande admiracioacutenpolo que Galileo acadara mediante o emprego do telesco-pio investiga sobre o xeito de combinar lentes para au-mentar a capacidade de visioacuten a distancia O resultadofoi o seu libro Dioptrice A estas alturas Kepler eacute xa bencontildeecido entre os astroacutenomos europeos Con todo candosolicita unha praza de profesor en Tuumlbingen non lla con-ceden de seguro por soster teses astronoacutemicas contrariasaacutes asumidas polas autoridades luteranas
Por estes anos estaba a piques de rematar a crise his-toacuterica que trouxo a substitucioacuten de Rodolfo II polo seuirmaacuten Matiacuteas no trono do Sacro Imperio Romano Xer-maacutenico Kepler mantiveacuterase leal a Rodolfo ateacute a fin ecando este foi forzado a abdicar no seu irmaacuten marchoua Linz (Austria) onde solicitou unha praza de profesor
15
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
A VIDA E A OBRA DE JOHANNES KEPLER
A vida do astroacutenomo xermano constituacutee un exemplo deconstancia na busca da verdade pois estaba convencidode que a maacuteis poderosa arma da que dispoacuten o ser humanoeacute a mente racional A pesar das acedumes que a vida lletrouxo Kepler perseverou con paixoacuten nos seus ideais epolo menos na posteridade triunfou
7
Nacenza e primeiros anos
Johannes Kepler naceu o 27 de decembro de 1571 en Weilder Stadt (hoxe no land de Baden-Wuumlrttemberg no su-roeste de Alemantildea) A vila era unha das chamadas laquoci-dades libresraquo do Sacro Imperio Romano Xermaacutenico Eseestatuto derivaba da Paz de Augsburgo de 1555 que ti-ntildea por obxecto pontildeerlles fin aacutes disputas relixiosas dentrodos territorios alemaacutens segundo o principio contildeecido comocuius regio eius religio a relixioacuten oficial de cada territorioseriacutea a que profesase o seu gobernante a escoller entre aprotestante luterana e a catoacutelica mais as cidades libresquedaban exentas desta obriga Asiacute en Weil der Stadt ha-biacutea tolerancia relixiosa a maioriacutea da poboacioacuten era catoacute-lica pero aos luteranos (confesioacuten que profesaba a familiade Kepler) permitiacuteaselles practicar os seus ritos e vivir deacordo con eles
Johannes foi o primeiro de sete irmaacutens ndashdos que soacute ca-tro chegaron aacute idade adultandash fillo de Sebald e KatharinaA suacutea era unha familia con raiacuteces nobres o seu avoacute mesmochegara a alcalde da vila mais na eacutepoca do nacemento deJohannes a fortuna e o nivel social dos Kepler mingua-ra As relacioacutens entre Sebald e Katharina non eran boasxa que o seu pai deixaba a casa familiar de maneira pe-rioacutedica para exercer como mercenario e cando Johannestintildea dezasete anos abandonou a familia definitivamenteNestas circunstancias o rapaz foi criado o maacuteis do tempopola nai unha muller de caraacutecter forte que era contildeecida nacomunidade polos seus contildeecementos do que hoxe chama-riamos medicina alternativa e fitoterapia Esta habelenciasuacutea traeriacutealle problemas como se veraacute maacuteis adiante
En 1577 a familia trasladouse a Leonberg a uns ca-torce quiloacutemetros ao nordeste de Weil der Stadt mais xano Ducado de Wuumlrttemberg de fe luterana Aliacute Johannes
8
asistiu aacute Escola Latina aiacutenda que entre os oito e os dezanos interrompeu os seus estudos para axudar a familianos labores agriacutecolas Houbo dous fenoacutemenos astronoacutemi-cos que o engaiolaron xa cando piacutecaro presenciou o pasodo Gran Cometa de 1577 e en 1580 unha eclipse lunarOutro factor que o marcou neste caso para mal foi a va-riacuteola que lle afectou a visioacuten e mais a destreza manual
Catro anos despois de retomar a escola en 1584 acce-deu ao Seminario Menor de Adelberg no mesmo DucadoDous anos maacuteis tarde accederiacutea ao Seminario Maior doMosteiro de Maulbronn onde desenvolveu entre outrosintereses unha forte afeccioacuten pola literatura Dentro dosestudos de Teoloxiacutea e nos debates que se celebraban noSeminario adoitaba tomar posturas conciliadoras entreas diferentes confesioacutens cristiaacutes (catolicismo luteranismocalvinismo)
Inclinacioacuten cara aacute Astronomiacutea
En 1588 logo de obter o grao de bacharel ingresou noSeminario da Universidade de Tuumlbingen unha das maacuteisprestixiosas do Imperio en especial en Teoloxiacutea Aliacute des-tacou polas suacuteas capacidades en Astronomiacutea e Matemaacuteti-cas valoradas polo seu mestre Michael Maestlin e tameacutenpolo duque Ludwig de Wuumlrttemberg que o sumou ao seuservizo persoal
En cuestioacutens de Astronomiacutea Kepler aceptaba o modelohelioceacutentrico de Copeacuternico que na eacutepoca aiacutenda non des-prazara a tradicional explicacioacuten xeoceacutentrica de PtolomeoSegundo Copeacuternico os planetas viraban todos eles arre-dor do Sol e as estrelas estaban fixas na esfera celesteAs autoridades relixiosas tanto catoacutelicas coma luteranas(Lutero e o seu asesor cientiacutefico Philipp Melanchthon ata-caran en 1543 as teses copernicanas) preferiacutean o sistema
9
ptolomeico porque situaba a Terra ndashe polo tanto o ser hu-mano obra suprema de Deusndash no centro da Creacioacuten Estaidea complementaacutebase con outra adaptada de Aristoacutetelesa de que o eacuteter a substancia da que se compoacuten o ceoera inmutable tal e como fora tameacuten creado por DeusA teoriacutea de Copeacuternico combinada con algunhas observa-cioacutens de astroacutenomos como Tycho Brahe (que percibiu va-riacioacutens na boacuteveda celeste) estaba por estes anos a gantildearadeptos conque a autoridade do sistema tradicional co-mezaba a erosionarse Mais a resistencia habiacutea ser forte
En 1591 Kepler rematou os seus estudos pero os diri-xentes da Universidade pediacuteronlle que quedase para avan-zar nos seus contildeecementos de Teoloxiacutea Kepler aceptoupois a intencioacuten que o guiaba ndashe que o impulsou toda asuacutea vidandash era desentrantildear o funcionamento do Universocomo obra de Deus a traveacutes das suacuteas bases matemaacuteticasPolo tanto a suacutea vocacioacuten era tanto a de teoacutelogo como ade matemaacutetico e astroacutenomo
Profesor en Graz O Mysterium Cosmographicum
Tres anos maacuteis tarde foi seleccionado pola Universidadepara ocupar a praza de profesor de Matemaacuteticas no Se-minario Protestante de Graz Johannes Kepler aceptou oofrecemento con certos reparos dado que naquela cida-de se estaba a vivir un intenso conflito entre a maioriacuteacatoacutelica e a minoriacutea luterana na que el se habiacutea de in-tegrar Por esta eacutepoca principiou unha praacutectica que lleproporcionariacutea interesantes beneficios ao longo dos anose que outros astroacutenomos adoitaban cultivar a publicacioacutende Ephemerides anuais Eran estes uns libros que reco-lliacutean predicioacutens astroloacutexicas de diversa caste ciclos lunares(incluiacutendo eclipses) clima posibilidade de boas ou malascolleitas desastres naturais guerras etc Kepler non criacutea
10
demasiado na suacutea validez pero sempre vendeu ben os quepreparou
Xa en Graz Kepler comezou a traballar sobre as im-plicacioacutens que a teoriacutea de Copeacuternico tintildea para as oacuterbitasdos planetas en relacioacuten coas suacuteas proporcioacutens relativase a posible variacioacuten da velocidade dos planetas no seumovemento arredor do Sol Pouco tempo despois en 1597a suacutea vida persoal experimentou un cambio notable o ca-samento con Barbara Muumlller unha muller xa duacuteas vecesviuacuteva e cunha filla de sete anos
O mesmo ano publicou a primeira das suacuteas obras im-portantes sobre Astronomiacutea o Prodromus DissertationumCosmographicarum maacuteis contildeecido como Mysterium Cos-mographicum (Misterio Cosmograacutefico) Nel Kepler defen-diacutea que as relacioacutens entre as distancias dos seis planetascontildeecidos podiacutean explicarse en termos dos cinco soacutelidosplatoacutenicos (tetraedro cubo octaedro dodecaedro e icosae-dro considerados perfectos e polo tanto saiacutedos da mentedivina) pechados dentro dunha esfera que representaba aoacuterbita de Saturno Aquiacute tivo Kepler o seu primeiro tro-pezo serio coas autoridades relixiosas pois viuse obrigadoa retirar o primeiro capiacutetulo no que rexeitaba as criacuteticasque se lle faciacutean a Copeacuternico por entrar en contradicioacutencon algunhas pasaxes da Biblia Buscando apoio moral eintelectual envioulle o libro a Galileo Galilei mais este res-pondeulle nunha carta que concordaba pero non se atreviacuteaa soster esas ideas en puacuteblico Non son estes anos doadospara o astroacutenomo alemaacuten ademais do problema co Mys-terium en 1598 aos dous meses de nacer morreriacutea o seuprimeiro fillo Heinrich
11
Encontro con Tycho BraheNomeamento como Matemaacutetico Imperial
Ese ano 1598 intentando obter apoios para os seus puntosde vista Kepler escribe cartas a outros estudosos entreeles Nicolaus Reimers (alcumado Ursus laquoO Osoraquo) da-quela Matemaacutetico Imperial na corte de Rodolfo II e odinamarqueacutes Tycho Brahe Estes dous persoeiros estabaninmersos nunha disputa arredor da paternidade dun novosistema cosmoloacutexico que tentaba combinar a Ptolomeo ea Copeacuternico
Reimers fixo puacuteblica a carta de Kepler na que este oloaba e iso fixo xurdir certa antipatiacutea en Brahe Con to-do este convidou por escrito a Kepler a contrastar as suacuteashipoacuteteses cos datos que el obtivera das suacuteas cotiaacutes obser-vacioacutens astronoacutemicas Eran os inicios dunha relacioacuten queseriacutea decisiva na traxectoria de Kepler No balance nega-tivo deste ano unha fonda coita ameazaba a suacutea tranqui-lidade o Arquiduque Fernando II de Austria desencadeouunha campantildea represiva contra os protestantes nos seusterritorios entre os que se contaba Graz a cidade na queKepler viviacutea e traballaba como profesor
O final do seacuteculo XVI trouxo importantes acontece-mentos para a vida de Kepler Por unha banda naceu asuacutea segunda filla Susanna que morreriacutea con soacute trinta ecinco diacuteas de idade pola outra Tycho Brahe foi nomeadopor Rodolfo II Matemaacutetico Imperial en substitucioacuten deNicolaus Reimers Brahe tivera que deixar Dinamarca porproblemas co seu rei Cristiaacuten IV e ao asumir o seu novocargo trasladouse a Praga En vendo unha ocasioacuten uacutenicapara contildeecer persoalmente un astroacutenomo que admiraba epoder aprender del Kepler partiu para a capital imperialO encontro tivo lugar o 4 de febreiro de 1600 pero nonhoubo boa conexioacuten entre eles Como dixemos a carta de
12
Kepler a Reimers espertara en Brahe certa desconfianzaAsiacute o ilustre dinamarqueacutes refusou compartir con Kepleros datos das suacuteas observacioacutens e tampouco non lle deu es-peranzas de poder traballar con el na corte a cambio dunsalario
Comprensiblemente desanimado Kepler retornou aGraz onde o Arquiduque Fernando II acababa de pro-mulgar unha lei pola que se obrigaba a toda a poboacioacutenprotestante a converterse ao catolicismo de xeito puacuteblicoe individual Kepler rexeitou acatar a lei e xa en 1601viaxou de volta a Praga onde buscou de novo a axudade Brahe Este cedeu e presentou a Kepler perante oEmperador Rodolfo II ao que lle solicitou para el unposto ao seu caroacuten en calidade de axudante
A vida de Kepler cambiou neste caso para mellor noeido profesional Comezou a traballar con Brahe satisfac-toriamente e cando o dinamarqueacutes morreu en outubro da-quel ano 1601 foi nomeado Matemaacutetico Imperial na suacuteasubstitucioacuten e con permiso para manterse na fe lutera-na O Emperador tintildea grande interese nunha pronta pu-blicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (Taacuteboas Rudolfinas)o principal labor que Brahe estaba a desenvolver no seucargo xa que un Matemaacutetico Imperial tintildea como tarefaprimaria darlle consello astroloacutexico ao Emperador Paracompletar as Tabulae Kepler precisaba das anotacioacutens deBrahe polas que o Emperador accedeu a pagarlles aos her-deiros do daneacutes Mais o libramento dos cartos nunca tivolugar o que fixo caer sobre Kepler aiacutenda sen ser respon-sable o anoxo da familia de Brahe xa que no seu traballoposterior se beneficiou dos datos recollidos polo seu mes-tre Por certo Kepler nunca percibiu con regularidade osalario aparellado ao cargo de Matemaacutetico Imperial cousaque o puxo en maacuteis dun atranco econoacutemico
13
Publicacioacuten de novas obras e cambios poliacuteticos
O froito das suacuteas investigacioacutens nos primeiros anos do seacute-culo XVII foron varias obras En primeiro lugar en 1604a Astronomiae Pars Optica (Parte oacuteptica da Astronomiacutea)na que trataba sobre varios asuntos como se forman asimaxes na nosa retina ou a relacioacuten existente entre otamantildeo dunha esfera celeste e a luz que esta produceDous anos despois publica De Stella Nova (Sobre a novaestrela) na que analiza a aparicioacuten da Supernova do ano1604 daacutendolles maacuteis relevancia aacutes suacuteas propiedades as-tronoacutemicas ca aacutes astroloacutexicas ao reveacutes que a maioriacutea dosseus coetaacuteneos En 1609 sae aacute luz Astronomia Nova (NovaAstronomiacutea) hoxe considerada a suacutea obra mestra e na
14
que aparecen duacuteas das que hoxe contildeecemos como Leis deKepler a Primeira di que todos os planetas se desprazanarredor do Sol en oacuterbitas eliacutepticas co propio Sol nun dosseus focos a Segunda establece que o radiovector que uneun planeta co Sol percorre aacutereas iguais en tempos iguaisAdemais semella que a esta eacutepoca pertence a escritura deO sontildeo
Un ano maacuteis tarde en 1610 o Conselleiro ImperialJohannes Matthias Wacker von Wackenfels comuniacutecalle aKepler a nova de que Galileo descubrira mediante un te-lescopio catro novos planetas (os que hoxe chamamos laquosa-teacutelites galileanosraquo de Xuacutepiter) Kepler encarga decontadounha copia do Sidereus Nuncius (O mensaxeiro sideral) aobra na que Galileo expontildeiacutea este achado xunto con outrosComproba que as observacioacutens de Galileo non contradiacuten assuacuteas hipoacuteteses e escribe a Dissertatio cum Nuncio Sidereo(Conversa co mensaxeiro sideral) Acto seguido envioullaao astroacutenomo italiano para que a lese Se o fixo Galileonunca lle deu unha resposta puacuteblica a Kepler
Durante o ano 1611 levado dunha grande admiracioacutenpolo que Galileo acadara mediante o emprego do telesco-pio investiga sobre o xeito de combinar lentes para au-mentar a capacidade de visioacuten a distancia O resultadofoi o seu libro Dioptrice A estas alturas Kepler eacute xa bencontildeecido entre os astroacutenomos europeos Con todo candosolicita unha praza de profesor en Tuumlbingen non lla con-ceden de seguro por soster teses astronoacutemicas contrariasaacutes asumidas polas autoridades luteranas
Por estes anos estaba a piques de rematar a crise his-toacuterica que trouxo a substitucioacuten de Rodolfo II polo seuirmaacuten Matiacuteas no trono do Sacro Imperio Romano Xer-maacutenico Kepler mantiveacuterase leal a Rodolfo ateacute a fin ecando este foi forzado a abdicar no seu irmaacuten marchoua Linz (Austria) onde solicitou unha praza de profesor
15
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
Nacenza e primeiros anos
Johannes Kepler naceu o 27 de decembro de 1571 en Weilder Stadt (hoxe no land de Baden-Wuumlrttemberg no su-roeste de Alemantildea) A vila era unha das chamadas laquoci-dades libresraquo do Sacro Imperio Romano Xermaacutenico Eseestatuto derivaba da Paz de Augsburgo de 1555 que ti-ntildea por obxecto pontildeerlles fin aacutes disputas relixiosas dentrodos territorios alemaacutens segundo o principio contildeecido comocuius regio eius religio a relixioacuten oficial de cada territorioseriacutea a que profesase o seu gobernante a escoller entre aprotestante luterana e a catoacutelica mais as cidades libresquedaban exentas desta obriga Asiacute en Weil der Stadt ha-biacutea tolerancia relixiosa a maioriacutea da poboacioacuten era catoacute-lica pero aos luteranos (confesioacuten que profesaba a familiade Kepler) permitiacuteaselles practicar os seus ritos e vivir deacordo con eles
Johannes foi o primeiro de sete irmaacutens ndashdos que soacute ca-tro chegaron aacute idade adultandash fillo de Sebald e KatharinaA suacutea era unha familia con raiacuteces nobres o seu avoacute mesmochegara a alcalde da vila mais na eacutepoca do nacemento deJohannes a fortuna e o nivel social dos Kepler mingua-ra As relacioacutens entre Sebald e Katharina non eran boasxa que o seu pai deixaba a casa familiar de maneira pe-rioacutedica para exercer como mercenario e cando Johannestintildea dezasete anos abandonou a familia definitivamenteNestas circunstancias o rapaz foi criado o maacuteis do tempopola nai unha muller de caraacutecter forte que era contildeecida nacomunidade polos seus contildeecementos do que hoxe chama-riamos medicina alternativa e fitoterapia Esta habelenciasuacutea traeriacutealle problemas como se veraacute maacuteis adiante
En 1577 a familia trasladouse a Leonberg a uns ca-torce quiloacutemetros ao nordeste de Weil der Stadt mais xano Ducado de Wuumlrttemberg de fe luterana Aliacute Johannes
8
asistiu aacute Escola Latina aiacutenda que entre os oito e os dezanos interrompeu os seus estudos para axudar a familianos labores agriacutecolas Houbo dous fenoacutemenos astronoacutemi-cos que o engaiolaron xa cando piacutecaro presenciou o pasodo Gran Cometa de 1577 e en 1580 unha eclipse lunarOutro factor que o marcou neste caso para mal foi a va-riacuteola que lle afectou a visioacuten e mais a destreza manual
Catro anos despois de retomar a escola en 1584 acce-deu ao Seminario Menor de Adelberg no mesmo DucadoDous anos maacuteis tarde accederiacutea ao Seminario Maior doMosteiro de Maulbronn onde desenvolveu entre outrosintereses unha forte afeccioacuten pola literatura Dentro dosestudos de Teoloxiacutea e nos debates que se celebraban noSeminario adoitaba tomar posturas conciliadoras entreas diferentes confesioacutens cristiaacutes (catolicismo luteranismocalvinismo)
Inclinacioacuten cara aacute Astronomiacutea
En 1588 logo de obter o grao de bacharel ingresou noSeminario da Universidade de Tuumlbingen unha das maacuteisprestixiosas do Imperio en especial en Teoloxiacutea Aliacute des-tacou polas suacuteas capacidades en Astronomiacutea e Matemaacuteti-cas valoradas polo seu mestre Michael Maestlin e tameacutenpolo duque Ludwig de Wuumlrttemberg que o sumou ao seuservizo persoal
En cuestioacutens de Astronomiacutea Kepler aceptaba o modelohelioceacutentrico de Copeacuternico que na eacutepoca aiacutenda non des-prazara a tradicional explicacioacuten xeoceacutentrica de PtolomeoSegundo Copeacuternico os planetas viraban todos eles arre-dor do Sol e as estrelas estaban fixas na esfera celesteAs autoridades relixiosas tanto catoacutelicas coma luteranas(Lutero e o seu asesor cientiacutefico Philipp Melanchthon ata-caran en 1543 as teses copernicanas) preferiacutean o sistema
9
ptolomeico porque situaba a Terra ndashe polo tanto o ser hu-mano obra suprema de Deusndash no centro da Creacioacuten Estaidea complementaacutebase con outra adaptada de Aristoacutetelesa de que o eacuteter a substancia da que se compoacuten o ceoera inmutable tal e como fora tameacuten creado por DeusA teoriacutea de Copeacuternico combinada con algunhas observa-cioacutens de astroacutenomos como Tycho Brahe (que percibiu va-riacioacutens na boacuteveda celeste) estaba por estes anos a gantildearadeptos conque a autoridade do sistema tradicional co-mezaba a erosionarse Mais a resistencia habiacutea ser forte
En 1591 Kepler rematou os seus estudos pero os diri-xentes da Universidade pediacuteronlle que quedase para avan-zar nos seus contildeecementos de Teoloxiacutea Kepler aceptoupois a intencioacuten que o guiaba ndashe que o impulsou toda asuacutea vidandash era desentrantildear o funcionamento do Universocomo obra de Deus a traveacutes das suacuteas bases matemaacuteticasPolo tanto a suacutea vocacioacuten era tanto a de teoacutelogo como ade matemaacutetico e astroacutenomo
Profesor en Graz O Mysterium Cosmographicum
Tres anos maacuteis tarde foi seleccionado pola Universidadepara ocupar a praza de profesor de Matemaacuteticas no Se-minario Protestante de Graz Johannes Kepler aceptou oofrecemento con certos reparos dado que naquela cida-de se estaba a vivir un intenso conflito entre a maioriacuteacatoacutelica e a minoriacutea luterana na que el se habiacutea de in-tegrar Por esta eacutepoca principiou unha praacutectica que lleproporcionariacutea interesantes beneficios ao longo dos anose que outros astroacutenomos adoitaban cultivar a publicacioacutende Ephemerides anuais Eran estes uns libros que reco-lliacutean predicioacutens astroloacutexicas de diversa caste ciclos lunares(incluiacutendo eclipses) clima posibilidade de boas ou malascolleitas desastres naturais guerras etc Kepler non criacutea
10
demasiado na suacutea validez pero sempre vendeu ben os quepreparou
Xa en Graz Kepler comezou a traballar sobre as im-plicacioacutens que a teoriacutea de Copeacuternico tintildea para as oacuterbitasdos planetas en relacioacuten coas suacuteas proporcioacutens relativase a posible variacioacuten da velocidade dos planetas no seumovemento arredor do Sol Pouco tempo despois en 1597a suacutea vida persoal experimentou un cambio notable o ca-samento con Barbara Muumlller unha muller xa duacuteas vecesviuacuteva e cunha filla de sete anos
O mesmo ano publicou a primeira das suacuteas obras im-portantes sobre Astronomiacutea o Prodromus DissertationumCosmographicarum maacuteis contildeecido como Mysterium Cos-mographicum (Misterio Cosmograacutefico) Nel Kepler defen-diacutea que as relacioacutens entre as distancias dos seis planetascontildeecidos podiacutean explicarse en termos dos cinco soacutelidosplatoacutenicos (tetraedro cubo octaedro dodecaedro e icosae-dro considerados perfectos e polo tanto saiacutedos da mentedivina) pechados dentro dunha esfera que representaba aoacuterbita de Saturno Aquiacute tivo Kepler o seu primeiro tro-pezo serio coas autoridades relixiosas pois viuse obrigadoa retirar o primeiro capiacutetulo no que rexeitaba as criacuteticasque se lle faciacutean a Copeacuternico por entrar en contradicioacutencon algunhas pasaxes da Biblia Buscando apoio moral eintelectual envioulle o libro a Galileo Galilei mais este res-pondeulle nunha carta que concordaba pero non se atreviacuteaa soster esas ideas en puacuteblico Non son estes anos doadospara o astroacutenomo alemaacuten ademais do problema co Mys-terium en 1598 aos dous meses de nacer morreriacutea o seuprimeiro fillo Heinrich
11
Encontro con Tycho BraheNomeamento como Matemaacutetico Imperial
Ese ano 1598 intentando obter apoios para os seus puntosde vista Kepler escribe cartas a outros estudosos entreeles Nicolaus Reimers (alcumado Ursus laquoO Osoraquo) da-quela Matemaacutetico Imperial na corte de Rodolfo II e odinamarqueacutes Tycho Brahe Estes dous persoeiros estabaninmersos nunha disputa arredor da paternidade dun novosistema cosmoloacutexico que tentaba combinar a Ptolomeo ea Copeacuternico
Reimers fixo puacuteblica a carta de Kepler na que este oloaba e iso fixo xurdir certa antipatiacutea en Brahe Con to-do este convidou por escrito a Kepler a contrastar as suacuteashipoacuteteses cos datos que el obtivera das suacuteas cotiaacutes obser-vacioacutens astronoacutemicas Eran os inicios dunha relacioacuten queseriacutea decisiva na traxectoria de Kepler No balance nega-tivo deste ano unha fonda coita ameazaba a suacutea tranqui-lidade o Arquiduque Fernando II de Austria desencadeouunha campantildea represiva contra os protestantes nos seusterritorios entre os que se contaba Graz a cidade na queKepler viviacutea e traballaba como profesor
O final do seacuteculo XVI trouxo importantes acontece-mentos para a vida de Kepler Por unha banda naceu asuacutea segunda filla Susanna que morreriacutea con soacute trinta ecinco diacuteas de idade pola outra Tycho Brahe foi nomeadopor Rodolfo II Matemaacutetico Imperial en substitucioacuten deNicolaus Reimers Brahe tivera que deixar Dinamarca porproblemas co seu rei Cristiaacuten IV e ao asumir o seu novocargo trasladouse a Praga En vendo unha ocasioacuten uacutenicapara contildeecer persoalmente un astroacutenomo que admiraba epoder aprender del Kepler partiu para a capital imperialO encontro tivo lugar o 4 de febreiro de 1600 pero nonhoubo boa conexioacuten entre eles Como dixemos a carta de
12
Kepler a Reimers espertara en Brahe certa desconfianzaAsiacute o ilustre dinamarqueacutes refusou compartir con Kepleros datos das suacuteas observacioacutens e tampouco non lle deu es-peranzas de poder traballar con el na corte a cambio dunsalario
Comprensiblemente desanimado Kepler retornou aGraz onde o Arquiduque Fernando II acababa de pro-mulgar unha lei pola que se obrigaba a toda a poboacioacutenprotestante a converterse ao catolicismo de xeito puacuteblicoe individual Kepler rexeitou acatar a lei e xa en 1601viaxou de volta a Praga onde buscou de novo a axudade Brahe Este cedeu e presentou a Kepler perante oEmperador Rodolfo II ao que lle solicitou para el unposto ao seu caroacuten en calidade de axudante
A vida de Kepler cambiou neste caso para mellor noeido profesional Comezou a traballar con Brahe satisfac-toriamente e cando o dinamarqueacutes morreu en outubro da-quel ano 1601 foi nomeado Matemaacutetico Imperial na suacuteasubstitucioacuten e con permiso para manterse na fe lutera-na O Emperador tintildea grande interese nunha pronta pu-blicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (Taacuteboas Rudolfinas)o principal labor que Brahe estaba a desenvolver no seucargo xa que un Matemaacutetico Imperial tintildea como tarefaprimaria darlle consello astroloacutexico ao Emperador Paracompletar as Tabulae Kepler precisaba das anotacioacutens deBrahe polas que o Emperador accedeu a pagarlles aos her-deiros do daneacutes Mais o libramento dos cartos nunca tivolugar o que fixo caer sobre Kepler aiacutenda sen ser respon-sable o anoxo da familia de Brahe xa que no seu traballoposterior se beneficiou dos datos recollidos polo seu mes-tre Por certo Kepler nunca percibiu con regularidade osalario aparellado ao cargo de Matemaacutetico Imperial cousaque o puxo en maacuteis dun atranco econoacutemico
13
Publicacioacuten de novas obras e cambios poliacuteticos
O froito das suacuteas investigacioacutens nos primeiros anos do seacute-culo XVII foron varias obras En primeiro lugar en 1604a Astronomiae Pars Optica (Parte oacuteptica da Astronomiacutea)na que trataba sobre varios asuntos como se forman asimaxes na nosa retina ou a relacioacuten existente entre otamantildeo dunha esfera celeste e a luz que esta produceDous anos despois publica De Stella Nova (Sobre a novaestrela) na que analiza a aparicioacuten da Supernova do ano1604 daacutendolles maacuteis relevancia aacutes suacuteas propiedades as-tronoacutemicas ca aacutes astroloacutexicas ao reveacutes que a maioriacutea dosseus coetaacuteneos En 1609 sae aacute luz Astronomia Nova (NovaAstronomiacutea) hoxe considerada a suacutea obra mestra e na
14
que aparecen duacuteas das que hoxe contildeecemos como Leis deKepler a Primeira di que todos os planetas se desprazanarredor do Sol en oacuterbitas eliacutepticas co propio Sol nun dosseus focos a Segunda establece que o radiovector que uneun planeta co Sol percorre aacutereas iguais en tempos iguaisAdemais semella que a esta eacutepoca pertence a escritura deO sontildeo
Un ano maacuteis tarde en 1610 o Conselleiro ImperialJohannes Matthias Wacker von Wackenfels comuniacutecalle aKepler a nova de que Galileo descubrira mediante un te-lescopio catro novos planetas (os que hoxe chamamos laquosa-teacutelites galileanosraquo de Xuacutepiter) Kepler encarga decontadounha copia do Sidereus Nuncius (O mensaxeiro sideral) aobra na que Galileo expontildeiacutea este achado xunto con outrosComproba que as observacioacutens de Galileo non contradiacuten assuacuteas hipoacuteteses e escribe a Dissertatio cum Nuncio Sidereo(Conversa co mensaxeiro sideral) Acto seguido envioullaao astroacutenomo italiano para que a lese Se o fixo Galileonunca lle deu unha resposta puacuteblica a Kepler
Durante o ano 1611 levado dunha grande admiracioacutenpolo que Galileo acadara mediante o emprego do telesco-pio investiga sobre o xeito de combinar lentes para au-mentar a capacidade de visioacuten a distancia O resultadofoi o seu libro Dioptrice A estas alturas Kepler eacute xa bencontildeecido entre os astroacutenomos europeos Con todo candosolicita unha praza de profesor en Tuumlbingen non lla con-ceden de seguro por soster teses astronoacutemicas contrariasaacutes asumidas polas autoridades luteranas
Por estes anos estaba a piques de rematar a crise his-toacuterica que trouxo a substitucioacuten de Rodolfo II polo seuirmaacuten Matiacuteas no trono do Sacro Imperio Romano Xer-maacutenico Kepler mantiveacuterase leal a Rodolfo ateacute a fin ecando este foi forzado a abdicar no seu irmaacuten marchoua Linz (Austria) onde solicitou unha praza de profesor
15
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
asistiu aacute Escola Latina aiacutenda que entre os oito e os dezanos interrompeu os seus estudos para axudar a familianos labores agriacutecolas Houbo dous fenoacutemenos astronoacutemi-cos que o engaiolaron xa cando piacutecaro presenciou o pasodo Gran Cometa de 1577 e en 1580 unha eclipse lunarOutro factor que o marcou neste caso para mal foi a va-riacuteola que lle afectou a visioacuten e mais a destreza manual
Catro anos despois de retomar a escola en 1584 acce-deu ao Seminario Menor de Adelberg no mesmo DucadoDous anos maacuteis tarde accederiacutea ao Seminario Maior doMosteiro de Maulbronn onde desenvolveu entre outrosintereses unha forte afeccioacuten pola literatura Dentro dosestudos de Teoloxiacutea e nos debates que se celebraban noSeminario adoitaba tomar posturas conciliadoras entreas diferentes confesioacutens cristiaacutes (catolicismo luteranismocalvinismo)
Inclinacioacuten cara aacute Astronomiacutea
En 1588 logo de obter o grao de bacharel ingresou noSeminario da Universidade de Tuumlbingen unha das maacuteisprestixiosas do Imperio en especial en Teoloxiacutea Aliacute des-tacou polas suacuteas capacidades en Astronomiacutea e Matemaacuteti-cas valoradas polo seu mestre Michael Maestlin e tameacutenpolo duque Ludwig de Wuumlrttemberg que o sumou ao seuservizo persoal
En cuestioacutens de Astronomiacutea Kepler aceptaba o modelohelioceacutentrico de Copeacuternico que na eacutepoca aiacutenda non des-prazara a tradicional explicacioacuten xeoceacutentrica de PtolomeoSegundo Copeacuternico os planetas viraban todos eles arre-dor do Sol e as estrelas estaban fixas na esfera celesteAs autoridades relixiosas tanto catoacutelicas coma luteranas(Lutero e o seu asesor cientiacutefico Philipp Melanchthon ata-caran en 1543 as teses copernicanas) preferiacutean o sistema
9
ptolomeico porque situaba a Terra ndashe polo tanto o ser hu-mano obra suprema de Deusndash no centro da Creacioacuten Estaidea complementaacutebase con outra adaptada de Aristoacutetelesa de que o eacuteter a substancia da que se compoacuten o ceoera inmutable tal e como fora tameacuten creado por DeusA teoriacutea de Copeacuternico combinada con algunhas observa-cioacutens de astroacutenomos como Tycho Brahe (que percibiu va-riacioacutens na boacuteveda celeste) estaba por estes anos a gantildearadeptos conque a autoridade do sistema tradicional co-mezaba a erosionarse Mais a resistencia habiacutea ser forte
En 1591 Kepler rematou os seus estudos pero os diri-xentes da Universidade pediacuteronlle que quedase para avan-zar nos seus contildeecementos de Teoloxiacutea Kepler aceptoupois a intencioacuten que o guiaba ndashe que o impulsou toda asuacutea vidandash era desentrantildear o funcionamento do Universocomo obra de Deus a traveacutes das suacuteas bases matemaacuteticasPolo tanto a suacutea vocacioacuten era tanto a de teoacutelogo como ade matemaacutetico e astroacutenomo
Profesor en Graz O Mysterium Cosmographicum
Tres anos maacuteis tarde foi seleccionado pola Universidadepara ocupar a praza de profesor de Matemaacuteticas no Se-minario Protestante de Graz Johannes Kepler aceptou oofrecemento con certos reparos dado que naquela cida-de se estaba a vivir un intenso conflito entre a maioriacuteacatoacutelica e a minoriacutea luterana na que el se habiacutea de in-tegrar Por esta eacutepoca principiou unha praacutectica que lleproporcionariacutea interesantes beneficios ao longo dos anose que outros astroacutenomos adoitaban cultivar a publicacioacutende Ephemerides anuais Eran estes uns libros que reco-lliacutean predicioacutens astroloacutexicas de diversa caste ciclos lunares(incluiacutendo eclipses) clima posibilidade de boas ou malascolleitas desastres naturais guerras etc Kepler non criacutea
10
demasiado na suacutea validez pero sempre vendeu ben os quepreparou
Xa en Graz Kepler comezou a traballar sobre as im-plicacioacutens que a teoriacutea de Copeacuternico tintildea para as oacuterbitasdos planetas en relacioacuten coas suacuteas proporcioacutens relativase a posible variacioacuten da velocidade dos planetas no seumovemento arredor do Sol Pouco tempo despois en 1597a suacutea vida persoal experimentou un cambio notable o ca-samento con Barbara Muumlller unha muller xa duacuteas vecesviuacuteva e cunha filla de sete anos
O mesmo ano publicou a primeira das suacuteas obras im-portantes sobre Astronomiacutea o Prodromus DissertationumCosmographicarum maacuteis contildeecido como Mysterium Cos-mographicum (Misterio Cosmograacutefico) Nel Kepler defen-diacutea que as relacioacutens entre as distancias dos seis planetascontildeecidos podiacutean explicarse en termos dos cinco soacutelidosplatoacutenicos (tetraedro cubo octaedro dodecaedro e icosae-dro considerados perfectos e polo tanto saiacutedos da mentedivina) pechados dentro dunha esfera que representaba aoacuterbita de Saturno Aquiacute tivo Kepler o seu primeiro tro-pezo serio coas autoridades relixiosas pois viuse obrigadoa retirar o primeiro capiacutetulo no que rexeitaba as criacuteticasque se lle faciacutean a Copeacuternico por entrar en contradicioacutencon algunhas pasaxes da Biblia Buscando apoio moral eintelectual envioulle o libro a Galileo Galilei mais este res-pondeulle nunha carta que concordaba pero non se atreviacuteaa soster esas ideas en puacuteblico Non son estes anos doadospara o astroacutenomo alemaacuten ademais do problema co Mys-terium en 1598 aos dous meses de nacer morreriacutea o seuprimeiro fillo Heinrich
11
Encontro con Tycho BraheNomeamento como Matemaacutetico Imperial
Ese ano 1598 intentando obter apoios para os seus puntosde vista Kepler escribe cartas a outros estudosos entreeles Nicolaus Reimers (alcumado Ursus laquoO Osoraquo) da-quela Matemaacutetico Imperial na corte de Rodolfo II e odinamarqueacutes Tycho Brahe Estes dous persoeiros estabaninmersos nunha disputa arredor da paternidade dun novosistema cosmoloacutexico que tentaba combinar a Ptolomeo ea Copeacuternico
Reimers fixo puacuteblica a carta de Kepler na que este oloaba e iso fixo xurdir certa antipatiacutea en Brahe Con to-do este convidou por escrito a Kepler a contrastar as suacuteashipoacuteteses cos datos que el obtivera das suacuteas cotiaacutes obser-vacioacutens astronoacutemicas Eran os inicios dunha relacioacuten queseriacutea decisiva na traxectoria de Kepler No balance nega-tivo deste ano unha fonda coita ameazaba a suacutea tranqui-lidade o Arquiduque Fernando II de Austria desencadeouunha campantildea represiva contra os protestantes nos seusterritorios entre os que se contaba Graz a cidade na queKepler viviacutea e traballaba como profesor
O final do seacuteculo XVI trouxo importantes acontece-mentos para a vida de Kepler Por unha banda naceu asuacutea segunda filla Susanna que morreriacutea con soacute trinta ecinco diacuteas de idade pola outra Tycho Brahe foi nomeadopor Rodolfo II Matemaacutetico Imperial en substitucioacuten deNicolaus Reimers Brahe tivera que deixar Dinamarca porproblemas co seu rei Cristiaacuten IV e ao asumir o seu novocargo trasladouse a Praga En vendo unha ocasioacuten uacutenicapara contildeecer persoalmente un astroacutenomo que admiraba epoder aprender del Kepler partiu para a capital imperialO encontro tivo lugar o 4 de febreiro de 1600 pero nonhoubo boa conexioacuten entre eles Como dixemos a carta de
12
Kepler a Reimers espertara en Brahe certa desconfianzaAsiacute o ilustre dinamarqueacutes refusou compartir con Kepleros datos das suacuteas observacioacutens e tampouco non lle deu es-peranzas de poder traballar con el na corte a cambio dunsalario
Comprensiblemente desanimado Kepler retornou aGraz onde o Arquiduque Fernando II acababa de pro-mulgar unha lei pola que se obrigaba a toda a poboacioacutenprotestante a converterse ao catolicismo de xeito puacuteblicoe individual Kepler rexeitou acatar a lei e xa en 1601viaxou de volta a Praga onde buscou de novo a axudade Brahe Este cedeu e presentou a Kepler perante oEmperador Rodolfo II ao que lle solicitou para el unposto ao seu caroacuten en calidade de axudante
A vida de Kepler cambiou neste caso para mellor noeido profesional Comezou a traballar con Brahe satisfac-toriamente e cando o dinamarqueacutes morreu en outubro da-quel ano 1601 foi nomeado Matemaacutetico Imperial na suacuteasubstitucioacuten e con permiso para manterse na fe lutera-na O Emperador tintildea grande interese nunha pronta pu-blicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (Taacuteboas Rudolfinas)o principal labor que Brahe estaba a desenvolver no seucargo xa que un Matemaacutetico Imperial tintildea como tarefaprimaria darlle consello astroloacutexico ao Emperador Paracompletar as Tabulae Kepler precisaba das anotacioacutens deBrahe polas que o Emperador accedeu a pagarlles aos her-deiros do daneacutes Mais o libramento dos cartos nunca tivolugar o que fixo caer sobre Kepler aiacutenda sen ser respon-sable o anoxo da familia de Brahe xa que no seu traballoposterior se beneficiou dos datos recollidos polo seu mes-tre Por certo Kepler nunca percibiu con regularidade osalario aparellado ao cargo de Matemaacutetico Imperial cousaque o puxo en maacuteis dun atranco econoacutemico
13
Publicacioacuten de novas obras e cambios poliacuteticos
O froito das suacuteas investigacioacutens nos primeiros anos do seacute-culo XVII foron varias obras En primeiro lugar en 1604a Astronomiae Pars Optica (Parte oacuteptica da Astronomiacutea)na que trataba sobre varios asuntos como se forman asimaxes na nosa retina ou a relacioacuten existente entre otamantildeo dunha esfera celeste e a luz que esta produceDous anos despois publica De Stella Nova (Sobre a novaestrela) na que analiza a aparicioacuten da Supernova do ano1604 daacutendolles maacuteis relevancia aacutes suacuteas propiedades as-tronoacutemicas ca aacutes astroloacutexicas ao reveacutes que a maioriacutea dosseus coetaacuteneos En 1609 sae aacute luz Astronomia Nova (NovaAstronomiacutea) hoxe considerada a suacutea obra mestra e na
14
que aparecen duacuteas das que hoxe contildeecemos como Leis deKepler a Primeira di que todos os planetas se desprazanarredor do Sol en oacuterbitas eliacutepticas co propio Sol nun dosseus focos a Segunda establece que o radiovector que uneun planeta co Sol percorre aacutereas iguais en tempos iguaisAdemais semella que a esta eacutepoca pertence a escritura deO sontildeo
Un ano maacuteis tarde en 1610 o Conselleiro ImperialJohannes Matthias Wacker von Wackenfels comuniacutecalle aKepler a nova de que Galileo descubrira mediante un te-lescopio catro novos planetas (os que hoxe chamamos laquosa-teacutelites galileanosraquo de Xuacutepiter) Kepler encarga decontadounha copia do Sidereus Nuncius (O mensaxeiro sideral) aobra na que Galileo expontildeiacutea este achado xunto con outrosComproba que as observacioacutens de Galileo non contradiacuten assuacuteas hipoacuteteses e escribe a Dissertatio cum Nuncio Sidereo(Conversa co mensaxeiro sideral) Acto seguido envioullaao astroacutenomo italiano para que a lese Se o fixo Galileonunca lle deu unha resposta puacuteblica a Kepler
Durante o ano 1611 levado dunha grande admiracioacutenpolo que Galileo acadara mediante o emprego do telesco-pio investiga sobre o xeito de combinar lentes para au-mentar a capacidade de visioacuten a distancia O resultadofoi o seu libro Dioptrice A estas alturas Kepler eacute xa bencontildeecido entre os astroacutenomos europeos Con todo candosolicita unha praza de profesor en Tuumlbingen non lla con-ceden de seguro por soster teses astronoacutemicas contrariasaacutes asumidas polas autoridades luteranas
Por estes anos estaba a piques de rematar a crise his-toacuterica que trouxo a substitucioacuten de Rodolfo II polo seuirmaacuten Matiacuteas no trono do Sacro Imperio Romano Xer-maacutenico Kepler mantiveacuterase leal a Rodolfo ateacute a fin ecando este foi forzado a abdicar no seu irmaacuten marchoua Linz (Austria) onde solicitou unha praza de profesor
15
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
ptolomeico porque situaba a Terra ndashe polo tanto o ser hu-mano obra suprema de Deusndash no centro da Creacioacuten Estaidea complementaacutebase con outra adaptada de Aristoacutetelesa de que o eacuteter a substancia da que se compoacuten o ceoera inmutable tal e como fora tameacuten creado por DeusA teoriacutea de Copeacuternico combinada con algunhas observa-cioacutens de astroacutenomos como Tycho Brahe (que percibiu va-riacioacutens na boacuteveda celeste) estaba por estes anos a gantildearadeptos conque a autoridade do sistema tradicional co-mezaba a erosionarse Mais a resistencia habiacutea ser forte
En 1591 Kepler rematou os seus estudos pero os diri-xentes da Universidade pediacuteronlle que quedase para avan-zar nos seus contildeecementos de Teoloxiacutea Kepler aceptoupois a intencioacuten que o guiaba ndashe que o impulsou toda asuacutea vidandash era desentrantildear o funcionamento do Universocomo obra de Deus a traveacutes das suacuteas bases matemaacuteticasPolo tanto a suacutea vocacioacuten era tanto a de teoacutelogo como ade matemaacutetico e astroacutenomo
Profesor en Graz O Mysterium Cosmographicum
Tres anos maacuteis tarde foi seleccionado pola Universidadepara ocupar a praza de profesor de Matemaacuteticas no Se-minario Protestante de Graz Johannes Kepler aceptou oofrecemento con certos reparos dado que naquela cida-de se estaba a vivir un intenso conflito entre a maioriacuteacatoacutelica e a minoriacutea luterana na que el se habiacutea de in-tegrar Por esta eacutepoca principiou unha praacutectica que lleproporcionariacutea interesantes beneficios ao longo dos anose que outros astroacutenomos adoitaban cultivar a publicacioacutende Ephemerides anuais Eran estes uns libros que reco-lliacutean predicioacutens astroloacutexicas de diversa caste ciclos lunares(incluiacutendo eclipses) clima posibilidade de boas ou malascolleitas desastres naturais guerras etc Kepler non criacutea
10
demasiado na suacutea validez pero sempre vendeu ben os quepreparou
Xa en Graz Kepler comezou a traballar sobre as im-plicacioacutens que a teoriacutea de Copeacuternico tintildea para as oacuterbitasdos planetas en relacioacuten coas suacuteas proporcioacutens relativase a posible variacioacuten da velocidade dos planetas no seumovemento arredor do Sol Pouco tempo despois en 1597a suacutea vida persoal experimentou un cambio notable o ca-samento con Barbara Muumlller unha muller xa duacuteas vecesviuacuteva e cunha filla de sete anos
O mesmo ano publicou a primeira das suacuteas obras im-portantes sobre Astronomiacutea o Prodromus DissertationumCosmographicarum maacuteis contildeecido como Mysterium Cos-mographicum (Misterio Cosmograacutefico) Nel Kepler defen-diacutea que as relacioacutens entre as distancias dos seis planetascontildeecidos podiacutean explicarse en termos dos cinco soacutelidosplatoacutenicos (tetraedro cubo octaedro dodecaedro e icosae-dro considerados perfectos e polo tanto saiacutedos da mentedivina) pechados dentro dunha esfera que representaba aoacuterbita de Saturno Aquiacute tivo Kepler o seu primeiro tro-pezo serio coas autoridades relixiosas pois viuse obrigadoa retirar o primeiro capiacutetulo no que rexeitaba as criacuteticasque se lle faciacutean a Copeacuternico por entrar en contradicioacutencon algunhas pasaxes da Biblia Buscando apoio moral eintelectual envioulle o libro a Galileo Galilei mais este res-pondeulle nunha carta que concordaba pero non se atreviacuteaa soster esas ideas en puacuteblico Non son estes anos doadospara o astroacutenomo alemaacuten ademais do problema co Mys-terium en 1598 aos dous meses de nacer morreriacutea o seuprimeiro fillo Heinrich
11
Encontro con Tycho BraheNomeamento como Matemaacutetico Imperial
Ese ano 1598 intentando obter apoios para os seus puntosde vista Kepler escribe cartas a outros estudosos entreeles Nicolaus Reimers (alcumado Ursus laquoO Osoraquo) da-quela Matemaacutetico Imperial na corte de Rodolfo II e odinamarqueacutes Tycho Brahe Estes dous persoeiros estabaninmersos nunha disputa arredor da paternidade dun novosistema cosmoloacutexico que tentaba combinar a Ptolomeo ea Copeacuternico
Reimers fixo puacuteblica a carta de Kepler na que este oloaba e iso fixo xurdir certa antipatiacutea en Brahe Con to-do este convidou por escrito a Kepler a contrastar as suacuteashipoacuteteses cos datos que el obtivera das suacuteas cotiaacutes obser-vacioacutens astronoacutemicas Eran os inicios dunha relacioacuten queseriacutea decisiva na traxectoria de Kepler No balance nega-tivo deste ano unha fonda coita ameazaba a suacutea tranqui-lidade o Arquiduque Fernando II de Austria desencadeouunha campantildea represiva contra os protestantes nos seusterritorios entre os que se contaba Graz a cidade na queKepler viviacutea e traballaba como profesor
O final do seacuteculo XVI trouxo importantes acontece-mentos para a vida de Kepler Por unha banda naceu asuacutea segunda filla Susanna que morreriacutea con soacute trinta ecinco diacuteas de idade pola outra Tycho Brahe foi nomeadopor Rodolfo II Matemaacutetico Imperial en substitucioacuten deNicolaus Reimers Brahe tivera que deixar Dinamarca porproblemas co seu rei Cristiaacuten IV e ao asumir o seu novocargo trasladouse a Praga En vendo unha ocasioacuten uacutenicapara contildeecer persoalmente un astroacutenomo que admiraba epoder aprender del Kepler partiu para a capital imperialO encontro tivo lugar o 4 de febreiro de 1600 pero nonhoubo boa conexioacuten entre eles Como dixemos a carta de
12
Kepler a Reimers espertara en Brahe certa desconfianzaAsiacute o ilustre dinamarqueacutes refusou compartir con Kepleros datos das suacuteas observacioacutens e tampouco non lle deu es-peranzas de poder traballar con el na corte a cambio dunsalario
Comprensiblemente desanimado Kepler retornou aGraz onde o Arquiduque Fernando II acababa de pro-mulgar unha lei pola que se obrigaba a toda a poboacioacutenprotestante a converterse ao catolicismo de xeito puacuteblicoe individual Kepler rexeitou acatar a lei e xa en 1601viaxou de volta a Praga onde buscou de novo a axudade Brahe Este cedeu e presentou a Kepler perante oEmperador Rodolfo II ao que lle solicitou para el unposto ao seu caroacuten en calidade de axudante
A vida de Kepler cambiou neste caso para mellor noeido profesional Comezou a traballar con Brahe satisfac-toriamente e cando o dinamarqueacutes morreu en outubro da-quel ano 1601 foi nomeado Matemaacutetico Imperial na suacuteasubstitucioacuten e con permiso para manterse na fe lutera-na O Emperador tintildea grande interese nunha pronta pu-blicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (Taacuteboas Rudolfinas)o principal labor que Brahe estaba a desenvolver no seucargo xa que un Matemaacutetico Imperial tintildea como tarefaprimaria darlle consello astroloacutexico ao Emperador Paracompletar as Tabulae Kepler precisaba das anotacioacutens deBrahe polas que o Emperador accedeu a pagarlles aos her-deiros do daneacutes Mais o libramento dos cartos nunca tivolugar o que fixo caer sobre Kepler aiacutenda sen ser respon-sable o anoxo da familia de Brahe xa que no seu traballoposterior se beneficiou dos datos recollidos polo seu mes-tre Por certo Kepler nunca percibiu con regularidade osalario aparellado ao cargo de Matemaacutetico Imperial cousaque o puxo en maacuteis dun atranco econoacutemico
13
Publicacioacuten de novas obras e cambios poliacuteticos
O froito das suacuteas investigacioacutens nos primeiros anos do seacute-culo XVII foron varias obras En primeiro lugar en 1604a Astronomiae Pars Optica (Parte oacuteptica da Astronomiacutea)na que trataba sobre varios asuntos como se forman asimaxes na nosa retina ou a relacioacuten existente entre otamantildeo dunha esfera celeste e a luz que esta produceDous anos despois publica De Stella Nova (Sobre a novaestrela) na que analiza a aparicioacuten da Supernova do ano1604 daacutendolles maacuteis relevancia aacutes suacuteas propiedades as-tronoacutemicas ca aacutes astroloacutexicas ao reveacutes que a maioriacutea dosseus coetaacuteneos En 1609 sae aacute luz Astronomia Nova (NovaAstronomiacutea) hoxe considerada a suacutea obra mestra e na
14
que aparecen duacuteas das que hoxe contildeecemos como Leis deKepler a Primeira di que todos os planetas se desprazanarredor do Sol en oacuterbitas eliacutepticas co propio Sol nun dosseus focos a Segunda establece que o radiovector que uneun planeta co Sol percorre aacutereas iguais en tempos iguaisAdemais semella que a esta eacutepoca pertence a escritura deO sontildeo
Un ano maacuteis tarde en 1610 o Conselleiro ImperialJohannes Matthias Wacker von Wackenfels comuniacutecalle aKepler a nova de que Galileo descubrira mediante un te-lescopio catro novos planetas (os que hoxe chamamos laquosa-teacutelites galileanosraquo de Xuacutepiter) Kepler encarga decontadounha copia do Sidereus Nuncius (O mensaxeiro sideral) aobra na que Galileo expontildeiacutea este achado xunto con outrosComproba que as observacioacutens de Galileo non contradiacuten assuacuteas hipoacuteteses e escribe a Dissertatio cum Nuncio Sidereo(Conversa co mensaxeiro sideral) Acto seguido envioullaao astroacutenomo italiano para que a lese Se o fixo Galileonunca lle deu unha resposta puacuteblica a Kepler
Durante o ano 1611 levado dunha grande admiracioacutenpolo que Galileo acadara mediante o emprego do telesco-pio investiga sobre o xeito de combinar lentes para au-mentar a capacidade de visioacuten a distancia O resultadofoi o seu libro Dioptrice A estas alturas Kepler eacute xa bencontildeecido entre os astroacutenomos europeos Con todo candosolicita unha praza de profesor en Tuumlbingen non lla con-ceden de seguro por soster teses astronoacutemicas contrariasaacutes asumidas polas autoridades luteranas
Por estes anos estaba a piques de rematar a crise his-toacuterica que trouxo a substitucioacuten de Rodolfo II polo seuirmaacuten Matiacuteas no trono do Sacro Imperio Romano Xer-maacutenico Kepler mantiveacuterase leal a Rodolfo ateacute a fin ecando este foi forzado a abdicar no seu irmaacuten marchoua Linz (Austria) onde solicitou unha praza de profesor
15
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
demasiado na suacutea validez pero sempre vendeu ben os quepreparou
Xa en Graz Kepler comezou a traballar sobre as im-plicacioacutens que a teoriacutea de Copeacuternico tintildea para as oacuterbitasdos planetas en relacioacuten coas suacuteas proporcioacutens relativase a posible variacioacuten da velocidade dos planetas no seumovemento arredor do Sol Pouco tempo despois en 1597a suacutea vida persoal experimentou un cambio notable o ca-samento con Barbara Muumlller unha muller xa duacuteas vecesviuacuteva e cunha filla de sete anos
O mesmo ano publicou a primeira das suacuteas obras im-portantes sobre Astronomiacutea o Prodromus DissertationumCosmographicarum maacuteis contildeecido como Mysterium Cos-mographicum (Misterio Cosmograacutefico) Nel Kepler defen-diacutea que as relacioacutens entre as distancias dos seis planetascontildeecidos podiacutean explicarse en termos dos cinco soacutelidosplatoacutenicos (tetraedro cubo octaedro dodecaedro e icosae-dro considerados perfectos e polo tanto saiacutedos da mentedivina) pechados dentro dunha esfera que representaba aoacuterbita de Saturno Aquiacute tivo Kepler o seu primeiro tro-pezo serio coas autoridades relixiosas pois viuse obrigadoa retirar o primeiro capiacutetulo no que rexeitaba as criacuteticasque se lle faciacutean a Copeacuternico por entrar en contradicioacutencon algunhas pasaxes da Biblia Buscando apoio moral eintelectual envioulle o libro a Galileo Galilei mais este res-pondeulle nunha carta que concordaba pero non se atreviacuteaa soster esas ideas en puacuteblico Non son estes anos doadospara o astroacutenomo alemaacuten ademais do problema co Mys-terium en 1598 aos dous meses de nacer morreriacutea o seuprimeiro fillo Heinrich
11
Encontro con Tycho BraheNomeamento como Matemaacutetico Imperial
Ese ano 1598 intentando obter apoios para os seus puntosde vista Kepler escribe cartas a outros estudosos entreeles Nicolaus Reimers (alcumado Ursus laquoO Osoraquo) da-quela Matemaacutetico Imperial na corte de Rodolfo II e odinamarqueacutes Tycho Brahe Estes dous persoeiros estabaninmersos nunha disputa arredor da paternidade dun novosistema cosmoloacutexico que tentaba combinar a Ptolomeo ea Copeacuternico
Reimers fixo puacuteblica a carta de Kepler na que este oloaba e iso fixo xurdir certa antipatiacutea en Brahe Con to-do este convidou por escrito a Kepler a contrastar as suacuteashipoacuteteses cos datos que el obtivera das suacuteas cotiaacutes obser-vacioacutens astronoacutemicas Eran os inicios dunha relacioacuten queseriacutea decisiva na traxectoria de Kepler No balance nega-tivo deste ano unha fonda coita ameazaba a suacutea tranqui-lidade o Arquiduque Fernando II de Austria desencadeouunha campantildea represiva contra os protestantes nos seusterritorios entre os que se contaba Graz a cidade na queKepler viviacutea e traballaba como profesor
O final do seacuteculo XVI trouxo importantes acontece-mentos para a vida de Kepler Por unha banda naceu asuacutea segunda filla Susanna que morreriacutea con soacute trinta ecinco diacuteas de idade pola outra Tycho Brahe foi nomeadopor Rodolfo II Matemaacutetico Imperial en substitucioacuten deNicolaus Reimers Brahe tivera que deixar Dinamarca porproblemas co seu rei Cristiaacuten IV e ao asumir o seu novocargo trasladouse a Praga En vendo unha ocasioacuten uacutenicapara contildeecer persoalmente un astroacutenomo que admiraba epoder aprender del Kepler partiu para a capital imperialO encontro tivo lugar o 4 de febreiro de 1600 pero nonhoubo boa conexioacuten entre eles Como dixemos a carta de
12
Kepler a Reimers espertara en Brahe certa desconfianzaAsiacute o ilustre dinamarqueacutes refusou compartir con Kepleros datos das suacuteas observacioacutens e tampouco non lle deu es-peranzas de poder traballar con el na corte a cambio dunsalario
Comprensiblemente desanimado Kepler retornou aGraz onde o Arquiduque Fernando II acababa de pro-mulgar unha lei pola que se obrigaba a toda a poboacioacutenprotestante a converterse ao catolicismo de xeito puacuteblicoe individual Kepler rexeitou acatar a lei e xa en 1601viaxou de volta a Praga onde buscou de novo a axudade Brahe Este cedeu e presentou a Kepler perante oEmperador Rodolfo II ao que lle solicitou para el unposto ao seu caroacuten en calidade de axudante
A vida de Kepler cambiou neste caso para mellor noeido profesional Comezou a traballar con Brahe satisfac-toriamente e cando o dinamarqueacutes morreu en outubro da-quel ano 1601 foi nomeado Matemaacutetico Imperial na suacuteasubstitucioacuten e con permiso para manterse na fe lutera-na O Emperador tintildea grande interese nunha pronta pu-blicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (Taacuteboas Rudolfinas)o principal labor que Brahe estaba a desenvolver no seucargo xa que un Matemaacutetico Imperial tintildea como tarefaprimaria darlle consello astroloacutexico ao Emperador Paracompletar as Tabulae Kepler precisaba das anotacioacutens deBrahe polas que o Emperador accedeu a pagarlles aos her-deiros do daneacutes Mais o libramento dos cartos nunca tivolugar o que fixo caer sobre Kepler aiacutenda sen ser respon-sable o anoxo da familia de Brahe xa que no seu traballoposterior se beneficiou dos datos recollidos polo seu mes-tre Por certo Kepler nunca percibiu con regularidade osalario aparellado ao cargo de Matemaacutetico Imperial cousaque o puxo en maacuteis dun atranco econoacutemico
13
Publicacioacuten de novas obras e cambios poliacuteticos
O froito das suacuteas investigacioacutens nos primeiros anos do seacute-culo XVII foron varias obras En primeiro lugar en 1604a Astronomiae Pars Optica (Parte oacuteptica da Astronomiacutea)na que trataba sobre varios asuntos como se forman asimaxes na nosa retina ou a relacioacuten existente entre otamantildeo dunha esfera celeste e a luz que esta produceDous anos despois publica De Stella Nova (Sobre a novaestrela) na que analiza a aparicioacuten da Supernova do ano1604 daacutendolles maacuteis relevancia aacutes suacuteas propiedades as-tronoacutemicas ca aacutes astroloacutexicas ao reveacutes que a maioriacutea dosseus coetaacuteneos En 1609 sae aacute luz Astronomia Nova (NovaAstronomiacutea) hoxe considerada a suacutea obra mestra e na
14
que aparecen duacuteas das que hoxe contildeecemos como Leis deKepler a Primeira di que todos os planetas se desprazanarredor do Sol en oacuterbitas eliacutepticas co propio Sol nun dosseus focos a Segunda establece que o radiovector que uneun planeta co Sol percorre aacutereas iguais en tempos iguaisAdemais semella que a esta eacutepoca pertence a escritura deO sontildeo
Un ano maacuteis tarde en 1610 o Conselleiro ImperialJohannes Matthias Wacker von Wackenfels comuniacutecalle aKepler a nova de que Galileo descubrira mediante un te-lescopio catro novos planetas (os que hoxe chamamos laquosa-teacutelites galileanosraquo de Xuacutepiter) Kepler encarga decontadounha copia do Sidereus Nuncius (O mensaxeiro sideral) aobra na que Galileo expontildeiacutea este achado xunto con outrosComproba que as observacioacutens de Galileo non contradiacuten assuacuteas hipoacuteteses e escribe a Dissertatio cum Nuncio Sidereo(Conversa co mensaxeiro sideral) Acto seguido envioullaao astroacutenomo italiano para que a lese Se o fixo Galileonunca lle deu unha resposta puacuteblica a Kepler
Durante o ano 1611 levado dunha grande admiracioacutenpolo que Galileo acadara mediante o emprego do telesco-pio investiga sobre o xeito de combinar lentes para au-mentar a capacidade de visioacuten a distancia O resultadofoi o seu libro Dioptrice A estas alturas Kepler eacute xa bencontildeecido entre os astroacutenomos europeos Con todo candosolicita unha praza de profesor en Tuumlbingen non lla con-ceden de seguro por soster teses astronoacutemicas contrariasaacutes asumidas polas autoridades luteranas
Por estes anos estaba a piques de rematar a crise his-toacuterica que trouxo a substitucioacuten de Rodolfo II polo seuirmaacuten Matiacuteas no trono do Sacro Imperio Romano Xer-maacutenico Kepler mantiveacuterase leal a Rodolfo ateacute a fin ecando este foi forzado a abdicar no seu irmaacuten marchoua Linz (Austria) onde solicitou unha praza de profesor
15
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
Encontro con Tycho BraheNomeamento como Matemaacutetico Imperial
Ese ano 1598 intentando obter apoios para os seus puntosde vista Kepler escribe cartas a outros estudosos entreeles Nicolaus Reimers (alcumado Ursus laquoO Osoraquo) da-quela Matemaacutetico Imperial na corte de Rodolfo II e odinamarqueacutes Tycho Brahe Estes dous persoeiros estabaninmersos nunha disputa arredor da paternidade dun novosistema cosmoloacutexico que tentaba combinar a Ptolomeo ea Copeacuternico
Reimers fixo puacuteblica a carta de Kepler na que este oloaba e iso fixo xurdir certa antipatiacutea en Brahe Con to-do este convidou por escrito a Kepler a contrastar as suacuteashipoacuteteses cos datos que el obtivera das suacuteas cotiaacutes obser-vacioacutens astronoacutemicas Eran os inicios dunha relacioacuten queseriacutea decisiva na traxectoria de Kepler No balance nega-tivo deste ano unha fonda coita ameazaba a suacutea tranqui-lidade o Arquiduque Fernando II de Austria desencadeouunha campantildea represiva contra os protestantes nos seusterritorios entre os que se contaba Graz a cidade na queKepler viviacutea e traballaba como profesor
O final do seacuteculo XVI trouxo importantes acontece-mentos para a vida de Kepler Por unha banda naceu asuacutea segunda filla Susanna que morreriacutea con soacute trinta ecinco diacuteas de idade pola outra Tycho Brahe foi nomeadopor Rodolfo II Matemaacutetico Imperial en substitucioacuten deNicolaus Reimers Brahe tivera que deixar Dinamarca porproblemas co seu rei Cristiaacuten IV e ao asumir o seu novocargo trasladouse a Praga En vendo unha ocasioacuten uacutenicapara contildeecer persoalmente un astroacutenomo que admiraba epoder aprender del Kepler partiu para a capital imperialO encontro tivo lugar o 4 de febreiro de 1600 pero nonhoubo boa conexioacuten entre eles Como dixemos a carta de
12
Kepler a Reimers espertara en Brahe certa desconfianzaAsiacute o ilustre dinamarqueacutes refusou compartir con Kepleros datos das suacuteas observacioacutens e tampouco non lle deu es-peranzas de poder traballar con el na corte a cambio dunsalario
Comprensiblemente desanimado Kepler retornou aGraz onde o Arquiduque Fernando II acababa de pro-mulgar unha lei pola que se obrigaba a toda a poboacioacutenprotestante a converterse ao catolicismo de xeito puacuteblicoe individual Kepler rexeitou acatar a lei e xa en 1601viaxou de volta a Praga onde buscou de novo a axudade Brahe Este cedeu e presentou a Kepler perante oEmperador Rodolfo II ao que lle solicitou para el unposto ao seu caroacuten en calidade de axudante
A vida de Kepler cambiou neste caso para mellor noeido profesional Comezou a traballar con Brahe satisfac-toriamente e cando o dinamarqueacutes morreu en outubro da-quel ano 1601 foi nomeado Matemaacutetico Imperial na suacuteasubstitucioacuten e con permiso para manterse na fe lutera-na O Emperador tintildea grande interese nunha pronta pu-blicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (Taacuteboas Rudolfinas)o principal labor que Brahe estaba a desenvolver no seucargo xa que un Matemaacutetico Imperial tintildea como tarefaprimaria darlle consello astroloacutexico ao Emperador Paracompletar as Tabulae Kepler precisaba das anotacioacutens deBrahe polas que o Emperador accedeu a pagarlles aos her-deiros do daneacutes Mais o libramento dos cartos nunca tivolugar o que fixo caer sobre Kepler aiacutenda sen ser respon-sable o anoxo da familia de Brahe xa que no seu traballoposterior se beneficiou dos datos recollidos polo seu mes-tre Por certo Kepler nunca percibiu con regularidade osalario aparellado ao cargo de Matemaacutetico Imperial cousaque o puxo en maacuteis dun atranco econoacutemico
13
Publicacioacuten de novas obras e cambios poliacuteticos
O froito das suacuteas investigacioacutens nos primeiros anos do seacute-culo XVII foron varias obras En primeiro lugar en 1604a Astronomiae Pars Optica (Parte oacuteptica da Astronomiacutea)na que trataba sobre varios asuntos como se forman asimaxes na nosa retina ou a relacioacuten existente entre otamantildeo dunha esfera celeste e a luz que esta produceDous anos despois publica De Stella Nova (Sobre a novaestrela) na que analiza a aparicioacuten da Supernova do ano1604 daacutendolles maacuteis relevancia aacutes suacuteas propiedades as-tronoacutemicas ca aacutes astroloacutexicas ao reveacutes que a maioriacutea dosseus coetaacuteneos En 1609 sae aacute luz Astronomia Nova (NovaAstronomiacutea) hoxe considerada a suacutea obra mestra e na
14
que aparecen duacuteas das que hoxe contildeecemos como Leis deKepler a Primeira di que todos os planetas se desprazanarredor do Sol en oacuterbitas eliacutepticas co propio Sol nun dosseus focos a Segunda establece que o radiovector que uneun planeta co Sol percorre aacutereas iguais en tempos iguaisAdemais semella que a esta eacutepoca pertence a escritura deO sontildeo
Un ano maacuteis tarde en 1610 o Conselleiro ImperialJohannes Matthias Wacker von Wackenfels comuniacutecalle aKepler a nova de que Galileo descubrira mediante un te-lescopio catro novos planetas (os que hoxe chamamos laquosa-teacutelites galileanosraquo de Xuacutepiter) Kepler encarga decontadounha copia do Sidereus Nuncius (O mensaxeiro sideral) aobra na que Galileo expontildeiacutea este achado xunto con outrosComproba que as observacioacutens de Galileo non contradiacuten assuacuteas hipoacuteteses e escribe a Dissertatio cum Nuncio Sidereo(Conversa co mensaxeiro sideral) Acto seguido envioullaao astroacutenomo italiano para que a lese Se o fixo Galileonunca lle deu unha resposta puacuteblica a Kepler
Durante o ano 1611 levado dunha grande admiracioacutenpolo que Galileo acadara mediante o emprego do telesco-pio investiga sobre o xeito de combinar lentes para au-mentar a capacidade de visioacuten a distancia O resultadofoi o seu libro Dioptrice A estas alturas Kepler eacute xa bencontildeecido entre os astroacutenomos europeos Con todo candosolicita unha praza de profesor en Tuumlbingen non lla con-ceden de seguro por soster teses astronoacutemicas contrariasaacutes asumidas polas autoridades luteranas
Por estes anos estaba a piques de rematar a crise his-toacuterica que trouxo a substitucioacuten de Rodolfo II polo seuirmaacuten Matiacuteas no trono do Sacro Imperio Romano Xer-maacutenico Kepler mantiveacuterase leal a Rodolfo ateacute a fin ecando este foi forzado a abdicar no seu irmaacuten marchoua Linz (Austria) onde solicitou unha praza de profesor
15
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
Kepler a Reimers espertara en Brahe certa desconfianzaAsiacute o ilustre dinamarqueacutes refusou compartir con Kepleros datos das suacuteas observacioacutens e tampouco non lle deu es-peranzas de poder traballar con el na corte a cambio dunsalario
Comprensiblemente desanimado Kepler retornou aGraz onde o Arquiduque Fernando II acababa de pro-mulgar unha lei pola que se obrigaba a toda a poboacioacutenprotestante a converterse ao catolicismo de xeito puacuteblicoe individual Kepler rexeitou acatar a lei e xa en 1601viaxou de volta a Praga onde buscou de novo a axudade Brahe Este cedeu e presentou a Kepler perante oEmperador Rodolfo II ao que lle solicitou para el unposto ao seu caroacuten en calidade de axudante
A vida de Kepler cambiou neste caso para mellor noeido profesional Comezou a traballar con Brahe satisfac-toriamente e cando o dinamarqueacutes morreu en outubro da-quel ano 1601 foi nomeado Matemaacutetico Imperial na suacuteasubstitucioacuten e con permiso para manterse na fe lutera-na O Emperador tintildea grande interese nunha pronta pu-blicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (Taacuteboas Rudolfinas)o principal labor que Brahe estaba a desenvolver no seucargo xa que un Matemaacutetico Imperial tintildea como tarefaprimaria darlle consello astroloacutexico ao Emperador Paracompletar as Tabulae Kepler precisaba das anotacioacutens deBrahe polas que o Emperador accedeu a pagarlles aos her-deiros do daneacutes Mais o libramento dos cartos nunca tivolugar o que fixo caer sobre Kepler aiacutenda sen ser respon-sable o anoxo da familia de Brahe xa que no seu traballoposterior se beneficiou dos datos recollidos polo seu mes-tre Por certo Kepler nunca percibiu con regularidade osalario aparellado ao cargo de Matemaacutetico Imperial cousaque o puxo en maacuteis dun atranco econoacutemico
13
Publicacioacuten de novas obras e cambios poliacuteticos
O froito das suacuteas investigacioacutens nos primeiros anos do seacute-culo XVII foron varias obras En primeiro lugar en 1604a Astronomiae Pars Optica (Parte oacuteptica da Astronomiacutea)na que trataba sobre varios asuntos como se forman asimaxes na nosa retina ou a relacioacuten existente entre otamantildeo dunha esfera celeste e a luz que esta produceDous anos despois publica De Stella Nova (Sobre a novaestrela) na que analiza a aparicioacuten da Supernova do ano1604 daacutendolles maacuteis relevancia aacutes suacuteas propiedades as-tronoacutemicas ca aacutes astroloacutexicas ao reveacutes que a maioriacutea dosseus coetaacuteneos En 1609 sae aacute luz Astronomia Nova (NovaAstronomiacutea) hoxe considerada a suacutea obra mestra e na
14
que aparecen duacuteas das que hoxe contildeecemos como Leis deKepler a Primeira di que todos os planetas se desprazanarredor do Sol en oacuterbitas eliacutepticas co propio Sol nun dosseus focos a Segunda establece que o radiovector que uneun planeta co Sol percorre aacutereas iguais en tempos iguaisAdemais semella que a esta eacutepoca pertence a escritura deO sontildeo
Un ano maacuteis tarde en 1610 o Conselleiro ImperialJohannes Matthias Wacker von Wackenfels comuniacutecalle aKepler a nova de que Galileo descubrira mediante un te-lescopio catro novos planetas (os que hoxe chamamos laquosa-teacutelites galileanosraquo de Xuacutepiter) Kepler encarga decontadounha copia do Sidereus Nuncius (O mensaxeiro sideral) aobra na que Galileo expontildeiacutea este achado xunto con outrosComproba que as observacioacutens de Galileo non contradiacuten assuacuteas hipoacuteteses e escribe a Dissertatio cum Nuncio Sidereo(Conversa co mensaxeiro sideral) Acto seguido envioullaao astroacutenomo italiano para que a lese Se o fixo Galileonunca lle deu unha resposta puacuteblica a Kepler
Durante o ano 1611 levado dunha grande admiracioacutenpolo que Galileo acadara mediante o emprego do telesco-pio investiga sobre o xeito de combinar lentes para au-mentar a capacidade de visioacuten a distancia O resultadofoi o seu libro Dioptrice A estas alturas Kepler eacute xa bencontildeecido entre os astroacutenomos europeos Con todo candosolicita unha praza de profesor en Tuumlbingen non lla con-ceden de seguro por soster teses astronoacutemicas contrariasaacutes asumidas polas autoridades luteranas
Por estes anos estaba a piques de rematar a crise his-toacuterica que trouxo a substitucioacuten de Rodolfo II polo seuirmaacuten Matiacuteas no trono do Sacro Imperio Romano Xer-maacutenico Kepler mantiveacuterase leal a Rodolfo ateacute a fin ecando este foi forzado a abdicar no seu irmaacuten marchoua Linz (Austria) onde solicitou unha praza de profesor
15
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
Publicacioacuten de novas obras e cambios poliacuteticos
O froito das suacuteas investigacioacutens nos primeiros anos do seacute-culo XVII foron varias obras En primeiro lugar en 1604a Astronomiae Pars Optica (Parte oacuteptica da Astronomiacutea)na que trataba sobre varios asuntos como se forman asimaxes na nosa retina ou a relacioacuten existente entre otamantildeo dunha esfera celeste e a luz que esta produceDous anos despois publica De Stella Nova (Sobre a novaestrela) na que analiza a aparicioacuten da Supernova do ano1604 daacutendolles maacuteis relevancia aacutes suacuteas propiedades as-tronoacutemicas ca aacutes astroloacutexicas ao reveacutes que a maioriacutea dosseus coetaacuteneos En 1609 sae aacute luz Astronomia Nova (NovaAstronomiacutea) hoxe considerada a suacutea obra mestra e na
14
que aparecen duacuteas das que hoxe contildeecemos como Leis deKepler a Primeira di que todos os planetas se desprazanarredor do Sol en oacuterbitas eliacutepticas co propio Sol nun dosseus focos a Segunda establece que o radiovector que uneun planeta co Sol percorre aacutereas iguais en tempos iguaisAdemais semella que a esta eacutepoca pertence a escritura deO sontildeo
Un ano maacuteis tarde en 1610 o Conselleiro ImperialJohannes Matthias Wacker von Wackenfels comuniacutecalle aKepler a nova de que Galileo descubrira mediante un te-lescopio catro novos planetas (os que hoxe chamamos laquosa-teacutelites galileanosraquo de Xuacutepiter) Kepler encarga decontadounha copia do Sidereus Nuncius (O mensaxeiro sideral) aobra na que Galileo expontildeiacutea este achado xunto con outrosComproba que as observacioacutens de Galileo non contradiacuten assuacuteas hipoacuteteses e escribe a Dissertatio cum Nuncio Sidereo(Conversa co mensaxeiro sideral) Acto seguido envioullaao astroacutenomo italiano para que a lese Se o fixo Galileonunca lle deu unha resposta puacuteblica a Kepler
Durante o ano 1611 levado dunha grande admiracioacutenpolo que Galileo acadara mediante o emprego do telesco-pio investiga sobre o xeito de combinar lentes para au-mentar a capacidade de visioacuten a distancia O resultadofoi o seu libro Dioptrice A estas alturas Kepler eacute xa bencontildeecido entre os astroacutenomos europeos Con todo candosolicita unha praza de profesor en Tuumlbingen non lla con-ceden de seguro por soster teses astronoacutemicas contrariasaacutes asumidas polas autoridades luteranas
Por estes anos estaba a piques de rematar a crise his-toacuterica que trouxo a substitucioacuten de Rodolfo II polo seuirmaacuten Matiacuteas no trono do Sacro Imperio Romano Xer-maacutenico Kepler mantiveacuterase leal a Rodolfo ateacute a fin ecando este foi forzado a abdicar no seu irmaacuten marchoua Linz (Austria) onde solicitou unha praza de profesor
15
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
que aparecen duacuteas das que hoxe contildeecemos como Leis deKepler a Primeira di que todos os planetas se desprazanarredor do Sol en oacuterbitas eliacutepticas co propio Sol nun dosseus focos a Segunda establece que o radiovector que uneun planeta co Sol percorre aacutereas iguais en tempos iguaisAdemais semella que a esta eacutepoca pertence a escritura deO sontildeo
Un ano maacuteis tarde en 1610 o Conselleiro ImperialJohannes Matthias Wacker von Wackenfels comuniacutecalle aKepler a nova de que Galileo descubrira mediante un te-lescopio catro novos planetas (os que hoxe chamamos laquosa-teacutelites galileanosraquo de Xuacutepiter) Kepler encarga decontadounha copia do Sidereus Nuncius (O mensaxeiro sideral) aobra na que Galileo expontildeiacutea este achado xunto con outrosComproba que as observacioacutens de Galileo non contradiacuten assuacuteas hipoacuteteses e escribe a Dissertatio cum Nuncio Sidereo(Conversa co mensaxeiro sideral) Acto seguido envioullaao astroacutenomo italiano para que a lese Se o fixo Galileonunca lle deu unha resposta puacuteblica a Kepler
Durante o ano 1611 levado dunha grande admiracioacutenpolo que Galileo acadara mediante o emprego do telesco-pio investiga sobre o xeito de combinar lentes para au-mentar a capacidade de visioacuten a distancia O resultadofoi o seu libro Dioptrice A estas alturas Kepler eacute xa bencontildeecido entre os astroacutenomos europeos Con todo candosolicita unha praza de profesor en Tuumlbingen non lla con-ceden de seguro por soster teses astronoacutemicas contrariasaacutes asumidas polas autoridades luteranas
Por estes anos estaba a piques de rematar a crise his-toacuterica que trouxo a substitucioacuten de Rodolfo II polo seuirmaacuten Matiacuteas no trono do Sacro Imperio Romano Xer-maacutenico Kepler mantiveacuterase leal a Rodolfo ateacute a fin ecando este foi forzado a abdicar no seu irmaacuten marchoua Linz (Austria) onde solicitou unha praza de profesor
15
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
de Matemaacuteticas No curso da suacutea viaxe morreu de variacuteo-la a suacutea esposa Barbara e pouco antes falecera tameacutenda mesma enfermidade un dos tres fillos que lle quedabanFriedrich de 6 anos Nestas circunstancias Kepler quedouen Praga ateacute a morte de Rodolfo en 1612 momento noque Matiacuteas o confirmou no seu posto de Matemaacutetico Im-perial a pesar da suacutea belixerancia contra os protestantespermitiacutendolle ademais residir en Linz
Vida traballo e atrancos en Linz e outros lugares
Os dezaoito anos finais da vida de Kepler seraacuten certamenteturbulentos Para comezar ten problemas na comunidadeluterana de Linz posto que discute alguacutens dos dogmase mesmo ve puntos de razoacuten nas teses dos calvinistas Estecaraacutecter conciliador en temas teoloacutexicos manifestado xanos seus tempos de estudante rematou por custarlle a suacuteaexclusioacuten da congregacioacuten de Linz Aiacutenda que apelou ainstancias superiores Johannes Kepler foi excomungadono ano 1619
Todo isto non lle impediu seguir investigando e publi-cando varias obras de contido astronoacutemico astroloacutexico ematemaacutetico Ademais casou por segunda vez nesta oca-sioacuten con Susanna Reuttinger con quen chegariacutea a ter setefillos dos que soacute dous alcanzariacutean a idade adulta
No ano 1615 comezou o calvario que supuxo para Ke-pler a acusacioacuten de bruxariacutea que sufriu a suacutea nai Ostres anos seguintes estiveron tameacuten cheos de calamidadesmorreacuteronlle duacuteas fillas (a primeira do seu segundo matri-monio e a segunda do primeiro) ademais de Regina fillada suacutea primeira muller a quen el consideraba como suacuteaEsta sucesioacuten de adversidades levan a Kepler a centrarsemaacuteis nas Matemaacuteticas que na Astronomiacutea pretendiacutea ato-par a harmoniacutea matemaacutetica subxacente aacute Natureza e por
16
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
extensioacuten ao cosmos co concepto da muacutesica das esferascelestes en movemento Inscribiacutease asiacute na antiga tradicioacutende Pitaacutegoras e outros astroacutenomos da Antiguumlidade Destexeito buscou unha explicacioacuten para as excentricidades dosplanetas (o lonxe que chega a estar o Sol do centro das oacuter-bitas dos planetas) tameacuten iacutea tras a relacioacuten matemaacuteticaexistente entre as distancias medias dos planetas ao Sol eos seus periacuteodos orbitais Como resultado en 1618 formu-lou o que hoxe chamamos Terceira Lei de Kepler publica-da no libro Harmonices Mundi (A harmoniacutea do Universo)o cadrado do periacuteodo orbital dun planeta eacute directamenteproporcional ao cubo da suacutea distancia media ao Sol
Co ano 1619 a intranquilidade de Kepler aumentouAdemais do comezo do xuiacutezo contra suacutea nai a situacioacutenpoliacutetica europea viviacutea un serio conflito Os dirixentes pro-testantes de Bohemia temendo que o Arquiduque Fer-nando II sucesor designado de Matiacuteas actuase en contradeles proclaman rei de Bohemia a un priacutencipe alemaacuten cal-vinista Federico V feito que se contildeece como Segunda De-fenestracioacuten de Praga Como resposta Fernando II formaunha coalicioacuten de paiacuteses europeos catoacutelicos contra os bohe-mios que recibiron axuda doutros territorios protestantesEra o inicio da Guerra dos Trinta Anos (1618-1648)
Ao ano seguinte as tropas aliadas catoacutelicas invaden aAlta Austria e ocupan Linz lugar de residencia de KeplerEste marcha de aliacute e vai ao Ducado de Wuumlrttemberg paraestar preto de suacutea nai durante o proceso ao que se viusometida Con todo instala temporalmente aacute suacutea familiana vila de Ratisbona
En 1621 ao rematar o proceso da suacutea nai Kepler vol-veu a Linz Coa derrota da rebelioacuten protestante os liacutederesdesa comunidade foron encarcerados Con todo Kepler foiconfirmado por Fernando II no seu posto de MatemaacuteticoImperial
17
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
Asiacute acadada de novo a estabilidade Kepler retoma oseu traballo No mesmo ano 1621 aparece o seu EpitomeAstronomiae Copernicanae (Resumo de Astronomiacutea coper-nicana) que se iacutea converter inmediatamente despois dasuacutea morte nun libro de cabeceira para moitos astroacutenomosateacute mediados do seacuteculo XVII Entre 1622 e 1625 viaxapor varias cidades do Imperio co fin de recadar fondosdestinados aacute publicacioacuten das Tabulae Rudolphinae (querematou en 1623) mais con pouco eacutexito E de novo astensioacutens da poliacutetica centroeuropea vintildeeacuterono amolar entre1625 e 1626 a cidade de Linz foi ocupada polas tropas deMaximiliano I de Baviera asiacute pagaba Fernando II o seuapoio na represioacuten da revolta de Bohemia A bibliotecapersoal de Kepler foi precintada Estalou ademais unharebelioacuten que derivou nun grande incendio da cidade Noseu curso a imprenta na que se iacutean publicar as Tabulaeardeu por completo Kepler pediulle permiso ao Empe-rador para abandonar Linz Decontado embarcouse poloDanubio e tras deixar de novo a suacutea familia en Ratisbo-na continuou ateacute Ulm onde ao cabo en 1627 publicou asTabulae Tivo que pagar a impresioacuten do seu propio petoa pesar de que anteriormente acadara un compromiso doEmperador para que este correse cos gastos
Por certo que o Emperador non soacute non pagou senoacutenque lle comunicou a Kepler que se queriacutea permanecer noseu posto de Matemaacutetico Imperial debiacutea converterse aocatolicismo Kepler rexeitou facelo e perdeu o traballoPor sorte para el o xeneral Albrecht von Wallenstein unpersoeiro influente na corte tomouno ao seu servizo e le-vouno para as suacuteas terras do Ducado de Sagan na rexioacutende Silesia zona de fe protestante Dende ese momentoWallenstein converteuse nun mecenas para Kepler
Con todo e iso a vida en Sagan non acaba de satisfa-cer o astroacutenomo que se sente moi illado Ademais en 1628
18
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
comezaban a sentirse os efectos da Contrarreforma catoacuteli-ca e mesmo en Sagan principiaron as conversioacutens forzadasdas que Kepler se librou Dous anos despois Wallensteinperde a suacutea posicioacuten de privilexio na corte do Emperadore isto deriva en problemas econoacutemicos para o estudoso Cofin de tentar atopar un medio de vida decide visitar a di-versos Priacutencipes Electores aos que lles demandou os cartosque o Emperador lle debiacutea pola publicacioacuten das TabulaeRudolphinae
Finalmente no curso dunha viaxe a Leipzig a ondefora coa idea de vender varios exemplares das suacuteas obrascae enfermo Regresa a Ratisbona coa suacutea familia e morrealiacute viacutetima de elevadas febres o 15 de novembro de 1630Faltaba apenas mes e medio para que cumprise os 59 anos
Foi soterrado no cemiterio protestante de RatisbonaAnos maacuteis tarde durante os combates entre tropas suecaspor unha banda e os exeacutercitos aliados baacutevaro e imperialpola outra o camposanto foi destruiacutedo polo que non secontildeece onde estaacuten os seus restos Xa que logo poacutedese dicirque as continuas liortas entre catoacutelicos e protestantes quetanto marcaron para mal a suacutea vida non o deixaron enpaz nin despois de morto
Iso si sabemos o que diciacutea o seu epitafio pois conseacuter-vase o debuxo que da suacutea laacutepida fixo un amigo
Mensus eram coelos nunc terrae metior umbrasMens coelestis erat corporis umbra iacet
(ldquoMediacuten os ceos e agora mido as sombras da terraA mintildea mente estaba nos ceos e aquiacute xace a sombra do
meu corpordquo)
19
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
O LEGADO DE KEPLER
Os logros de Kepler non foron recontildeecidos e asumidos de-contado O seu valor quedou claro cando a finais do seacuteculoXVII Isaac Newton demostrou coas ferramentas da Fiacute-sica a necesidade das Leis de Kepler codificando as Leisdo Movemento e da Gravidade e ademais usaacutendoas pa-ra describir con precisioacuten a dinaacutemica do Sistema SolarDende logo o concepto da Fiacutesica que tintildea Newton era di-ferente do de Kepler Newton amosou que os planetas nonviraban arredor do Sol obedecendo a unha forza que irra-diaba del senoacuten que o faciacutean debido aacute accioacuten combinadada suacutea inercia a se moveren en lintildea recta e da atraccioacutengravitacional do Sol Esa interaccioacuten estaba dalguacuten xeitoimpliacutecita nas Leis de Kepler aiacutenda que este non as formu-lara en termos do que hoxe chamamos Fiacutesica Claacutesica
Dende finais do seacuteculo XIX e principios do XX as obrasde Kepler foron traducidas a varias linguas e comezarona ser maacuteis contildeecidas e valoradas nos ambientes cientiacuteficosHoxe Johannes Kepler estaacute considerado como unha dasfiguras centrais da chamada Revolucioacuten Cientiacutefica o pro-ceso de aparicioacuten da Ciencia moderna que tivo lugar entrefinais do Renacemento e o remate do seacuteculo XVII
Hoxe podemos atopar a Kepler en multitude de aacutem-bitos Por exemplo un asteroide un craacuteter lunar outromarciano e mesmo unha cadea montantildeosa de Nova Zelan-dia levan o seu nome Os muacutesicos Paul Hindemith e PhilipGlass tentildeen escrito cadansuacutea oacutepera centrada na persoa de
21
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
Kepler (Die Harmonie der Welt e Kepler respectivamen-te) Tameacuten existe o Johannes Kepler ATV un vehiacuteculoda Axencia Espacial Europea (ESA) desentildeado para mi-sioacutens de reabastecemento da Estacioacuten Espacial Interna-cional (ISS) Aacute suacutea vez a NASA lanzou en 2009 a Mi-sioacuten Kepler que puxo en oacuterbita un pequeno observatorioespacial destinado a localizar planetas de caracteriacutesticassimilares aacute Terra E por suposto hai varios centros de en-sino que levan o nome de Kepler maiormente en Austriae Alemantildea
A lista das obras completas de Kepler poacutedese consultarna versioacuten inglesa da Wikipedia
22
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
O SONtildeO E OS SEUS AVATARES
A orixe desta obra que se publicou despois da morte doseu autor probablemente estea na eacutepoca das chamadasldquoteses de Tuumlbingenrdquo Como xa dixemos durante os seusanos de estudo naquela Universidade Kepler asumiu osistema copernicano e en 1593 escribiu algunhas paacutexinasnas que defendiacutea o movemento da Terra arredor do SolTal e como o propio Kepler conta na Nota 2 de O sontildeoentregoulle esas paacutexinas ao seu amigo Christoph Besoldpara que desenvolvese unhas teses con destino a un de-bate na Universidade sobre como se veriacutean os fenoacutemenoscelestes dende a Luacutea Este debate foi finalmente prohibi-do polas autoridades luteranas Pois ben segundo con-ta o propio Kepler na Dissertatio cum Nuncio Sidereo
23
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
Galilei (Conversa co mensaxeiro sideral de Galileo) nomesmo ano 1593 el estaba a escribir unha Xeografiacutea lunarO interese dos astroacutenomos pola Luacutea era natural por ser oobxecto de maior tamantildeo que se pode observar no ceo noc-turno Ademais a Luacutea sempre estivo moi presente en todasas culturas humanas como obxecto de veneracioacuten fontede relatos mitoloacutexicos base para sistemas de coacutemputo dotempo etc
Temos que agardar ateacute 1609 para a seguinte nova sobreese proxecto Nese ano como mencionamos antes Keplerpublica a Astronomia Nova nela denuncia que na edicioacutendo De Revolutionibus de Copeacuternico supervisada por An-dreas Osiander (e que era a que circulaba) o proacutelogo ori-xinal fora substituiacutedo por outro no que se afirmaba expli-citamente que a Terra non viraba arredor do Sol ComoKepler sabiacutea Copeacuternico defendiacutea o contrario e el baseabaa suacutea descricioacuten das oacuterbitas dos planetas arredor do Solprecisamente na idea fundamental do astroacutenomo polaco
As autoridades luteranas tomaron nota da posicioacuten de-fendida por Kepler Asiacute cando en 1610 este quixo pu-blicar a ldquoXeografiacutea lunarrdquo que partiacutea dos mesmos prin-cipios que a Astronomia Nova o Emperador Rodolfo II(catoacutelico mais en problemas cos protestantes) impediu-lle facelo A reaccioacuten de Kepler se acudimos de novo aacuteDissertatio foi buscar a influencia do Conselleiro ImperialWacker von Wackenfels para poder publicar a obra Poroutra banda modificou o proxecto inicial transformounonunha narracioacuten inscrita no xeacutenero da literatura de viaxesfantaacutesticas (que se remontaba aacute Antiguumlidade Claacutesica) eademais agochou a informacioacuten astronoacutemica baixo a formadunha alegoriacutea para que soacute uns poucos entendidos puide-sen comprender na suacutea totalidade a mensaxe A partir deaquiacute a obra levaraacute o tiacutetulo de O sontildeo A pesar destes es-forzos Kepler non foi quen de conseguir levala ao prelo no
24
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
resto da suacutea vida e nisto foi determinante o que aconteceupouco despois
En 1611 Kepler recibiu a visita dun rapaz nobre obaroacuten von Volkersdorf Este como moitos mozos da aris-tocracia centroeuropea estaba en viaxe de formacioacuten polocontinente Kepler tivo a xentileza de agasallalo cunha co-pia manuscrita de O sontildeo Foi asiacute como cando o baroacutenvolveu aacute suacutea casa esa copia chegou ao Ducado de Wuumlrt-temberg onde viviacutea a nai de Kepler Katharina
Como o lector ha comprobar na ficcioacuten matinada porKepler hai varios elementos que fan moi doado deducirque se baseou en certas circunstancias da suacutea propia vidapara construiacutela o seu protagonista Duracotus eacute alumnode Tycho Brahe e a suacutea nai Fiolxhilde elabora remediosa base de herbas medicinais Segundo avanza a narracioacutenFiolxhilde entra en contacto cun xenio ou espiacuterito diria-mos espacial que lles vai falar a ela e ao seu fillo da Luacutea edos seus poboadores A palabra latina que Kepler empre-ga para este personaxe eacute daemon significa como dixemoslaquoxenioraquo ou laquoespiacuteritoraquo pero tameacuten no leacutexico do latiacuten cris-tiaacuten tintildea o significado de laquodemoraquo (de feito eacute a base eti-moloacutexica da palabra) De aiacute a pensar que a nai de Keplerfalaba co demo e polo tanto era unha meiga mediaba soacuteun chisco de mala intencioacuten
Dalgunha maneira o manuscrito ou nova del chegou aoiacutedos de Urban Kraumlutlin cirurxiaacuten barbeiro ao servizo dosirmaacutens do duque Xoaacuten Federico de Wuumlrttemberg Certodiacutea acompantildeou a un dos irmaacutens Aquiles a unha partidade caza na zona de Leonberg onde viviacutea Katharina KeplerComo a suacutea irmaacute Ursula esposa do vidreiro local JakobReinbold viviacutea preto fiacutexolle unha visita
Ursula Reinbold fora unha vella amiga de KatharinaKepler De feito cando quedou embarazada doutro ho-me abortou e contoullo en confianza a Katharina (outras
25
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
fontes din que foi a propia Katharina quen lle axudou coaborto) A nai de Kepler non foi todo o discreta que segu-ramente debeu e contoullo ao seu fillo Christoph quen co-mentou o caso en puacuteblico Envolta nun escaacutendalo e poucodespois da visita do seu irmaacuten Ursula declarou que o seuestado de debilidade se debiacutea a unha pocioacuten que lle sub-ministrara Katharina Ao ter noticia disto o maxistradolocal Luther Einhorn que estaba dende habiacutea tempo enmalas relacioacutens coa familia Kepler convocou a Kathari-na aacute Casa do Concello A nai de Kepler negou o cargo epresentou unha denuncia contra Ursula Reinbold por di-famacioacuten
Mais de pouco lle iacutea servir Era o ano 1615 e naquelaeacutepoca o medo aacutes meigas era compartido por amplas capasda poboacioacuten Ao contildeecerse o caso Katharina comezou asufrir un progresivo illamento social a esposa do carnicei-ro de Leonberg declarou que o seu home experimentaraunha forte dor nas coxas cando nunha ocasioacuten Katharinase cruzou con el asemade o xastre culpouna das mortessuacutebitas dos seus dous fillos Pola suacutea banda ela non dei-xou de elaborar os seus remedios medicinais caseiros e deaplicalos A familia cada vez maacuteis agoniada pide axuda aJohannes Este xa en 1616 impliacutecase no caso escribindoaacutes autoridades de Wuumlrttemberg co fin de obter copias dadocumentacioacuten referida aos cargos contra a suacutea nai
Quizais como reaccioacuten aacute intervencioacuten dunha persoatan contildeecida e proacutexima aacute corte imperial como JohannesKepler os inimigos de Katharina fixeron unha denunciaformal por bruxariacutea a filla dun tal Jorg Haller de 12anos declarou que sentira unha repentina dor logo deque Katharina a tocase e que despois a dor derivara naparaacutelise completa dun brazo Asustada a nai de Keplercometeu un erro tentou subornar o maxistrado Einhornofreceacutendolle unha copa de prata en troques de deter o
26
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
proceso xudicial Einhorn non aceptou e a actitude deKatharina loxicamente foi tomada como unha declara-cioacuten impliacutecita de culpabilidade A nai de Kepler fuxiu aLinz aacute casa de Johannes ao tempo que en Leonberg seditaba unha orde de detencioacuten contra ela Pouco tempodespois ao non adaptarse aacute vida en Linz Katharina mar-chou aacute vila de Heumaden onde viviacutea a suacutea filla MargareteJohannes foi tras dela
Todos estes acontecementos fixeron chegar este feoasunto ateacute o ano 1618 en que estalou a Guerra dos TrintaAnos Co inicio desta desorde beacutelica o proceso contraKatharina Kepler quedou momentaneamente paralizadoDous anos despois Johannes crendo que podiacutea atoparnas autoridades boa disposicioacuten para rematar co asuntoescribiulle ao duque de Wuumlrttemberg pediacutendolle que llepermitise limpar o bo nome da suacutea nai O resultado foixusto o contrario do pretendido as autoridades reavivarono caso e emitiron unha nova orde de arresto co que Katha-rina foi encarcerada Chegado o momento do xuiacutezo negoucon firmeza as acusacioacutens e foi condenada a sufrir torturapara comprobar se mantintildea a declaracioacuten de inocenciaAlarmado Kepler encargoulle a defensa da suacutea nai aoseu antigo compantildeeiro de estudos e prestixioso xuristaChristoph Besold para que intentase librala de semellantetranso As xestioacutens tiveron certo eacutexito pois o duque deWuumlrttemberg decretou que Katharina debiacutea ser levada aacutecaacutemara de tortura pero soacute para ver os trebellos Segura-mente como consecuencia da tensioacuten nerviosa acumuladadurante moitos meses Katharina desmaiouse cando alevaron dentro Ao cabo foi liberada mais non absoltaprohibiacuteuselle terminantemente volver a Leonberg no quelle quedase de vida E foi moi pouco tempo a resolucioacutendo caso tivo lugar en 1621 e Katharina moi afectada nofiacutesico e no mental por todo o acontecido morreu en 1622
27
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
Para Johannes todo isto supuxo unha fonda acedumeque o perseguiu durante maacuteis de seis anos Despois dopasamento da suacutea nai non abandonou a intencioacuten de lim-par o seu nome Quizais descartara xa a idea de publicarO sontildeo pero agora maacuteis aloacute de divulgar os seus descubri-mentos sobre a Luacutea e o Sistema Solar queriacutea deixar claroque o sucedido coa suacutea nai fora unha tremenda inxustizaAsiacute traballou durante o resto da suacutea vida (aproximada-mente de 1620 a 1630) en 223 notas que engadiu ao finaldo texto orixinal da obra e que desvelan o significado daalegoriacutea que creara Era iroacutenico quixera ser criacuteptico paraevitar problemas coas autoridades relixiosas por desauto-rizar o modelo establecido de funcionamento do Universoe o infortunio rematou por chegar por onde non contaba
Mais a aventura do texto non remata aquiacute Aacute morte deKepler en 1630 soacute seis paacutexinas do manuscrito estabanno prelo porque a suacutea situacioacuten econoacutemica era precariaO seu xenro Jakob Bartsch tomou ao seu cargo a tarefade completar a impresioacuten pero ao pouco tempo tameacutenmorreu Finalmente o seu fillo Ludwig (de quen conser-vamos un proacutelogo) consegue publicar a obra en 1634 Malmomento xa que foi o mesmo ano no que o papa UrbanoVIII condenou a Galileo a sufrir arresto domiciliario polapublicacioacuten da suacutea obra Dialogo sopra i due massimi siste-mi del mondo (Diaacutelogo sobre os dous principais sistemasdo Universo) na que defendiacutea o heliocentrismo A ondaexpansiva desta condena alcanzou a O sontildeo de Keplerque foi parar ao limbo dos libros esquecidos
A obra non se volveu imprimir ateacute 1870 cando apare-ceu nunha edicioacuten das obras completas de Kepler A partirdese momento comeza o descubrimento e valorizacioacuten dolibro entre os astroacutenomos debido aos meacuteritos cientiacuteficosque conteacuten e tameacuten aacute aura de obra maldita que o arrodea
28
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
Imaxe da luacutea chea tal e como aparece na
obra Dioptrice (1611) de Johannes Kepler
AS CARAS LITERARIA E CIENTIacuteFICADO RELATO O SONtildeO DE KEPLER
Cando Kepler decidiu transformar a suacutea ldquoXeografiacutea lu-narrdquo nun relato fantaacutestico e alegoacuterico entrou nun terreoque non adoitaba transitar Ateacute ese momento escribiraobras teacutecnicas non de ficcioacuten Asiacute a todo non cambioude idioma empregou o latiacuten Isto era normal na comuni-dade intelectual europea da eacutepoca o latiacuten herdado do Im-perio Romano e asumido pola Europa posterior a el comolingua de cultura (mesmo en territorios que nunca forma-ran parte do Imperio) era a base da comunicacioacuten escritados estudosos a nivel internacional a pesar de que habiacuteacentos de anos que non se falaba O dominio do latiacuten eraobrigado en Europa para seguir estudos universitarios eco contildeecemento do idioma chegaba o da literatura claacutesicaAdemais non foron poucos os eruditos europeos da eacutepocaposterior ao Renacemento que aprenderon tameacuten gregocomo foi o caso de Kepler
29
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
Asiacute Kepler portaba unha boa bagaxe de Cultura Claacute-sica e tameacuten contildeeciacutea ben a literatura europea posteriorCon estes vimbios para o cesto ao escribir O sontildeo Keplerpuido servirse de dous toacutepicos de longa traxectoria na li-teratura occidental e que el como home culto contildeeciacutea oda viaxe fantaacutestica a un mundo foacutera do alcance da maioriacuteados humanos e o da ocultacioacuten do autor tras da ficcioacutendun manuscrito ou libro atopado
Son varias as obras literarias anteriores a Kepler querelatan unha viaxe fantaacutestica foacutera da Terra Quizais a demaacuteis sona (que o propio Kepler cita) sexa a contildeecida co-mo Viaxe aacute Luacutea do grego Luciano de Samosata escritano seacuteculo II Moito despois o italiano Ludovico Ariosto(1474-1533) incluiacuteu unha viaxe aacute Luacutea dentro do seu poemaeacutepico Orlando Furioso (publicado na suacutea versioacuten completaen 1532) Xa en vida de Kepler o astroacutenomo e poeta ita-liano Giordano Bruno (1548-1600) publicou De immenso(1591) obra que conteacuten un relato dunha viaxe aacute Luacutea noque se describe o aspecto que presenta a Terra vista dendeo sateacutelite Logo de Kepler este tipo de narracioacuten continuouvivo na pluma de autores como o franceacutes Cyrano de Berge-rac (1619-1655) que escribiu unha obra titulada LrsquoAutreMonde na que cita expresamente a Kepler e O sontildeo Ta-meacuten a cultivou o ingleacutes Daniel Defoe (1660-1731) no seuThe Consolidator e por suposto o franceacutes Jules Verne(1828-1905) que publicou Da Terra aacute Luacutea en 1865 Mes-mo o grande escritor ingleacutes de ciencia ficcioacuten H G Wells(1866-1946) depende directamente de O sontildeo na suacutea obraThe First Men on the Moon (1901)
En canto ao recurso do libro ou manuscrito atopadoque serve ao auteacutentico autor para agocharse tras a suacuteaobra e asiacute aumentar no lector o efecto da suspensioacuten daincredulidade fora abondo empregado nas novelas caba-leirescas e era ben contildeecido por todas as persoas cunha
30
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
certa cultura literaria Leacutembrese que Cervantes no Quixo-te recorre tameacuten a este toacutepico no seu caso para se mofardo xeacutenero Asiacute o punto de partida da narracioacuten de Keplereacute un sontildeo que tivo nel viuse a si mesmo lendo un libro quecomprara e no que se atopaba o relato que supostamentesoacute transcribe
Se temos que xulgar os valores literarios de O sontildeodiremos que son inferiores aos cientiacuteficos pois na narra-cioacuten pesa moito maacuteis a condicioacuten do autor como home deciencia que como posible escritor de relatos fantaacutesticosClaramente o interese de Kepler era divulgar dun xeitocriacuteptico iso si uns contildeecementos novos para a eacutepoca
Mais se miramos a mensaxe cientiacutefica que nos comuni-ca O sontildeo vemos que conteacuten elementos indicativos dunhasorprendente presciencia maiormente na descricioacuten daviaxe espacial Estes son alguacutens exemplos
nunha pasaxe explica que chega un momento du-rante o traxecto no que os viaxeiros precisan moi poucoesforzo para continuar o movemento pola falta de aire Asiacuteacontece efectivamente no espazo exterior Con esta ideaKepler anticipa en certa medida as Leis do Movementode Newton para as que faltaban maacuteis de 30 anos (por cer-to tameacuten escritas en latiacuten) De feito o propio Kepler falado concepto de inercia na suacutea Nota 76 de novo antes queNewton Con isto o astroacutenomo afastaacutebase da tradicioacutencomunmente aceptada daquela de que os corpos celestesse moven por accioacuten dun intelecto coacutesmico que os cristiaacutensidentificaran con facilidade con Deus
na suacutea Nota 62 Kepler acerta de novo cando estable-ce que calquera viaxe aacute Luacutea debe ser planificada tendo enconta non o punto no que estaacute a Luacutea no momento da par-tida senoacuten o punto no que estaraacute cando o viaxeiro chegue
31
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
a ela Isto loxicamente eacute coherente co que el defendiacutea quetanto a Terra como a Luacutea se desprazan Na mesma Notaalgo maacuteis adiante explica que os viaxeiros para escaparda atraccioacuten da Terra precisaraacuten un esforzo tan intensoque sufriraacuten desmaios iso aconteacutecelles aos actuais astro-nautas durante os adestramentos que seguen para afacerseao pulo da engalaxe das suacuteas naves
cando describe o movemento das augas da Luacutea queviaxan dun hemisferio a outro (da cara visible aacute oculta)fenoacutemeno que Kepler tomou do das nosas mareas estaacutea anticipar a formulacioacuten da atraccioacuten gravitacional deNewton
hai unha pasaxe contra o final do texto principal naque Kepler fala da configuracioacuten dos seres vivos da Luacuteaen relacioacuten coas condicioacutens climaacuteticas co noso sateacutelite Esadescricioacuten preludia o concepto de adaptacioacuten ao medio ela-borado moito despois por Charles Darwin (1809-1882)
Aiacutenda que soacute sexa por estas achegas paga a pena lerO sontildeo
32
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
A PRESENTE TRADUCIOacuteN AO GALEGO
O latiacuten que Kepler contildeeciacutea e empregaba no seacuteculo XVIIera dende logo distinto do que chamamos latiacuten claacutesicoque construiacuteron os autores literarios do antigo ImperioRomano Sobre todo na prosa ao longo dos seacuteculos foi-se desenvolvendo unha linguaxe cuns estaacutendares ben fi-xados e baseados fundamentalmente nas obras de MarcoTulio Ciceroacuten (106-43 a n e) Nelas eacute notoria a preferen-cia por periacuteodos longos que a estrutura oracional do latiacutenpermitiacutea polas suacuteas posibilidades sinteacuteticas Esa tendenciaacentuouse na prosa latina da Idade Media e seacuteculos pos-teriores e Kepler asumiuna plenamente Con todo estexeito de escribir non sempre encaixa ben co artellamentoda frase galega Por iso noacutes en moitas ocasioacutens optamospor romper o encadeamento oracional do texto latino cofin de ofrecer un texto o maacuteis fluiacutedo posible sen desvirtuardemasiado o orixinal
Para elaborar esta traducioacuten serviacutemonos do texto pu-blicado no Volume VIII de Opera Omnia a edicioacuten dasobras completas de Johannes Kepler realizada por Chris-tian Frisch en 1870 Nela aparece o texto de O sontildeo logoas Notas aclaratorias de Kepler e finalmente un apeacutendi-ce que se centra de maneira especiacutefica nas caracteriacutesticasxeograacuteficas da Luacutea
A gran cantidade e extensioacuten das Notas que foi enga-dindo Kepler fixeron aconsellable situar todas elas a con-tinuacioacuten do texto principal Reservamos o peacute de paacutexina
33
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
para notas aclaratorias da nosa colleita que facilitaraacutenagardamos a comprensioacuten da obra no seu conxunto
34
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar quero lembrarme de Mar Sueiro compantildeeira demoitos anos en labores estudantiacutes docentes e biblioteconoacutemicasque foi quen me falou da posibilidade de realizar esta traducioacutenAsiacute pois un mar de gratitude para ela por isto e sobre todo porser un apoio por ser amiga
Por suposto estou agradecido ao equipo da editorial no quetopei almas xemelgas na paixoacuten por enriquecer a nosa lingua contraducioacutens de obras que por unha razoacuten ou outra son fitos daliteratura universal Non curemos esta loucura
Eu son unha persoa de letras e teimudamente Mais nunca en-tenderei nin compartirei o empentildeo que maacuteis dunha persoa pon enestablecer fronteiras entre os campos do saber humano Ao meuxeito e dentro das mintildeas capacidades sempre me interesei poloUniverso que hai maacuteis aloacute do planeta Terra e polas leis que o gober-nan tal e como grandes mentes da Humanidade as foron desvelandoNesta curiosidade axudaacuteronme en innumerables conversas (e as quenos quedan) maiormente tres persoas Joseacute Mariacutea de la Vintildea JoseacuteFacal e Manel Mateos Rapaces o que temos entre noacutes vai maacuteis aloacutedo fiacutesico como ben sabedes
Finalmente Reneacutee e Alma forman comigo un sistema planetariono que gozamos das mellores condicioacutens para a vida O agradece-mento maior e a dedicatoria son para elas duacuteas
Alfonso Blanco
Louro setembro de 2014
35
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
BIBLIOGRAFIA(empregada e recomendada)
Traducioacutens da obraDUCOS M Le Songe ou Astronomie Lunaire Presses Universi-taires de Nancy 1984
GUumlNTHER L Keplers Traum vom Mond Leipzig 1898
LEAR J Keplerrsquos Dream University Of California Press Berke-leyLos Angeles 1965
SOCAS F El suentildeo o Astronomiacutea de la Luna Universidad deHuelvaUniversidad de Sevilla 2001
Outras obrasASIMOV I El Universo Traducioacuten de Miguel Paredes LarruceaMadrid Alianza Editorial 1991
KOESTLER A The Sleepwalkers Londres Hutchinson PublGroup 1959
LUCIANO Relatos veriacutedicos Traducioacuten de X Pereira e X Abe-lleira Rinoceronte 2010
MONTGOMERY S L Moon Weldon Owen McMahons Point2009
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores 1872 (Critias paacutexinas 265 a 291)
PLATOacuteN Obras completas Vol VI Madrid Medina y NavarroEditores Madrid 1872 (Timeo paacutexinas 128 a 264)
PLUTARCO Obras morales y de costumbres Vol IX MadridGredos 2002 (Sobre la cara visible de la Luna paacutexinas 120 a 198)
SAGAN C Cosmos A Personal Voyage EUA Carl Sagan Pro-ductions 1980
VOELKEL J R Johannes Kepler and the New Astronomy NovaYork Oxford University Press 1999
37
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
Recursos na redeArtigo sobre Kepler na Wikipedia en galego
Artigo sobre Kepler na Wikipedia en ingleacutes
Astronomy Magazine
Astronomy Now
A Luacutea en Google Earth
Casa das Ciencias da Coruntildea
International Planetary Cartography Database
Moon Views
Observatorio Astronoacutemico Ramoacuten Mariacutea Aller (USC)
Paacutexina sobre a Luacutea en NinePlanetsorg
Paacutexina sobre Kepler na web da NASA
Paacutexina sobre Kepler en The MacTutor History of MathematicsArchive
Ralph Aeschliman Planetary Cartography and Graphics
StarTeach Astronomy Education
38
