a democracia en europa: entre o final da utopÍa e a fin … · 2012. 6. 18. · alongamento dos...

1. A CENTURIA DOS SÉCULOS, O SÉCULO DOPENSAMENTO

Se a centuria que comezou en1700 foi a da Ilustraci�n e a das revolu-ci�ns que fixeron virar de xeito radicala evoluci�n da humanidade Ña norte-americana e a francesaÑ, e a que come-zou en 1800 terminou por se-la doEstado, � dicir, a da extensi�n e conso-lidaci�n daquel poderoso Leviat�n ilu-minado polo movemento liberal noque, como Tocqueville hab�a escribir enA democracia en Am�rica, Òt�dolos pode-res semellan acudir por si s�s cara �centro, acumul�ndose nel cunha sor-prendente rapidez, de xeito tal que oEstado acada de s�peto os l�mitesextremos da s�a forzaÓ, a nosa �ltimacenturia, a que arrincou en 1900, pode-r�a caracterizarse, moi probablemente,como a dos moitos s�culos a un tempo:

porque o de 1900, que foi, sen d�bida,o da emancipaci�n das mulleres noeido familiar, cultural e laboral, resul-tou tam�n o s�culo das sucesivas revo-luci�ns cient�ficas e t�cnicas, comoresultou o da conquista do espacio;pero a centuria que agora rematamosnon ser�a menos o s�culo da persecu-ci�n da enfermidade e o da loita poloalongamento dos l�mites da vida, c�das guerras nas que os mortos se con-taron por mill�ns e nas que se comete-ron os m�is horrendos xenocidios; os�culo XX foi o s�culo, as� mesmo, dadescolonizaci�n, e, de xeito paralelo,tanto o da pluralidade cultural quexorde da eliminaci�n das barreirasmateriais �s movementos xeogr�ficosdos homes e das s�as producci�ns detodo tipo, canto o do renacemento ereivindicaci�n das identidades cultu-rais. Si, certamente, todo iso, e moito

133

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 28 - Outubro 2000

A DEMOCRACIA EN EUROPA: ENTRE O FINAL DA UTOPÍA

E A FIN DA HISTORIA(REFLEXIÓNS SOBRE UN SÉCULO)

Roberto L. Blanco Vald�s*Universidade de Santiago

de CompostelaÒPero sempre existe un goberno. A cuesti�n �,

polo tanto, a qu�n pasouÓ

Lecci�ns sobre a filosof�a da historia universalG. W. F. Hegel

* Catedrático de Dereito Constitucional.

1 COLABORA.CIN copia 4/4/01 21:51 Página 133

134 Roberto L. Blanco Valdés

m�is que a�nda poder�a subli�arse,definiu os cen anos longu�simos quetranscorren entre o 1900 e o 2000. Creo,sen embargo, que o feito m�is relevan-te do per�odo, do que resultaron conse-cuencia, en gran parte, moitos dos queacaban de apuntarse, rematou por ser,� cabo, o do impresionante poder dopensamento para cambia-los l�mites eimposici�ns da realidade.

Ref�rome, claro, � poder do pen-samento no sentido en que a el se ti�areferido o gran fil�sofo de Xena, candoinsist�a na definitiva relevancia dasideas como dato hist�rico esencial noque a Revoluci�n Francesa obtivera afonte inspiradora do seu comezo e ass�as orixes. Nas Lecci�ns sobre a filosof�ada historia universal, de 1830, escribeHegel: ÒO pensamento que consideracomo o supremo as determinaci�nsuniversais e atopa que o que existe est�en contradicci�n con elas, sublevousecontra o estado existente. A determina-ci�n extrema que o pensamento podeachar � a da liberdade da vontadeÓ. Desepoder estou a falar, precisamente: doque deriva da liberdade da vontade, dopensamento que vai ser quen de imaxi-nar Ño mesmo no eido pol�tico esocial, ca no cultural ou no tecnol�xico--cient�ficoÑ moito m�is al� das barrei-ras do existente, moito m�is al� daslimitaci�ns de cada presente hist�ricoconcreto, e que vai, dese xeito, a serquen de producir Ñmaterial e intelec-tualmenteÑ o mesmo as m�is grandescreaci�ns da historia humana, quealg�ns dos seus m�is aterradores pesa-delos. Como � sabido, non casualmen-

te, o mesmo s�culo XX que pensar� aposibilidade de loitar contra o determi-nismo da enfermidade e da vellezcunha intensidade que haber� facerdel, como acabo de dicir, o s�culo dasuperaci�n das fronteiras intr�nsecasda vida, haber� ser tam�n, � cabo, oque pense o xenocidio dos xudeus oudos xitanos como instrumentos dunhadelirante pol�tica racial.

E � que a liberdade da vontadepermitir�, por vez primeira no devir dahumanidade, pensar como posible oque ata ent�n non fora pensado ende-xamais, ou fora, en todo caso, pensadosempre como ut�pico. O s�culo XX foi,por iso, en m�is dun sentido, o do finaldas utop�as, un final este que haber�ser intu�do por Marcuse como unhadas definitivas posibilidades da centu-ria. A�nda que � servicio da realizaci�ndas s�as propias utop�as, tal �a se-laidea apuntada na c�lebre conferenciadictada en 1967 polo fil�sofo marxistana Universidade Libre de Berl�n:

Este final da utop�a Ñisto �, a refutaci�ndas ideas e das teor�as que te�en utiliza-do a utop�a como denuncia das posibili-dades hist�rico-sociaisÑ p�dese enten-der agora, nun sentido moi preciso,como final da historia [...] no sentido deque as novas posibilidades dunha socie-dade humana e do seu mundo circun-dante non son xa imaxinables como con-tinuaci�n das vellas, non se podenrepresentar no mesmo continuo hist�ri-co, sen�n que presupo�en una rupturaprecisamente co continuo hist�rico...

O s�culo XX abrir�, � fin, e nunhamedida que o propio Marcuse non ter�asequera imaxinado cando pronuncia as�a anticipadora conferencia berlinesa,unha porta para lle po�er fin � (unha)


historia, co cal daba coherencia � seupropio nacemento, que foi tam�n, conclaridade, o da ruptura e a descontinui-dade.

2. A GRANDE GUERRE E O FINAL DO VELLOMUNDO: O AMENCER DA DEMOCRACIA

De feito, o s�culo XX s� desde opunto de vista cronol�xico comeza en1900 (ou en 1901, segundo se vexa): his-toricamente, haber� que esperar ata aGrande Guerre, o acontecemento que,verdadeiramente, e con extraordinariotraumatismo, dar� inicio a unha novacenturia para t�dolos efectos. � o prin-cipio da continuidade (cronol�xica)pugnando co da ruptura e a desconti-nuidade (hist�rica): unha ruptura, esta,que ten sido admitida de tal xeito quenon � estra�o que as an�lises do novos�culo se inicien cando a guerra. Vela�,impl�cita a tese da ruptura, na monu-mental Enciclopedia de Historia Univer-sal, dirixida polo catedr�tico de Har-vard Willliam L. Langer, que dedica oseu cuarto volume O s�culo XIX e oquinto � per�odo que vai Da Primeira �Segunda Guerra Mundial. Vela�, brillan-temente exposta, na interesant�simaobra de Arno J. Mayer, A persistencia doAntigo R�xime, que argumenta de xeitonon facilmente refutable c�mo os ele-mentos premodernos vixentes naEuropa anterior � Guerra do 14 Ònoneran os restos decadentes e fr�xiles dunpasado practicamente desaparecido,sen�n a esencia mesma das sociedadesciv�s e pol�ticas presentes en EuropaÓ.O final da Guerra non s� abriu, pois, a

porta �s felices anos vinte Ñque inven-tar�n o charlest�n e contribuir�n enOccidente �s primeiros pasos firmes noproceso de emancipaci�n das mullerese da xuventude; ou que ver�n o desen-volvemento impresionante do cinema-t�grafo, da aviaci�n e os autom�bilesÑsen�n tam�n, e sobre todo, a un cambiosubstancial da forma en que o mundose ti�a ata ent�n organizado, e do xeitoen que as sociedades vi�an sendogobernadas. Arno J. Mayer rec�rdanos,por exemplo, c�mo o funeral polo reiingl�s Eduardo VII, celebrado en maiode 1910, confirmou, no seu fasto, aautenticidade da influencia que manti-�an os reis europeos xa iniciado o novos�culo: ÒO 20 de maio, cuns dousmill�ns de persoas formando solemnesringleiras nas beirarr�as, un cortexofunerario verdadeiramente extraordi-nario acompa�ou os restos do ReiEduardo � estaci�n de Paddington,desde a cal un tren levou o ata�de ata ocastelo de Windsor para soterralo nacripta debaixo da capela de SanXurxoÓ.

Certamente, antes da Guerra do14, a vida pol�tica dos Estados euro-peos segu�a xirando sobre os monarcase as s�as cortes, os vellos partidos denotables e as tradicionais burocraciasmilitares e civ�s, como a vida econ�mi-ca segu�a sendo predominantementecampesi�a e a vida social ti�a a�ndaunha pegada rural indiscutible, de xei-to tal que en toda Europa as nobrezasterritoriais ocupan un lugar predomi-nante nos eidos econ�mico, pol�tico,social e cultural. Non �, as� pois, de

A democracia en Europa: entre o final da utopía e a fin da Historia. (Reflexións sobre un século) 135



estra�ar que nunha gu�a para polemis-tas e lectores de diarios publicada porJohn Bertram Askew en 1903, nin oproblema da democracia Ñnin o dadictaduraÑ figurasen nunha lista naque se inclu�an os douscentos cincuen-ta temas m�is controvertidos para aopini�n p�blica do tempo: al� estaban acuesti�n da posible remuneraci�n dosparlamentarios, ou a das liberdades depalabra e de opini�n, ou a da liberdaderelixiosa... pero non a cuesti�n dademocracia.

E, sen embargo, os efectos daGuerra van ser politicamente impresio-nantes, ata o punto de que unha boaparte dos acontecementos que se pro-ducen tralo asinamento do armisticiocami�ar�n na direcci�n de amplia-lademocracia: en 1919 apr�base en B�l-xica unha nova lei electoral que intro-duce o sufraxio universal e concededereitos pol�ticos a certa clase de mulle-res; no mesmo ano ad�ptase en Franciaunha lexislaci�n electoral que incl�eunha forma electoral proporcional;tam�n en Italia, igualmente en 1919,unha nova lei electoral introduce osufraxio universal e o sistema franc�sde escrutinio de lista e f�rmula electo-ral proporcional; os cambios son a�ndam�is transcendentais en Alema�a,onde o 31 de xullo de 1919 se aproba aConstituci�n democr�tica de Weimar;en Austria, onde o 1 de outubro do anoseguinte se aproba tam�n un textoconstitucional federal e democr�tico;ou en Checoslovaquia, que, outros� en1920, adopta unha Constituci�n demo-

cr�tica que segue moi de preto o mode-lo franc�s republicano.

Todo isto vaise traducir naaparici�n de d�as realidades Ñe dosdous conceptos cos que, desde ent�n,as designamosÑ que van constitu�r unha das contribuci�ns fundamentaisdo pensamento pol�tico no intre de en-treguerras: dunha banda, a realidadeda aparici�n e fortalecemento progresi-vo dun novo tipo de partidos ata ent�ndesco�ecidos, os chamados partidospol�ticos de masas Ñsocialdem�cratasprimeiro e, m�is tarde, comunistasÑ,realidade que, favorecida pola exten-si�n do sufraxio universal e a introduc-ci�n de sistemas de proporcionalidadeelectoral, far� xurdi-lo concepto deEstado de partidos, como forma de desig-na-lo Estado democr�tico no que aque-les se converten en instrumento esen-cial de participaci�n pol�tica e social ede funcionamento institucional dosr�ximes pol�ticos. Hans Kelsen, un dosm�is importantes xuristas europeos domomento, deixar� constancia do cam-bio producido pola nova realidade dospartidos pol�ticos de masas nunha obraaparecida en Alema�a en 1920 que �fundamental para entende-los debatesxur�dico-pol�ticos do tempo, Esencia evalor da democracia, obra na que, des-pois de apunta-la evidencia de que Òoindividuo illado carece por completode existencia pol�tica positiva por non poder exercer ningunha influen-cia efectiva na formaci�n da von-tade do EstadoÓ e constatar que,consecuentemente, Òa democracia s� eposible cando os individuos, a fin de


conseguiren unha actuaci�n sobre avontade colectiva, se re�nen en organi-zaci�ns definidas por diversos finspol�ticos, de xeito tal que entre o indi-viduo e o Estado se interpo�an aquelascolectividades que agrupan en formade partidos pol�ticos as vontades pol�ti-cas coincidentes dos individuosÓ, con-cl�e: ÓS� por obcecaci�n ou dolo podesosterse hoxe a posibilidade da demo-cracia sen partidos pol�ticos. A demo-cracia, necesaria e inevitablementerequire un Estado de partidosÓ.

Doutra banda, e sum�ndose �proceso mencionado, a aparici�n dasprimeiras declaraci�ns constitucionaisde dereitos sociais, debido � pulo, moiespecialmente, dos novos partidospol�ticos de masas, levar� o xuristasocialista Herman Heller a sistematiza--lo concepto de Estado social a finais dosanos vinte, como aquel tipo de Estadoque non se limita a contemplar, desde a�ptica liberal tradicional do laissez faire--laissez passer, as desigualdades sociaise econ�micas naturalmente existente nocorpo social, sen�n que disp�n a crea-ci�n de toda unha serie de mecanismose instrumentos destinados a tenta-lasuperaci�n, sequera limitada, das m�isescandalosas de entre elas, por mediofundamentalmente da acci�n p�blica.� dicir, da acci�n dos novos poderesdun Estado en proceso de profundademocratizaci�n.

Pero o avance democr�tico deseper�odo fruct�fero �a dar, � cabo, senembargo, nun aut�ntico cataclismopol�tico, social e cultural, de tremendasconsecuencias para Europa e para o

mundo en xeral: o avance progresivo eimparable dos fascismos, que tentar�npor medio da guerra e o terror Ñcomoxa o tentara o comunismo, a trav�s dodirixismo autoritario, nun proceso quese iniciara na d�cada anteriorÑ, atoparunha f�rmula, hist�rica e te�rica, alter-nativa � da democracia liberal e �s con-tidos pol�ticos que a vi�an definindo.

3. AS ILUSIÓNS DE SUPERACIÓN DA DEMOCRA-CIA LIBERAL: O COMUNISMO E OS FASCISMOS

A da guerra non foi, certamente, a�nica ruptura que marca o inicio dacenturia, pois, de feito, en plena guerraten lugar a primeira das moitas revolu-ci�ns de tipo comunista que �an carac-terizar case ata o final o seu decurso entodo o mundo: a revoluci�n comunistafundadora, a bolxevique, que triunfa enRusia en 1917. Dirixidos por un comit�revolucionario militar e axudadospolos soldados da gornici�n de


O buque Aurora dispara desde o río Neva sobrePetrogrado.



Petrogrado, os mari�eiros doKronstadt e a Garda Roxa dos traballa-dores, os bolxeviques asaltan en outu-bro o Palacio de Inverno dos Tsares,fanse co control dos organismos estatais e arrestan os membros dogoberno provisional que, encabezadopolo pr�ncipe Giorg Lvov, se constitu�-ra uns meses antes. O triunfo da revo-luci�n bolxevique, que se traducir�finalmente Ñhoxe o sabemosÑ nunhadas m�is graves cat�strofes da historiahumana, supor� a primeira tenta-tiva de superaci�n da democracia libe-ral e de construcci�n dun r�xime pol�ti-co e, al�n diso, dunha enteira socieda-de, a partir de principios diferentes,cando non antit�ticos, �s que ata ent�n,iniciado xa o s�culo XX, vi�an definin-do unhas democracias que van pasar aser cualificadas, en adiante, de burgue-sas: a pluralidade pol�tica, que seexpresaba na liberdade de asociaci�n ede constituci�n libre de partidos; aseparaci�n e control mutuo dos pode-res estatais; o reco�ecemento Ñconsti-tucional ou legalÑ das liberdades edereitos cidad�ns; e, en suma, o cha-mado Estado de dereito, � dicir, un tipode Estado que somete a s�a actuaci�n anormas p�blicas procedentes de po-deres representativos do corpo elec-toral.

Fronte a esta construcci�n, que sefora perfeccionando, con avances eretrocesos, ata a profunda crise demo-cr�tica que se inicia � final dos anosvinte e � comezo dos trinta en granparte dos pa�ses europeos, a Revo-luci�n Rusa, e a posterior construcci�n

na denominada desde ent�n Uni�n de Rep�blicas Socialistas Sovi�ticas(URSS) dunha chamada sociedade co-munista, vai iluminar un modelo quese pretende alternativo, e superador,do modelo da democracia liberal. Unnovo modelo, o comunista, que se con-cibe teoricamente a partir dunha teolo-x�a contida xa nas contribuci�ns orixi-narias dos pais fundadores do socialismocient�fico, Karl Marx e Friedrich Engels,por m�is que s� o leninismo faga pos-teriormente daquela teolox�a unhapr�ctica hist�rica concreta. î grito finalde ÒÁProletarios de t�dolos pa�ses, un�-devos!Ó, o Manifesto Comunista, publi-cado por primeira vez en Londres enfebreiro do 48, conti�a xa, de certo, osfundamentais elementos doutrinais dateolox�a comunista: a afirmaci�n daloita de clases como motor da historiahumana, a consideraci�n do proletaria-do como unha clase portadora dos inte-reses obxectivos de toda a sociedade enconstante proceso de crecemento e deempobrecemento como consecuenciada din�mica acumulativa da explota-ci�n capitalista, e, en fin, a afirmaci�nda revoluci�n socialista como �nicasa�da � confrontaci�n entre proletariose burgueses e como �nico cami�o paraa construcci�n, non dun novo r�ximede dominaci�n pol�tica, sen�n dunr�xime que por�a fin a tal dominaci�n,abrindo o paso � nova sociedade comu-nista: ÒOs comunistas Ñescriben Marxe Engels no par�grafo final doManifestoÑ consideran indigno oculta--las s�as ideas e prop�sitos. Proclamansolemnemente que os seus obxectivoss� poden ser acadados derrocando


pola violencia toda a orde social exis-tente. As clases dominantes poden tremer diante da Revoluci�n Co-munista. Os proletarios non te�en nadaque perder nela m�is que as s�as cade-as. Te�en, en troques, un mundo quega�arÓ.

Claro que no manifesto tam�n sefar�a referencia � instrumento esenciala trav�s do cal ter�a lugar tal supostoremate da dominaci�n dos ho-mes sobre os homes: ÒO proletariado Ñescriben os pais fundadoresÑ habe-r� de utiliza-la s�a dominaci�n pol�ticapara quitarlle a burgues�a gradual-mente � capital, para centralizar nasmans do Estado os instrumentos daproducci�n, o que far� xurdi-lo Esta-do organizado en clase dominanteÓ. S� Lenin, sen embargo, e transcorri-do m�is de medio s�culo, expor� entoda a s�a centralidade decisiva a ideada dictadura do proletariado, funda-mental na teor�a da construcci�n hist�-rica da sociedade comunista: ÒA transi-ci�n do capitalismo � comunismoÑescribe Lenin en 1917, na s�a obra O Estado e a revoluci�nÑ non pode,naturalmente, por menos de proporcio-nar unha enorme abundancia e diversi-dade de formas pol�ticas, pero a esen-cia de todas elas ter� que sernecesariamente unha: a dictadura doproletariadoÓ.

A transcendencia hist�rica pro-funda deste so�o da raz�n Ñque, comaos de Goya, vai rematar por producirmonstrosÑ non pode ser captada, entodo caso, sen ter en conta a dimensi�nuniversal da utop�a comunista. ÒEn

resumo Ñescriben Marx e Engels nasli�as finais do ManifestoÑ os comunis-tas apoian por onde queira todo move-mento revolucionario contra o r�ximesocial e pol�tico existenteÓ. Esta preten-si�n ecum�nica do movemento comu-nista, que haber� espalla-lo seu modelopolos cinco continentes durante toda acenturia, ter� a s�a expresi�n m�issobresa�nte na sucesiva constituci�n deInternacionais, a terceira das cales, achamada Komintern, creada en Mos-cova en marzo de 1919 coa finalidadede se converter nun gran cartel de par-tidos comunistas en defensa da revolu-ci�n bolxevique e das s�as conquistaspara o proletariado, ter� unha impor-tancia decisiva para a evoluci�n dopensamento socialista, pois rematar�por consuma-la ruptura definitiva eradical entre socialdemocracia e comu-nismo, � dicir, entre d�as formas an-tit�ticas de entende-la loita pola emancipaci�n dos traballadores e pola igualdade econ�mica e social nas sociedades capitalistas avanza-das.

A diferencia, que non � outra � finque a que existe entre a defensa dademocracia representativa e a da dicta-dura como formas de gobernar socie-dades desenvolvidas e complexas, po-de apreciarse de xeito insuperable nocontraste entre as respectivas concep-ci�ns de dous dos representantes m�issenlleiros de cada un deses dous socia-lismos contrapostos. Mentres Leninescribir� na s�a obra O Estado e a revo-luci�n que:

a doutrina da loita de clases aplicada porMarx � cuesti�n do Estado e da revolu-




ci�n socialista, conduce necesariamente� reco�ecemento da dominaci�n pol�ticado proletariado, da s�a dictadura, � dicir,dun poder non compartido con ningu�ne sostido directamente na forza armadadas masas.

Karl Kautsky, o gran l�der da IIInternacional e un dos te�ricos m�is sig-nificativos da socialdemocracia alema-na, far� unha defensa pechada dademocracia representativa nunha obraesencial do pensamento socialista ÑOparlamentarismo, a lexislaci�n directa polopobo e a socialdemocraciaÑ aparecida xaen 1893:

S� algu�n politicamente cego ÑescribeKautskyÑ pode hoxe a�nda afirmar queo sistema representativo asegura o domi-nio da burgues�a tam�n cando rexe o dereito electoral universal, e que para derrocala haber�a que suprimir pri-meiro o sistema representativo [...] O quec�mpre facer non � elimina-lo sistema de representaci�n, sen�n rompe-lopoder do Goberno fronte � Parlamento e,� mesmo tempo, facilita-lo acceso doproletariado � Parlamento a trav�s daigualdade do dereito � voto, da distribu-ci�n proporcional dos distritos electo-rais, da protecci�n do segredo � voto, deper�odos lexislativos curtos, da totalliberdade de imprenta, de reuni�n e aso-ciaci�n e, sobre todo, da ampliaci�n dodereito � voto a t�dolos cidad�ns quete�an cumpridos os vinte anos. Esta �unha das principais tarefas da clase tra-balladora na s�a loita polo poder po-l�tico.

As reivindicaci�ns de KarlKautsky, que conforman, como facil-mente pode verse, un aut�nticoprograma de reformas democr�ticas,hoxe afortunadamente indiscutible eindiscutido, vai ser duramente im-pugnado no seu tempo, sen em-bargo, desde a ortodoxia comunista:Lenin escribe en 1918 unha refutaci�npoliticamente furibunda fronte �s teor�-

as do traidor Kautsky (Contra o revisio-nismo. A revoluci�n proletaria e o renegadoKautsky), � seu xu�zo responsable de ter convertido a Carlos Marx nun Òvulgar liberalÓ, obra onde poden xaapreciarse con absoluta claridade asconcepci�ns pol�ticas de fondo quedesembocar�n na dictadura sovi�ti-ca e na cat�strofe final do stalinis-mo.

Pero non soamente desde a orto-doxia comunista ser� impugnado oprograma do socialismo democr�tico:tam�n os movementos da dereita auto-ritaria, que medran por Europa comaunha hedra velenosa a partir de media-dos da d�cada dos vinte, asumir�nunha parte decisiva da tarefa de supe-ra-la por eles considerada ingobernabledemocracia liberal e levaranlles, comopola man, �s europeos, o m�is tremen-do dos seus cataclismos colectivos: odos fascismos e, despois, e como con-secuencia da s�a victoria pol�tica par-cial, o da hecatombe doutra guerra, a segunda de dimensi�n mundial nuncuarto de s�culo tan s�. A progresi�ndo totalitarismo vai ser, de certo, ben vertixinosa: en outubro de 1922ter� lugar en Italia a ÒMarcha so-bre RomaÓde Benito Mussolini, episo-dio case que inici�tico da posterior vic-toria do fascismo en 1925; en xu�o de1923 f�rmase en Bulgaria o goberno deZankov, a consecuencia dun golpe deEstado militar; outro golpe militar levaen Espa�a, o mesmo ano, � xeneralPrimo de Rivera a suspende-la Cons-tituci�n e apoderarse pola forza dopoder; en 1926 ten lugar en Polonia o


golpe de Estado de Pilsudski e enPortugal o do xeneral Gomes da Cos-ta; o Rei Alexandre de Iugoslavia d� un golpe de Estado en 1929. Pero o c�r-culo do totalitarismo non se pecha-r� ata que en 1933 Adolf Hitler che-gue � poder en Alema�a, en 1934Dollfuss estableza a s�a dictadura pro-tofascista en Austria e en 1936 o xeneralFranco se subleve contra o gobernoconstitucional da II Rep�blica espa-�ola.

Como xa apuntei anteriormente, ainstauraci�n final das dictaduras totali-tarias (fascista) en Italia e (nacionalso-cialista) en Alema�a, e a de t�dolos de-mais sistemas de tipo totalitario ouautoritario que se constru�ron contem-poraneamente noutros Estados euro-peos a imitaci�n dos modelos italiano ealem�n, xerar� o segundo grande in-tento, xunto co ensaio comunista, desuperaci�n da democracia liberal. Defeito, e malia as s�as apreciables dife-rencias, � posible falarmos xenerica-mente dos fascismos para describirunha ideolox�a que presenta certascaracter�sticas com�ns e que se definesobre todo pola s�a pretensi�n de seconstitu�r en modelo alternativo �democr�tico: a concentraci�n nun �ni-co partido, r�xida e xerarquicamenteorganizado, e no caudillo que o dirixe,de t�dolos recursos do poder pol�ticoestatal, poder que se con-funde mate-rialmente co partido e coa elite respon-sable da s�a direcci�n; a negaci�n, consecuentemente, dos principios defi-nidores do Estado (burgu�s) de dereitoe do Estado democr�tico: do pluralis-

mo pol�tico e da s�a expresi�n electoralpor medio do exercicio do dereito desufraxio individual, da divisi�n en-tre os poderes pol�ticos do Estado(lexislativo, executivo e xudicial), e da clara separaci�n entre o Estado e asociedade que se garante por mediodun sistema de liberdades individuaise dereitos persoais; a utilizaci�n da violencia e do terror como instrumentode dominaci�n e de goberno; o nacio-nalismo expansionista, de base racial e historicista, vinculado a un militaris-mo belicista; o irracionalismo e o elitis-mo; e, en fin, o corporativismo, queconverte as organizaci�ns sociais detodo tipo en simples correas de trans-misi�n das decisi�ns e dos valores ideol�xicos do l�der e da minor�a diri-xente.

Como � sabido, o totalitarismodos fascismos levou as comunidadesnacionais que tiveron que vivir baixo as�a man de ferro a aut�nticas cat�stro-fes pol�ticas, sociais e culturais, e a unindescritible sufrimento individual ecolectivo, cat�strofes e sufrimento queos campos de concentraci�n exemplifi-can de xeito arrepiante e insuperable. Onacionalismo expansionista, agresivo ebelicista levou, polo seu lado, primeiroa maior parte dos pa�ses europeos e,despois, algunhas das que ent�n come-zaban a ser xa grandes potencias, aunha Guerra devastadora que haber�ade deixar un herdo temporalmente moilongo e politicamente moi pesado: o daguerra fr�a e a polarizaci�n do mundoen bloques.




4. OS DEBATES DA POSGUERRA: ENTRE ADINÁMICA PARTIDISTA DEMOCRÁTICA E A CON-FRONTACIÓN POLÍTICO-IDEOLÓXICA DE DOUSMODELOS CONTRAPOSTOS

En todo caso, a derrota militar dosr�ximes fascistas vai eliminar unha dasd�as frontes nas que a democracia tive-ra que bate-la s�as armas na primeirametade da centuria. E isto porquemalia a supervivencia de dictadurasque se reclamaron desa filiaci�n nosseus momentos iniciais Ña de Francono noso pa�s e a de Salazar enPortugalÑ, o fascismo pasou a ser des-pois da Guerra s� o nome co que sedesignaba un pesadelo do pasado. Peroa ruptura da gran coalici�n aliada quecombatera contra o Eixe transformoucase de inmediato �s d�as grandespotencias vencedoras Ños EstadosUnidos e a URSSÑ en adversarios, efixo da Europa que xurdir� dos acordosde Ialta e de Postdam un territorio quese convert�a de feito en fronteira mate-rial entre o leste e o oeste. Dese xeito, odesencadeamento da chamada guerrafr�a, determinante xa da din�micamundial ata a ca�da do muro de Berl�n,manter� en Europa unha dobre li�a decompetici�n/confrontaci�n ideol�xicae pol�tica, que sen d�bida vai servirpara explicar unha boa parte dos deba-tes que percorren o pensamento pol�ti-co europeo na segunda metade da cen-turia: por unha parte, a competici�nelectoral dereita/esquerda no interiordos r�ximes representativos que con-forman a chamada Europa occidental,competici�n que se resolve a trav�s da

loita electoral libre e democr�tica, nuncontexto de crecente cooperaci�n inte-restatal que se vai consolidando anotras ano e que far� vivir a Europa o seum�is longo per�odo de paz en moitotempo; pola outra, a confrontaci�nentre capitalismo e socialismo, que �fundamentalmente, a�nda que non s�,unha confrontaci�n territorial entre aEuropa occidental e a oriental, na queten a s�a privilexiada proxecci�n a queenfronta o leste co oeste, ou, por mellordicir, os Estados Unidos, e os seus alia-dos militares e pol�ticos, coa URSS e osseus sat�lites.

îs efectos destas reflexi�ns, o ver-dadeiramente transcendente � que esasd�as li�as de confrontaci�n que acabande apuntarse non percorren cami�osparalelos, sen�n que te�en decisivospuntos de contacto: t��enos, en primei-ro lugar, porque a confrontaci�n entrecapitalismo e socialismo vai ser tam�nunha confrontaci�n entre a democracialiberal e a chamada democracia popu-lar, que nega de plano os princi-pios b�sicos daquela: o pluralismo, a

Documento orixinal da fundación da CECA.


separaci�n de poderes e o Estado dedereito; pero t��enos, ademais, porquea competici�n pol�tica democr�ticaentre a esquerda e a dereita estar�determinada durante moitos anos enEuropa occidental, tam�n, pero non s�,pola discusi�n sobre a suposta superio-ridade do modelo sovi�tico respecto dodemocr�tico-burgu�s, as� chamado ental contexto de debate.

En Europa occidental, que cedecon toda claridade trala guerra o pa-pel protagonista pol�tico e econ�micomundial a Norteam�rica, o debateideol�xico e pol�tico situarase, de certo,

entre o que convencionalmente chama-mos a esquerda e a dereita, ou o que,para os tempos era o mesmo, entre asforzas conservadoras vertebradas �redor das ideolox�as democrata-cristi�e liberal-conservadora e as forzas daesquerda debedoras das concepci�nsda socialdemocracia e o comunismo.As primeiras Ñque, segundo destacaRobert Nisbet no seu estudio sobre oConservadorismo, se vertebran en tornoa varios valores esenciais: historia, tra-dici�n, propiedade, autoridade, liber-dade e relixi�nÑ manifestaransedefensoras das tradici�ns herdadas dopasado nos eidos social e cultural, da


Jean Monnet e o ministro de Exteriores alemán, Hallstein (de perfil), asinan a fundación CECA en 1951. O primeiropaso para a unidade europea deuse no ámbito do mercado do carbón e do aceiro.



democracia representativa no pol�tico edo liberalismo non intervencionista noecon�mico, hexemonizar�n os r�ximespol�ticos da maior parte dos pa�ses docentro e sur de Europa ata os �ltimoscompases do s�culo e alternaranse nogoberno coas maior�as socialistas nosdo norte desde as primeiras elecci�nscelebradas na posguerra. A s�a evolu-ci�n en calquera das tres frontes men-cionadas foi, en todo caso, a propia doseu concreto tempo hist�rico, al�n dainfluencia indiscutible que no cambiodalgunhas das s�as concepci�ns pui-deron ter varios dos acontecementosm�is relevantes da segunda metade dacenturia: por exemplo, o asinamento �longo dos cincuenta dos tratados cons-titutivos das Comunidades Europeas,proceso este do que as propias forzasconservadoras foron en gran medidaprotagonistas e promotoras; a celebra-ci�n a comezos dos sesenta das sesi�nsdo Concilio Vaticano II, movemento decambio relixioso que haber�a ter unhainfluencia moi significativa nos parti-dos entroncados coa tradici�n demo-crata-cristi�; o comezo a mediados doscincuenta da guerra de Vietnam, quefortalecer� a posici�n proamericanadas forzas da dereita europea e o antia-mericanismo das da esquerda; a cons-trucci�n en 1961 do Muro de Berl�n,que contribuir� decisivamente a darllerelevancia pol�tica en Europa � GuerraFr�a; ou, en fin, a Revoluci�n de Maiodo 68, que tender� a polariza-lo enfron-tamento dereita/esquerda � facer xur-dir unha nova esquerda antisistemaportadora de valores parcialmente

diferentes os da m�is cl�sica esquerdaoccidental.

E � que o campo da esquerda �aestar en Europa Occidental escindidobasicamente entre as d�as tradici�ns xareferidas, a tradici�n socialdem�crata,que entroncaba, dun xeito ou outro,coa socialdemocracia cl�sica existenteantes da Guerra, e a comunista, defen-sora ata os anos sesenta, case que dexeito monol�tico, do modelo sovi�tico.A esas d�as tradici�ns, moi maioritariaa primeira nos pa�ses do centro e nortede Europa e significativamente presen-te a segunda nos do sur, vir�an enga-dirse logo outras tradici�ns minorita-rias, as m�is importantes das calesser�n a mao�sta, fortalecida tralo �xitona China da Revoluci�n de Mao Tse--Tung en 1949, e as opci�ns antisistemada chamada nova esquerda nacidas coarevoluci�n do 68 en varios pa�ses euro-peos. Fronte � tradicionalismo culturale o liberalismo pol�tico e econ�micodas forzas da dereita, as da esquerdamostraranse en conxunto defensorasde cambios substanciais nos eidossocial e cultural (regulaci�n sobre odivorcio, despenalizaci�n parcial doaborto, reivindicaci�n dos dereitos daxuventude e das mulleres, cambios noscostumes, modificaci�n das relaci�nstradicionais home/muller e fillos/pais,etc.), dun afondamento do sistemademocr�tico no eido da pol�tica(mediante a combinaci�n dos mecanis-mos da democracia representativa,t�picos do liberalismo burgu�s, e daque comezar� a co�ecerse desde ent�ncomo a democracia participativa) e


dun activo papel do Estado no eido daeconom�a, mediante a posta en pr�cticadunhas pol�ticas, as keynesianas, quedesde os anos trinta pasar�n a co�ecer-se polo nome de quen as defendera enNorteam�rica trala dur�sima crise doano 29: John Maynard Keynes, partida-rio do impulso desde o Estado de pol�-ticas de d�ficit susceptibles de posibili-taren unha acci�n p�blica sostida deloita contra o ciclo recesivo xerador decrises recorrentes do capitalismo, edunha redistribuci�n da renda e dariqueza susceptible, pola s�a vez, demante-lo consumo das clases economi-camente m�is febles, e a demanda glo-bal no conxunto do sistema. A sistem�-tica aplicaci�n deste tipo de pol�ticaspor parte das socialdemocracias gober-nantes nalg�ns dos pa�ses do centro edo norte de Europa dar� lugar, � longodos anos cincuenta e sesenta, � creaci�ndun peculiar tipo de Estado democr�ti-co, o Estado de benestar (welfare stata),no que a democracia non se concibir�xa soamente como un instrumentopara a participaci�n de todos no fun-cionamento do r�xime pol�tico, sen�ntam�n como un decisivo instrumentoda pol�tica estatal � servicio da supera-ci�n das desigualdades econ�micas,sociais e culturais.

A socialdemocracia experimenta-r�, de t�dolos xeitos, un proceso deprofunda modernizaci�n do seu dis-curso e das s�as propostas program�ti-cas como consecuencia do propio cam-bio que se vai producir nun dos m�isimportantes partidos socialdem�cratasde Europa a finais da d�cada dos cin-

cuenta: en 1959 o Partido Socialde-m�crata alem�n aproba, no curso duncongreso extraordinario, o seu pro-grama de Bad Godesberg, que sup�n oabandono dalgunhas das m�is cl�sicasposici�ns socialdem�cratas: a afirma-ci�n da pluralidade ideol�xica internado partido; a superaci�n da tradicionalposici�n de enfrontamento coa Igrexa ea afirmaci�n, no seu lugar, dunha novaposici�n de colaboraci�n; a afirmaci�nda lealdade constitucional e dos m�to-dos democr�ticos na loita pol�tica polosobxectivos do partido; o abandono dodogma das nacionalizaci�ns e a afirma-ci�n da libre competencia e da libre ini-ciativa empresarial como elementosimportantes da pol�tica econ�micasocialdem�crata; a consideraci�n dopartido non unicamente como un par-tido dos traballadores, sen�n como unpartido de todo o pobo; e, en fin, a cr�-tica radical � comunismo:

Os comunistas Ñproclama a introduc-ci�n do programa de GodesbergÑ opri-men radicalmente a liberdade. Violan osdereitos do home e o dereito � libredeterminaci�n dos homes e dos pobos.Contra este aparello implacable �rguen-se actualmente, en medida crecente, asmesmas poboaci�ns dos pa�ses rexidospolos comunistas. Al� tam�n se est�n aproducir transformaci�ns. Al� estasetam�n a acrecenta-la vontade de liberda-de que ningunha dominaci�n pode, cotempo, afogar completamente.

Exactamente dese xeito �a acabarsucedendo. De feito, e como xa apunteili�as m�is arriba, a din�mica democr�-tica de competici�n electoral dereita//esquerda, activa en Europa Occi-dental desde a ca�da dos fascismos e arecuperaci�n da democracia, e a propia




din�mica de competici�n dentro daesquerda entre partidos socialdem�-cratas e partidos comunistas, vaise verarreo entrecruzada pola propia con-frontaci�n dos dous modelos de socie-dade vixentes no continente desde oasinamento dos acordos que fixan nelas respectivas zonas de influencia: o docapitalismo (e a democracia liberal) e odo socialismo (e a democracia popu-lar). E isto porque os partidos comunis-tas manifestaranse ata os remates dad�cada dos cincuenta e comezo da dossesenta, con maior o menor �nfasedependendo dos pa�ses e das diferen-tes conxunturas, como avanzadosdefensores do modelo socialista e dasque ent�n se supu�a constitu�an ass�as indiscutibles conquistas econ�mi-cas e sociais. De feito, ata moi avanza-dos os cincuenta non se van producirno seo dos partidos comunistas as pri-meiras reacci�ns indicativas dun rexei-tamento, sequera larvado, do modelosovi�tico: os iniciais s�ntomas de cam-bio ser�n os posteriores � esmagamen-to polos tanques sovi�ticos da revolu-ci�n de Hungr�a do 1956 e, sobre todo,os que subseguen � golpe que paramoitos comunistas de Occidente supu-xo o comezo do proceso da chamadadesestalinizaci�n.

Un proceso que ten lugar a penastres anos despois do pasamento dequen fora desde o seu ascenso � poderna URSS un semideus para os seus con-cidad�ns, abraiados ou aterrados poloseu poder omn�modo, e para unha boaparte do movemento comunista inter-nacional: Joseph Vissarionovich Stalin.

Morto dunha apoplex�a o 5 de marzode 1953 e sucedido por Nikita Jruschov,este �ltimo pronunciar� no XX Con-greso do Partido Comunista da Uni�nSovi�tica, celebrado en febreiro de1956, a conferencia celeb�rrima sobre oculto � personalidade. Por ela, escribeLeszek Kolakowski, na s�a obra funda-mental sobre As principais correntes domarxismo, souberon os delegados noCongreso do PCUS e soubo o mundoenteiro Òque quen ti�a sido o l�der dahumanidade progresista, a inspiraci�ndo mundo, o pai do pobo sovi�tico, omestre da ciencia e da cultura, o supre-mo xenio militar, e, � mesmo tempo, omaior xenio da historia, era de feito untorturador paranoico, un asasino demasas e un ignorante militar que leva-ra o Estado sovi�tico � bordo do desas-treÓ. Como � l�xico, a desestalinizaci�nabriu unha fenda entre o movementocomunista en Occidente e o que ent�ncomezar� a chamarse de forma xenera-lizada socialismo real Ñtermo que servir� para designa-la realidade domodelo supostamente dexeneradodunha hipot�tica e posible sociedadesocialista aut�nticaÑ que futuros acon-tecementos posteriores vir�an ensan-char ata os l�mites mesmos do insupe-rable: a represi�n armada polas tropassovi�ticas da Primavera de Praga, en1968, marcar�, finalmente, un punto deruptura neste proceso de distancia-mento � provoca-las primeiras reac-ci�ns p�blicas significativas no comu-nismo occidental contra o dirixismo doPCUS.


Praga significa, de feito, o comezodunha din�mica de illamento dos pa�ses do leste e do modelo socialistaque conducir�, d�as d�cadas despois, � ca�da do muro de Berl�n, s�mbolo da final creba do modelo: nesa din�mi-ca de illamento da URSS e os seus sat�-lites desempe�ar� un papel fundamen-tal a popularizaci�n, f�ra das fronteirasda primeira, do fen�meno da disi-dencia interna, e a cr�tica radical �comunismo que, como una versi�nanovada do fascismo, ga�ar� terreo na opini�n p�blica europea trala revo-luci�n francesa de maio do 68. T��aseen conta, polo que se refire � primeirodos fen�menos citados, que en 1970Alexandr Solzhenitsin, unha das fi-guras m�is sobresa�ntes da disiden-cia sovi�tica, e autor dunha obra narra-tiva marcada pola denuncia do stalinis-mo e das s�as aterradoras conse-cuencias sobre o pobo ruso, vai obte-lopremio Nobel de literatura: para ent�n, o gran novelista de Rostov ti�aescrita xa unha das s�as obras m�isfamosas, Un d�a na vida de Iv�nDenis�vich (1962), obra que rematabacon aquela arrepiante descrici�n dofinal da xornada de Sh�jov, un presodo gulag:

Durm�ase Sh�jov plenamente satisfeito.Moitas cousas lle sa�ran ben no d�a: nono meteran no calabozo, non mandaran oequipo de Vivendas Socialistas, � mediod�a ga�ou unhas gachas, o xefe pechouben a porcentada, a parede levantounaSh�jov con alegr�a, non o colleran coa folla no rexistro, pola noite ga�oualgo con C�sar e comprou tabaco. E non se puxo enfermo, puido con el.Pasara un d�a sen desgusto ning�n, caseque ledo.

Xunto a popularizaci�n da disi-dencia, que a concesi�n do premioNobel a Solzhenitsin elevou a cotasnunca antes co�ecidas no mundo occi-dental, unha parte dos intelectuaismozos que o maio franc�s converte des�peto en gur�s do novo pensamentocontribu�ron tam�n decisivamente, nas�a obsesiva cruzada antimarxista, �desprestixio do modelo sovi�tico. Undaqueles mozos, Bernard Henry-Levy,escribir�a un libro que gozou ent�n demoito p�blico ÑA barbarie con rostrohumanoÑ que comezaba cunha fraseque supu�a toda unha declaraci�n dosnovos principios ideol�xicos que sequer�an defender: ÒSon fillo natural Ñdic�a Henry-LevyÑ dunha parelladiab�lica, o fascismo e o stalinismo [...]Non co�ezo outra revoluci�n quepoida servir de exemplo neste s�culo,que esta da peste parda e do fascismoroxoÓ.

Entra ent�n, dentro da l�xica, queno contexto que definen as circunstan-cias apuntadas, a mediados da d�ca-da dos setenta saltara �s primeirasp�xinas da prensa un neoloxismo Ñode eurocomunismoÑ que �a facer prontofortuna e significa-lo �ltimo intentopor Òsalva-los moblesÓ, se se me per-mite a expresi�n, dun movementocomunista xa ent�n en claro retroceso.Como Fernando Claud�n, o grandeanalista do fen�meno, deixou escri-to no seu libro Eurocomunismo e socialis-mo:

a intervenci�n militar de Moscova [enHungr�a e Checoslovaquia] achegouunha nova proba m�is irrefutable ca nin-gunha outra anterior, de ata qu� punto




o r�xime edificado baixo Stalin e con-solidado polos seus sucesores era incompatible co socialismo democr�-tico, � dicir, co verdadeiro socialismo.Esta demostraci�n colocou entre a espa-da e a parede os partidos comunistas deEuropa Occidental...

Certamente, o eurocomunismo,contemporaneamente presentado po-los seus protagonistas Ñsobre todopolos comunistas italianos, franceses eespa�oisÑ como unha nova v�a deacceso democr�tica a unha sociedadesocialista, que non pod�a, por socialis-ta, ser m�is ca democr�tica, non foi en�ltima instancia m�is que resposta aese emparedamento dunhas forzaspol�ticas obrigadas polas circunstan-cias da historia a ter que elixir entre as�a tradicional lealdade � patria sovi�ti-ca e a s�a necesidade de competir nomercado democr�tico despois de que osocialismo real entrara en aberto retro-ceso. En todo caso, sen embargo, aderrota final dos �ltimos vestixios doautoritarismo de tradici�n fascista nocontinente Europeo Ñas dictadurasespa�ola e portuguesaÑ a media-dos dos setenta, o crecente proceso de uni�n econ�mica e pol�tica deEuropa, e a crise imparable dos pa�sesdo mundo socialista Ñdesprestixia-dos coma nunca desde o triunfo da Revoluci�n do 17 no exterior e obrigados a facer fronte a grav�simascrises econ�micas e pol�ticas no inte-riorÑ �a dar � cabo coa apertura dunhanova situaci�n na que, por primeiravez en todo o s�culo, a democraciaparec�a ser en Europa o �nico horizon-te de futuro e o �nico modelo � queaspirar.

5. A VICTORIA DO PRINCIPIO DEMOCRÁTICO: ACAÍDA DO MURO DE BERLÍN, O DOMINÓ DASLIBERDADES NA CORTINA DE ACEIRO, E O RENA-CER DA EUROPA EN GUERRA

Como hab�a reco�ecer despoiscon humildade quen ent�n era presi-dente da Rep�blica Francesa e un dosm�is influentes l�deres pol�ticos naEuropa do momento, o socialistaFran�ois Miterrand, case que ningu�ncrer�a en 1988 que en 1989 hab�a derru-barse o muro de Berl�n. Pero, contratodo progn�stico previsible, o procesode crise do mundo europeo socialistaser� vertixinoso e imparable en canto aURSS afrouxa a s�a presi�n sobre ospa�ses situados na �rea de influenciasovi�tica. En marzo de 1985 Mija�lGorbachov, l�der do que de contado �aco�ecerse como perestroika, conv�rteseen Secretario Xeral do PCUS e a penastranscorridos catro anos, en abril do 89,cel�branse na gran rep�blica oriental asprimeiras elecci�ns parcialmente enliberdade. Desde esa data, e nun prazode non m�is de medio ano, ponse enmarcha un aut�ntico domin� de cam-bios de modelo econ�mico e pol�tico,que vai facer desaparecer nun tempor�cord a vella armaz�n das democraciaspopulares situadas tras do que ataent�n fora por alg�ns denominado enOccidente a cortina de aceiro: en xu�o, osmembros do sindicato Solidariedadevencen nas primeiras elecci�ns parcial-mente libres celebradas en Polonia, een agosto un intelectual cat�lico,Tadeusz Mazowiecki, conv�rtese enprimeiro ministro do pa�s; en outubro


Erich Honecker perde o poder naRep�blica Democr�tica Alemana e o 9de novembro �brese o muro de Berl�n;no mesmo mes, Todor Jivkov cae enBulgaria, tras do cambio que fixera enoutubro a Hungr�a deixar de ser unhademocracia popular; en decembroNicol�s Ceaucescu � expulsado violen-tamente do poder en Roman�a e nomesmo mes, terminando case o ano 89,o escritor disidente Vaclav Havel � eli-

xido presidente da Rep�blica deChecoslovaquia. A�nda con t�dalasdificultades do momento e por riba dasmoi diferentes situaci�ns dos diversospa�ses afectados polos cambios, o prin-cipio democr�tico semella abrirse pasopouco a pouco: certamente, nun con-texto de gran complexidade vanse cele-brando elecci�ns libres e vanse elixindolexislativos e executivos democr�-ticos que representan as respectivas


Unha das causas da caída do muro de Berlín foi a apertura de fronteiras por parte de Hungría, que facía pouco que seconvertera nunha democracia.



maior�as cidad�s. O tr�nsito vai ir,claro, acompa�ado pola apertura dunssistemas econ�micos ata ent�n planifi-cados, que ter�n que entrar a marchasforzadas no, para eles, dificil�simocami�o da econom�a de mercado, epolos intentos de modernizaci�n eco-n�mica, social e tecnol�xica de socieda-des que as dictaduras comunistas man-tiveran nun atraso pavoroso.

Pero, en todo caso, non �an se-losproblemas ligados � democratizaci�n,� modernizaci�n ou a apertura � mer-cado das s�as econom�as os m�is gra-ves que �a provocar na zona a ca�da domodelo socialista: e iso porque o proce-so de liberaci�n do antigo xugo dospartidos �nicos e dos seus luminososdirixentes traducir�ase moi prontonunha explosi�n de reivindicaci�nsterritoriais que, por momentos, pare-ceu colocar a Europa nos intres poste-riores � final da Gran Guerra do 14.A�nda que as consecuencias m�is visi-bles desa explosi�n nacionalitaria afec-tar�an o antigo imperio sovi�tico, que �aver c�mo se independizaban territoriosdun lado e doutro da antiga Uni�n deRep�blicas Socialistas Sovi�ticas(Estonia, Letonia, Lituania, Ucra�na,Chechenia), as m�is dram�ticas foron,sen d�bida ningunha, as que supuxe-ron o desmembramento da antigaIugoslavia, territorio no que se inicia en1991 un devastador conflicto armadoque far� renacer todo aquilo queEuropa parec�a ter esquecido desde ofinal da Segunda Guerra Mundial: apropia guerra, en primeiro termo, perotam�n algunhas das s�as m�is tremen-

das lacras asociadas: o racismo, onacionalismo xen�fobo e violento, oscampos de concentraci�n, os despraza-mentos masivos de poboaci�n e osxenocidios.

Curiosamente, dese xeito, men-tres Europa Occidental afondaba anotras ano un proceso de unidade que aadopci�n da Acta ònica Europea en1985 pareceu facer xa irreversible, unhaparte da antiga Europa socialista entra-ba nun cami�o de atomizaci�n territo-rial que multiplicaba os mini-Estados edificultaba o proceso de construcci�ndunha verdadeira Europa unida, quese estendera desde o oc�ano Atl�nticoata os Urais. Por iso a historia da victo-ria, por ampliaci�n do seu espacio vital,do principio democr�tico, que resulta-ba, certamente, paralela � que se vi�aproducindo en todo o mundo, e quelevou a algu�n a populariza-la tese dafin da propia historia, era tam�n a daaparici�n dalg�ns dos desaf�os cos queter�a de enfrontarse un novo s�culo queera, nesta ocasi�n, tam�n, novo mile-nio.

6. O SÉCULO XXI: ¿A FIN DA HISTORIA?

No ver�n de 1989 un ent�n desco-�ecido Francis Fukuyama, directoradxunto da Oficina de Planificaci�nPol�tica do Departamento de Estadonorteamericano, publicaba na revistaThe National Interest un longo artigotitulado ÒÀA fin da historia?Ó, queaxi�a �a transformarse nun texto dereferencia indispensable no debate


pol�tico e intelectual provocado polachegada � poder de Gorbachov, a pos-terior ca�da do muro de Berl�n e t�do-los seus acontecementos asociados.Recorrendo � imaxe acu�ada porHegel, cando, tras identifica-la victoriade Napole�n sobre os prusianos nabatalla de Xena (1806) co triunfo dosprincipios da Revoluci�n francesa, pro-clamaba, na s�a obra A fenomenolox�a doesp�rito, que a historia rematara en 1806,a tese de Fukuyama � que os acontece-mentos que se est�n a producir nomundo � final da d�cada dos oitentamarcan un triunfo do liberalismo e dopensamento liberal que sup�n tam�n afin ha historia:

O s�culo XX ten visto o mundo desen-volvido sometido a un paroxismo deviolencia ideol�xica, no cal o liberalismoloitaba contra os vestixios do absolutis-mo, logo do bolxevismo e do fascismo, e� final, contra os do marxismo posto �d�a, que ameazaba con conducir � apoca-lipse total da guerra nuclear. Pero o s�cu-lo que comezou cheo de confianza notriunfo irrefutable da democracia liberaloccidental semella ter descrito un c�rculoe ter chegado case que de novo � puntode partida: non a unha Ôfin da ideolox�aÕe a unha converxencia entre capitalismoe socialismo, como se predixera, sen�n aunha inquebrantable victoria do libera-lismo econ�mico e pol�tico.

Al�n dos excesos, evidentes �meu xu�zo, da formulaci�n deFukuyama Ñpois o capitalismo actualdos pa�ses m�is desenvolvidos �, efecti-va e innegablemente, un sistema mixtoinflu�do de xeito determinante polaidea orixinariamente socialista daigualdade, de xeito tal que o triunfo dademocracia liberal nin supuxo nosoitenta, nin sup�n d�as d�cadas des-pois, o triunfo das ideas do liberalismo

econ�micoÑ serviu para chama-la aten-ci�n Ñvela� o seu �xito inmediatoÑdun fen�meno dificilmente discutible:o da victoria, por desaparici�n dosopo�entes, do modelo de democraciarepresentativa que, nado coas revolu-ci�ns americana e francesa, foraimpugnado � longo do s�culo por dousmodelos alternativos finalmente fraca-sados: o do fascismo e o do comunis-mo. Un simple dato pode servir paraconfirmar esta evidencia: mentres en1900 exist�an no planeta nove pa�sesdemocr�ticos con sufraxio universalmasculino, no 2000 existen oitenta eoito Estados onde poden votar homes emulleres e onde os cidad�ns gozan deliberdades civ�s e pol�ticas. Outro, ade-mais, v�n confirma-la transcendenciado anterior desde o punto de vista daextensi�n popular da democracia: acomezos do s�culo XX a democraciaera o r�xime pol�tico do vinte por centodos pa�ses da comunidade internacio-nal, nos cales viv�a ent�n un dez porcento da poboaci�n mundial; cen anosdespois, os pa�ses democr�ticos son ocorenta e seis por cento e a poboaci�nque neles vive o corenta por cento damundial.

Polo tanto, Àa fin da historia? Nono parece, a pesar de todo. Ou polomenos, non m�is ca cando Hegel o proclama en 1806, nun momento noque, de feito, os grandes principios daRevoluci�n Ña liberdade, a igualdadee a fraternidadeÑ, � dicir, os da histo-ria que ent�n se abr�a, a penas estabana comeza-lo seu lento cami�ar polosvieiros do planeta. Lonxe diso, penso




que a victoria, por m�is que a�nda par-cial e cuantitativa e cualitativamentelimitada, do paradigma democr�tico,establece posibilidades desco�ecidasno pasado e novos retos, que son xa osdo m�is pr�ximo futuro.

ÀPosibilidades? Sen ning�n x�ne-ro de d�bidas: a de loitarmos contra osdesequilibrios internos e a pobreza ent�dolos territorios nos que as institu-ci�ns democr�ticas Ñm�is ou menosestabilizadas, m�is ou menos efica-cesÑ conviven a�nda con niveis escan-dalosos de desigualdade e inxustiza. Ea de loitarmos igualmente, desde opunto de vista das relaci�ns internacio-nais, contra os actuais desequilibriosnorte-sur, que son tam�n, a�nda quenon s�, desequilibrios entre os Estadosonde existen liberdades pol�ticas e civ�se aqueles nos que a ausencia parcial outotal dunhas ou doutras � o habitual.Hoxe, m�is que nunca, sabemos que assoluci�ns �s problemas do subdesen-volvemento e da miseria non depen-den xa fundamentalmente das posibili-dades do avance tecnol�xico, queconvive coa presencia da idade mediaen moitas partes do planeta, sen�n dabusca de novos equilibrios Ñinternos einternacionaisÑ que pasan decisiva-mente polo universo da pol�tica. Hoxem�is ca nunca quedou claro que s� ademocracia � a soluci�n dos problemaspol�ticos, pero tam�n dos problemasecon�micos xeradores de atraso e dedesigualdade social e cultural. A victo-ria do paradigma democr�tico �, tenque ser, xa que logo, a da afirmaci�n deque s� desde procesos pol�tica e econo-

micamente autocentrados � hoxe posi-ble loitar contra as m�is graves e escan-dalosas lacras do planeta: as do autori-tarismo e a miseria.

ÀRetos?: t�dolos que acaban desubli�arse como posibilidades, poiscada unha delas enfronta o mundo aun reto moi dif�cil. Pero tam�n os queson caracter�sticos das democraciasavanzadas: o de loitar contra o nacio-nalismo xen�fobo e identitario querenace en moitos Estados de Occidente,o de enfronta-los problemas de madu-rez da democracia (fundamentalmenteo da corrupci�n e o da apat�a democr�-tica) e o de converte-la globalizaci�nnun dos aliados do progreso evitandoque esta poida derivar nun adversariodun mundo m�is equilibrado no eco-n�mico, m�is integrado no social em�is plural no cultural. Dese xeito, e se,como dic�a � principio destas p�xinas,o s�culo XVIII foi o da Ilustraci�n e asrevoluci�ns liberais, o XIX o da conso-lidaci�n do Estado como aparello dedominio e o XX o do pensamento quederivou da liberdade da vontade doindividuo, poder�a dicirse que o XXIdebera se-lo da liberdade da vontadedos pobos do planeta, que non debe-r�an ter que estar xa condicionados dunxeito infranqueable polas s�as orixeshist�ricas � hora de tentar busca-lo seucami�o en dereitura � liberdade, �igualdade e � fraternidade. Tratar�ase,emporiso, de rachar xa de vez conaquel determinismo cego, e por cegoindiscutiblemente inxusto, que tan cer-teiramente describ�a Tocqueville, can-do en A democracia en Am�rica escrib�a


que Ò�s pobos sempre lles afecta a s�a orixeÓ e que Òas circunstancias queacompa�aron o seu nacemento e axu-daron � seu desenvolvemento infl�ensobre todo o resto da s�a existenciaÓ.

BIBLIOGRAFÍA CITADA

Claud�n, F., Eurocomunismo y socialismo,Madrid, Siglo XXI, 1977.

Fukuyama, F., ÒÀEl fin de la historia?Ó,en Claves de Raz�n Pr�ctica, n�m. 1(abril de 1990).

Hegel, G. W. F., Lecciones sobre la filosof�ade la historia Universal, Madrid,Alianza Editorial, 1980.

Henry-Levy, B., La barbarie con rostrohumano, Barcelona, Monte çvila,1978.

Kautsky, K., Parlamentarismo y democra-cia, Madrid, Editora Nacional,1982.

Kelsen, H., Esencia y valor de la democra-cia, Barcelona, Labor, 1934.

Kolakowski, L., Las principales corrientesdel marxismo. Vol. III: La cri-sis, Madrid, Alianza Editorial, 1983.

Langer, W. L., Enciclopedia de his-toria universal, vols, IV e V,Madrid, Alianza Editorial, 1990.

Marcuse, H., El final de la utop�a,Barcelona, Ariel, 1981.

Marx. K., e F. Engels, Manifiesto Co-munista, en K. Marx, e F. Engels,Obras escogidas, II vols., Madrid,Akal, 1975.

Mayer, A. J., La persistencia del antiguor�gimen, Madrid, Alianza Edito-rial, 1984.

Nisbet, A., Conservadurismo, Madrid,Alianza Editorial, 1995.

Tocqueville, A. de, La democracia enAm�rica, II vols., Madrid, Aguilar,1989.

Soljenitsin, A., Un d�a en la vida de Iv�nDenis�vich, Barcelona, Plaza y Ja-n�s, 1979.

Uli�nov, V. I. (Lenin), El Estado y la revoluci�n, Madrid, Ayuso, 1975.

____Contra el revisionismo. La revoluci�nproletaria y el renegado Kautsky,Madrid, Fundamentos, 1975.



a democracia en europa: entre o final da utopÍa e a fin … · 2012. 6. 18. · alongamento dos...

Documents