tsotsil 5o final - tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/a... ·...

5º

2008Bats'i k'op, Chiapas • Tsotsil de Chiapas

Stalel xkuxlejal k’usitik chich’an pasel ta bats’i k’opVivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil

Portada Tsotsil 5o.indd 1 13/11/2008 12:39:12 a.m.

Bats'i k'op, Chiapas • Tsotsil de Chiapas


5º

2008

Tsotsil 5o final.indd 1 12/11/2008 01:10:43 a.m.

Stalel xkuxlejal k’usitik chich’an pasel ta bats’i k’op (Vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil), fue elaborado por la Dirección General de Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública.

La agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va dirigido este libro.

Secretaria de Educación PúblicaJosefina Vázquez Mota

Subsecretario de Educación BásicaJosé Fernando González Sánchez

Directora General de Educación IndígenaRosalinda Morales Garza

EdiciónDirección de Apoyos Educativos

Coordinación editorialMarco Julio LinaresGuadalupe Ambriz Rivera

Cuidado de la ediciónLaura Espinosa Carsolio

DiagramaciónVicente Enrique Quezada

Texto de la presentación en españolAlejandro Torrecillas G.

Dirección de Educación Indígena del Estado de ChiapasJosé Lázaro Porras Paniagua

Departamento para el Fortalecimiento delas Lenguas IndígenasDiego Ruíz Sánchez

Jefatura de Zona de Supervisión 710Rafael Entzin Gómez

Coordinador del Proyecto en el Estado de ChiapasSebastián Pérez González

Apoyo del Proyecto en el Estado de ChiapasJuan Jiménez Gómez

RecopiladoresMiguel Méndez GuzmánJosé Vázquez López

Reconocimiento especial al trabajo de Gerardo Vaca, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pintó color a las palabras de las niñas y los niños, quienes son los autores del presente libro.

: En trámitePrimera edición, 2008Impreso en MéxicoDistribución gratuita/ Prohibida su venta.

D.R. © Secretaría de Educación Pública, 2008Argentina núm. 28, Centro,06020, México, D.F.


Sa’obil ts’libetikÍndice

Yalobil sk’oplal .......................................................... 5

Presentación .............................................................. 7

Nichimal k’op / PoesíaTe oyik ta chano’mjun li ololetik ............................ 9

Ti chanel .................................................................... 9

Jmonvanel tuluk’ .................................................... 10

Ch’ul balamil .......................................................... 11

Li muk’ta vitse ........................................................ 11

Xnal’bil tak’in jme’ ................................................. 12

Jchi’il jxun ................................................................ 12

Ch’enalvo’ ............................................................... 13

Jtot ........................................................................... 14

Ch’ul ixim ................................................................ 15

Snopal ku’si ja’ / Adivinanza ................................. 16

Lo’il maxil / CuentoJ-a’mtel osil xchi’uk ants ........................................ 17

Slo’iltael / DescripciónYa’al k’uk’................................................................ 18

Jlumal ....................................................................... 18

Lo’il / NarraciónMuk’ta bolom xchi’uk vuro ................................... 19

Bolom xchi’uk ch’o ................................................. 19

T’an t’an vits ........................................................... 20

Vinik laj ta ti’el yu’un chon ................................... 20

Jsa’ol vinik ............................................................... 21

Jlo’lavanej vinik ...................................................... 21

Cha’vo’ viniketik .................................................... 22

Muk’ta bolom xchi’uk mailchon ........................... 22

Pek’pek’ vinik ........................................................... 23

Kerem J-alux ............................................................ 24

Me’el, ok’il xchi’uk t’ul ........................................... 25

Smantal jmoltot ..................................................... 26

K’alal xk’opojto’ox li ts’i’e ..................................... 27

Xpet .......................................................................... 28

Ya’al chitom ............................................................ 28

Xik ta sti’ uni kaxlan .............................................. 29

Vinik ......................................................................... 30

Stalel xkuxlej Matilde ............................................ 30

Xpokok xchi’uk xulem ............................................ 31

Sjak’el tse’m ............................................................ 32

Ts’i’ xchi’uk t’ul ....................................................... 33

Mu xch’un mantal kerem ...................................... 34


Ts’unun xchi’uk xinich’ .......................................... 35

Vinik, ch’o xchi’uk x-uman .................................... 36

J- a’mtel ta osil xchi’uk t’ul .................................... 37

Spasel / RecetaSmeltanel ve’elil ta alak’ ........................................ 38

Mantal / InstructivoSva’anel na .............................................................. 39

Jalel Nuti’ ................................................................ 40

Kuxlejal / BiografíaXkuxlejal tse’m ....................................................... 41

Sk’oplal / MonografíaLimatik .................................................................... 42

Sk’oplal Yosilal ........................................................ 43

Xch’unel / CreenciaSve’el ch’ulelaltik .................................................... 44

Sk’inal Vits .............................................................. 44

Chijton ..................................................................... 45

Vinik xchi’uk snich’on ............................................ 45

Pukuj ........................................................................ 46

Jxavax xchi’uk yuts’yalal ....................................... 47

K’uxbenchon ........................................................... 48

Lo’il moxil / LeyendaSk’inal ch’ulelal ....................................................... 49

Slikebal k’ok’ ........................................................... 50

Vuro xch’uk ka’ ....................................................... 50

Si’mtasvanej pukuj ................................................. 51

X- uman ................................................................... 52

Ya’al ts’i’ .................................................................. 52

K’ak’emal sne uch ................................................... 53

Vo’ne lo’il / Narración históricaSbi jkalpul ch’ul jkrekoryo ..................................... 54

Ta pas k’op ta 1994 ................................................ 54

Yalobil k’op / Glosario .............................................. 55


5

Yalobil sk’oplal

Li k’ak’ale oy xojobal xk’ixnaj ti osile, k’alal mi och ak’obale xyamet

xchi’uk siket no’ox alak’ sbaik ta jk’eltik, ja’ jech koolsba xchi’uk

jk’optike, jecha k’ucha’al jtotik, jme’tik xhi’uk muk’totik, jmuk’ta

me’tik xchi’uk skotol jchi’iltaktik xchi’uk vu’utik, jech x-elan k’alal mi

ta jtso’mtik jk’optik stsatsum batel.

Ja’ yu’un li chkak’boxuk li livroe ts’ibabil ta jk’optik, k’ucha’al xkaltik

k’ak’al, vo’, ik’ jchi’uk jme’tik. Lie chaktal xojobal sk’ixnal, sikil xkuxet

no’ox. Li Dirección General de Educación Indígena. La smeltsan li livroe,

ja’ ti laj apasiktal ats’ibike xchi’uk achi’iltak, avajchanumtasvanej,

vinik ants tey bu nakalote, jk’ankutik ak’o xa k’opon xchi’uk achi’iltak

xchi’uk avuts-avalal; vaun ta jk’anboxuk ts’ibaik k’usitixk snaik atot

ame’ik yu’un pasoik alo’ilik ti k’usi slo’iltaik tey bu nakalote, ja’

jech chojtikin batel achi’iltak k’usitik ana’oje. Xchi’uk ti ava’mtelike

ak’bunkutik tal yu’un jpastikxa yan livro pasbil ta ak’ope, jna’tik

jujutos k’opetik ta jujun lum ta skotol mejiko, jech x-elan ta alel

k’usitik x-ayan. K’usi xkaltik k’alal, muxa yoxuk te’etik, muxa tsojuk

ch’ich’eltik mi mu’yukxa oy sbonile, skotolxa ko’ol ta k’elele, ja jech ta

k’elel mi ch’ay batel ti jk’optike, ta sjunul mejiko, sjunul balumile.

Ja’ yu’un pasbil li livroe, ep sbonil, lok’ometik xchi’uk ep lo’il a’yej ta

ak’ope, xkuxetuk avo’ton ta sk’elel yaiel skotol ti ak’ope, yu’un mu

xch’ay batel sna’el sts’i’mtael, xchi’uk jbel k’op jechuk kuxuluk batel

osil xchi’uk xchanel ku’untik k’usi ta alel skotol k’opetik ta Mejikoe,

yu’un xtun ku’untik k’usitik sbonil ta jujutos xlok’ x-ayane.

Ja’ yu’un lajmeltsantik jujutos lo’il li oy ta livroe ta bats’i’ k’op, ta sk’op

jujun lum, vu’utik mejikanoutike.

Ta jk’anboxuk vokol k’oponik k’elik li uni livroe, pasbil skotol

ontonal, sk’op totil me’il vo’ne, ta slo’iltael jch’uljtotik, jna’tik batel

xchanumtasel kuts’ kalaltik ti chk’opojik ta yan k’opetik ta mejikoe,

jk’eltik mi stak’ xijlo’laj xchi’uk ch’ul k’ak’al, jchuljme’tik, jech jchantik

batel li’ ta livroe xchi’uk jchi’iltik sjunul mejiko.

Oy k’opetik muxa vai k’usi chale, sa’o ta slajebal livroe.


7

Presentación

Cómo se dice “día” en tu lengua Cómo se dice “noche” en tu idioma No has sentido que cuando lo dices en tu propia lengua el día es ms brillante y las noches ms calmadas y bonitas Esto pasa porque si lo expresas en tu propia lengua es como si tus paps y sus paps, y los abuelos de sus abuelos, y todos tus amigos lo dijeran junto contigo, y entonces es como si sus voces se juntaran con la tuya y las palabras se oyeran ms fuertes y ms claras…

Por eso hemos querido que tengas este libro, que est escrito con las palabras que se usan en tu lengua para llamar “sol” al sol, “agua” al agua, “aire” al aire y “luna” a la luna, para que esos astros brillen ms, el agua refresque ms y el aire sea ms claro.

En la Dirección General de Educación Indígena hemos elaborado este libro, en el que participaste tú, también tus compañeros, tus profesores, tus paps y las personas de tu comunidad; deseamos que lo leas y lo disfrutes con tus amigos y tu familia; al mismo tiempo, te invitamos a recopilar los saberes de tus mayores, a crear tus propias narraciones, a que nos cuentes lo que haces en tu comunidad y a compartir tus sueños. Con ese material nos gustaría poder entregarte otro libro pensado y escrito en tu propio idioma, porque creemos que cada lengua que se habla en cada región de México es como un color distinto, que no existe en ninguna otra lengua, para nombrar las cosas. Te imaginas que de pronto ya no existiera el verde O el rojo O el azul De qué colores serían el pasto, los rboles, la sangre, las sandías o el agua del mar

Te imaginas si de pronto no existieran los colores y todo se viera igual, sin color ¡Pues algo así es lo que pasaría si se olvida cualquiera de las lenguas que se hablan en México y en el mundo!

Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y ms lleno del color de las palabras de tu lengua, para que los disfrutes y te llenes los ojos y los oídos con los matices que hay en tu idioma; para que no se pierdan, para que no se olviden los sonidos y los colores que sabe pintar cuando alguien lo habla… En una palabra, para que sigan vivos y podamos enseñarnos, unos a otros como hermanos, cómo se dicen las cosas en cada lengua de México; porque todos necesitamos saber cul es el azul ms fresco y cul es el azul ms verdoso, y cul el azul ms caribeño.

Por eso hemos recogido muchos relatos en este librito, escritos con las palabras de tu lengua, el idioma de tu región, que también, por ser todos mexicanos, son nuestro idioma y nuestra región.

Te invitamos a que leas y disfrutes este librito, que fue hecho con mucho cariño, y est escrito con las mismas viejas palabras con las que tus abuelos le platicaban al sol, para que las recuerdes, y para que nos las enseñes a nosotros tus hermanos, que hablamos otras lenguas mexicanas, a ver si así también aprendemos a platicar con la luna y con el sol… Para aprender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “amigo”, en todas las lenguas de México.


9

Ti chanel

Batik ololetik

batik ta xchanel vun,

batik jchantik kuni vuntik,

yu’un toj alak’abaik.

Tey xmalavan ti chanovune

sventa xu’ lek jchantik vun

ti mol jchanu’mtasvabeje,

xchanu’mtasvan ta skotol konton.

Francisco Pérez PérezChenalhó, Chiapas

Nichimal k’opPoesía

Te oyik ta chano’mjun li ololetik

Li ololetik te ta xtajinik

ta pat xokon chano’mjun

k’alal ta xkuxik yo’tonike.

Ja’ jech ta sjimik sjolik

ja’ jech ts sjimik sk’o’m,

ja’ jech ta snik xch’ut,

ja’ jech ta snikilan yakan.

Xchi’uk yajchanumtasvanej

ta xtajinik ta pelota,

ta basket bol,

ta volibol,

te futbol.

Sebastián Pérez GonzálezSan Cristóbal de las Casas, Chiapas


10

Jmonvanel tuluk’

K’alal sk’an xchi’il li tot-tuluk’e,

ta xch’ak sba bu stsopopet xchi’iltake,

stuk xa no’ox te xkorkun ta xanav,

k’alal sk’an ta monvanej li yo’one,

x-och ta sk’elel k’upil tsebal tuluk’etik,

k’unk’un chnopej batel bu stsopopetike,

stsekeket xa batel ta joyjoy ak’ot,

ta sk’elel skotol li me’ tuluk’etike,

yo’ sta’o ta t’ujel jkotuk li tsebaltuluk’etike.

Mi sta makbel ta yan tot tuluk’e,

ta sjoy ta anil sbe mi sutale;

ta sjoyinta ti bu stsopol li tuluk’etike,

mi oy laj yil jkotuk alak’aba ti tsebal tuluk’e,

ta skotan sba jlikel, ta x-ak’otaj xchi’uk ta tsekekinej,

ali ayaxal xchi’uk li sk’anal li yik’al k’uk’umale

ta smukta tsavtsav votsan

k’ucha’al tspas bats’i tetikal tuluk’,

ja’ yech yipal yo’on ti jmonvanej tuluk’e.

Mi laj xch’un monel li tsebal tuluk’e,

ta xch’ak sba bu oy li yan xchi’iltake,

k’alal ta xpa’ije ta stoyilan jutuk sjol,

chjatav yilel spasba k’alal chk’anate,

a ti yo’one ochemxa ta k’upinvanej,

yech chbat yak’sba ta yok li tot tuluk’e,

tey chbat spatan yalel sbek’tal ta lum;

ja’ jun-o yo’on ta stsekekinaj li tot tuk’e,

ja’ ti lek ch’ambat ti sk’upil yo’one.

José Vázquez LópezElambo, Zinacantán, Chiapas


11

Ch’ul balamil

Ch’ul balamil;

Li ts’ubile ta xvil,

li avik’e lek smuil,

li atalele ta xmak’linvan.

Ch’ul balamil;

Ti ak’unil Ts’ubile ja’ kuxlejal

ti atsatsal bae ja’ nakle’bal

ti amuk’taile ja’ lumalil.

Ch’ul balamil;

Vo’ot ja’ jme’ot,

vo’ot ja’ jkaxilot,

vo’ot skotol jkuxlejal.


Li muk’ta vitse

bik’it xa xsvinaj

mi jchu’ukot ta nopole toj muk’ot ta jmek

ch’ulsba li a talele muk’ta vits,

vo’ot cha valbon ta jts’iba li k’opetike.

Ta nom cha sta ta ilel li jsate

Chi jalij mi bat tsots, ta xanvile,

Li ayaxal ta nome, ko’ol k’ucha’al yaxal vinajel

Yu’un yo’onuk stsalbe syaxal li vinajele.

Vo’ot cha velitas li jxanviletike,

k’alal ta xul ta so’m li xojobal k’ak’ale,

sakjaman xa li a ba ta toyole,

mu stak’ xik tael ta k’elel.

Tsotson chka’i jba k’al teyon ta abae,

chabilun chka’i jba k’alal teyon ta abae,

chabilun chka’i jba k’alal teyon ta a voke,

li slekilal ayaxaltak li te’tikale

ja’ skuxlej li mutetike.



12

Xnal’bil tak’in jme’

Yaya

K’alal sk’anto xi vok’e,

te anak’oj li atak’ine,

k’alal li vok’e la petun,

la amak’linun,

mi li ipaje la apoxtaun.

Laj ats’itesun,

laj avakbun jk’u jpo’k,

laj avak’bun jchanvun.

Mu’yuk xa vay ta ak’ubaltik ku’un,

Laj avich’ a vokol ta jtojol,

La avak’bun ti k’usi mu’yuk a vu’une.

Yaya

Ta sventa ti epla ta avokol ta jtojole,

ja’ xa yorail xkak’ bot xkuxetal avo’on

vu’un ti anak’obil stak’inune, uni yaya.


Jchi’il jxun

Li bu chi k’ot ta chano’mvune,

laj ta tey jun jchi’il,

Li jchi’iltaje ja’ sbi jxun,

xchi’uk toj lek yo’on.

K’alal ta jkuxkotik ta o’lol k’ak’ale

ta xi tajinkotik ta slikel ta tek’el pelota,

xkuxetno’ox ko’onkotik jcha’valkotik,

toj lek kich’ojbakotik ta muk’chi’uk li jxune.

Ta jchankotik vun jcha’valkotik li ta chano’mvune,

ko’ol ta xchan jvunkotik,

ko’ol ta jpas ka’mlelkotik

yech’o tey ta xalik ti jchi’iljbakotiklae.

Domingo Méndez SántizEscuela Belisario DomínguezCatishtic, Chamela, Chiapas


13

Ch’enalvo’

Lekil jlumal, vo’ot la ats’itesun, tey ta yaxinal muk’ta te’etik

bu lek stak’ a’yel xk’eoj li mutetike, xchi’uk stak’ a’yel

xchajejet xyal, li vo’ot muk’ta ch’entike, ti muk’ta vitsetik

jolxik xchi’uk ti bajxulube, jech k’ucha’al xchu’ ti jme’tik

balumile, ava’ale ja’ chak’be xkuxetal yo’onik ti kuts’ kalaltak

ta bats’i vinikale, li antsetike toj jun yutsilik, jech ta k’elel

k’ucha’al ti nichimaltik oy ta yaxaltike. Ja’ jech ta alel ti

smelolal abie ch’enalvo’, ja’ te ti bu la jyuch’ik lekil vo’ ti

jmol tot, jyame’kutik ta vo’nee, avuk’ume chak’be xyaxaltik ti

jts’unu’m kovolkutike, tey x-atinik no’oxtok ti jun yutsilal

antsetike, ch’enalvo’ toj jun yutsil ak’elubil.

Jolxik xchi’uk ti bajxulube muk’tikal vitsetik.

Choro toj jun yutsil ta k’elel yu’un ti syalem vo’e,

uxil-uk’ul kuxul ni’o yu’un ti jxampero vinike,

yocho’m yocheval yuk’umal ti jteklumal vinike,

jol balumtum jchabivanej yu’un ti jxampero vinike.

Lekil jlumal yosilal jmol tot Manel Arex sojob xchi’uk jts’ibajometik

ti chak’ik ta ilel stalel xkuxlejal jteklumal vinik maya’e, yosilal

lekil jolobal antsetik jk’anobil jlumal ch’enalvo’, vo’ot ti la

ts’itesun te ta alekil lume laj avak’bun jkuxlejal ta yolon muk’tik

vitsetik xchi’uk muk’tik te’etik.

Laj avak’bun jtsatsal ko’on ti avuk’ume xchi’uk ti beo’etik xyalik

ta muk’tik vitsetike ch’enalvo’ yosilal jmol tot jyame xchi’uk

kuts’kalaltak ta bats’i krixchanoale.



14

Jtot

Tot, vo’ot jmuk’ta chi’ilot,

k’alal teyot ta jxokone,

lek tajmek chka’i,

xchi’uk toj lek jun-o ko’on.

Tot, k’alal batemot ta a’mtel ta te’tike,

tey xyaket ta a’mtel ta na li jme’e,

k’alal batemon ta chano’mvune,

kak’oj sjunul ko’on ti ta chanvune.

K’alal xyaket tspas ve’lil ti kunin me’e,

xiyaket ta chanel jvun xchi’uk ta jpas ka’mtel,

k’alal te oyot nopol bu oyune,

lek tspas ku’un li k’usi ta jpase.

Me li lok’untal ta chano’evune

tuk’xa chibat ta anil ta jna,

yu’un ta jpatbe yo’on ti jtote,

xchi’uk skotol ti k’utskalale.

Martha Gómez GómezEscuela Primaria Dr. Belisario Domínguez

k’ach’ixtik, Chamula, Chiapas

K’alal xyaket tsp


15

Ch’ul ixim

Alak’ sba li asakile ch’ul ixim,

ja’ skuxtejal ch’ulelal.

La’bal-sba li atsajale ch’ul ixim,

ja’ skuxlejal bek’talil.

K’upil-sba li avik’ale ch’ul ixim,

ja’ skuxlejal ch’ulelal.

Alak’ sba li ak’anale ch’ul ixim,

ja’ skuxlejal takupalil. Kolaval, ch’ul sakil ixim,

vo’ot me jch’ulelot.

Kolaval, ch’ul tsajal ixim,

vo’ot me jch’ich’alot.

Kolaval, ch’ul ik’al ixim,

vo’ot me jbek’talot.

Kolaval, ch’ul kanal ixim,

vo’ot me jkuxlejalot.



16

Set-set muk’ no’ox

chak’ skebal

ta k’ak’altik.

K’usi van

Yoxun k’alal chi ch’ie

chi k’anub k’alal chi yijube.

toj tsots li ko-one

oxi’m no’ox tsotsil jol.

K’usi ja’

Daniel Pérez DíazSan Cristobal de las Casas, Chiapas

Mi ja’uk to jbik’it

mi ja’uk to jmu’k

ja’ no’ox ti ja’ chalbot ti jp’el

k’op k’alal muxa na’e.

K’usi ja’


Snopal ku’si ja’Adivinanza

K’alal xi lok’tal

ta xk’ejinik mutetik

skotol chonbolometik

ta sa’ sve’elik.

K’usi taje



17

Lo’il maxilCuento

J-a’mtel osil xchi’uk ants

Oyla jun j-a’mtel ta osil vinik, ep sts’unoj chomtik, chenek’, ta ja’maltik,

ta xanav batel jun mi chi’m ora, jujun k’ak’al chba sk’el ti sts’unube

so’m no’ox xbat. Jun k’ak’al so’m ik’luman ibat te ta o’lol ja’mal te k’u

sta jun ants toj lek k’upilsba li antse, te isk’opon ti vinike batik ta jna

li no’ox xkom ti jnae, batik ta ora te chasut tal, la xch’un batel t’vinike

te ibatik xanav batel, k’alal sut yo’tone maukxa be, oyxa ta yut ch’en

sk’an xlok’tal, ja’ no’ox yu’un makbilxa sti’ ti ch’ene, yu’un muk’tik

chonbolom, li vinik xi’ yu’un ti chonetike mu xa xu’ xlok batel ta sna,

te iyok’ta sba, te x-ok’olet ta yut ch’en, te ik’otik xjononetik, k’uyu’un

cha ok’ vinik xchi ti jononetike, li vinike jech istak’ yu’un mu xu’ xi lok’

li ta yut ch’ene.

Chabilun yu’un li muk’tik chonbolemetik, ti jononetike, te laj yalik

chba jlok’eskutik li chobolome, mu xilok’ avu’un toj ch’inoxuk, te

chak’el k’alal xbatik ta anil li chonbolometike, lok’an batel ta anil

sutan batel ta ana, xchi li jononetike, ba sti’ik, vaun li chonbolometik,

lajik ta ti’el yu’un jononetike, jatavik ta anil, li vinike ja’ jech ilok’batel

isut batel ta sna, ti yajnile snich’one ta xa chat yo’tonik, k’alal k’ot

ti stote xkuxet xa yo’tonik, li j-a’mtel osil vinik, k’u slo’iltabe yajnil

snich’on ti k’usi la sta ta bee, ja’ yu’un mi chanave sk’an achi’lik mi

mo’oje ta me xalaj ta lo’lael.

Sebastián Pérez GonzálezSan Cristobal de las Casas, Chiapas


18

Slo’iltaelDescripción

Jlumal

Ti ta jlumale, oy ta tael lekil muk’tik te’tik, ch’ench’enaltik,

ch’ench’enaltik, Ch’ixch’ixaltik, jobelaltik, unenaltik, a’mnaltik,

ti’ti’nabetik xchi’uk nabetik. Toj la’bal sba li osiletik taje, xchi’uk jeltos

jujuchop noxtok, ti k’usi ko’ol oye ja’ ti lekil ik’e.

Yo’ stak’ jk’upintik-o batel li slekilal ti osilaletik xyaket Chkalbetik

sk’oplale, sk’anme ta jtuk’ulantik ta sk’elel. Tsk’anme ti mu jch’aytik

mi jiptik jk’aeptik ta yosilal unenaltike, tita bebetike, tita jujun lumetik

xch’uk ta Jujun yosilal jnatik; yu’unme ti jlumale ja’me alumal-uk.

Hedí Ricardo Vázquez LópezEscuela Primaria Flavio A. PaniaguaSan Cristónal de las Casas, Chiapas

Ya’al k’uk’

Oy jun paraje ja’ sbi ya’al k’uk’, ja’ ti vo’nee oy to’ox ep mank’uk’etik,

te ta te’tik oy jun muk’ta pampam jo’ ja’ te xk’u yu’ch’ik jo’ teye, ja’

yu’un la jyak’beik sbi ya’al k’uk’, li krixchanoetik ba spasik snaik tey

nopol ta pampam jo’e, ja’ te la sbi’ini ti buch’utik ba spasik snaik tey

nopol ta pampam jo’ nakajtik ta ya’al k’uk’. Li mank’uk’etike ibatik

sa’ yan lum, ja’ kom sbiin-o ti parajee ya’al k’uk’, li krixchanoetik

te ijak’batik bu nakaloxuk, nakalun ta ya’al k’uk’, li jkaxlantike mu

snaik chal ya’al k’uk’, ja’ yu’un tey ists’i’mta komel yalcuc, ti lek sbie

ja’ ya’alk’uk’.

Paula Socorro Morales TonEscuela Primaria Nicolás Bravo

Yalcuc, Huixtan, Chiapas


19

Bolom xchi’uk ch’o

Oyla jun belta jkot mu ik’al bolom toj p’ij te sa’ilan sve’el,

ja’to la xi xve’ jkot ch’o, li bolome ta ora ba stsak yu’un,

sk’an sti’ li ch’oe jatav ta anil och ta yut ch’en. Li bolome

sjok’ li ch’ene tey ista epal k’anal tak’in, k’usi lie ja’ tak’in xu’

jman jbek’et jti’ ja’ lek komuk li ch’oe, ba jman lekil bek’et te

skomtsan komel li ch’oe ja’ jech ikol komel li ch’oe.

Pedro Huacash MéndezSan Andres Puerto Rico, Huixtan, Chiapas

Lo’ilNarración

Muk’ta bolom xchi’uk vuro

Jun k’ak’al tey la sta sbaik ta yaxaltik jkot muk’ta bolom xchi’uk jkot

vuro te ilo’lajik, k’usi chapas vuro xchi ti muk’ta bolome, tey la stak’

li vuroe ta jsa’ jve’el, jechun-uk mi chak’ane ba avanantal ta yut te’tik

li, skotol chombolometik ti te oyike, xi’ik te xlok’ik tal ta te’tik, xu’une

nako no’ox smilel yu’un ti buch’utik xlok’iktale, jech xal, li muk’ta

bolome ep no’ox ista sve’el. Yan li vuroe ch’abal ista sve’el ja’ ti mu

sna’ sti’ bek’et altik no’ox ti svokol a avanuktal ta te’tike, mu’yuk ista

sve’el, ja’ no’ox ti muk’ta bolome lek ive’ ta bek’et.



20

T’an t’an vits

Oy jp’ej t’an vits te oy yech’el ta okosinku, li t’an t’an Vistse, oyla epal

k’anal tak’in yich’oj, ja’ no’ox yu’un smakoj epal chon buch’u mu sna’

xi’ yu’un li chone, xu’ x-och batil k’alal ta yok vitse te oy ti stak’in, yan

mi xi’ yu’un li chone, mu’yuk, oy viniketik te xchamik-o mi mo’oje ta

sutil tal ta o’lol be.

Jun belta jun vinik sk’el k’ux-elan ti t’an t’an vitse xchi’uk sk’an ti

tak’ine, vaun te isvanchinta, albatla ta svaich, ta sta chonetik ta be,

ibat li vinike, so’m no’ox ilik batel jba’yel ista jkot chon, muk’ xi’ yu’un

ti chone, la smil ta ora, te no’ox tok ista cha’kot chonetik, ja no’ox

jech ismil noxtox, te xanav jtukxa noxtok, te k’u sta chankot chonetik

muk’ xa smil ixi’ tal yu’un ti chone, jech ch’abal ista stak’in, mu’yuk

k’otem ta yok li t’an t’an vitse.


Vinik laj ta ti’el yu’un chon

Jun vinik sts’unoj xch’om ta te’tik nom komen ti bu snae. Jun K’ak’al ba

sk’eltal ti xchobe, te iyalbe komel ti yajnile, oy ep Chon te ta jchomtik

ja’ te xkil mi mu xi sti’une. K’alal ik’ot ta Xchobe muk’ xil ti chone,

te iti’al, muxa xu’ yu’un sut tal ta sna, Li yajnile ba sk’el k’uyu’un

ti muxa bu ital ti smalale, lajemxa ta ti’el yu’un chon. Li antse ba

sk’antal koltael ta stojol yan Viniketik, k’alal ik’otike, ti smalale antse,

ich’bilxa Ochel ta yut ch’en, jech icham-o ti vinike.

Eida López JiménezEscuela Narciso Mendoza

La Liberia, Chanal, Chiapas


21

Jlo’lavanej vinik

Vo’nexa oy to’ox jun vinik ta xlo’lavan ta k’op, jun k’ak’al ba la ts’et

jtek’ te’ yu’unla ba jok’an tak’in ta yanal li te’e. Te la jelav tal jun

vinik la jla yalbe, mi mu xak’an xaman ate’, li te’e ta xak’ tak’in, ja’

no’ox mi la ja nike ta xp’oj tal ti tak’ine, mu toyoluk stojol, ja’ no’ox

jo’om xcha’vinik pexu mi cha k’el abile ta jnik, la jla nik ti te’e, te la

p’aj talel ti tak’ine, k’elavil oy ti tak’ine, ja’ yu’un mi chamane chapas

kanal ep. Li yan vinike te la xch’un istoj li te’e, li jlo’lavanej vinik te

ibat ti buch’u la sman komel ti te’e, ba la snik li ch’abal xa bu ip’aj tal

ti tak’ine, ja’ ti pakvil ti tak’in, jech lo’lael ista ti yan vinike.


Jsa’ol vinik

Jun vinik sna’ lek sa’olaj xchi’uk sts’i’, jun ak’obal ba sa’ik tal

t’ul sti’ik, te istaik tal cha’kot t’ul, vaun sutil ta na li vinike k’u

skajan ta ba mexa ti cha’kot t’ule. Muk xil och tal jkot mu ts’i’ te

istom batel xcha’kotol ti t’ule, xile, ja’to lajemxa ta ts’i’, ja’ jech

li vinike, muk’ sti’ ti st’ule altik ti svokol asa’tale.

Salvador Gómez LópezEscuela Narciso Mendoza



22

Cha’vo’ viniketik

Cha’vo’ viniketik ba la sa’ik te’tikal chij ta yut a’mal, xchi’uk ts’i’ik

ochik batel ta yut te’tik toj a’mal jyalel te ba smalik ti bu xanav ti

te’tikal chije, yan li ts’i’etik ba sa’ik tal, ta yut te’tik vaun te ixch’ak

sbaik jun te kom ta jot be jun bat ta jech be, yu’un la skomon smak’ik

ta be ti te’tikal chije. Ti jun vinike yil te xtal ti te’tikal chije, li vinike

stsak stuk’, ja’ no’ox yu’un muk xt’om li stuk’e, ta ora li iyavta chi’ile,

ja’ no’ox yu’un ti chi’ile te xa iti’at yu’un muk’ta chon mu’yukxa bu

itak’av, k’alal ba sk’el ti xchi’ile, ba yalbe yuts’ yalal lajxa ta chone.

Ta sk’elik ta anil ch’abalxa te ti chone ja’ to ta yoxibal k’ak’al te ik’ot

ta sna, li vinik te ochem yut xch’ut ti chone, la smil ta kuchilo ja jech

icham ti chone, jech ikol komel ti vinike.


Muk’ta bolom xchi’uk mailchon

Jun k’ak’al li muk’ta bolome, ba sa’ sve’el ta stenlejtik te k’usta jkot

mailchon ta slo’be sat te’, li muk’ta bolome la sjak’be k’usi chapas

mailchon, jech istak li mailchone ta jlo’ sat te’, vo’ote k’usi chapa

tajk’an cha jti’ot oy vi’nal xkai xchi ti muk’ta bolome, mi chak’an

chati’un avaie jba’yel ik’un batel ta te’tik vaun te xati’un xchi li

mailchone, lek oy muyan ta jpat xchi li muk’ta bolome, te iochik batel

ta o’lol te’tik, li muk’ta bolome te la jyal toj ep vi’nal xkai ja’ lek cha

jti’otxa muxa sts’ik ti vi’nale, lek oy ja’ no’ox cha’ jk’anbot k’ejinan

yu’un chi ak’otaj komel, li muk’ta bolome, te och ta k’eoj, li mailchone

ak’otaj k’alal isk’el li mailchone muxa teuk ch’ay yu’un ti sve’ele, ja’

jech te ikom xchi’uk svi’nal li muk’ta bolome.



23

Pek’pek’ vinik

Jun vinik nakal ta San Miguel Loteros slumal Pantelhó, oyla k’in ta spasik li vinike ba sk’el ti

k’in, te la ik’um osil yu’un vai sut batel ta sna xanav batel ta yut te’tik, ta o’lol be te la oy xtajin

ta kanika jun pek’pek’ kerem x-elan, oy to’oxla vaxaki’m sjabil x-elan, vaun li vinike, la sk’opon

batan xa ta sna kerem nax xame ak’obal, li pek’pek’ kereme te istak’ avokoluk ba ak’un komel ta

jna yu’un chixi’ batel jtuk. Li vinike, la xch’un ba yak’ komel li kereme, stam batel muk’ta be, ja’

no’ox yu’un mu keremuk jun pek’pek’ vinik, xanavik batel te ik’otik ta ch’en li vinike muxa sna’

bu xlok’ sutel tal, k’alal ijul xch’ulel avan tajmek te x-avet sakum osil-o.

Ja’to te ijelav yan vinik yai buch’u te x-avete, ba sk’el ta yut ch’en, te oy ch’ayem sjol mux sna’

bu xbat, ja’to ti k’ot ti yan vinike, ja’ te lok’tal, te isjak’be k’usi cha sa’ li ta yut ch’ene, li vinik te

istak’ laj yik’untal jun kerem, ja’ no’ox yu’un muvan bats’i keremuk, pukujuk muk’ xkil bu ibat ti

kereme, li’ la stenun komel yu’un van xk’an sti’un. K’alal ik’ot ta snae k’u slo’iltabe yuts’ yalal ti

k’usi ista ta bee. Ja’ yu’un li’ tanae mu’yukxa buch’u xanav ta ak’obaltik ja’ ti xi’bal sbae.

Sebastián Martínez MoralesEscuela Primaria Guadalupe Victoria

San Miguel Loteros, Pantelhó, Chiapas

jn yu’un chixi’ batel jtuk. Li vinike, l

no’ox yu’un mu keremuk jun pek’pek’ vinik, x

l, k’al

n vinik y

’to ti k’ot ti y

l jun kerem, j

stenun komel yu’un v

a’ yu’un li’ t

jna yu’un chixi’ ba

no’ox yu’un mu keremuk jun pek’pek’ vinik, x

bu xlok’ sutel tal, k’

Ja’to te ijelav yan vinik y

bu xbat, ja’to ti k’ot ti y

istak’ laj yik’untal jun kerem, j

kereme, li’ la stenun komel yu’un v

k’usi ista ta bee. Ja


24

Kerem J-alux

Oy to’oxla jun kerem J-alux sbi, li kereme, mu sk’an x-a’mtej mu sk’an xchavunaj mu’yuk k’usi

sk’an-o, vaun li stote, tey la jyalbe ti j-aluxe mi mu xak’an xa a’mteje mu’yuk me mu chave’,

jo’one molunxa muxa xu’ ku’un a’mtej te chak’el k’ucha’al chave’, emu’yuk xa bu xkak’ ave’el.

vaun li kereme, te sk’an mu sk’an ba sa’ ya’mtel, te ik’ot ta snail spasobil kaxlan vaj la sjak bat

k’usi a’mtelal sna’ spasel li J-aluxe, te istak jna’ k’usuk a’mtelal xchi, lek oy ava’mtele ja’ jk’el

kaxlan vaj cha tik ochel ta moch, lek oy jna’ xi atolaj.

Li mu ch’ajil kerem J-aluxe, spuch’an sba ta vayel k’alal ik’ot yajval kaxlan vaje, te ilin, k’ucha’al

ti muk’ cha a’mteje, ja’ no’ox bu xa puch’pun mi mo’oje mu me xa jtojot xchi, li j-aluxe, te istak’

ja’ xak’ ch’ajil mu atole, ja’ mi oy yan a’mtele la’ jelbun, vaun yajval kaxlan vaj ja’ lek ba chono

li kaxlan vaje, vaun li J-aluxe bat ta chon kaxlan vaj, ja’ no’ox jech xtox ch’ajum ta xchonel li

kaxlan vaje, k’alal ik’ot li yajvale kaxlan vaje la slok’esel ta ya’mtel ja’ yu’un ti toj ch’ajil kerem

spasoj sbae.


Kerem J aluxalux


25

Me’el, ok’il xchi’uk t’ul

Me’el, te oy ta te’tik te k’usta sbaik cha’kot chonbolometik Jkot ok’il xchi’uk jkot t’ul, te ilo’lajik

li slo’ilike ja k’ux-elanik svokolik ta jujune. Li me’ele la jyal ti voljee jutukxa mu li cham ta’ox xi

smilukun mu krixchanoetik yu’un ajk’uxbe yajan ta xchom la jyakbukun tuk’ la jip jba ta anil,

ja’ jech likol-o manchuke oyunxa ta sve’elik, li ok’ile slo’ilta jech la jyal jo’one jutukxa mu li laj

ta milel, yu’un ajti’ jkot kaxlan la jyilun li yajvale astsak talel stuk’ k’alal ikaie ta pum xchito li

tuk’e, li bat ta anil, ja’ jech te li kol komel manchuke chamenunxa lie.

Te ilo’laj li t’ule, jchi’iltak komonutik jech jo’on-uke toj xkuxet no’ox yo’ton lajlo’ itaj mi cha

k’anike cha kik’oxuk batel bu ch’abal krixchanoe teobi junuk no’ox avo’ton cha ve’, li me’ele

xchi’uk ok’il te ixch’unik batel ta lo’lael k’op. K’alal ik’olik bu oy ajan xchi’uk kaxlanetike, te

nak’al ti yajvale juno’ox yo’tonik ta xje’ik, te ilok’tal vinike st’omes ti stuk’e te ichamik ti me’ele

xchi’uk ok’ile, skoj yu’un la xch’un ti lo’laele.


Me’el, ok’il xchi’uk t’ulMe’el, ok’il xchi’uk t’ulMe’el, ok’il xchi’uk t’ul


26

Smantal jmoltot

K’alal bik’itunto’oxe, li jmoltote jech lajyalbun, uni kerem

Cheanun-ajanme uni keremot me chaval k’alal mi la ch’ie

tame chasa’ a vajnil xchi’uk tame cha nich’najik.

Yan mi mu’yuk bu la chan vune mu’yukme atuchabat, mume

xve’ a vu’un ti anich’nabe xchi’uk ti a vajnile.

Vu’une jech la jtak’be tati ku’yun ti oy viniketik x-amtejik

ta osiltike, li jmoltote jech la stak’bun, oyik’al mu’yukvan

yich’ik ak’el ta chanovun, mi yu’unvan stukik mu sk’anik

xchanunajik, ja’yo yich’ik chanubtasel ta a’mtel, sventa k’ux-

elan xu’ smalk’intasbaik.

K’alal mi ch’i’ike ta van stso’m sbatik ta osiltik ta a’mtel, k’alal mi laj

yo’onik ta a’mtele, ta bat k’ak’ale xkuchikto batel jchep si’, sventa stun

yu’unik ta snaik , k’alal mi ch’i’ike ja’ jech xk’otik ta lekilal viniketik.

Ja’ jech la jya’k’bun mantal anima jmoltot mol Antres pik’ix tey

likemto’oxtal ta ch’enalvo’.



27

K’alal xk’opojto’ox li ts’i’e

Vo’one no’oxe k’alal to’ox xk’op li ts’i’etike, jechla ik’ot ta pasel jun belta, li ts’i’e xchi’uk yajvale,

batik ta saol ta te’tik, te istaik tal jkot te’tikal chij xkuxet no’ox yo’tonik sutil talel ta snaik, k’alal

la jti’ik skotole ba sa’ik yan belta li ts’i’e muxa sk’an sa’ ti chonbolome, li yajvale, te isjak’be ts’i’

k’uyu’un ti muxa xak’an xa sa’olajel, li ts’i’e jech lajyal mu jk’an chkat ko’ton yu’un ti jme’e ta sa’

yan smalal, li jo’one mu jk’an sa’ yan jtot. Ja’ lek sutukutik ta jnatik, jech sutil talel ta snaik yu’un

sk’el ti sme’e. Mi Ja’ jech ti oy yan vinik yu’une, isutik talel toj ibat ba sk’el ti sme’e me’ ts’i’e, te

oyik xchi’uk ti mol ts’i’e, li kerem ts’i’e, te isnak’sba xchapa stuk yu’un smil li mol yan ts’i’e, ja

jech te icham-o ti mol yan ts’i’e, yan ti me’ ts’i’e, te ikom stuk yan belta ba xchi'in ti smalale.

Ovidio Gómez LópezEscuela Narciso Mendoza



28

Xpet

Oyla jun p’ijil tse’m ja sbi xpet, te nakal ta jun bik’it lum la xchanjun

tey, vaun te ilaj yu’un jkoj xchanjun, ja’ jech te ibat ta yan lum ba

xchanxa jkoj jun ba sp’ijumtas sba lek, kuch yu’un ti xchanjun sut

batel ta slumal. la stso’m skotol antsetik ,lo’ilajik, snopik, ti k’ux- elan

stojomtasik slumal. la snopik k’usi ch’abal oy te ta lume, ch’abal yav

tajimol sventa ololetik, yav tajimol pelota, vaun la sk’anbil ajvalil

yu’un ak’o smeltsan ti yav tajimoletike, yo’ oyuk bu xu’ xtajin li

ololetike, li ajvalile, la smeltsan lek ikom li lume, kolyalbe li xpete,

ja’ snopobil yu’un sp’ijil ti bu ixchan ti june ja’ jech jk’antik oyuk

keremetik, tsebetik, xp’ijubik xchapa ti jlumaltike, ja’ jech la skomtsan

li p’ijil tse’m sbi xpet,


Ya’al chitom

Ti jnaklej vo’ne tal, ta xlo’lajik oyla uni pampam jo’, ta yut te’tik oyla

epal te’tikal chitom ja’ te la chba yu’chi’k jo’ tey, li krixchanoe te la

chba smalaik yu’un smilik ti te’tikal chitome, vau te ba spasik snaik

ta pampam jo’e yu’unla te no’ox smilik ti te’tikal chitome, ja’ jech te

iepaj ti nantike, pas ta jun paraje ora li’e muk’ta paraje ojtikinbil ya’al

chitom, ja’ jech slo’ilal ti paraje ta jteklum yu’un slumal pantelho.



29

Xik ta sti’ uni kaxlan

Ti vo’ne no’oxe, k’alal ta to’ox xlo’lajik li xiketik, jun k’ak’al la jla sta’

jkot jkots k’usi chapas xike xchi li jkotse ja’ no’ox xavililet ta tojol xkil,

la jla sjak’ k’uyu’un xavilet atul skotol k’ak’ale, li xike te istak’ yu’un

ta jk’an ta jk’opon li jtotike yu’un ta jch’amunbe stak’in jman jve’el ja’

no’ox yu’un mu jta ta k’op toj Toyol oy, li jkotse te istak’ mi chak’an

chak’opone sa’o ta so’m Ja’ k’alal chi ok’ sba véltae ba sa’o ta ora jato

no’ox ta Xjulav mi mo’oje ta xtoy ta ora muxa xata.

Li xike so’m ivay sk’anto saku’m osil julavxa malojxa yai k’alal x-ok’

li jkotse, vaun te iok’ li jkotse, yan li xike lik batel ta ora ba ak’opon

jtotike, te k’uyalbe ta jch’amuntik atak’in yu’un ch’abalxa stojol jve’el,

li k’ak’ale te istak’ k’ucha’al lajanauntal, ja’ la jyalbun li jkotse batan

ta so’m te chata xchi.

Lek oy mi ja’ la jyale, ja’ lek cha kalbot muxa xaman ave’el, ja’ ba li’bo

yala’mtak li jkotse, ti’bo skotol ti yolsnich’one, vaun li xike muk’sta ta

ch’om ti stak’ine, ak’bat tal mantal xu’ sti’ uni kaxlan.

Ja’ yu’un ora lie li xiketik ta sti’ik uni kaxlanetik ja’ ta smul li Stot sme’

ti lo’laj xchi’uk ti xike, ja’ yu’un li’e sk’an ta jk’eltik Li uni kaxlane mi

mo’oje ta xlajik ta xik.



30

Vinik

Oyla jun vinik toj lek sna’ x-a’mtej, so’m no’ox ba skuch tal si’, ta

jun so’m ik’loman ba skuch tal si’, nomto ba sa’ ti si’e, te k’usta jun

ch’en nopej batel ba sk’el k’ux-elan li ch’ene, juntola oy buch’u nitvan

ochel ta yut ch’en, li vinike, te iochbal ta yut ch’ene, te oy jp’ej k’im

nojem ta k’anal tak’in vinike, muk’ slok’es ti tak’ine te ikom xchi’uk

sk’ibale, k’alal ik’ot ta snae k’uyalbe sbankil, teta yut ch’en oy epal

k’anal tak’in tey jp’ej k’im nojem no’ox k’anal tk’in.

Li bankilale, toj lek iyai bat ta ora sta tal ti tak’ine, tela k’usta ti k’ibe,

sk’el ta ora ta yut k’ibe ja’to la xile, ja’ mu epal chonetik tey ta yut

k’ibe, li bankilal vinike ta slok’estal ti k’ibe k’u sjipe komel ti chonetik

toj vok’el ti k’ibe te iok’ komel ti chonetike, te no’ox ta ora k’ataj

ta k’anal tak’in ti chonetik mauk chon ja’ ti tak’ine, ja’ no’ox

jech li j-a’mtel li vinik ti its’inale pas ta jk’ulej jokoliyal ti bankilale a

slok’estal ti k’ibe.

Diego Méndez GuzmánEscuela Primaria Erasto Urbina

Pacteton, Tenejapa, Chiapas

Stalel xkuxlej Matilde

Jun k’ak’al Matilde bat ta vu’lal ta sna sjunme’ li sjunme’e oy cha’kot

sts’i’ toj k’upil sbaik ja’ sbi max xchi’uk pech’, li jmatiltee la sk’upin

ti ts’i’e te iyalbe jun sme’e manbun uni ts’i’ toj lek xhkil, mu sk’an

smanbun ti jme’e te liok’-o, li jun me’e la sjak’bun k’uyu’un chaok’

jmatilte te la jtak’be ja’ yu’un ti jme’e mu xi smanbun jkotuk uni

ts’i’, lek mi chak’ane ta jk’elambot jkotuk t’ujo mu cha k’ane, vaun la

jk’anbe li maxe te iyik’batel tasna, jun belta li jme’e istakun batel ta

man chichol xchi’uk ton kaxlan k’alal li sut ta sna’e li balch’uj vok’ ti

ton kaxlan, ja la slo’ li maxe la sk’anbun li me’e muk’ x-ilin yo’on-uk

xkuxet no’ox yo’ton ta skotol k’ak’al xchi’uk ti jmax ts’ie.

Matilde Pérez PérezEscuela Primaria Dr. Belisario Domínguez

Usil Hucum, Chenalhó, Chiapas

Stalel xkuxlej Matilde


31

Xpokok xchi’uk xulem

Tey ta jo’ oyla jkot xpokok skotol k’ak’al tala xmu ta ba ton yu’unla

sk’atin k’ak’al ta sk’el muel ta vinajel te la iyil jkot xulem, li xpokoke te

la yal ta yo’ton ta k’an xi vil-uk k’ucha’al li xuleme, laj yavta xulem ta

jk’an xi vil-uk k’ucha’al jo’ote, kuchun ta pat ta jk’an chivil ta vinajel,

te la ixch’un li xuleme, lek oy chajkuchot ta vilel ja’ no’ox mu me stak’

xa jak’ k’alal jkuchojote mi la j-ajak’e, ta me xa jipot yalel tal, lek oy

mu k’usi jak-o ja’ no’ox jk’an xivile.

Sta yorail, li xuleme la skuch ta spat vil batel, ja’ no’ox yu’un toj tu ti

spate, ja’ yu’un ti sti’ chamen ts’i’, chamen ka’e, chamen chonbolome

toj tu, li xpokoke la sjak’be ti xuleme k’uyu’un ti toj tuote, li toj ilinel ti

xuleme, la jkalbot ti muyuk k’usi stak’ xa jak’e, lek oy muxa jak’ yan

belta, li xpokoke muxa sts’ik yu’un ti stuile, laj xcha’jak’ yan belta,

k’uyu’un ti toj tuote. Toj ilinel ti xuleme slip yalel tal li xpokok ja’ smul

ti k’usi te xjak’june.

Pedro Sántiz MéndezEscuela Primaria Ernesto Urbina



32

Sjak’el tse’m

Oyla jun keremvinik sk’an la sa’ yajnil yalbe stot sme’, ba jak’bun

li stse’m Jtumine, ta jk’an xkik. Jech stalel kuxlejal ti chba sjak’ike,

schap sbaik batel batik ta jak’ol ta sna stot sme’ li tsebe, li totil me’ile,

la jyik ochel ta yut sna ti jak’oletike, stalelik ja’ sk’el mi sna’ sti’ ich ti

kereme, buch’u sjak’ yajnile, muto bu xlo’lajik sventa yu’un ti tsebe, ja’

jba’yel ti ve’lile, yu’un xk’el mi sna’ sti’ ich li kereme, yu’un lekil ni’inel

yan mi mu sna’ sti’ iche mu x-abat ti yajnile, chopol ni’il xk’ot mi mu

sti´ ti iche.

Li kerem vinik xchi’uk stot sme’e, abatik sve’el ti totil me’ile lek ive’ik,

yan ti keremvinik toj ya iyai ti sve’ele, lok’ ya’lel sat li mol vinik stot ti

tsebe, isjak’ k’uyu’un cha ok’ kerem xchi, li keremvinik te istak’ yu’un

jna’ ti anima jmol tot kalal kuxultoe, toj ya spas sve’el, jech k’ucha’al

ve’lil li’e, ja’ yu’un chiok’ ta jna’ ti mol tote (jtatamol) lek oy chee,

yu’un li keremvinike te ilo’laj tana li’e lital yu’u jk’an a tse’m yu’un

sk’an chkik’ xchi li kereme, lek oy ik’o xchi li smo tot ti tsebe, ja’ jech

ista yajnil li keremvinik yu’un la sna’ stak’ ti k’ope te inupunik-o.

Alfonso Méndez LunaEscuela Primaria Erasto Urbina



33

Ts’i’ xchi’uk t’ul

Junla k’ak’al te la xve’ jkot mu t’ul ta yaxaltik, te k’ot jkot mol ts’i’,

k’alal iyile xkuxetxa iyai li’oy ti jve’ele, ta jti’ li t’ule, snak’ sba batel

yu’un sk’an ta sti’, ja’ no’ox yu’un li mu t’ule toj p’ij, yil ta ora ik’opoj

xchi’iltik ts’i’ k’usi chapas, li ts’i’e, la jyal chi vi’naj li kajvale las snutsun

lok’el ta sna yu’un muk’ jk’elbe lek ti snae, ja’ yu’un chivi’naj lek ti la

jtaote chajti’t, li t’ule jech iyalbe mi chak’ane cha kak’bot ave’el te oy

ta jna batik ba ich’o, lek oy kuchunbatel mi mu xak’an xajti’ote ja’ lek

kuchunbatel yu’un mu xa xu’ xi xanav lubenun ta jmek, li t’ule bat ta

anil muxa bu isuta.

Ta yok’omal te ista sbaik yan belta, li’ ts’i’e ta x-ilin ta jmek t’ul muxa

xakol ku’un laj-alo’lun ti voljee, ora li’e chajti’ot, ti t’ule iyalbe muxa

ti’un cha kak’bot bek’et ati’ oy chamen jkot te’tikalchij lumi, li molts’i’e

lek oy ba ich’otal chee, ba yich’tal, ja’ jech ikol-o yan belta ti t’ule, ja’

no’ox ba peto tal jp’el ton yu’un xtun ku’un, li ts’ie ba yich’tal ti tone,

k’alal ital ti mol ts’i’e muxa teuk ti t’ule jalauxa batel mol ts’i’e te

ichamkomel, Ja’ jech ikolkomel ti t’ule.

José Hernández PérezEscuela Primaria 5 de mayo

Aurora Esquipula, Pantelho, Chiapas


34

Mu xch’un mantal kerem

Jun k’ak’al vok’ jun olol ti stot sme’e, toj kerem tse’mto muto sna spas

ta mantal ti skereme, ch’ibatel ti olol kereme, och ta chanjun k’alal

sut batel ta snae, ja’ no’ox tajimol spas ta jujun jbat jtotik, ch’abal

chanjune te no’ox ta xtajin ta sna mu’yuk bu ixchan a’mtel. Jun

k’ak»al li totile icham, ja’ xa no’ox ikom li me’ile, ch’abalxa buch’u

x-a’mtej, li me’il antse muxa xu’ yu’un ti a’mtele, vaun te ispas ta

mantal li yole, kerem ba kucho tal si’ laj jsi’iik muxa xta’aj jve’etik, li

kereme muk xch’un ti mantal ta yok’omal li me’ile stakbatel ta a’mtel

kerem ba ak’into jcho’mtik pinxa sts’ilal.

Ja’ no’ox jech muk’ xch’un batel ta a’mtel. K’ot sk’ak’alil lo’lajik

lek me’ile, xchi’uk ti kereme, kerem a’mtejan muk’otxa chano ti

a’mtele k’usi ora chasa’ avajnil k’ucha’al xve’ avun mi muxa k’an xa

a’mteje, li kereme jech istak’ me’ mu jk’an xi a’mtej jo’ot amul mu

laj achanumtasun ta a’mtel k’ak’al bik’itun to’oxe, avi nopxa xkai

ti muk’ chi a’mteje, mu xchi xkai, li’i muxa jk’an xi a’mtej ja’ no’ox

yu’un jo’ot muxa vak’bun iluk a’mtel k’alal bik’itun to’oxe.

Ja’ jech ikot ta pasel li kereme, ja’ ti mu xich’ chanumtasel k’alal bik’itoe

ja’ smul ti totil me’ile.



35

Ts’unun xchi’uk xinich’

Te ta te’tik tey nakajtik jkot ts’unun xchi’uk jkot xinich’, li ts’unune ta stoy no’ox sba yu’un toj

k’upilsba sk’uk’umal ep sbonil te bu xvilvun ta te’tike, mu’yuk bu sk’opon li yantik mutetik li

xiniche xkoxkun xanav lek sna’ xlo’laj xchi’uk buch’utik tey nakajtike, k’anbil ta jmek xchi’uk

xchiiltak. Jelav k’ak’alil malubik skotol ti chonbolometike.

Li mol xiniche, te chk’ot yan chonbolometik yu’un sk’elat ch-ak’bat sve’el likbil toybil yu’un

yantik chonbometik ja’ ti lek ispasba k’alal keremtoe.

Yan li ts’unune molxa muxa xu’ yu’un sa’ sve’el stuktuk-o te kujul ta sna xchamxa ta vi’nal te

chat yo’ton ch’abal buch’u sk’opon, ja’ yu’un stoyoj sba ti vo’nee. Li vo’otike mu jpastik jech mu

jtoy jbatik mi oy k’usi oy ku’untike la’ jk’elanbetik buch’u ch’abal yu’un la’ jk’an jbatik jkotoltik

manchuk mi mu yuts’kalaltikuk.

Leobardo Ordoñez HernándezEscuela Primaria Juan A. Comenio

Pulumsibac, Mitontic, Chiapas


36

Vinik, ch’o xchi’uk x-uman

Oy to’oxla jun vinik toj j-a’mtel tajmek ep slum, jun k’ak’al so’m no’ox

lok’batel ta ya’mtel, bat ta ts’eto’mte’ epal tulan, chikini’m xchi’uk

unenaltik, ti vinike, toj j-a’mtel ep ists’el komel ti te’etike, vaun mal

k’ak’al sut batel ta sna k’u sk’an sve’el, ep xa ikom ti jts’etomte’ ok’ome

so’m chibat yu’un ta jk’an so’m xtal jkux, vaun ti vay, ta yok’omal

so’mxa ilik yich’ batel yek’el smachit xchi’uk sjux ton, k’alal ikot ta

yosile, toj xi’el yu’un ti ya’mtele ch’abal p’ajem ti te’etike, va’ajtik-

o mu’yuk bu ts’etbil x-elan ti te’etike, ti unenaltike mu’yuk bu velbil

x-elan, skotol kuxajtik ti te’etike, li vinike te ixchotan sba snopilan

k’ucha’al ti cha’kux li te’etike.

Te inopej tal jkot uni ch’o ma’sat ti ch’oe te ik’opoj, k’usi chapas vinik

chavat avo’ton xkil xchi, li vinike istak’ chopol xkai ti voljee li a’mtej ta

ts’etumte’, ora lie tek’ajtik li oy buch’o asva’an sk’an k’elel ta ak’ubaltik.

Li uni ch’oe mi chak’ane poxtavun jsat yu’un jo’on chajk’elbot li

ava’mtele, vaun li vinike la xch’un la spoxtabe li sate. K’alal lekumxa

ti sat ti ch’oe, ba xchabi ti a’mtele ja’to iyil te k’ot jkol mut ja’ sbi

x-uman, te k’u yalbe va’lanik te’etik, unenaltik, va’lanik yu’un oyuk

jve’el yu’un ja’ te oyun ta tojol, li te’etike va’iik li unenaltike va’iik. Li

ch’oe la sa’ jp’ej ton sjipe batel ton li mu x-umane yich’ ta sjol, te ich’ay

yo’ton. Ja’ yu’un ora li’e, ta xkaitik ta x-och ta o’lol k’ak’al li x-umane,

ja’ sk’uxul sjol ti iyich’ ton ti vo’nee.



37

J- a’mtel ta osil xchi’uk t’ul

Oyla jun j-a’mtel ta osil nakal ta jun paraje sbi Aurora Esquipula slumal Pantelhó, li j-a’mtel ta

osile ep sts’unoj chomtik, chenek’, ts’ol xchi’uk ich. Li j-a’mtel ta osil so’m no’ox xk’otilan chk’u

sk’el ti sts’unube, jun k’ak’al muk’xba sk’el yu’un lok’ sjabilal snich’on, jelav chi’m oxi’m k’ak’al,

k’alal ba sk’ele lajemxa ta t’ul, ilin ta jmek li j-a’mtel ta osile ba yalbe sbol yu’un ak’o ba xchami

xchi’uk ba jmiltik ti t’ule, te ta yav jchenek’tik.

K’alal ba xchabi’ik ti xchenek’e, ti mu t’ule ch’abal xa jk’ot, K’uyu’un ti ch’abalxa ik’ote, yu’un

chamenxa la smil yan j-a’mtelal osil. Ja’ jech icham ti t’ule skoj slo’ilan ti chenek’e.

Elías Sántiz LópezEscuela Primaria Guadalupe VictoriaAurora Esquipula, Pantelhó, Chiapas


38

SpaselReceta

Smeltanel ve’elil ta alak’

Smeltsanel ve’lil ta alak’ ti vo’nee oy ep skap xtun: Skap ve’lil ta xtun. Koko’on, atsam, ich, vaj,

jo’ xtunesel yu’un sta’aj, P’in, lech, kuchilo, pulatu xchi’uk si’. Ta xich’ sa’el bu muk’ xchi’uk lek

t’ubil ti me’ kaxlan. Kaxlan ta xich’ nutsel mi tsak yu’unike ta svoybe snuk, ja’to me k’ok ti snuke

yu’un xcham-o, ta smala mi vokan li jo’e, k’alal xbalbunxae ta stik ochel ta yut p’in li chamen

kaxlane, yu’un ta slok’esbe sk’uk’umal, mi taje ta spot lek ta jo’ vaun ta slok’esbe sbikil, ta stuch’

yo’ yo’ton xik’ sjol ta sap lek ta jo’ te ta stik ochel ta p’in chakbel ep si’il chmala chi’m oxi’m ora,

mi ta’aj xae ta chakbe yichil yatsamil skoko’onal chvokanxa jliketuk vaun xu’xa jve’tik.

Rosa López GómezEscuela Primaria Valentín Gómez Farias

San Cristobal de las Casas, Chiapas

atsam, ich, vaj,

Smeltanel ve’elil ta alak’

Smelts

jo’ xtunesel yu’un st

t’ubil ti me’ k

yu’un xch

k


39

MantalInstructivo

Sva’anel na

K’alal ta jnoptik sva’anel jp’ejuk jnatike, sk’an nopel k’usitik ta xtun-o ku’untik xchi’uk sk’an

sk’elel bu stak’ pasel ti nae. Jbayel ta jk’eltik k’ux-elan jme’tik mi ja’ syijil umi yunenal uyo’ xu’

jts’etik li te’e, toj, mi tasil (tulan) sk’an-o yijil U.

Yu’un stak’ jts’etik li te’e yu’un mu xk’a’ ta ora, ta slok’esik sakte’, tsamte’, tenelte’, pilal, ta

smalaik ak’o xtakij, vaun ta smeltsanbik yav ta sp’isik k’u smuk’ul ta sjok’be sch’enal ti pilaletike

mi laje ta xich’ik tal skotol ti te’etike.

Jba’yel spajik ti pilale, ta smuesik stsa’mteal, ta spasbik tixerex, ta muesik sak’teal, vaun ta xak’bik

lamina, mi laje, ta sbajik tenelte’ yu’un sjit’na, mi chapal xae ta spasbe, ti’na xchi’uk ta spasbe

sk’elo’m osil, mi oy chak’be, mi mu’yuk, ja’ no’ox ti’nae, ja’ xa no’ox sk’an stsajel, mi laj stsaje,

xu’ xa xnakio ti krixchanoe.

Daniel Sántiz DíazEscuela Primaria Valentín Gómez Farias

San Cristóbal de las Casas, Chiapas

sk’elo’m osil, mi oy ch

xu’ x

sk’elo’m osil, mi oy ch

xu’ x


40

Jalel Nuti’

Yu’un sjalel nuti’, jbayel ta xchi’ meltsanel ste’elul, ch’ixil te jombil sat yu’un stik’be ochel stak’inal,

ba sa’ xchi ta st’uj bu natik no’oxe, ta sjosit ta pat machit, ja’to mi sak no’ox xchial xkome, mi

laje, ta sbalik ta yakanik, spasik ta ch’ojon, mi laje ta xchukik ta ste’elul, ja’ ti ku’ smuk’ul sk’an

spasike, ta xjalej chi’m semana, mi laj yu’unike, stsaj ta ul yu’un xyiju’m-o, mi laje xu’ xa ta

stunesik ti nuti’e, ja’ jech ta jalel li nuti’e.

Alfonso Méndez LunaEscuela Primaria Ernesto Urbina



41

Xkuxlejal tse’m

Jo’one ja’ jbi Patricia Hernández Núñez, li vok’ ta slumal xan Antrex, te ox oy nakalik ti jtot jme’e,

toj abol sbaik, vaun ti jtote ta sa’ a’mtel li ta Jobel, ta slok’ na, Jobel, ta patil ayik’unkutiktal,

ja’ jech litalkutik li’i ta jobele, li jtote la stsakel ta chamel la jyich’ spoxil mu’yuk bu ichop jech

ichambatel-o, ba yich’ mukel ta San Antrex, li jme’e xchi’uk jo’onkutik li komkutik li ta Jobel

me’onal li komkutik, li sa’ kutik a’mtel chuk’obil ijtakutik, ja’ jech xi ve’kutik-o chanvuunkutik,

cha’vo’ keremetik cha’vo’ tsebetik, oy ep k’ak’al mu xi ve’kutik, ja’ ti mu’yuk li tak’ine ora li’e, li

ch’ixa oy vaxaki’m jabil kich’oj, jna’xa jk’opon jun jna’xa xi ts’ibaj.

Ochemuk ta chanvuntik, ja’ sbi Valentín Gómez Farias jkojoljun, K’alal mi li antsaje ta jk’an jpas

jba ta chanumtasvanej, ta Jchanumtas ololetik.

Patricia Hernández NúñezEscuela Primaria Valentín Gómez Farias

San Cristóbal de las Casas, Chiapas

KuxlejalBiografía

Xkuxlejal tse’m

Jo’one j

abol sb

’ jech lit

mb

me’on

’vo’ keremetik ch

ch’ixa

Ochemuk t

ta ch

Xkuxlejal tse’m

Jo’one j

toj a

ja’ jech lit

ichamb

me’on

cha’vo’ keremetik ch

ch’ix

Ochemuk t

jba t


42

Limatik

Limatik sbi jun paraje ta slumal ch’enalvo, k’uyu’un ti limatik sbie, ja’ yu’un ti vo’nee toj ep

to’ox limatik ch’iem ta te’tik, li yajval lum osile chba stuliktal ti limae yu; un taslo’ik, ja’ ti toj

chi’ ta lo’eele, ja’ jech ti krixchanoetik ta xalik limatik, k’alal ba naklukuk teye, ja’ jech ikom sbi-o

limatik li paraje.

Li paraje limatike toj k’upilsba oy sbe karo lek meltsalbil, talem ta Jobel chbat pantelvo’ mu’yu xa

skoplal bu jk’an xibate ta junjun muk lum ta pantelvo’ ta chalchihuitan.

Li limatike ta xlok’ ixim, chenek’, kajvel, lobol, alaxa, vale’, poto. Mispero, ch’umte’, ajetik, ta o’lol

paraje xjelav bevo’ ta xokon ta xjelav muk’ uk’um li limatike oy chano’mvan sventa primaria

xchi’uk preescolar vakax.

Rosa Hernández RodríguezEscuela Primaria Dr. Belisario Domínguez

Las Limas, Chenalhó, Chiapas

Sk’oplalMonografía

’ yu’un ti vo’nee toj ep

slo’ik, ja’ ti toj

’ yu’un ti vo’nee toj ep


43

Sk’oplal Yosilal

Li paraje kuruston ja’ slumal Jchamo’ te oy ta xokon ts’et jteklum, li sbi

kurustone ja’ xal ta kaxlan k’op “Cruz” de piedra chalik ti mol m’eletike

ti kuruston ja’benta yu’un smojonik li bu relaven slumale. Sts’akinoj

ya’al mut slumal jobel sts’akinoj pistik slumal jchamo’, sts’akino,

jch’ilimjobeltik slumal Jchamo’, sts’akinoj, piedrecita slumal Jobel. Li

kurustone muk’ svok’oj sba ta jo’vo’ ja’ sbiik kuruston ak’ol, kuruston

olon, jechtik, jechme’tik xchi’uk yut osil. Oy xorantik, li natike pasbilik

ta semento pak’bil blok. Ya’mtelike ja’ ts’un itaj chomtik, chenek’,

mail, ts’ol xchi’uk jpas pox ojtikinbil ta yan lum osil ta xchonik lekilal

pox.

Li yajval kurustone oy stalel xkuxlejal yich’oj komel ta k’ucha’al vo’nee,

sk’u’ spok’ike ja’ tsotsil chij, ta sjaltik stsekinojik ti tsotse, sk’uike ja’

pok’ yak’ojbik sluchal toj alak’sba, viniketike oy xchakitaik tsots

svex xchi’uk sk’uike ja sakil pok’ oy chanomjuntik sventa primarya

sekuntarya, preescolar li ololetike ta xp’ijubik mi laj yu’un ti xchanjun

oy be karo ta juju lik ta xanavik ta xbatik ta Jobel, ta Tenejapa ta

yantik lum osil k’usi sk’an yo’onik ta xchonlajik mi ta xmanilajik ja’ ti

k’usi xtun yu’unik-oe. Ja’ jech slo’ilal ta kuruston slum Jchamo’e.

Jtumin Pérez y J-antun PérezEscuela Primaria Revolución Social

Cruston, Chamula, Chiapas


44

Xch’unelCreencia

Sk’inal Vits

Ta jun jteklum oy p’ej muk’ta vits oyto ep te’etik, chonbolometik

tey. Yajval lum osile, snaojik ti jujun jabil ta spasbe sk’inal ti vitse,

yu’un mu stsakiik ta chamel oyuk skuxlajal sbatel osil. Li jnaklejetike

ta spasbik sk’inal ti ch’ulvitse, ta xak’bik nichim, kantela, kurus,

pom, xaktoj, ni’toj, sk’anto slikesik ti k’ine yu’un xa me chapalxa ti

k’usitik ta xtune. Ta spasik oxim belta ta jun jabil, k’alal ta x-ochtal

jabile, k’alal sta o’lol jabil xchi’uk k’alal xlaj xa jabile, li ja’ jech stalel

ti totil me’il ti vo’nee, ja’ yu’un jech nopenik-o ti yajval lum osile, ti

xchanojbeik sjam smelol ti k’ucha’al snoponik ti yajval ch’ul vitse,

yu’un sk’an xkuxlejalike.


Sve’el ch’ulelaltik

Ve’lil sventa yu’un smalel ch’ulelatik, ja’ lekil ve’lil ja’ no’ox jun k’ak’al

ta xve’ik jech ta ja’bil. Li ve’lile ja’ bek’et vakax ch’atibil kapbil ta kulix,

chichol, ich xchi’uk tunichim.

Li ve’lile ja’ xtun yu’un smalel ch’ulelal ta sk’in mukenal ta xak’ik

mexa ta yelov kurus te ta yut na, li ve’lile ta slechanik ta pulatu ja’ ti

jayvo’ ti ch’ulelale, ja’ jech yu’un xtal ve’uk, te pachal xchi’m k’ak’alil

lajune’m xcha’vinik yual octubre xchi’uk jun yual noyempre ma’uk

no’ox ve’lil te chak’k, pox, kaxlano vaj, pituvil, ul, resku’, chenk’ul

vaj, alaxa, lobol, ch’umte’, ts’ol, mail, ch’um, ajan, vale’ te oy skotol

ta ba mexa, yu’un xtal sve’ li ch’ulelaletike, mi jelaj ti ch’im k’ak’ale,

li krixchanoe ta sve’ik manchuk me pojxa li ve’lil jech ta sve’o ja’ jech

x-elan spasbik ta jujun jabil.

Juana López SántizPatricia Pérez Gómez

Escuela Primaria Revolución SocialCruzton, Chamela, Chiapas


45

Chijton

Ti vo’nee li krixchanoetik ta to’ox stunesik tan yu’un spanik spaninik,

li viniketik ta sa’ik tonetik bu yich’oj tane, ta stso’bik epal ton, mi la

staike ta sa’ik si’ yu’un ta xchik’ik ti tonetike, vaun k’alal xk’ak’ ti tone,

ta xvok’ ja’ jech ta staik ti tane yu’un spanik spaninik yu’un spasik

yotik mi smats’ik ti bu junukal ti chik’ ti tone, ja’ isbi’in chik’ton. li

krixchanoetik ta ba nakluk ti chik’ton pas ta jun paraje, ti parajee ja’

jech la sbi’in chik’ton tana li’i ja’ jech chalik chijton ti lek sbi’e chik’ton,

ja’ no’ox yu’un mu snaik k’ucha’al ta ts’i’mtael ja’ yu’un jech ikom-

chijton.


Vinik xchi’uk snich’on

Jun vinik xchi’uk snich’on skotol ak’obaltik ta xlok’ik batel ta te’tik ba

sa’ik chonbolom smilik yu’un sti’ik, jun belta la staik jkot te’tikal chij

mil yu’un skuchojik batel ta snaik te ta o’lol be te va’al vinik x-elan

oy skachu li yak’be tuk’ mu’yuk k’usi ispas li kereme yich’oy x-axux

sjipbe batel ti axuxe jech isak ch’ay batel yu’un ja’ pukuj, vinik xchi’uk

skereme jelavik batel k’otik ta sna toj sak vilan no’ox yu’un xiel, vaun

jech te ilaj yo’ton ta mil chonbolom yu’un la snop mu van xtun ta

jmiltik ep ti chonbolomelike.

Pedro Mariano Arias PérezEscuela Primaria Dr. Belisario Domínguez

Usi Hucum Chenahló, Chiapas


46

Pukuj

Slo’il totil me’il vo’ne oy to’oxla ep pukujetik ti vo’nee mula stak’ xi

jxanav jtuktik no’ox mi chijbat ta a’mtele, mi kuch si’ xambal skotol

k’usi ukale sk’an oyukutik ta cha’chavo’ mi oxoxvo’ chi jxanav. jech

la ik’ot ta pasel ti vo’nee oyla jun vinik bat ta ya’mtel stuk no’ox, te

ch-a’mtejxala, te k’ot ti pukuje te ilo’lajtik, ta patil yik’ sbaik batel ta

ch’entik, li vinik jatav sutil tal te ik’ot ta sna k’u slo’iltabe yajnil, li

antse jchuvajot bu xavil oy pukuj li’i.

Ta yok’omal li vinike cha’bat ta ya’mtel yik’oj batel kerem iyal sut

batel ta sna, ta be te ista li pukuje nitbil batel, ta o’lol be komel ja’

jech ik’ot ta sna k’u slo’iltabe sme’, li me’ile ko’olotxa xchi’uk atot

stsakojoxuk chuvaj mu’yuk pukuj li’i. Li mole muxa bu isut ta sna jech

ik’um osil, li yajnile ba yalbe lak’lajelik skotolik ba saik ta te’tik te la

staik ta yut ch’en li vinike chamenxa, ja’ la smil li pukuje, ja’to te la

ch’un li sntse, ti oy li’ ti pukuje.

Dolores Pérez RuízEscuela Primaria Dr. Belisario Domínguez

Usil Hucum, Chenalhó, Chiapas


47

Jxavax xchi’uk yuts’yalal

Junla k’ak’al Javax bat ta sna’ sjuntot yu’unla jchamel ba sk’el k’ux-elan tey

nakal ta tsajala’, Jxavax te xchi’uk sjuntot sjunul k’ak’al, ak’obaltikxa isut

talel ta sna xchi’uk yajnil snich’na’mtak, i’i Jxavaxe xanav tal ta yut te’tik,

jelav ta sts’el muk’ta ton, ja’to la xi tela va’al jun vinik jkaxlan x-elan, lek

sk’u’ spok’, Jxavax la’ li’i chajk’oponot xi ti jkaxlane li jxavaxe, nopej batel,

ja’to la xile epal moch nojem ta k’anal tak’in, mi chak’an chakak’bot oxp’ej

moch li k’anal tak’ine, ta jeltik xchi’uk junuk atse’m lek k’ulej chabat, li

Jaxavaxe muk’ xch’un ja’ lek teuk ti itsebe mu jk’an ti jk’ulejale te ibate.

K’alal ik’ot ti snae k’u slo’iltabe yajnil snich’on ti k’usi la sta ta bee, li yajnile

xchi’uk snich’one muk’ xch’unbe ti slo’ile.

Jelav jo’lajune’m k’ak’al cham jun sts’e’m jelav noxtox jayibuk k’ak’al

cham yan stse’m mu’yuk k’usi eyepal k’ak’al stuk ti Jxavaxe cham batel,

ja’to te la xch’unbe ti slo’il ti k’usi la sta la bee, lajuk xch’unbe ti k’usi ista

ta bee, na’memu kuxuluk. Tana li’e xi’bil li tone buch’u xjelav tee, oy k’usi

chai, jech tana li’i sk’an oyuk jchi’iltik chijelavkutik tee.

Israel Pérez AlvarezEscuela Primaria Guadalupe Victoria

Lateros, Pantelho, Chiapas

na

talel t

jel

sk’u’ spok’, Jx

ja’to l

moch li k’

Jax

K’a

xchi’uk snich’one muk’ xch’unbe ti slo’ile.

Jel

ch

ja’to te l

ta bee, n

ch


48

K’uxbenchon

Ti vo’nee li bats’i vinik antsetike k’alal mi oy k’uxbenchon chaie, ta

xpoxta sba ta stojol j-ilol, ja’ ti ch’abal to’ox ti jpoxtavanejetik. Oyla

jun vinik tsaki ta kuxbenchon vaun ba sk’anbe vokol jun j-ilol k’alal

ikot ta sna j-ilole, skejan sba ta stojol yu’un ak’o xpoxtavel ti xcho’obe,

li j-ilole la sch’un ti xpoxtabane te xchapan ti k’usitik ta xtun yu’une,

jech iyal mano apox, a kantela, a pom. Li j-ilole ba’sa’ svomol uni ni’

vomol xchi’uk yanal vomole yojtikinoj ti ja’ spoxil ti k’uxbenchone.

Tslok’esbe xchanul ti eale, li j-ilole te ik’ot ta sna ti jchamale vaun

xchapa ti svomole skejan sba ta stojol jtotik mi laje ta spikbe sk’om ti

chamele, vaun sk’opon jtotik ja’ no’ox yu’un mu xkaitik ti k’usi xale

toj k’unk’un ta xk’opoj.

K’alal mi laj sk’opon ti jtotike, ta stsan kantela xchik’ pom ta slakan

svomol ta uni jaro, lek makal ati’ ja’ no’ox xkom uni jomol bu xu x-

och uni aj, te stik’be ochel ta yut xchikin li jchamele, yu’un ta slok’esbe

xchanul ti k’uxbenchone. O’lol ora smala xta’aj ti vomole, jech xtox

te chlok’tal ti chonetike, mi sta ta o’lol orae, ta sjambe sti’ ti jaroe ja’

te chkiltik chonetik jech k’ucha’al xuvit, xinich, us, yantik chonetik.

K’alal xlok’ skotol li unichonetike, ta xch’abi xk’uxul ti yee, ja’ jech

xchop ti krichanoe jokoliyalik ti j-iloletike xchi’uk ti vomole ta xchop

ti chemele.

Elvira Natalia Rodríguez MéndezEscuela Primaria Miguel Hidalgo y Costilla

Mitontic, Chiapas

j sk’opon ti jtotike, t sts n k ntel xchik’ pom t sl k


49

Lo’il moxilLeyenda

Sk’inal ch’ulelal

Oyla jun vinik mula xch’un mi jech ti chlok’tal ti ch’ulelaletik ta sk’inalik, li vinike tala sk’el mi

jech ti xlok’ik tal sk’an sve’elike, ta stojol yuts’yalalike, k’ot sk’ak’alil ti k’ine. Bala svaxan smexa

yak’be spulatuil, ja’ no’ox ti ch’abal sbele svaxanbe boch jech tox ch’abal sbel, vaun li vinike ba

snak’aba smala mi xtal ti ch’ulelale. Lasta yorail lok’tal ti ch’ulelale toj ba sk’el mexa te vaxajtik

pulatu, boch, ja’ no’ox ti ch’abal sbele, li ch’ulelaletike yalbe sbaik k’uyu’un muk’ xak’ jve’elike, ti

kuts’kalaltike ba jk’eltik ti kusina mi oy k’usi jtatik, tey batik ta kusina.

Ja’ no’ox jech ch’abal te k’usi oy te, iilinik ti ch’ulelaletike, lek oy ti muk’ xiyakbutik jve’eltik ti

k’uts’ kaltike, ta xkik’tik batel xch’ulel. Li vinik toj xiel k’alal iyai ti ch-ikbat batel xch’ulele, lok’tal

ti bu snak’oj sabe, te iyalbe komel yajnil jech xalik ti ta xtal ti ch’ulelale, ta Jujun sk’inal ta me

xamala ak’bome sve’el ti ch’ulelale, mu me xkilbajintik, ja’ jech no’ox iyalkomel te icham-o ti

vinike. Ja’ yu’un tana li’e sk’an malel ti ch’ulelale ta jujun sk’inal (santo) ch’ulelal.


Sk’inal ch’ulelal


50

Slikebal k’ok’

Li k’ok’e ja’ to’ox yu’un jtotik k’alal ip’aj ta mulil li Adan xchi’uk Eva,

ja’ te ista svokolik ta tunesel k’ok yu’un slakan sve’elik xk’atinik, ja’

no’ox yu’un mu x-abatik ti k’ok’e, sk’an xba yelk’an tal ti k’ok’ ja’

no’ox ti toj chabibil k’elbil yu’un jkot muk’ta bolom, mu xotes junukal

li vinike, mu x-och batel chich’ mul yu’un ti mu’yuk ti sk’ok’e. Jun

k’ak’al te ik’ot jkot uch jech iyalbe li vinike, k’uyu’un cha vich’ mul

vinik, li vinik jech istak’ ta xk’ich’ mul yu’un mu’yuk jk’ok’ mu’yuk

k’ucha’al jmeltsan jve’el, li sk’ok’e mu stak’ jtotike xi och nakome stiun

muk’ta bolom, vaun li uche te snop lek malo li jo’on chbakich’ lok’eltal,

ja jech te ibat li uche jalij oxim ak’ubal yo’ lok’tal yu’un li k’ok’e, tal ta

anil te k’uyak’be li vinike. Ja’ jech ista sk’ok’ li vinike, ja’ yu’un ora lie li

k’ok’e ta xtun spanel ve’lil xchi’uk ta sk’atinik ta juju so’m.

Sebastian Pérez GonzálezSan Cristóbal de las Casas, Chiapas

Vuro xch’uk ka’

Oyla jun belta jkot uni vuro xanav batel jtenlejtik sa’ilan sve’el k’u

sta jkot ka’, te ijak’bat bu chabat vuro, k’uyu’un chaxanav atuk, li

bureoe, jtuk yu’un ch’abal buch’u jchiin, mi chak’ane batik ta xambal

jchiinjbatik, li ka’e, te ismopilan, lek oy jchiin jbatik chee, ora li’e li

vuro xchi’uk li ka’e, ja’ lek xchiil sbaik ta xambal ta ko’ol sa’ sve’elik

ja’ jech x-elan k’ucha’al yuts’yalal sbaik.

Marco Antonio Hernández JiménezEscuela Justo Sierra

Mitontik, Chiapas


51

Si’mtasvanej pukuj

Oyla jun vinik Toyol xuch’pox tela xanav batel ta be yu’unla sut batel ta sna, ja’ to la xil tey

taljun komkom vinik sk’an la sk’opon ti jyakubelvinike, ja’ no’ox yu’un li jyakubel vinik toj xiel, te

la jatav ta anil, li komkom vinike, ja’ jun pukuj sk’atajes sba ta muk’ta mut vil batel skuch batel li

jyakubel vinike, bat ta yut ch’en tela sts’uts’unbe xch’ich’el, ti jyakubele vinike, ti ch’ich’ele kapal

ta pox, li pukuj yakumlauk lok’ batel ta ch’en tela x-abavetxala mu’yuk buch’u smilun mu jna’

xicham xi’bilun yu’un skotol krixchano. Yajval lum osile lok’ik batel ba sk’elik mi jech ti mu sna’

xchame, skotol krixchanoetike yich’ batel smachitaik, ste’ik, stonik, ba smilik ti jsi’mtasvanej

pukuje, ja’ ti xyakumxae muk’xa sk’atajesba jech te icham-o, ja’ yu’un k’ak’al li’i mu’yukxa pukuj

xu’ xa xijlok’ ta ak’obaltik ta xambal buyuk xijbatxa ch’abalxa xi’el.

María Elena Guzmán MéndezEscuela Primaria Erasto Urbina

Tenejapa, Chiapas


52

X- uman

Te ta osiltik ep ts’unbil chenek’ yak’oj sba xnichin li chenek’e, te ba sa’

sve’el li x-umane ba slo’ skotol ti chenek’e, vaun noj batel xch-ute ba

vayuk, ta yan k’ak’al so’m no’ox te ik’ot yajval li chenek’e buch’u la

slo’ li jchenek’e xchixa li vinik chital ta ak’obaltik ta jchabi li jchenek’e

ta jk’el buch’u tal slo’ chenek’e ta jmil ta ora, vaun te ik’um ti osile, li

x-umane bat xa slajesbe slo’el ti chenek’e, k’alal ik’ote mu sna mi teoy

yajval slo’ no’ox ta anil, ja’to xaie pots xchi ton ta sjol te no’ox patal

ikom muk’ xcham, ja ’no’ox ch’ay yo’ton k’alal ijul xch’ulel muxa te

oyuk ti vinik. Ja’ yu’un li x-uman ta o’lol jtotik ta x-ok k’ucha’al jun

o’lol ja’ k’alal xk’uxum ti sjol bu yich’oj ti tone.


Ya’al ts’i’

Ta jun Paraje ja’ sbi ya’al ts’i’ ja’ ti vo’nee, oy uni Pampam jo’, ja’ te

chk’otilan’ k’u yuch’ ti jo’e, li mol ts’i’e’etike, vaun oyla krixchanoetik

ba la sa’ slumik yu’un spas sna ja’ sa’ bu oy jo’e, te la staik ti Pampam

jo’e, te nopol ispas ti snaik, ja’ yu’ch’ik-uk jo’e, ja’ To’ox ya’al ti ts’i’e,

ja’ jech te ikom yu’unik li sbi ya’al ts’i’ Ora li’e toj k’upil sba ti paraje

xchi’uk ti ya’ale xkuxet no’ox Yo’tonik te nakajtik.

Sebastián Pérez GonzálezSa Cristobal de las Casas, Chiapas

a

tel xch-ute ba

Ya’al ts’i’

a sa’

tel xch-ute ba


53

K’ak’emal sne uch

K’uyu’un k’ak’em x-elan sne li uch

Ti vo’ne no’oxe, li krichanoetike ch’abal to’ox stunej k’ok’, k’ot sk’ak’alil ta xtun li k’ok’e yu’un

spanobil ve’lil, ja’ no’ox ti k’ok’e yich’oj ta venta jtotik cha’bibil yu’un cha-kot muk-tik bolometik,

li krixchanoe mu stak’ ba yich’tal mi nopej batele xu’ me te xti’at yu’un ti bolometike, ta xat

yo’on ti mu stak ti sk’ok’e, te ital jkot uch ta jyil ti chat yo’one ba sjak’be yu’un cha bat avo’on

vinik xchi, li vinike jech istak’, ta xkat ko’on yu’un mu’yuk jk’ok’, jlakan jve’el. Li uche te la snop

jo’on chbakich’tal ti k’ok’e malun li’i, ta jmala mi vay li muk’ta bolometike, jech ibat jalij chi’m

k’ak’al xchi’uk chi’m ak’obal te iyich’tal ti k’ok’e anil ital balch’uj xchi’uk, kajal ik’oj ta sne ja’ jech

ik’ak’ Tisne yu’un ora li’e ta xkiltik skotol uchetik k’ak’emik x-elan sneik.


K’ak’emal sne uch

Ti vo’ne no’oxe, li krich

yo’on ti mu st

vinik xchi, li vinike jech ist


54

Ta pas k’op ta 1994

Pas k’op ta sjabilal ta 1994, ep krixchanoetik ch’abal teik ta snaik

jechla k’ucha’al oy cha’vo’ jchanumtasvanej batemik ta tuxta k’alal

ilik k’ope, vaun te isutik tal ta snaik, te ta Rancho Nuevo, bu oy

soltaroetik te makbilik ta be, bu nakalot ok’o iluk alok’tombail mu

snaik k’usi taje, mi ch’abal avu’une k’ejintao sk’ejimol jtumaltik, jech

mu snaik noxtox, yu’un ma’uk alumal li’i bu talemot, ta yan lum osil,

te ik’i batel ta chukel skoj mu sna’ sk’ejinta sk’ejimol jlumaltik sk’an

xchanel lek yu’un mu xi jbat ta chukel.

Ana Laura Gómez NúñezEscuela Narciso MendozaLiberia, Chanal, Chiapas

Vo’ne lo’ilNarración histórica

Sbi jkalpul ch’ul jkrekoryo

K’alal laj sa’bik sbi bu nakalune, ti totil me’il vo’nee, te las nopolan

k’usi sbi, vaun t’am ta yo’ton oyla jun mol bankilal pale te nakal ta

Roma jkrekoryo sbila ja’ te las tsak’be ti sbie jech ikom “San Gregorio”

toj xkuxet xa yo’tonik komik , ja’ jech San Gregorio las Casas, vaun

k’alal icham ti mol bankilal pale ti yuts’ clale te iyich’ik mul. Ja’

xa jech komen-o ti sbie tana li’e ojtikinbilxa oyxa jchan-untik, kaj

jchanu’mtasvanejtik oyla ch’ulna, be karo, oyxa lek k’usitik yu’untik

li’ ta kalpultike, nichim no’ox yo’tontik jkotoltik k’alal ololetike

keremetik, tsebetik, viniketik, antsetik mol me’eletik.

Li jparajetike ja’ sbi San Gregorio Las Casas, slumal vistan.

Arnulfo Gómez IcoEscuela Primaria Miguel Hidalgo


55

Yalobil k’opGlosario

Almantalvun Carta

Ch’ipel Arrullo

Ixtolal lo’il Chiste

J-a’mtel osil vinik Campesino

Jech chalik Mito

K’ejimol Canción

Kalon Lata

Kuxlejal Biografía

Lak’lajeletik Vecinos

Lo’il maxil Copla

Lo’il maxil Cuento

Lo’il maxil Fbula

Lo’il maxil Leyenda, creencia y mito

Lo’il Narración

Lo’ilal Anécdota

Mantal Instructivo

Mantalil lo’il Refrn


Mimi’ Borreguito

Nichimal k’op Poesía

Pa’io, chpamuk’tavan Espiar

Sa’obil Índice

Sk’oplal Monografía

Slo’iltael, k’ux-elan Descripción

Slo’itael k’usi chich’pasel Crónica

Snopel ku’si ja’ Adivinanza

Spasel Receta

Suyul Sirena

Syaya’ Abuelita

Tsavtsav votsan Se esponja (plumas)

Unu baletik • ch-uninaj yanal te Primavera

Vo’ne lo’il Narración histórica

Xch’unel Creencia

Xchanel Ensayo

Xikit • xliklajan Acabado

56


57

Xmaklajan k’op Trabalenguas

Xpa’ije, chpaichivan Celo

X-uman, xk’un Pjaro correcaminos

Xyaket Sigue

Yak’obil ta k’elel Representación teatral

Yech, jech Así

Yolob, t’ilumte’ Arco

Yotolal Pgina



Bats'i k'op, Chiapas / Tsotsil de Chiapas5°

se imprimió por encargo de laComisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,

en los talleres de xxxxxxxxCol. xxxxxxxx

Delegación xxxxxxxxxxC.P. xxxxx, México, D.F.,

en el mes de xxxxxx de 2008.

El tiro fue de xxxx ejemplaresms sobrantes para reposición.


5º

2008Bats'i k'op, Chiapas • Tsotsil de Chiapas


Portada Tsotsil 5o.indd 1 13/11/2008 12:39:12 a.m.

tsotsil 5o final - tamaulipasbibliotecadigital.tamaulipas.gob.mx/archivos/descargas/a... ·...

Documents