tema 1. a orixe do cosmos na corrente ......tema 1. a orixe do cosmos na corrente presocrática...
TRANSCRIPT
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 1 de 28
TEMA 1. A ORIXE DO COSMOS NA CORRENTE
PRESOCRÁTICA.
1. PASO DO MITO AO LOGOS (s.VII - VI a.c.) Ir
2. PERÍODO COSMOLÓXICO Ir (abarca autores dos séculos VI - V e IV a.C.)
2.1. Cosmólogos, filósofos da Natureza ou Milesios: TALES Ir,
ANAXIMANDRO Ir, ANAXÍMENES Ir. Forman a Escola de Mileto
2.2. Pitagóricos: PITÁGORAS de Samos.Ir
2.3. Metafísicos: HERÁCLITO Ir de Éfeso, PARMÉNIDES de Elea.
2.4. Pluralistas Ir: EMPÉDOCLES, ANAXÁGORAS, LEUCIPO, DEMÓCRITO
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 2 de 28
O NACEMENTO DA FILOSOFÍA: O PASO DO MITO Ó LOGOS.
A palabra "Filosofía" empregouse por primeira vez na Grecia Clásica
para designar unha actividade teorética, de coñecemento, dirixida á
comprensión racional do mundo e da vida humana. A observación de todo o
que pasa ao noso redor fai que intentemos explicar por que as cousas son
como son e por que pasa o que pasa. Así, dise que o home aspira á
comprensión, interpretación e transformación do mundo.
1. O PASO DO “MITO” Ó “LÓGOS”. DAS EXPLICACIÓNS MÍTICAS ÁS
RACIONAIS. Índice
A expresión “paso do mito ó lógos” alude á aparición da Filosofía nun
momento determinado da Historia.
Dende a máis tardía antigüidade o ser humano caracterizouse por intentar
entender e dar sentido a todo o que lle rodea. Non basta con vivir, senón que
ademais hai que saber por qué vívese e por qué as cousas son así. Cando o
home atopábase moi superado polo medio, este intentaba entender a súa
situación considerando que a Natureza á que se enfrontaba era un ser vivo (ou
un conxunto de seres), moito máis poderoso que el, pero que non actuaba de
xeito diferente. Así, por exemplo, cando un raio mataba a alguén, crían que era
unha acción do ceo parecida a cando un home mata a outro pero moito máis
poderosa, de modo que crían que o ceo tiña tamén coñecemento e vontade.
Este tipo de explicacións nas que o home proxecta a conciencia que ten
da súa propia actuación á actuación da Natureza, chámanse "explicacións
míticas".
Enténdese por mito, unha narración de carácter sagrado, é dicir,
avalada pola divindade e, polo tanto, incuestionable, que explica a orixe, a
natureza (constitución ou estrutura) e o funcionamento dunha realidade, total
ou parcial, e na cal se personifican as forzas da Natureza.
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 3 de 28
Nesa época, o mito era obxecto de crenza e veneración: fronte a el non
se podía dar ningún tipo de actitude crítica, senón simplemente de aceptación.
Trátase, pois, dunha explicación pechada, inmodificable e sen progreso.
Así, vemos como o mito non é como unha teoría científica, que cando
non resulta explicativa abandónase, senón que é unha actitude mental que
constitúe a base de calquera explicación. Por iso resulta tan difícil desfacerse
deste tipo de concepcións, é dicir, pasar do dogmatismo á actitude crítica, da
crenza ao razoamento.
Un cambio tan radical non se pode producir de vez, senón que é o
resultado dun longo proceso de maduración, que na maioría das culturas non
se produciu senón moi tardiamente.
A primeira de tódalas sociedades occidentais que produciu un tipo de
pensamento fóra dos esquemas míticos foi a grega (os xonios do Asia Menor e
do Sur de Italia, sobre todo Mlleto e Éfeso, no s. VI a.c.)
O que fai aos xonios iniciadores da nosa tradición científico-filosófica son
un conxunto de condicións e diversos factores que confluíron nese momento e
nese lugar, e que non tiveron lugar noutros sitios.
Así, as causas foron:
a. Insatisfacción coa resposta mítica. Os primeiros pensadores empezan
a dubidar da tradición.
b. Admiración polos fenómenos da natureza.
c. Observación desta e dos seus acontecementos.
d. Novas conviccións:
O caos da natureza é aparente.
A natureza oculta unha regularidade e unha orde interna,
subxacente,
Esta orde e produto de forzas impersonais e inmanentes.
E os factores que posibilitaron a ruptura co pensamento mítico grego
foron :
i. Económicos:
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 4 de 28
Nestas colonias incrementouse o comercio entre os navegantes
helenos e os pobos orientais autóctonos, o que produciu un
enriquecemento e un despegue económico importante.
Introduciuse o sistema monetario, co que os comerciantes adquiriron un
gran poder, desprazando así progresivamente á aristocracia terratenente
e hereditaria.
Esa boa posición económica, sobre todo, dos fillos deses comerciantes
permitiu que se puideran dedicar á busca de novas respostas e ó
cuestionamento da tradición.
ii. Culturais:
Por unha banda, os gregos estendíanse por todo o Mediterráneo,
fundando colonias, o que fixo que entrasen en contacto con pobos moi
diversos e coñecesen novos costumes. Reciben influencias deses
pobos, sobre todo das culturas orientais, máis espiritualistas, e da exipcia,
da que recollen a inmortalidade da alma
O coñecemento doutras culturas fai ós gregos máis abertos e
relativistas respecto das tradicións e cultura propias. E ese
relativismo facilita o cuestionamento e a ruptura coa tradición.
iii. Socio-políticos
Producíronse cambios internos: comezouse a debilitar o poder da
nobreza (que mantiña unha estrutura feudal fundamentada sobre a
ideoloxía mítica que resaltaba os valores heroicos: fortaleza, dominio...) e
a cuestionar os valores aristocráticos tradicionais. Os comerciantes
enriquecidos reclamaban un cambio de valores, no que primase a
capacidade e os coñecementos e non a linaxe nin o nacemento,
desexaban unha renovación de estruturas políticas e unha visión máis
libre do mundo que posibilitase o desenvolvemento das súas actividades.
Con todo isto, comezou o proceso cara á formación das "polis", con
constitucións máis ou menos democráticas.
As “pólis” son formas de organizar políticamente un territorio, non moi
extenso, baixo o goberno dunha urbe ou cidade. Estas cidades-estado
son absolutamente independentes entres si, en canto a organización
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 5 de 28
política, formas de goberno ou leis, pero teñen relacións comerciais entre
elas e comparten todas elas unha cultura, teñen unha tradición, lingua,
costumes, relixión e mitoloxía común.
Unha das causas remotas que tamén posibilitaron a aparición do
pensamento filosófico hai que búscala na peculiar forma grega de entender os
mitos. Só fai falta examinar as primeiras obras escritas onde estes expóñense
("A Ilíada" e "A Odisea" de Homero, s. VIII a.c; e "A Teogonia" e "Os traballos e
os días" de Hesíodo, s. VII a.C), para constatar que a visión dos gregos difería
da doutras civilizacións (a mesopotámica, a babilónica, a exipcia...):
1. Os personaxes xa non actuaban arbitrariamente, polo que se nota un
progresivo intento de racionalización, é dicir, de xustificar o porqué de
cada deus e de cada actuación.
2. Os deuses homéricos teñen moi pouco de sobrenatural. A única
característica que os separa radicalmente dos homes é a inmortalidade.
Teñen as mesmas virtudes e defectos que os homes, aínda que nun
grado maior. Así, como son dominados por grandes paixóns (envexas,
rancores, odios,..) constitúen modelos pouco respectables, polo que os
homes atrévense ata a desafialos. Xa non son as divinidades distantes e
terribles das outras culturas.
3. Aínda que son moito máis poderosos que os homes, o seu poder non é
absoluto, xa que están sometidos a unha forza, a “moira”, o destino, que
non está personificada, senón que é abstracta e inalterable: o que ten que
pasar pasará, malia os esforzos do Deus máis poderoso. Trátase do que
máis tarde, na visión racional, entenderase como a lei natural: as cousas
teñen un curso inalterable e unha regularidade determinadas pola súa
natureza.
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 6 de 28
2. PERÍODO COSMOLÓXICO Índice
Este é a primeira etapa da filosofía. Denomínase así xa que a
preocupacións filosóficas fundamentais xiran ó redor do "Cosmos", a filosofía
trata de coñecer o que nos rodea, o cosmos, a natureza, a súa orixe,
composición, funcionamento...
Nisto consiste a actividade propiamente racional: buscar unhas leis
necesarias (non producidas por vontades libres e caprichosas) mediante as
cales podemos saber que, sempre que se deán as mesmas circunstancias,
produciranse os mesmos efectos; e universais, é dicir, válidas para un gran
número de fenómenos que parecen, á vista, moi diferentes. Evidentemente o
obxectivo último da razón é atopar unha soa lei a partir da cal se poida explicar
toda a realidade, e iso é o que en último termo intentaban os filósofos de Mileto
- os denominados primeiros filósofos-.
Así, os milesios intentaron entender que é a Natureza. Esta palabra ten
para nós un dobre significado. Con ela referímonos ao conxunto de tódalas
cousas que hai no Universo (exceptuando as producións humanas) á vez que
entendemos por Natureza a constitución ou estrutura interna dun ser, é dicir, as
características que nolo definen como tal e as propiedades permanentes que
ten polo feito de selo que é.
Así, pensamos que as cousas teñen un xeito de ser profundo, que é
permanente e igual para tódalas cousas da súa clase, e un xeito de
manifestarse que pode ser múltiple e cambiante ( ex.: a auga é sempre auga,
pero se manifesta de diferentes formas: sólida -xeo-, líquida e gasosa -vapor-).
En grego, a palabra "natureza" é "físis" (physis) e ten este dobre
significado. O seu concepto abarca, por unha banda, todo o que existe, é dicir,
non hai máis realidade que esta (unha única realidade = monismo), polo que no
fondo, tódalas cousas teñen características comúns. A pesar da súa aparente
diversidade, todos os elementos físicos (naturais) teñen unha estrutura interna
única e permanente que chamarán "arxé”, e que podemos traducir por
"principio" e definir como o primeiro principio constitutivo de todas as cousas e
do que as cousas materiais están compostas e grazas o cal son o que son.
Este termo ten tamén un significado complexo:
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 7 de 28
1. Significa tanto o fundamento ou estrutura interna dos fenómenos
(principio constitutivo).
2. como a orixe e a causa (do que as cousas materiais están compostas)
de tódalas diferentes formas nas que unha determinada cousa pódese
presentar (os fenómenos) e que constitúen a multiplicidade que nos
mostran os sentidos.
Evidentemente, se somos capaces de descubrir o "arxé" da Natureza
poderemos entender que é, en definitiva, toda a realidade e por que pasa o que
pasa.
Ademais, os xonios entenden a Natureza como un todo dinámico e
ordenado. Non é un conxunto de cousas estáticas, senón que todo aquilo que é
natureza está, polo feito de selo, en constante transformación.
Así, o movemento, entendido como cambio, é unha propiedade das
cousas naturais. Esta idea choca coa nosa mentalidade formada baixo o
modelo mecanicista da ciencia moderna: nós pensamos que calquera cambio
necesita unha causa. Os xonios vían a Natureza baixo outros esquemas: para
eles a Natureza é un ser vivo, un gran animal, polo que o cambio, entón, non
necesita máis explicación, é "natural". Toda cousa, polo feito de ser "natural",
vaise transformando pola súa propia vitalidade.
Pero devandito cambio natural non se produce ao azar, senón que
segue unha orde: as estacións sucédense sempre igual, se plantamos un piñón
non nacerá un naranxo, senón un piñeiro...Todo segue un ciclo invariable. A
Natureza non é un Caos senón un Cosmos (= Orde).
Polo tanto, neste primeiro período cosmolóxico a preocupación polas
cuestións referidas á Natureza e ó Cosmos, concrétanse nas seguintes
preguntas:
i. Cal é o "arxé", de que elemento están compostos todos os seres
naturais.
ii. Como de ese primeiro principio, único para todos os seres, se pode
explicar esa diversidade que vemos presenta a natureza
(unicidade/diversidade)
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 8 de 28
iii. Ese movemento que observamos constante na natureza e un cambio
real (e polo tanto os seres e toda a natureza é cambiante) ou realmente
ese movemento é so aparente e en realidade a natureza e os seus
elementos permanecen estáticos e sempre iguais.
2.1. A ESCOLA DE MILETO
No s. VI a.c. Mileto era unha das cidades máis prosperas do
Mediterráneo. A súa efervescencia produtiva e comercial xeraba problemas
técnicos, polo que os primeiros filósofos foron basicamente, homes prácticos e
non puramente teóricos, unha especie de enxeñeiros que intentaban solucionar
os problemas concretos que comportaba a gran actividade económica da
época na súa cidade. Así, por exemplo. Tales, a través da triangulación,
inventou un sistema para medir as distancias dos barcos en alta mar, aplicou a
climatoloxía á agricultura e predixo un eclipse de Sol; Anaximandro
confeccionou mapas do ceo e das terras coñecidas; Anaximenes deu
explicacións razoadas de diferentes fenómenos meteorolóxicos e xeolóxicos...
Estes 3 filósofos, que formaron a chamada "Escola de Mileto",
formularon tamén teorías xerais sobre a Natureza. Estas eran diferentes en
cada un deles, o que demostra que os ensinos non se presentaban como
indiscutibles, como no mito, senón que ante eles cabía a crítica e o
disentimento.
CARACTERÍSTICAS XERAIS DOS MILESIOS.
Hai que resaltar, en primeiro lugar, que os milesios buscan as causas
dos fenómenos naturais na propia Natureza (inmanencia) e non en
personaxes inobservables e fantásticos ou divinidades (transcendencia)..
Baséanse nas regularidades que se producen a cotío (ex.: co frío, a auga
conxélase; unha pedra lanzada ao aire volve caer...) para extraer explicacións
daqueles fenómenos que suceden de tanto en tanto (ex.: terremotos,
tempestades,.,) e finalmente, aventurar a partir delas teorías xerais sobre o
funcionamento da Natureza. Son por isto, os chamados "primeiros filósofos", ou
"os físicos", ou "cosmólogos".
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 9 de 28
TALES DE MILETO Índice
Como xa dixemos, foi un gran coñecedor da xeometría e a astronomía, e
en varias ocasións consideróuselle un descubridor, aínda que máis que iso foi
un importador. Cos seus coñecementos sobre astronomía puido predicir os
eclipses, foi coñecedor do zodíaco e soubo dividir o ano en 365 días, o mes en
30 días e diferenciar as estacións do ano. Outra achega é a introdución da Osa
Menor como guía de navegación. En canto á xeometría, da cal posuía grandes
coñecementos aprendidos dos sacerdotes de Exipto, atopamos 4 ideas
principais:
1. Constatar que as dúas partes dun círculo, divididas por un diámetro, son
iguais.
2. Os ángulos da base dun triángulo isósceles son iguais.
3. Teorema de Tales: os ángulos opostos resultantes da intersección de dúas
rectas son iguais.
4. Aplicando este teorema conseguirá:
a) poder medir a altura dunha pirámide segundo a sombra que proxecta ao
mediodía.
b) poder medir a distancia de dous barcos no mar.
A Tales atribúenselle varios escritos ("A astroloxía náutica" "O solsticio",
"O equinocio') onde se rexistran en xeral todo o observado sobre a "físis". Pero
con todo, é moi probable que non escribise absolutamente nada.
Na súa procura das leis naturais, desas forzas vivas que provocan o
demais. Tales conclúe que o Cosmos xérase pola unión de 4 elementos: a
auga, a terra, o lume e o aire. Estes 4 elementos son opostos entre si e
atópanse en todas partes.
Pero resalta que o elemento primario, é dicir, o máis importante, é a
auga, é dicir, o elemento húmido. Sen este elemento, a unión entre os outros
non sería frutífera, non se crearía o cosmos.
Así, para Tales, o arxé de tódalas cousas é a auga. Seguramente
chegou a esta conclusión, tal e como nos di Aristóteles, da observación de que
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 10 de 28
todo o que brota e nace faino de medios húmidos e que, en definitiva, sen auga
non hai vida.
A auga é o fondo permanente de onde todo xurde e a onde todo volve e
que ten, xa que logo, a capacidade de autotransformarse. Isto suxíreo o feito
de que a auga está en permanente e continuo movemento. Para Tales, a auga
é a alma, é dicir, o principio de vida.
Tamén dirá que os 4 elementos son (como toda lei universal debe ser),
principios eternos e inmutables, é dicir, que non teñen principio nin fin.
Para Tales, o ser humano é o resultado dos catro elementos. Cando
morremos é que se nos desequilibrou esa mestura, pero os elementos non se
destrúen, senón que se transforman noutra cousa. É por isto que o home non
debe temer á morte.
ANAXIMANDRO DE MILETO Índice
Discípulo de Tales que critica a teoría do seu mestre: se a auga é a orixe
dos restantes elementos da Natureza, resulta difícil explicar como se produce a
transformación dunha cousa na súa contraria (por exemplo, como da humidade
pode xurdir a sequidade, da tebra a luz...).
A auga non é máis que unha das sustancias que forman o universo.
Todas elas teñen que saír dun principio que non é ningún dos elementos
determinados, senón dunha substancia indeterminada, que como non é nada
concreto, tanto pode ser unha cousa como outra. É o que poderíamos chamar
a materia "en xeral", sen ningunha determinación concreta, e que Anaximandro
chama "ápeiron", palabra que ten un dobre significado: indeterminado e
infinito.
Esta sustancia primitiva e orixinaria contén en si mesma tódalas formas
de ser posibles. Dela xorden as calidades contrarias que se dan na natureza:
quente-frío, seco-húmido, luz-tebra... A relación entre os contrarios non é
estática, ocupando cada un unha zona, senón que se invaden
alternativamente. Esta é unha lei inalterable "segundo a disposición do tempo".
Isto vese claro no paso do día á noite, das estacións... Iniciase un proceso de
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 11 de 28
invasión mutua, un ciclo no que dominarán alternativamente unhas calidades e
as súas contrarias.
Anaximandro, ademais, intenta reconstruír o proceso polo cal desde o
"ápeiron" indeterminado chégase ao estado actual da Natureza, expoñendo
unha cosmoloxía evolucionista.
Así pois, ademais do cambio de rexistro (de seres vivos a forzas
naturais) xa realizado por Tales, en Anaximandro atopamos, como mínimo,
dous novos progresos da razón. Por unha banda a capacidade de superar os
datos dos sentidos e chegar á abstracción; e doutra banda, a intuición de que
a Natureza é rexida por unha lei universal interna a ela mesma, que o goberna
todo absolutamente, e ao dominio da cal nada pode escapar: aínda que pareza
que nun momento determinado impera a desorde.
Determinouse que Anaximandro é o fundador da Filosofía Natural.
Escribe un tratado titulado "Sobre a Natureza", que é unha exposición da
Historia e Xeografía do Cosmos. Só nos chegaron fragmentos. Neles
explícanos que a partir do "ápeiron" os elementos van aparecendo polo
proceso de separación de contrarios (xénese do Cosmos). Iso explica que no
“ápeiron” estea todo mesturado: os 4 elementos están dentro do “ápeiron”,
débenlle a súa existencia.
O “ápeiron” ten un movemento interno constante debido ao cal fórmase
un núcleo no centro do ápeiron do cal sairán os 4 elementos. O primeiro par de
opostos que se crea no núcleo é frío-quente. Pola acción das propias calidades
destes dous opostos iranse diferenciando os 4 elementos: do frío aparece a
terra e a auga, e do quente sae o aire e o lume. Así, afirma que a vida sae do
elemento frío.
Nas súas orixes, dábase un tipo de vida acuática, de onde saíron os
peixes. O home era tamén unha especie de peixe que trala desecación puido
sobrevivir e foi desenvolvéndose.
E pola constante actividade polo que hai mundo, pero ao mesmo tempo,
debido a esta actividade, a destrución será inevitable. O inicio do mundo
débese á intromisión duns elementos noutros (debido ao seu desexo de
expansión ). A loita levará á aniquilación, xa que ao final os elementos non se
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 12 de 28
poden nin diferenciar, debido ao desequilibrio total existente. Así volve ao
estado de “ápeiron”.
Así, o ápeiron é o principio físico do Cosmos, pero tamén o fin, xa que
todo, traía morte, volverá ser ápeiron. O Cosmos ten principio e final.
O ápeiron ten as calidades propias do divino: é inmortal, co que se dá
unha divinización da Natureza (igual que en Tales).
ANAXIMENES DE MILETO Índice
Discípulo de Anaximandro, que tampouco queda satisfeito da teoría do
seu mestre: ¿Como se pode xustificar o paso do abstracto aos elementos
determinados?. Se realmente o arxé da físis ten que ser único, fai falta que as
diferenzas póidanse explicar puramente pola distinta cantidade ou disposición
da única cousa existente. Trátase dun simple mecanismo cuantitativo. Creía
que a sustancia que satisfacía estes requisitos era o aire, por varias razóns:
1. O aire o engloba todo, está en todas partes, e aínda máis, é aquilo que o
mantén todo unido, xa que un animal que non respira descomponse.
2. O aire ten a posibilidade de contraerse e dilatarse, ao que el chama
"condensación" e "rarefacción". A diferenza entre o aire condensado e
enrarecido é soamente de cantidade (condensado= moito aire en pouco
espazo; e enrarecido, ao revés).
Como observa Anaxímenes, as puras diferenzas cuantitativas fan
aparecer calidades diferentes como o frío e a calor. El mesmo
proponnos facer a proba: se ao respirar sacamos o aire coa boca aberta,
este sae quente, e se o facemos cos beizos case xuntos, ao estar máis
condensado, sae máis frío. Así pois, este será o mecanismo que nos
dará a clave explicativa da multiplicidade cualitativa da Natureza: un
simple cambio de cantidade da mesma sustancia. Toda diferenza
cualitativa dependerá, xa que logo, dunha cuantitativa. Todo é. pois, aire
máis ou menos condensado.
3. O aire está, ademais, en constante movemento. E é que o principio de
tódalas cousas ten que ser un principio dinámico de autotransformación, e
o aire é por natureza móbil (nunca está quedo).
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 13 de 28
2.2. O PITAGORISMO. Índice
Nas colonias gregas da Magna Grecia, ao sur de Italia apareceu unha
nova forma de pensamento racional, que presenta grandes diferenzas, tanto de
contido corno de forma e finalidade:
- Se a investigación dos Milesios levouse a cabo por individualidades
que se criticaban as súas teorías, o pensamento pitagórico será un saber
colectivo e secreto, revelado polo mestre a comunidades de discípulos que se
dedicaban a interpretalo.
- Se os milesios tiñan unha visión monista e bioloxista da Natureza, os
pitagóricos serán dualistas e interpretarán a realidade baixo un modelo
matemático.
- Se as investigacións milésicas tiñan por finalidade as aplicacións
técnicas e a mellora da vida material, os pitagóricos preocuparanse pola
salvación da alma e o melloramento moral da sociedade.
Pitágoras naceu en Samos (570 a. c .aproximadamente), onde recibiu a
influencia das relixións orientais. Seguramente por causas políticas viuse
obrigado a emigrar cara ao sur de Italia, onde creou en diversas cidades, unhas
comunidades parecidas ás órficas1, pero dando moita importancia a outro
aspecto ademais do relixioso: ó estudo.
Eran círculos pechados de discípulos que vivían en común e co pacto de
manter en segredo as súas actividades, polo que para entrar neles facía falta
seguir todo un proceso de iniciación. Críanse en posesión dun saber superior e
elixidos para reformar moralmente a sociedade, polo que eran tamén grupos de
presión política.
1 ORFISMO: O Orfismo foi unha corrente relixiosa que apareceu en Grecia entre os séculos VII o VI a. de C.,
inspirada nos escritos atribuídos a Orfeo, que algunhas fontes consideran hindú. Trataba de explicar a orixe do home e
a causa dos seus sufrimentos, os cales eran atribuídos á súa dobre natureza, dionisíaca e titánica. Os seus adeptos
crían na reencarnación e na inmortalidade da alma.
A reencarnación era considerada un mal que se podía evitar a través do ascetismo e así conseguir a liberación do
dionisíaco do influxo do titánico.
Esta fonte de pensamento influiu en Pitágoras, en Empédocles e en Platón´.
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 14 de 28
Son comunidades de carácter ascético2 e místico3, con influencias do
corrente relixiosa do orfismo.
Os seus obxectivos son: o perfeccionamento do espírito e a purificación
da alma (órficospitagóricos Platón). E isto conséguese a través do
coñecemento e co estudio das matemáticas, da música e o silencio.
Os seus postulados son:
1. Isomorfía: Natureza = Matemáticas = Música. A identidade entre os tres
elementos permite o coñecemento da Natureza a través das matemáticas e
tamén a través da música. Son dúas formas de expresarse ou de
representarse a Natureza.
Esta isomorfía ou identidade entre os números e as cousas permite a
aplicación da matemática ó estudio da natureza. Constrúense modelos
matemáticos para analizar por medio deles a natureza.
2. O arxé é o número.
As cousas son números Os números ou as notas musicais non son puras
abstraccións, posúen unha entidade material que permitía identificalos con
elementos xeométricos elementais.
Punto Liña Superficie Sólido
1 2 3 4
O ARXÉ DO MUNDO: OS NÚMEROS.
Pitágoras pretende coñecer a estrutura e a orde do cosmos, descubrindo
que é un todo harmónico e equilibrado ("Cosmos" significa en grego "Orde").
Se o mundo funciona ordenadamente, o coñecemento perfecto será aquel
que descubra cal é o principio (arxé) desta orde.
2 ASCÉTICO: Liberación da alma de todas as urxencias e paixóns corporais para así elevarse ata a auténtica realidade
ou mundo transcendental. Búsqueda da perfección espiritual. 3 MÍSTICO: Doutrina relixiosa e filosófica que ensina a comunicación inmediata e directa entre o home e a divinidade,
na visión intuitiva ou no éxtase. Persoa que se dedica ás cousas espirituais.
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 15 de 28
A explicación pitagórica do mundo é tamén dualista: a realidade está feita
de dous principios, o ilimitado e o que limita. Ex.: nunha guitarra, o son é
producido pola vibración dunha corda, pero o que fai que sexa este son e
non outro é a súa largura. A corda é, pois, o elemento ilimitado, e a largura
concreta, o que o determina, A cada largura correspóndelle un son. E isto
vale para toda a música, á cal dedicáronse intensamente os pitagóricos.
Así, descobren que son unhas razóns numéricas determinadas as que
dan as consonancias perfectas e crean a escala musical, que ten como base
os 4 primeiros números enteiros e deducen que esta ten que ser a estrutura
de toda a Natureza. Este estudo convenceulles de que son xustamente os
números o principio que fai que as cousas sexan o que son, xa que cada
cousa responde a unha cantidade determinada, e as súas partes son
distribuídas dunha forma concreta (número e figura). Creron que se
descubrían as leis internas que rexían os números, descubrirían a orde
interna que rexe e determina toda a realidade.
Crían que cada cousa redúcese, en último termo, a números. Isto pode
estrañamos, xa que nós entendemos por número unha entidade abstracta,
pero débese ter presente que para os pitagóricos, os números son materiais
(Platón é o primeiro en considéralos abstractos). O número é o animado e
percibímolo grazas a un corpo. O número é un ser vivo, e como tal, está na
materia.
Ademáis do carácter cuantitativo, tamén se dá unha dimensión cualitativa:
o 1 é o punto, o 2 é a liña, o 3 é o plano e o 4 é o sólido.
A partir de aquí, crían que se xeraba toda a realidade, a cal está
composta de corpos (sólidos); os corpos, da unión dos planos; os planos, de
liñas; e estas, de puntos, os cales son, así, as unidades básicas das cales
todo está formado.
Descubriron moitas relacións numéricas e déronse conta que estas
baseábanse tamén nunha dualidade: par-impar. O par é o ilimitado e o impar
o limitado, xa que o par xera figuras imperfectas (rectangulares) e o impar,
en cambio, perfectas (cadradas ). Consideraban que a dualidade era a base
de toda a realidade e así, atoparon dúas parellas de opostos que constitúen
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 16 de 28
a base última de todo o que existe. De cada parella, un membro é valorado
positivamente (límite, impar, unidade, dereita, masculino, inmóbil, rectilíneo,
cadrado.,.) e o outro negativamente (ilimitado, par, múltiple, esquerdo,
feminino, curvo...)
Deste xeito cada número xera un tipo de realidade; o 1, por exemplo, é a
base de todo, a alma do mundo, a intelixencia; o 2 é o elemento feminino: o
3 é un número perfecto porque ten principio, metade e fin, é o elemento
masculino; o 5 será o matrimonio porque é a suma do masculino e o
feminino... Mención especial merece o número 10, considerado o máis
perfecto, xa que é a síntese dos números básicos (1+2+ 3+ 4) e forma un
triángulo equilátero, figura sobre a cal facían os seus xuramentos.
Consideraban que os números son a orde divina imposta no mundo
natural, iniciándose así o chamado "misticismo do número", cunha
representación máxica deste.
3. Cosmoloxía: ( Platón).
Teoría da harmonía cósmica: a proporción e a harmonía dos sons
musicais son expresables aritmeticamente. O cosmos funciona
como unha peza musical en que cada obxecto-planeta-nota ocupa
o seu lugar e actúa segundo unha función, de tal modo que o
conxunto é un todo harmónico, un conxunto ben ordeado
A COSMOLOXÍA E HARMONÍA DAS ESFERAS.
Os pitagóricos crían que o mundo é unha gran esfera na superficie interior
da cal hai fixadas as estrelas e o centro está ocupado polo Lume central ou
alma do mundo. Entre un e outro hai un conxunto de bandas esféricas
circuncéntricas en cada unha das cales hai encaixado un planeta. Hai unha
para cada un dos planetas coñecidos (Saturno, Xúpiter, Marte, Venus e
Mercurio), outra para o Sol, outra para a Lúa e outra para a Terra. Como
sumadas coas das estrelas fixas suman 9 esferas, e a perfección esixe que
sexan 10, os pitagóricos pensaron que existía outro planeta, chamado
Antiterra, porque estaba na parte oposta da Terra, de maneira que xamais
se podía ver e servía para explicar os eclipses de lúa. Todas estas esferas
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 17 de 28
viraban en tomo ao Lume central e así se explicaban todos os fenómenos
astronómicos (o xiro dos planetas, o día-noite, as estacións...).
Trátase dunha cosmoloxía e astronomía revolucionarias: a Terra é
esférica, non é o centro do mundo e móvese.
Os pitagóricos pensaron tamén que como tódolos corpos cando viran
entre eles producen ruído, o mesmo pasa cos astros. E como estaban
separados entre eles cunhas proporcións iguais ás da escala musical, as
esferas celestes, co seu xiro, producían unha música marabillosa "a música
celestial ou harmonía das esferas", da cal non somos conscientes xa que
a oímos desde o noso nacemento.
Así, deducen que no ceo tamén hai música, cuxas notas exprésanse
tamén en números, indicando a relación entre o tamaño do corpo celeste
coa velocidade á que se move. Atopan que a maior velocidade, maior
volume e son mais grave.
4. Antropoloxía: ( Platón)
Home composto de alma e corpo.
Corpo: aprisiona a alma.
Alma: home real ( Importancia da purificación. Actos do home
baixo a influencia positiva dionisíaca).
Transmigración das almas e na reencarnación, como castigo por
non ser purificada e actuar baixo o influxo do titánico (negativo).
Ruptura coa tradición anterior homérica.
Iniciase a corrente de enxalzamento da alma (órfismo
pitágoricos Platón tradición medieval corrente xudeo-
cristiana actualidade).
A DOUTRINA DA ALMA.
Adoptaron a crenza órfica de que o home é un composto dual formado
por un corpo e una alma. O corpo é impuro: sometido a constantes
transformacións, escravizado polas necesidades materiais (comer, sexo...),
enganado polos sentidos e, en definitiva, mortal. A alma, en cambio é pura e
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 18 de 28
inmortal e o seu único desexo é o saber. A alma atópase prisioneira no
corpo, do cal non pode librarse ata que este morra. Pero non será unha
liberación definitiva xa que crían tamén nas doutrinas orientais da
transmigración das almas: estas se reencarnan en diferentes corpos de
animais e ata de plantas. Crían que a alma é o que dá vida á materia, por
isto dise que un ser vivo é un corpo "animado".
A materia considérase inerte e para que teña vida require da alma. As
almas son autónomas e non teñen un vínculo íntimo cos corpos. A través da
purificación, a alma ten a posibilidade de romper a cadea de
transmigracións e acceder á vida superior, ao mundo dos astros, que os
pitagóricos consideraban perfectos e eternos e, polo tanto, divinos.
Consideraban que a vida presente condiciona as reencarnacións futuras: o
puro encámase en puro, e o impuro en impuro. O concepto de pureza
identifícano co de "harmonía", que consiste na orde, é dicir, a boa
articulación dos elementos que conforman a realidade. Así, a alma é
harmonía porque é o principio que ordena o corpo (cando non está, este
desfaise).
A purificación da alma realízase a dous niveis: o ascético e o intelectual.
O primeiro consiste no cumprimento dunha serie de prácticas destinadas a
liberarse das tendencias desordenadas do corpo. Tiñan unha lista de
preceptos sobre o comer e o beber, xa que crían que cun bo réxime
alimentario manterían o corpo en forma para poder practicar o outro nivel de
purificación, o do coñecemento que é a actividade propia da alma.
2.3. UNHA NOVA FORMULACIÓN: A PREGUNTA POLO SER. Índice
Os milesios e os pitagóricos investigaron que é a Natureza, de que está
constituída. A cuestión que se plantexarán Heráclito e Parménides será máis
radical: non se preguntaron que son as cousas senón qué quere dicir que as
cousas "son". Con este enfoque comeza, segundo moitos historiadores, a
Metafísica.
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 19 de 28
As concepcións que sobre o ser formularon estes dous filósofos son
diferentes, pero as dúas influíron decisivamente no curso posterior da filosofía.
HERÁCLITO DE EFESO
Nacido sobre o ano 535 a.c. en Efeso, onde faleceu cara o 484 a.c..
Trátase dun pensador solitario e elitista que despreza todo o saber anterior.
Parece que escribiu un libro titulado "Da natureza", formado por unha serie de
frases máis ou menos autónomas (estilo aforístico) de significado enigmático
(polo que foi chamado "O Escuro"). Pero non son fragmentos, senón sentenzas
perfectamente acabadas. Só se conservan fragmentos.
A preocupación filosófica céntrase na multiplicidade dos seres naturais,
se esta diversidade é real ou aparente, e se a realidade é tan cambiante como
se percibe.
Preocupación filosófica:
Multiplicidade e unidade dos seres na Natureza.
O movemento
A pregunta polo arxé non desaparece, pero si pasa a un segundo plano.
Primerio principio ou arxé:
Lume.
Todo nace do lume e perece nel, eternamente, nun
“eterno retorno”.
Diferentes realidades materiais fórmanse pola diferente
composición dese primeiro principio.
Os seus postulados son:
1. Esencia do Cosmos: Movemento (“panta rei”). Represéntase coa
“imaxe do río”, todo flúe, en continuo devir.
OS SENTIDOS: MULTIPLICIDADE E CAMBIO.
Heráclito parte da experiencia sensible. Esta móstranos unha
realidade múltiple e cambiante. Nós dicimos "isto é tal cousa", pero se nos
fixásemos ben e falásemos con precisión, esta frase non sería nunca
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 20 de 28
adecuada, xa que no momento en que acabamos de dicilo, aquilo xa non
é exactamente igual, xa cambiou, por pouco que sexa.
Así, os sentidos móstrannos multiplicidade, inestabilidade e
contradición por todos lados. ¿Como atopar algo estable se todo cambia
constantemente?. Dáse conta que o único estable, unificado e
permanente na Natureza é o cambio e a mutación.
"Un non pode meterse dúas veces nun mesmo río, nin tocar dúas veces
unha sustancia mortal no mesmo estado; por mor da rapidez do cambio,
todo se dispersa e se recompón, todo vén e vaise."
Considérase que esta idea do constante devir e fluír da natureza, a
universalidade do cambio é a gran achega de Heráclito á historia da
filosofía, porque aínda que tódolos presocrátícos reflexionaron sobre iso,
Heráclito foi o que mellor formulou esta idea con esta “imaxe do río”.
Aristóteles glosará esta idea coa súa frase famosa: "Panta rei =
todo flúe".
2. “Loita de Contrarios”: é o motor do devir. Na Natureza o movemento é
producido pola “loita de contrarios”, pares antagónicos en continua
tensión: día-noite, frio-calor, pai-fillo, mortal-inmortal, guerra-paz,
positivo-negativo… (Platón).
3. “A guerra é o pai de todas as cousas”, porque a loita entre os pares de
elementos opostos, a discordia, produce unha tensión que permite
acadar o equilibrio existente na Natureza.
4. Natureza: Unidade na Diverxencia, unidade de contrarios, diverxencia
antagónica que produce unha harmonía: o Lógos ou Razón cósmica.
UNIDADE NA DIVERSIDADE E PERMANENCIA NO CAMBIO.
O principio "lóxico" esixe que unha cousa e a súa contraria
exclúanse entre elas pero Heráclito conclúe que non só non se exclúen
senón que se esixen, xa que non pode existir un elemento sen o seu
contrario de modo que a identidade só é posible dentro da contradición
Cada parella de contrarios necesítase mutuamente para ser cada un
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 21 de 28
deles: non podería existir o día sen a noite, o inverno sen o verán, a vida
sen a morte... Así, o ser das cousas baséase no seu contrario.
Así pois, as cousas só poden existir e formar unha unidade
precisamente porque son múltiples e constituídas por pares de
contrarios.
En tódalas cousas hai un conxunto de forzas en tensión, polo que a
súa estabilidade é só aparente (ex.: un arco = tensión entre corda e
frecha). A loita constante entre elas é o que xera o cambio: "A guerra é o
pai e o rei de tódalas cousas... " A loita é a causa de todo, sen ela non
habería nada. "Convén saber que a guerra é común a tódalas cousas e
que a xustiza é discordia e que todas as cousas suceden pola discordia
e a necesidade".
A diferenza entre opostos fai pensar na Natureza como nun campo
de batalla; por iso é polo que Heráclito recorre á metáfora da guerra.
Todo, malia a súa variedade, é unha soa unidade: "As cousas en
conxunto son todo e non todo, idéntico e non idéntico, harmónico e non
harmónico, o un nace do todo e do un nacen tódalas cousas". Trátase
da unidade na multiplicidade e da harmonía de contrarios.
En resumo, para Heráclito "ser" quere dicir "sucederse", un
"continuo devir" un "deixar de ser e comezar a ser".
5. Lógos ou Razón Cósmica: intelixencia que unifica a diverxencia
existente e adxudica a cada elemento o lugar que lle corresponde. Non é
abstracto nin transcende á propia Natureza, senón que é a lei que
goberna o cosmos, dende o propio cosmos.
6. Proceso de coñecemento:
Sentidos: onde comeza todo o coñecemento, primeiro
nivel necesario, aínda que non suficiente. -> movemento
e diverxencia.
Logos: segundo nivel do coñecemento que permite
comprender a unidade da Natureza
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 22 de 28
PARMÉNIDES DE ELEA
Parménides é o iniciador e principal representante da escola de Elea,
cidade da Magna Grecia, onde nace o redor do ano 530 a.c. . Escribiu unha
obra filosófica en forma de poema titulada “A viaxe”. Das tres primeiras partes
das que consta (Introdución ou Proemio, Vía da Verdade e Vía da Opinión),
chegáronnos enteiras as dúas primeiras e uns cantos fragmentos da terceira. A
súa forma é, ao contrario de Heráclito, expositiva, e segue un razoamento
discursivo extremadamente encadeado e coherente baseado en formas de
pensamento disxuntivas (ou isto ou o outro) e hipotéticas (se isto, entón aquilo).
Por este motivo, foi considerado o creador da lóxica.
Saíu da Escola pitagórica para formar a súa propia.
Rexeita todas as filosofías precedentes, incluída a pitagórica. Nega os dous
postulados básicos:
Movemento como proceso orixinario e como realidade na Natureza.
Multiplicidade dos seres.
O seu pensamento parece desenvolverse en polémica co de Heráclito, a
quen seguramente retírese cando, no seu Poema, cualifica de "bicéfalos" (de
dúas cabezas, é dicir, de dous pensamentos contrarios), aos que afirman que
pode existir o Ser e o Non-Ser á vez. Isto parece unha clara referencia ao
cambio heraclitiano (o paso constante do Non-Ser ao Ser e viceversa), que
Parménides considera de todo impensable.
No Proemio, Parménides describe a viaxe imaxinaria que realiza cara á
mansión da luz, onde a deusa revélalle, por unha banda, a Verdade, moi
afastada da forma de pensar dos homes (por iso dálle un aire de revelación
divina) e por outro, como é que as opinións enganosas dos homes adquiren
aparencia de verdade.
Os seus postulados son:
1. Primeiro principio ou “arxé”: O Ser, o Ente (esta reflexión racional sobre o
Ser supón o inicio da metafísica).
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 23 de 28
2. A única realidade existente na Natureza é o Ser. “O Ser é e o Non-Ser non
é, e ademais é impensable”. Pero o Non-Ser non pode ser de ningún xeito
porque se fose xa sería algo e entón o Non-Ser sería Ser. O Non-Ser non
é, entón, nin pensable, porque si se pensa xa se pensa algunha cousa e
entón xa se pensa o Ser.
3. Pensar = Ser. ( Platón) Inicio do Idealismo. Toda a realidade existente
pode ser pensada, e só o que existe pode ser pensado: se se pensa algo,
se pensa no Ser (o Non-ser non é nin pensable)
É neste sentido que Parménides afirma que pensar e ser son o mesmo. Un
discurso que fale do Non-Ser será un discurso baleiro, xa que o home só
pode falar do que coñece: "Da nada, nada se pode dicir".
4. Negación do cambio ou movemento. Sería o paso de Ser a Non-Ser e
habería que admitir a súa existencia.
5. Coñecemento: dúas vías ( Platón).
Vía da Verdade: racional e permite coñecer a auténtico realidade
inmutable: o Ser.
É a parte máis importante de toda a obra, xa que é onde expón as
súas ideas (os consellos da Deusa). O razoamento que expón a deusa
segue unha lóxica implacable. Afirma que só poden darse 3
posibilidades ou vías:
1. Que sexa só o Ser.
2. Que sexa só o Non-Ser.
3. Que sexa o Ser e o Non-Ser á vez.
Só unha posibilidade é verdadeira: Que sexa o Ser e non sexa o
Non-Ser. As outras dúas son vías impracticables. Pero da conclusión
de que só é o Ser, que parece tan trivial, derívanse unhas
consecuencias: os atributos do Ser.
Vía da Opinión ou “dóxa”: o engano dos sentidos, aparencias que
transmiten movemento. Non propiamente coñecemento.
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 24 de 28
Isto entra en contradición co que nos ensinan os sentidos: variedade,
multiplicidade, devir temporalidade... ¿Como resolver esta antinomia
entre as esixencias da razón e a evidencia que nos proporcionan os
sentidos?. Os sentidos non xeran verdade (alezeia) senón pura opinión
(dóxa) enganosa: non hai que facerlles caso: a multiplicidade e o
cambio que nos mostran os sentidos son pura aparencia.
6. Atributos do Ser: ( Platón).
Inxendrado: non puido empezar a ser, posto que non pode vir do non-
ser, xa que este é impensable.
Eterno: tampouco pode deixar de ser, pois en que se convertiría?.
Inmutable: non pode cambiar, pois cambio quere dicir deixar de ser
aquilo que se é para comezar a ser outra cousa.
Inmóbil: non pode moverse, pois se se move cambia.
Unixénere: ten que ser único, pois se houbese outro, que os separaría?
E que habería entre un e outro?, que realidade habería entre un e
outro?.
Homoxéneo: coa mesma composición en todas as súas partes. Non
pode ser nin máis nin menos en calquera lugar.
Completo: ou sexa pleno e macizo, sen fisuras.
Continuo: nada lle sobre nin lle falta, non limita con nada.
Esférico: con forma perfecta, por influxo dos pitagóricos.
2.4. O PRIMEIRO INTENTO DE CONCILIACIÓN: OS PLURALISTAS. Índice
Por moi convincentes que fosen as razóns parmenídeas sobre a unidade, a
eternidade e a inmobilidade do ser, a solución que a multiplicidade, a
temporalidade e o cambio que nos mostran os sentidos é pura aparencia non
resultaba de todo aceptable. Apareceron diversos intentos de superación desta
antinomia: o de Empédocles, o de Anaxágoras e o dos atomistas.
Malia que as súas diferenzas son importantes, se agrupan baixo o nome de
"pluralistas" porque coinciden nun punto básico: consideran que todo o que
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 25 de 28
existe non saíu dun só principio, como defendían as cosmoloxías xónicas,
senón de diferentes elementos primixenios (pluralismo) e que os cambios que
observamos non son verdadeiras transformacións destes elementos, os cales
mantéñense sempre iguais, senón puras combinacións e recombinacións
destes mesmos.
Así se salvan, por unha banda, os principios parmenídeos -o que é, sempre
foi e non pode deixar de ser nin cambiar- e, doutra banda, dáse razón dos
cambios que nos mostran os sentidos. Intentan con iso conxugar as posicións
de Parménides e Heráclito. Por unha banda, admiten a existencia dunhas
realidades primarias, inmutables, inxendradas e imperecedeiras (cualidades do
ser parmenídeo), salvo a unicidade. E doutra banda, mediante a combinación
destas realidades orixinarias explícase o movemento, sen por iso pasar do ser
ao non-ser.
Por poñer un exemplo moi simplista deste fundamento explicativo,
imaxinarvos un xogo infantil de construción, como un "mecano", que consta
dun conxunto de pezas de diversas clases. Con elas, tanto podemos facer
unha casa como un barco. Unha vez feitos, podemos desfacelos e facer outros
coas mesmas pezas. Aquilo que era unha casa "converteuse" nun barco, pero,
de feito, as pezas non cambiaron nada, sempre son as mesmas: non hai
aparición de cousas novas nin destrución das existentes, senón un puro
cambio da súa disposición. Non hai, entón, nin creación nin aniquilación, senón
composición e descomposición.
EMPÉDOCLES: as raíces de todo.
Segundo Empédocles (Sicilia) hai catro tipos de arxé na Natureza: o
lume, o aire, a terra e a auga. Son as raíces de todo, aínda que se coñecen
tamén como os catro elementos. Estas sustancias son eternas e non sofren
ningunha transformación. As cousas que vemos (vexetais, animais...) non son
máis que combinacións, en diferentes proporcións (influencia pitagórica) destes
elementos. Combinacións que varían formando novos compostos.
Pero Empédocles non cría que os mesmos elementos puidesen ser a
causa dos procesos de composición e descomposición, e por iso, postula a
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 26 de 28
existencia de dúas forzas que chamará "Amor" (atracción) e "Odio" (repulsión)
que, actuando sobre os elementos, provocan os diferentes agregados que
forman os seres da natureza.
A actividade destas forzas segue ciclos constantes e repetitivos: cando
predomina o Amor, todo está xunto formando unha esfera compacta; pouco a
pouco vai penetrando o Odio, comézase a disgregar e fórmanse os diversos
seres, ata que se chega a unha disgregación total a partir da cal comeza o
proceso inverso. Así, a morte non é máis que a separación das partículas
destes elementos, que integran os corpos e que se reagrupan formando outros
novos nun eterno movemento rotativo.
ANAXÁGORAS: en todo hai de todo.
Anaxágoras (Xonia) considerou que só coas catro formas cualitativas de
Empédocles non se podía explicar a infinita variedade de calidades existentes
na Natureza; facía falta que houbesen infinitas formas básicas de ser.
Partindo de Parménides, non pode aparecer nada que non existise xa, o
que lle levou a deducir que "en todo hai de todo". Isto implica que na materia
non podía haber límite; esta podíase ir dividindo infinitamente, e en cada
división continua habendo de todo. Ás unidades cualitativas, non separables
materialmente, Anaxágoras chamounas "sementes" ("spérmata") e serían o
tipo de ser básico.
Para explicar a dinamicidade da materia, introduciu un novo concepto: o
"Nous" (mente ou intelixencia ordenadora) que lle servía para explicar porqué
os agregados, as cousas, formábanse de xeito ordenado e non ao azar. O
"Nous" é un tipo de sustancia tamén material e pode dirixe o movemento. Dito
isto, pasa a explicar a formación de tódalas cousas a partir dun remuiño inicial,
a través dun proceso case mecanicista como o de Empédocles.
ATOMISTAS: infinitos átomos nun espazo infinito.
O sistema que a longo prazo terá máis importancia, xa que servirá de
base para a ciencia moderna, é o atomismo iniciado por Leucipo de Mileto e
Tema 1. A orixe do cosmos na corrente presocrática
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 27 de 28
desenvolvido polo seu discípulo Demócrito de Abdera (antiga colonia grega
da costa sur de España que parece corresponder á actual Almería). Afirma que
toda a realidade está formada por dúas formas de ser: o pleno (ou ser) e o
baleiro (ou non-ser).
O pleno é cuantitativamente múltiple, é dicir, hai moitos, infinitos seres
plenos, chamados "átomos", que quere dicir "indivisibles". Só é divisible aquilo
que consta de partes separables, é dicir, que hai algunha cousa entre elas. Os
átomos, ao ser plenos, non están constituídos de nada máis que deles mesmos
e, xa que logo, non hai baleiro (que é a outra forma de ser) dentro deles, cousa
que os fai indivisibles.
Son as verdadeiras unidades de todo. Cada átomo é inxendrado, eterno
e inmutable, de maneira que cada un é aproximadamente como o ser de
Parménides. Cualitativamente son todos iguais, pero se diferencian en forma,
medida, posición e densidade. Son tan pequenos que non son visibles.
Móvense eternamente no espazo infinito e baleiro. A miúdo entran en colisión e
moitos quedan unidos. Deste xeito fórmanse os corpos, que non son máis que
agregados de átomos.
Pero se os átomos son todos cualitativamente iguais, ¿por que os nosos
sentidos captan calidades tan diferentes?. Segundo Demócrito, fai falta
distinguir entre dous tipos de calidades: as que existen realmente (medida,
figura e posición dos átomos) e aquelas que resultan do xeito como estas
primeiras afectan aos nosos sentidos (cores, cheiros, etc.), son, xa que logo,
puramente subxectivas. Esta é a distinción que posteriormente coñecerase
como a das "calidades primarías e secundarias", que tanta importancia terá
para a ciencia moderna.
Con todo isto, Demócrito crea a primeira concepción mecanicista do
Universo, baseándose en tres principios xerais: os átomos, o movemento e o
espazo baleiro. O movemento, eterno e necesario, confire aos átomos un
impulso circular (torbellino) mediante o cal axústanse segundo compatibilidade.
O espazo baleiro (necesario para a existencia do movemento) equivale a un
non-ser relativo por oposición á realidade plena que son os átomos.
Tema 1. Paso do mito ó logos
Filosofía Antigua
Historia da Filosofía
Páxina 28 de 28
TEXTOS PARA COMENTAR
«Algúns, en efecto, cren que hai un só elemento; deles, uns cren que este elemento é a
auga; outros que é o aire; outros que é o lume; outros, finalmente, que é un ser máis
sutil cá auga e máis denso có aire, o cal ser, por ser infinito, din que conten todos os
ceos.»
ARISTÓTELES: Sobre o Ceo, III, p. 5
«Dos que primeiro filosofaron, a maioría pensaron que os únicos principios de todas as
cousas son de natureza material; e é que aquilo do cal están constituídas todas as
cousas que son, e a partir do cal primeiramente se xeran e no cal ultimamente se
descompoñen, permanecendo a entidade por máis que esta cambie nas súas cualidades,
iso din que é o elemento e iso o principio dos seres. »
ARISTÓTELES: Metafísica, I, p. 3
«Os primeiros que se adicaron á filosofía consideraron só como principios aqueles que se
dan baixo aparencia material. Aquilo do que están constituidos todos os seres, de onde
veñen ó chegar a ser e ó que volven cando ó fin se corrompen, persistindo neles a
substancia coas súas variables modificacións, isto é o elemental e o principio de todos os
seres.»
ARISTÓTELES: Física, I, p. 4
«Os homes, agora e desde o principio, comezaron a filosofar ó quedaren marabillados
ante algo, marabillándose nun primeiro momento ante o que comunmente causa
estrañeza e despois, ó progresar pouco a pouco, sentíndose perplexos tamén ante
cousas de maior importancia [...]. Agora ben, o que se sente perplexo e marabillado
recoñece que non sabe, de aí que o amante do mito sexa, ó seu modo, "amante da
sabedoría" (philó-sophos). Así, pois, se filosofaron para fuxir da ignorancia, é obvio que
perseguían saber por afán de coñecemento e non por utilidade ningunha.»
ARISTÓTELES: Metafísica, I, p. 2.