sastraka artean galduta gera ez dadin. bizkaiko hitza 2016.04.01
TRANSCRIPT
-
8/18/2019 Sastraka artean galduta gera ez dadin. Bizkaiko Hitza 2016.04.01
1/4
BIZKAIKOHITZA
1936ko gerrako defentsa sistemaren aztarnak lehengoratzen ari dira Larrabetzu, Artxanda, Berango,Gueñes, Ugao, Markina eta Lemoan bGuda toki zirenak oroimenerako gune bihurtu nahi dituzte b 2-6
Sastraka arteangaldutagera ez dadin
AisiaNabigazioa bertatikbertara bizitzeko aukera dago
Itsas Museoan, ‘Atyla’ eskola ontzian
12 ElkarrizketaUr partzuergoa pribatizatzeko arriskuaz ohartarazi duUr Publikoaren Defentsan plataformak
8Ostirala
2016ko apirilaren 1aVII. urtea252. zenbakia
-
8/18/2019 Sastraka artean galduta gera ez dadin. Bizkaiko Hitza 2016.04.01
2/4
BIZKAIKOHIT
Ostirala, 2016ko apirilaren2bAstekoa
Markinako frontea. GOTZON ALMARAZ / AHAZTUEN OROIMENA 1936
UgaoHerritarrek eraiki, etaherriak berreskuratu
tea. Lan ildo horien baitan egit
dute lan elkarteko kideek sorr
ratik. «Artxibategietako dok
mentazioa bildu, herritarren
kukotzak jaso, Burdin Hesiar
aztarnak lokalizatu eta horiei b
lioa ematen ari gara. Baina mote
da lana. Boluntario lanean a
gara, eta baliabide gutxi ditugu
Baina, horretan ez ezik, beste a
batean egin du indar Zarat
behin eta berriz: lana gizarter
tzearen garrantzian, alegia.
Ahalegin berezia egiten du
karteak aztertutakoa herritar
zabaltzeko. Norabide horret
kokatu behar da egokitu dut
ibilbidea ere. Baina, ibilbide
gain, Aste Historikoa ere egit
dute urtero, ekainaren 14aren i
guruan. 1937ko ekainaren 14
bonbardatu egin zuten Ugao, e
bi herritar hil ziren erasoaren o
dorioz. Horiei omenaldia egin, e
oroimen historikoa lantzeko be
te hainbat ekitaldi antolatzen d
tuzte zazpi egunez. Gertakari
gogora ekartzeko Burdin Hesi
aztarnetatik egiten duten antze
pena da arrakasta gehien duena
nahian elkartu ziren jatorri, ogi-
bide eta adin askotako kideak, Ri-
txi Zarate elkarteko kidearen ara-
bera. 1936an matxinatuen eraso-
etatik Bizkaiko hiriburua defen-
ditzea helburu zuen Burdin He-
siaren aztarna ugari daude
Ugaon, eta horiek kokatzeari, be-
rreskuratzeari eta baloratzeari
ekin zioten berehala. Pikotxa eta
pala hartuta, bazter horiek garbi-
tzen aritu dira herritarrak.
Pozik azaldu da Zarate orain
arte egindakoaren emaitzarekin.
Aztarna horietako batzuk zehar-
katzen dituen bi kilometroko ibil-
bidea egokitu dute, udalaren la-
guntzarekin. Usilako zubi bazte-
rrean lurpean zegoen gotorlekua
berreskuratzea izan da elkarteak
egin duen azken esku hartzea.
«Herriko jendea aritu zen gotor-
lekuak eraikitzen; hori frogatzen
duten nominak ere baditugu.
Etxeko tresneria hartuta, totalita-
rismoarengandik defenditzeari
ekin zioten herritarrek. Horren
balio sinbolikoa izugarria da».
1936ko gertakariak ikertu, az-
tarnak katalogatu eta ikusaraz-
Herriko historia hauts arte-
tik atera nahian sortu zen
Burdin Hesia Ugaon el-
kartea, 2011n. Ezer gutxi zekiten
ugaotarrek 1936ko gerrari buruz
ordura arte, eta hutsune hori bete
BURDIN HESIA UGAON ELKARTEA
Ainhoa Larrabe Arnaiz
A urten, 80 urte
beteko dira ar-
mada Espai-
niako Errepu-
blikaren aurka
altxatu zela.
Eta 80 urte herritarrak altxamen-
du horri eusteko defentsa sareaeraikitzen hasi zirela. Francoren
aldeko indarrei aurre egiteko, lu-
bakiz, metrailadore habiaz eta
babeslekuz josi zituzten Bizkaiko
mendiak 1936ko gerran. Galdu
egin dira horietako askoren az-
tarnak, eta sastrakaz beteta daude
oraindik ere beste asko, ezku-
tuan. Baina azken urteetan gero
eta gehiago dira defentsarako
eraikitako aztarna horiek aurkitu
eta garbitzen hasi diren herrita-
rrak. Oroimenerako toki bihurtu
nahi dituzte 36ko gerrako agerto-
kiak; eta herritarrei kontatu inoiz
inork kontatu ez dieten historia-
ren pasartea.
Armada Espainiako Errepublikaren aurka altxatu eta berehala, lubakiz bete ziren Bizkaiko mendiinguruak, Francoren aldeko indarrei eusteko helburuarekin. 80 urte beteko dira egin zenetik,eta defentsa sare hori aztertzen, berreskuratzen eta baloratzen hasi dira hainbat lekutan.
Oroimenerako tokiak
d
1936ko gerraDefentsa sistema
berreskuratze lanak
-
8/18/2019 Sastraka artean galduta gera ez dadin. Bizkaiko Hitza 2016.04.01
3/4
AstekoabBIZKAIKOHITZA
Ostirala, 2016ko apirilaren 1a
LarrabetzuHerriko aztarnak itzalpetik ateratzen
bategietatik herriko dokument
zioa bildu, eta Bilbo babesteko d
fentsa sistema katalogatzeko e
garbitzeko lanetan dabiltza K
rraderan elkartekoak. Azken u
teetan jasotako testigantza hor
esker, hainbat hobi aurkitu ditute. Mendatan, Pedro Uriguen z
naren gorpua atera zuten lurpe
iazko abuztuan, eta, urtarrilea
herriko Legina auzoan borroka
ri errepublikar baten hobiar
exhumazioa egin zuten. Urkul
mendin ere, beste bi gorpuz
atera zituzten urtarrilean, CNT
Celta batailoiko Ramon Portil
renak, tartean.
Epe ertainean, herrian dago
defentsa sarearen aztarnetat
ibilbideak egokitzea da Karrad
ran elkartearen asmoa. Lubakia
gotorlekuak, metrailadore h
biak eta bonbardatzeetatik b
besteko mea zuloak garbitu e
egokituko dituzte horretarak
Ikastetxeekin ere lanketa eg
nahi dute, gaia jorratu eta bela
naldiz belaunaldi gertatutako
ren transmisioa bermatzeko. E
gertakarien ikerketarekin ere j
rraituko dute, aldi berean: lek
kotzak jasotzen eta dokument
zio lana egiten, alegia.
Herri ekimenetik abiatu zut
egitasmoa iaz Larrabetzun, e
herrian babes osoa jaso duela d
te elkarteko kideek.
Larrabetzu eta Fika arteko lerro-
tik hautsi zuten defentsa sistema
matxinatuek, 1937ko ekainaren
12an. Eta borroka bortitzak izan
ziren bertan. Francoren aldekoek
izandako garaipen horri goraza-
rre egiten dion monolitoa erebadu Gaztelumendik, oraindik
ere. Azken hamarkadetan gerta-
kariak gogora ekartzeko hainbat
ekintza antolatu ditu herri eki-
menak. Baina azken urtean hartu
du indarra oroimen historikoa
lantzeko ildoak Larrabetzun.
Burdin Hesiaren aztarnetatik egi-
ten den mendi lasterketa izan zen
horren sorburua.
Herriko mendietatik bideak
irekitzen ari zirela, defentsa siste-
maren aztarna gehiago aurkitu
zituen Karraderan kirol eta kultur
elkarteak. Dimentsioaz jabetu,
eta herriko gertakariak ikertu eta
Burdin Hesiaren aztarnei balioa
emateko egitasmoan murgildu
dago ordutik Karraderan, Larra-
betzuko Udalarekin eta Aranzadi
Zientzia Elkartearekin batera.
1936ko gerra bizi izan zuten he-
rritarren testigantzak jaso, artxi-
Herrian beti izan dute pre-
sente 1936ko gerra larra-
betzuarrek, Burdin He-
siaren aztarnaz josita baitaude
herrigunea eta udalerria ingura-
tzen duten mendietako larreak.
ISKANDER BARRENA / KARRADERAN
BerangoOroimenerako ibilbideaeta museoa
egin dezake webgunetik. Bi
kaian dauden defentsa sistem
aztarnak babestea eta garbitz
da, Miñambresen arabera, bali
emateko egin beharreko leh
urratsa. Eta, horretan, lan hand
dago egiteko oraindik.
formazioa ematen dugu museo-
an». Baina, defentsa sistemaren
nondik norakoez gain, 36ko ge-
rrako 250 objektu ere badituzte
ikusgai. Pieza originalak dira
gehienak. Bertara joateko auke-
rarik ez duenak bisita birtuala ere
Eraikuntza egiteko moduari,
defentsa sistema motei eta Burdin
Hesiaren apurketari buruzko in-
formazioa dute, besteak beste.
«80 kilometroko diametroa zuen
eraikuntza zen Burdin Hesia, eta
defentsa sare guztiari buruzko in-
Burdin Hesiaren aztarnen
lagin bat garbituta eta
lehengoratuta dauka
Berangok. Uribe Kostako saihes-
bidea eraiki zutenean suntsitu
egin zituzten 1936ko defentsa sis-
temaren aztarnetako asko, baina
gainontzekoak babestu eta balio-
estea lortu du udalerriak. Ez hori
bakarrik: 2012tik ibilbidea egoki-
tua du arrasto horietako batzue-
tatik, eta bisita gidatuak ere anto-
latzen ditu. Baina, aztarnak
zeharkatzen dituen bideaz gain,
Burdin Hesiaren oroimenaren
museoa ere badu Uribe Kostako
udalerriak udaletxeko erakuske-
ta gelan. Lau orduko bisitaren
bidez, museoa eta ibilbidea egite-
ko aukera eskaintzen du udale-
rriak aste barruan. Asteburuetan
ere aukera dago bisitatzeko,
hamar laguneko taldea osatzen
baldin bada. Aitor Miñambres
museoko kideak eman ditu azal-
penak.
Ia hamarkada bat da Uribeko
Jata Ondo Landa Garapenerako
elkartea 1936ko aztarnei garran-
tzia emateko egitasmoarekin hasi
zela. Aragoi eta Kataluniako espe-
rientziak jaso zituzten orduan, eta
Euskal Herrian ere defentsa siste-
ma ikusarazteko saioak aztertzen
hasi zen. Berangon estaldura
zuen metrailadore habiaren ego-
era ona ikusita, eraikuntza lehen-
goratzeko proposamena egin
zion elkarteak udalari. Eta eutsi
egin zion erronkari Berangok.
Burdin Hesiaren aztarnak lehen-
goratu eta defentsa sistemari bu-
ruzko informazio orokorra bil-
tzen duen erakusketa du museo-
an.
BURDIN HESIAREN OROIMENAREN MUS
Burdin Hesiko aztarnak zeharkatu etaoroimenaren museoaikusteko bisitaldiak egiten dira Berangon
Herrian daudendefentsa aztarnak garbitu eta horietatik bisitak egitea du xedeKarraderan elkarteak
d
1936ko gerraDefentsa sistema
berreskuratze lanak
-
8/18/2019 Sastraka artean galduta gera ez dadin. Bizkaiko Hitza 2016.04.01
4/4
BIZKAIKOHIT
Ostirala, 2016ko apirilaren4bAstekoa
ArtxandaGuda zelaiaaisialdi tokian
ditu Orbelako kideak. Arrasto
katalogoa eginda, horiei bali
emateko indusketak egin zitue
ondoren, Orbelak. Etor Telle
arkeologoaren laguntza izan du
horretarako. Bala zorroak aurk
dituzte, besteak beste, lan hor
tan.
Garbitu dituzten eremuet
panelak eta geziak jartzen ari d
orain. 36ko gerrari buruzko e
Burdin Hesiaren eraikuntzar
inguruko informazioa jarri
dute bertan. Gerra garaiko eta g
rraosteko tokiko argazkiak e
jaso dituztela azaldu du Lope
Bergarak. «Toki batzuetan o
argi ikusten da zer den aurre
dagoena, baina beste askotan e
Orduko argazkiak jartzeak z
egon zen irudikatzeko balio d
Artxandako parkean lubaki b
dago, adibidez. Baina lubakia d
esaten ez badizute, ez zara kont
ratu ere egiten. Jarriko ditug
panelek eta material grafiko
horretarako balioko dute». Bil
inguratzen duten mendietan ge
tatutakoei garrantzia ematea
Orbelak duen helburua.
Oraingoz ez dago ibilbide gid
tuak egiteko proiekturik Artxa
da inguruetan, baina herritar
garai hartako gertakarien be
emateko biderik egokiena hori
litzatekeela adierazi du Lope
Bergarak.
sak, eta 1936ko gerrari buruzko
beste lan batzuetan ere aritu izan
da lanean. Orbelak egin ditu, bes-
teak beste, Ugaoko Burdin Hesia-
ren ibilbideko informazio pane-
lak. Artxandan, inguruko aztar-
nak sailkatu dituzte orain arte, eta
lubaki bat ere garbitu dute.
Bilbo inguratzen duten men-
dietan zer dagoen jakitea da be-
rreskuratze lanetan egin beharre-
ko lehen urratsa, Iker Lope de
Bergara Orbelako kidearen ara-
bera. «Ezaguna da Francoren al-
dekoek Bilbo hartu baino lehen
batailak izan zirela bertan. Baina,
defentsa lerroari dagokionez, ez
da erraza zer dagoen eta non da-
goen jakitea. Asko ez dira ikusi ere
egiten».
Ezustekoa hartu zuten enpre-
sako kideek Bilbo inguratzen
duen mendia aztertzen ari zirela.
Uste baino arrasto gehiago aurki-
tu dituzte. «Hogei arrasto baino
gehiagoko katalogoa osatu
dugu». Tartean, kilometro bate-
ko lubakia, karlistadetan eta 36ko
gerran erabilitako gotorleku bat
eta metrailadore habia bat aipatu
Bilboko Udalak hala eska-
tuta, Artxanda ingurue-
tan zeuden aztarnak az-
tertzen hasi zen Orbela 2013an.
Ingurumen, kultura eta natura
esparruetan egiten du lan enpre-
ORBELA
GueñesErabili ez zirenenaztarna garbiak
egin arren, ez zuten erabili. Fro
tea ez zen hona iritsi. Burdin H
sia apurtzean Balmaseda eta K
rrantza inguruetara egin zut
ihes, eta handik Santoñara. Bu
din Hesiaren zati honek ez zu
zentzu handirik izan».
Bisita asko jasotzen ditu Gue-
ñesko bideak. Baina Euskal Herri-
koak baino gehiago atzerriko he-
rritarrak izaten direla azaldu du
Garciak. «Urrun geratzen zaie
herritarrei historiaren pasarte
hau. Gainera, defentsa lerro hau
dela, baina garbitzean sei aurkitu
genituen». Lubakiak eta babes-
guneak ere aurkitu zituztela azal-
du du udaleko teknikariak. Basoa
garbitu eta aztarna guztien sail-
kapena egin ondoren, ibilbidea
diseinatu eta homologatu zuten.
Hamarkada luzez landare-
diak eta sasiek estalitako
1936ko gerrako arrastoak
garbi eta begi bistara daude Gue-
ñesen. Enkarterriraino zabaltzen
zen Euzkadiko Gobernuak Bilbo
defenditzeko eraikitako ferra
erraldoia eta horren aztarnak
aurkitu eta garbitzen hasi ziren
2011n. Udaleko mendi eta kultura
arloak bultzatu zuen egitasmoa.
Luxar mendi tontorretik Taramo-
na auzoraino dagoen defentsa le-
rroa garbitu, eta hamar kilometro
inguruko ibilaldia egokitu du
udalerriak. 36ko gerrari buruzko
informazio panelak daude ibilbi-
dean zehar, eta herritarrak beren
kasa joateko prestatu dute. Bidea
Gueñesko udaletxetik abiatzen
da.
Herriko ondareari duen balioa
ematea. Ideia horrek bultzatuta
hasi zen udala Burdin Hesiaren
aztarnak garbitzen, Joseba Garcia
Gueñesko Udaleko mendi tekni-
kariaren esanetan. «1936ko ge-
rrak utzitako aztarnak guztiz
ahaztuta daude. Are gehiago
esango nuke: ahaztuta baino
gehiago, gutxietsita dagoen on-
darea da oraindik». Ahanztura
horretatik askatzeko lanean hasi
zen Enkarterriko udalerria, herri-
tarren parte hartzeari askorik be-
giratu gabe.
Lanean hastean konturatu zi-
ren uste baino aztarna gehiago zi-
tuztela inguruan. «Arrasto asko
ez ziren ikusten; belardiak estalita
zeuden, eta zaila zen toki askotara
heltzea. Makinekin basoak garbi-
tzean ezustekoak hartu ditugu;
metrailadore habiena da adibide
bat. Bagenekien hiru habia zeu-
GUEÑESKO UD
Hamar kilometrokoibilbidea egokitu duGueñesko Udalak mendiinguruan dauden Burdin
Hesiaren aztarnetatik
Artxandako lubaki batgarbitu du Orbelak,eta defentsa sistemareninformazioarekinpanelak jarriko ditu
d
1936ko gerraDefentsa sistema
berreskuratze lanak