SaberesLa Opinion A Coruña

suplementode cultura

número

222sábado,21 de febrero de 2009

■ RETRATO ESCRITO DE PATTI SMITH (6 Y 7)■ EL TEATRO DE MARINHAS DEL VALLE (8)■ KEN LOACH EXAMINA LA CRISIS (9)

JUAN LUIS DOMÉNECH QUESADA

Hace justo ahora 10 años escribí unlibro denunciando las graves caren-cias, cuando no errores, no tanto deldarwinismo en su concepción ori-ginal, como de su versión modernao neodarwinismo. Como de hala-gos y parabienes estaremos sobra-dos en esta celebración, no queríadejar pasar tantas efemérides sinvolver sobre un hecho o más bienuna actitud tan crucial como sor-prendente. Crucial porque si persis-timos en el error no vamos a podervislumbrar nunca aspectos trascen-dentales para el conocimiento de lahumanidad como es la correcta inter-pretación de su propia existencia y desus actos (cada vez más caóticos, porcierto). Es un hecho bien conocido quela ciencia de la Evolución rebasa el as-pecto meramente científico y trata de re-solver hechos existencialistas y trascen-dentales como es el mismo origen y desti-no del hombre y de la vida. El flamante pre-sidente de EEUU ha dicho que en la épocaBush (tiempo dorado del moderno creacionis-mo denominado Diseño Inteligente) se han llega-do a cuestionar los principios científicos de la evo-lución, lo que entiende como un grave retrocesocientífico que pretende superar.

Pasa a la página siguiente

Los errores delneodarwinismoLa necesaria corrección del excesivopeso de la selección natural y el azaren el proceso evolutivo

La Opinión A Coruñasábado, 21 de febrero de 2009Saberes 2

El legado de Darwin

Los partidarios del Diseño Inteligente, mu-chos de ellos científicos, sugieren que tras lasleyes naturales visibles existen fuerzas descono-cidas que gobiernan y dirigen las anteriores. Esla eterna batalla entre los creyentes en Dios y loscreyentes en la materia (llamémosla ciencia oevolución) como Principio de todo lo existente.Sin ánimo de pretender ser el gran conocedor delos misterios evolutivos, sino tan sólo el relatorde los avances de las últimas décadas, cada vezexisten menos dudas de que la evolución hatranscurrido de una forma unidireccional, con unincremento constante de la complejidad:

1) Los grandes avances evolutivos han trans-currido con adición de genes y adición de células,lo cual nunca puede proceder de la evolución gra-dual, sino de la macromutación. Es el caso del pa-so de las bacterias (la célula sin núcleo) a los se-res superiores (la célula con núcleo) que ya to-do el mundo admite que ha transcurrido por sim-biosis (una gran macromutación). Es el caso delpaso de los seres unicelulares a los pluricelula-res, o es el caso de los invertebrados a los ver-tebrados, con un enorme aumento de la cantidad

de genes y de ADN. En estos momentos resul-ta absurdo negar la macromutación, no se pue-de negar la genialidad de antiguos mutacionis-tas, como Richard Goldschmidt, no se puede ne-gar que ésta produce progreso evolutivo y nose puede negar que éste no es más que el incre-mento de complejidaddel sistema nervioso.

2) Nadie puede ne-gar la selección natu-ral, es obvio, pero sóloconstituye una partedel proceso evolutivo.Es la que produceadaptación al mediouna vez que surge unnuevo avance evoluti-vo y, por tanto, es totalmente contraria a dichoavance porque esa adaptación restringe la adap-tabilidad, que es la que mejor garantiza la super-vivencia ante grandes cambios ambientales. Labiología del desarrollo ha probado hasta la sacie-dad que los genes se van coadaptando, enveje-ciendo podríamos decir, y restringen la plastici-dad evolutiva. La constante dispersión de las es-pecies y su adaptación a ambientes diferentes

produce la diversificación de las especies quetodos conocemos y que ha dado esa impresióninexacta de que equivale a la propia Evolucióncon mayúscula. Esa adaptación y diversificaciónha llevado y lleva a muchas líneas evolutivas a uncallejón sin salida (extinción) o a la eliminación

de órganos, apéndices y funciones (parasitismo)y en definitiva a regresiones claras. La macro-mutación actúa preferentemente en líneas evo-lutivas que aun mantienen plasticidad y capaci-dad de admisión de nuevos genes o genomas; ésaes la auténtica fuerza impulsora o elan vital delos antiguos creacionistas y esa es la forma enque se rejuvenecen las líneas evolutivas impul-sándose hacia nuevos horizontes (como ya han

La evolución permanenteLa nueva teoría deja las puertas abiertas a todo: al conocimiento,a la investigación y al descubrimiento de nuevos y sorprendentes hechos

Viene de la págnina anterior

Sería conveniente que hubiesemenos pasión y más respetoen este debate y más puertasabiertas a la verdadera ciencia

La Opinión A Coruñasábado, 21 de febrero de 2009 3 Saberes

demostrado prestigiosos evolucionistas, comoLynn Margulis, la adición de genes y genomas esla auténtica revolución de la nueva teoría evo-lutiva que está surgiendo). Evolución por sal-tos o evolución explosiva con surgimiento (nogradual) de muchas nuevas formas de vida, sonfenómenos ya muy conocidos y admitidos, gra-cias a los trabajos del gran evolucionista StephenJay Gould.

3) Para interpretar correctamente el árbolevolutivo hay que admitir que uniendo todos losorígenes de los verdaderos progresos evolutivos(los incrementos de complejidad significativos)descubrimos la palabra prohibida: una ortogéne-sis, es decir, una dirección evolutiva, que —tran-quilícense— no tiene por qué ser dirigida porningún Creador. Demomento, sabemosque es una ortogénesisretrospectiva y no tie-ne por qué ser la orto-génesis futura hacia elPunto Omega que pre-dicara el jesuita evolu-cionista Teilhard deChardin. Pero, no pormiedo a alguna fuerzaimpulsora vamos a negar la evidencia. El hechode que sólo exista una de esas líneas o direccio-nes desde la primera bacteria hasta los mamí-feros más complejos, puede deberse al siguien-te mecanismo: cuando surge uno de estos progre-sos evolutivos y resulta viable, se extiende co-mo la pólvora (por selección natural), ocupandotodos los nichos ambientales que hasta enton-ces estaban vacíos. Esa ola forma una especiede barrera que impide la aparición de formas si-

milares, dando la impresión de una única direc-ción. Como ya dijera Darwin con respecto al ori-gen de la vida, cualquier nuevo intento de repe-tición quedaría abortado de inmediato porquela nueva forma de vida sería depredada por lasformas de vida existentes.

La nueva teoría en puertas es evidente y ad-mitida (aunque aun por partes) por muchos cien-tíficos, cuyo número aun no alcanza la masa crí-tica suficiente para dejar atrás las teorías con-servadoras. Pero nuestro mensaje de hoy es quedeja las puertas abiertas a … todo: a una evolu-ción al azar, a un Creador, a una ortogénesis ca-sual (retrospectiva), a una ortogénesis dirigida(el punto omega), a la existencia de antiguasfuerzas metafísicas (como el elan vital de

Bergson), o a fenómenos complejos y emergen-tes aun no bien conocidos pero totalmente na-turales. Es decir , deja las puertas abiertas alconocimiento, a la investigación y al descubri-miento de nuevos y sorprendentes hechos, quepara nada debe suponer dar por vencedor al con-trario. Propongo menos pasión por las propiascreencias y más respeto por las contrarias, másrespeto también a Darwin (en su año) y máspuertas abiertas a la auténtica Ciencia.

La nueva teoría es admitida pormuchos científicos, cuyo númeroaún no es suficiente para dejaratrás las teorías conservadoras

Charles Darwin

MICHAEL RUSE

Katz editores

Buenos Aires, 2008

Filósofo de la cien-cia, Ruse abordaaquí la visión de Dar-win desde la pers-pectiva de su espe-cialidad. Estamosante la obra de ungran experto, autor también de libros muyrecomendables como ‘El misterio de los mis-terios: ¿es la evolución una construcciónsocial?’ (Barcelona, 2001) y ‘¿Puede un dar-winista ser cristiano?: la relación entre cien-cia y religión’ (Madrid, 2007). Ruse trazaaquí las implicaciones de la evolución paraen conjunto del saber.

Darwin. El descubrimiento del árbol de la vida

NILES ELDREDGE

Katz editores

Buenos Aires, 2008

Eldredge compartecon el desaparecidoStephen Jay Gould,paleontólogo y unode los divulgadoresmás amenos, la paternidad de la teoría delequilibrio puntuado, blanco de las críticasdel evolucionismo clásico. El libro sirve desoporte a una exposición sobre Darwinmontada por el Museo de Ciencias Natura-les de Nueva York y en él Eldredge traza elproceso vital que llevó a Darwin hacia laevolución.

Charles Darwin

A. DESMOND, J.MOORE Y J.BROWNE

Herder Editorial

Barcelona 2009

El año Darwin propi-cia una intensa acti-vidad editorial a laque Herder no quedaajena. Esta biografíalleva la firma de tresde las mayores autoridades en la vida delnaturalista. En la misma editorial se publica‘La darwinización del mundo’, libro enel que Carlos Castrodeza, profesor deLógica y Filosofía de la Ciencia de la Com-plutense, analiza el impacto de la teoría dela evolución de Darwin en el pensamientofilosófico.

La herencia de Darwin

CHRIS BUSKES

Herder Editorial

Barcelona 2008

Las implicaciones dela teoría de Darwinen el conjunto delconocimiento son elobjeto de la obra deeste profesor de Filo-sofía de la Ciencia holandés. Libro muy com-pleto, ofrece una visión global, sintética yasequible al lector no especializado sobre loque sabemos a partir de lo que, para la his-toria de la ciencia, fue “un terremoto concep-tual”, según palabras del propio autor.

La Opinión A Coruñasábado, 21 de febrero de 2009Saberes 4

El legado de Darwin

Un momento trascendentepara el conocimientoLa investigación actual refuerza la idea de Charles Darwinde un origen común a todos los seres vivos

BELÉN LÓPEZ MARTÍNEZ

Theodosius Dobzhansky, uno de los fundado-res de la actual teoría sintética de la evolución,decía: nada tiene sentido en biología si no es con-siderado bajo el prisma de la evolución. La evo-lución de las especies es, pues, el denominadorcomún de todas las materias que abarca la bio-logía, y tiene su punto de partida en las ideas deCharles Darwin, un naturalista inglés que abrióy liberó nuestra mente y nuestra concepción delmundo vivo de las ideas creacionistas imperan-tes hasta el momento.

Celebramos este mes el 200º aniversario delnacimiento de Charles Darwin, al que podemosconsiderar padre de la teoría de la evolución. Sustrabajos, junto a los de otro insigne naturalistainglés de la época, Alfred Russell Wallace, die-ron lugar a la revolucionaria teoría de la evolu-ción por selección natural, mayoritariamenteaceptada por todos los científicos actuales.

La idea de que los organismos vivos evolu-cionaban existía desde hacía tiempo entre los na-turalistas del siglo XIX; lo auténticamente revo-lucionario fue darle la forma de teoría, explicán-dola a partir del concepto de selección natural.La trascendencia en aquel momento, tanto pa-ra la ciencia como para el pensamiento humano,fue que modificaba el conocimiento de la ma-teria viva y ayudaba a interpretar los fenómenosvitales. Los seres vivos, decía Darwin, no son es-táticos sino que se van modificando de genera-ción en generación bajo la influencia del medioambiente, y éste es el sustrato sobre el que ac-túa la selección. Pero Darwin no sólo hablaba

de un antepasado común entre los simios y elhombre actual, consecuencia de una historia evo-lutiva común y paralela, que se refleja en aspec-tos paleontológicos, genéticos, bioquímicos, em-briológicos o etológicos. Y la evolución en nues-tra especie continúa, y lo hace a un ritmo que, se-gún demuestra la genética de poblaciones, seaceleró a partir del Neolítico con la aparición dela agricultura.

Actualmente los científicos aún siguen deba-tiendo y profundizando en algunas de las cues-tiones que Darwin se planteaba ya en su épocay a las que intentó dar respuesta sin éxito; fal-taban aún muchos descubrimientos para recom-poner el puzzle evolutivo. Hoy su obra siguesiendo una constante referencia, influenciandoel trabajo intelectual y científico de todos los bió-logos y paleontólogos que trabajan en el campoevolutivo.

La obra de Darwin es algo vivo, algo en uso,algo que en su momento abrió las puertas al ra-cionalismo en el pensamiento evolutivo y a la mo-dernidad. Pero como además otras ramas de laciencia también han ido avanzando en elconocimiento, Darwin seguramente se sentiríagratamente deslumbrado al ver los importan-tes avances científicos que su teoría hainspirado, sobre todo de la mano de las investi-gaciones en la moderna genética y cuya aplica-ción práctica abarca, en la actualidad, desde elestudio de las plagas de los cultivos, aldesarrollo de nuevos medicamentos, e inclusoel análisis de las consecuencias que puedeproducir el cambio climático.

“Creo que he actuado de forma correctaal marchar constantementetras la ciencia y dedicarle mi vida”CHARLES DARWIN

de los cambios que se producían en los organis-mos, sino que, además, señalaba que la Tierratambién evolucionaba. Las aportaciones de Dar-win a la Geología y la Paleontología también hansido muy valiosas para el conocimiento del mun-do inanimado.

La misma biografía de Darwin es, de por sí,una apasionante lectura que enriquece a quiense acerca a él a través de sus libros. En ellos na-rra sus inquietudes desde niño por las cienciasnaturales o su trascendental viaje a bordo delHMS Beagle que durante cinco años le llevaría,como naturalista meticuloso, a dar la vuelta almundo. Ese viaje marcaría un hito, y sería lafuente de inspiración de la nueva visión de los se-res vivos de nuestro planeta, incluidos los sereshumanos.

Pero además, no deberíamos olvidar, y podría-mos destacar de él, su enorme capacidad de tra-bajo, su sensibilidad y su honestidad, que le lle-varon a publicar sus ideas solamente cuando es-tuvo seguro de ellas, tras muchos años de inves-tigaciones, reflexiones y dudas. Porque este añotambién se conmemoran los 150 años de la pu-blicación de su obra más famosa, El origen de lasespecies, en la que plasma su visión del mundo vi-vo. Y aún más allá, porque en 1871 publicó El ori-gen del hombre, en el que nos reveló el humildelugar del hombre entre los seres vivos.

La investigación actual en las ciencias bioló-gicas sigue aportando datos y conocimientos querefuerzan las primigenias ideas de Darwin como,por ejemplo, la primatología o la paleoantropo-logía, que nos dejan constancia de la existencia

La Opinión A Coruñasábado, 21 de febrero de 2009 5 Saberes

Literatura

El rugby comoneutralizador

Podría parecer un libro sobre de-porte. No en vano, el rugby juega unpapel capital en la historia que se na-rra en sus páginas. Más allá de los ba-lones ovoides, sin embargo, lo que elbritánico residente en España JohnCarlin ha construido en las páginasde El factor humano es la intrahisto-ria del proceso de transición desdeel apartheid a la democracia en Surá-frica. Un proceso que en más de unaocasión estuvo a punto de descarrilary transformarse en una guerra civil.Que así no haya sido es una afortu-nada circunstancia en la que, sostie-ne Carlin, jugó un papel nada desde-ñable el triunfo del equipo surafri-cano, compuesto por blancos y ne-gros, en los mundiales de 1995.Quienes sigan la actividad periodís-tica de Carlin o hayan leído, por ejem-plo, Heroica tierra cruel, el compen-dio de sus crónicas desde Suráfrica,imaginarán sin dificultad la deliciaque representa perderse entre las lí-neas de este volumen.

Poemas para arrojara la masa

Pionero en ese tipo de explosivoespectáculo poético conocido comospoken word, el neoyorquino JohnGiorno (1932) estuvo en los años se-senta del pasado siglo en muchos delos sitios en los que había que estar.Por ejemplo, en la factoría de Warholo a la escuálida sombra de Bu-rroughs. Concebidos para ser arro-jados, para percutir los oídos del pú-blico, los poemas de Giorno, más co-nocidos a partir de la década de losochenta, son emanación de un espíri-tu forjado en el budismo y atado a latierra por la voluntad de explorar losespacios urbanos y por un compro-miso cívico que pretende dinamitarlas convenciones. La sabiduría delas brujas, primera obra de Giornotraducida íntegramente al español,recoge los poemas en los que ha tra-bajado en la última década, así co-mo una entrevista al autor. De Sim-plemente di no a los valores familia-res son los siguientes versos: “En undía / en el que paseando / por la ca-lle / veas / un coche fúnebre / con unataúd, / seguido de / otros vehículoscon flores / y limusinas, / ten por se-guro que el día / será bueno, / tus pla-nes han de tener / éxito; / mas en eldía en que / veas una novia y un no-vio / en una celebración matrimonial,/ estate alerta, / cuídate, / puede serun mal presagio”.

Un Conrad maldito

El estudiante ruso Razumov se veenvuelto en un atentado cometido porun compañero revolucionario al queacaba delatando. Empleando similardureza contra la perversidad de lasautoridades zaristas y la crueldad delos revolucionarios, se reconstruye eldrama psicológico del delator, su lu-cha interior para convivir con el re-mordimiento. Narrada desde la pers-pectiva de un inglés afincado en la ca-pital de Suiza, está a la altura de lasgrandes novelas de Conrad.

El factor humano

JOHN CARLIN

Seix Barral,336 páginas

La sabiduría de las brujas

JOHN GIORNOTRADUCCIÓNDE MARTÍNRODRÍGUEZ-GAONA

DVD Ediciones160 páginas

Bajo la mirada de Occidente

JOSEPH CONRAD

Rey Lear,368 páginas

LA BRÚJULA

EUGENIO FUENTES

Hermoso jardín plurilingüe este Locusamoenus que nos ofrecen Carlos Alvar y Jena-ro Talens. Comienza el prólogo con una quizáno demasiado clara distinción entre multicul-turalismo e interculturalismo (se nota tras ellala mano del teórico Talens) y con la más pre-cisa advertencia de que “toda aproximación ala poesía hispánica medieval debe asumir quelas varias e irreductibles líneas de fuerza quela atraviesan no pueden ser integradas en ununiverso unitario”, según quisieron hacer losfilólogos españolistas en la línea del último Me-néndez Pidal.

Ocho lenguas se entrecruzan o superponenen lo que fue la Hispania romana: el latín go-liardesco que nace en los monasterios y tratade escapar de ellos; el árabe y el hebreo, que al-canzan una de sus cumbres literarias en Al-Andalus y Sefarad; el mozárabe, que apenas hadejado huella escrita; y los todavía habladosgallego-portugués, castellano y catalán. Seañade el provenzal, lengua literaria durante untiempo de poetas catalanes y no catalanes. Noexistía entonces la identificación romántica en-tre lengua materna y lengua poética (con lasvanguardias —pensemos en Vicente Huidobroo Juan Larrea— volvería a ocurrir lo mismo).Por eso uno de los poetas en gallego-portuguéspuede llamarse Pedr’Amigo de Sevilla y ocu-par el cargo de canónigo en las catedrales deOviedo y Salamanca.

Ante la riqueza de un libro como éste, ver-daderamente inagotable, no tiene demasiadosentido subrayar ausencias, insuficiencias,contradicciones. Así, por ejemplo, el prólogono dedica una línea a la poesía castellana an-terior a los cancioneros del siglo XV, mientrasseñala que quedan fuera “el Romancero y lapoesía de tipo tradicional, es decir, los textosque, en principio, se crean o se difunden de for-ma oral”. Pero luego resulta que una de las sec-ciones con mayor capacidad de fascinación sededica precisamente al cancionero tradicional:“Tres morillas me enamoran / en Jaén: / Axay Fátima y Marién”. Y no falta algún memo-rable romance: “Fonte frida, fonte frida, / fon-te frida y con amor, / do todas las avezicas /van tomar consolación…”.

Pero éste no es un libro para el estudioso—no hay la menor indicación bibliográfica so-bre la procedencia de los textos—, sino parael lector curioso, para el buen aficionado queno se conforma con lo consabido.

Los poemas latinos del Cancionero de Ri-pol cantan la alegría de vivir, abundan en sue-ños y en ensueños eróticos. Los poetas ára-bes —traducidos por Teresa Gárrulo—, que yafascinaron con su sentimiento de la naturale-za y riqueza imaginativa, gracias a las versio-nes de Emilio García Gómez, a los poetas espa-ñoles de los años veinte, nos siguen deslum-brando: “Muestra el jardín la herrumbre dela fuente / cuyas aguas compiten con la brisa;/ y junto a la corriente alza su tronco / un pinoque penetra en sus entrañas. / Parecen, él y susraíces, / por donde el agua se derrama en hon-das, / una sierpe enroscada con sus crías”.

De la sensualidad árabe se dejan contagiaralgunos poetas hebreos (la traducción es deMaría José Cano), como Moshé ibn Ezra, queno encuentra mejor tesoro ni más eficaz me-dicina que “un bello rostro, una copa de vino,un jardín, / el canto de un pájaro, el sonido delas aguas de una acequia”.

Muy distintos son los breves suspiros de lasjarchas, el único resto de la poesía que en tiem-po de los árabes cantaba la gente que no sa-bía leer ni escribir, ni hablar árabe o latín: “Ven,

dueño Ibhahim, / oh, dulce nombre; / ven a mí/ de noche. / Si no, si no quieres / yo iré a ti. /Dime dónde / encontrarte”.

Con la poesía provenzal nos encontramos enotro mundo. Quizá por primera vez la poesíaamorosa no es un desahogo del corazón, sinouna construcción intelectual, filosofía y teolo-gía. No se limita la poesía provenzal al inven-to del amor cortés, pero ésa es quizá su heren-cia más perdurable.

A la poesía gallega y portuguesa (por enton-ces son una, pronto comenzarán a separarse)se dedican muchas páginas. El lector queda ad-mirado ante tanta riqueza, tanta variedad detonos. Aquí están las más conocidas cantigasde amigo, los muy citados cantos de escarnioy maldecir, pero también innumerables ma-ravillas secretas que nos toca ir descubriendoal volver de las páginas.

La selección en castellano se divide en dospartes. De la primera, titulada De los oríge-nes a principios del siglo XIV no se indica na-da en la introducción. Al antologarse la poe-sía lírica no se selecciona ninguna muestra delCatar de mio Cid, pero sí inconsecuentemen-te del Libro de Alexandre y de otros textos quedifícilmente pueden considerarse líricos.

La poesía de tipo tradicional —esa que losantólogos dicen dejar fuera— es la que menosha sufrido el ultraje del tiempo, la que más di-rectamente nos conmueve: uno de los mayoresregalos que nos ofrece este volumen. Muchasveces anónima, no sabemos en los otros casoshasta qué punto ha sido recreada por Juan delEncina (“Más quiero morir por veros / que vi-vir sin conoceros”) o por el no menos prodi-gioso Gil Vicente (“Malherida iba la garza /enamorada; / sola va y gritos daba”).

De la poesía catalana —que cierra la selec-ción— destaca, como no podía ser de otra ma-nera, Ausiàs March, en versión de Juan An-tonio Icardo: “Quien no esté triste o sepa detristeza / de las cosas que escribo no se ocupe”.

Jardín plurilingüeJOSÉ LUIS GARCÍA MARTÍN

Locus amoenus Antología de la lírica medieval en la península Ibérica

EDICIÓN DE CARLOS ALVARY JENARO TALENS

Galaxia Gutenberg. Barcelona, 2009

La Opinión A Coruñasábado, 21 de febrero de 2009Saberes 6

XOAN ABELEIRAA entrada a Written Portrait, medio en pe-

numbra, alude ó ambiente do CBGB, o míticosantuario underground cuxas portas pechou,precisamente, a voz de Patti Smith. O títuloda exposición, ó xeito no que esta conxuga alírica escrita coa plástica, o debuxo co caligra-ma. Achámonos, xaora, perante unha mostrado seu muin (o seu celme, en éuscaro): músicae poesía, pintura e fotografía. E, entrelazandoas catro artes, o seu compromiso social. A súamística rebeldía.

Esta é a primeira vez que Patti Smith expónna Península Ibérica. A segunda que cumpreo seu soño de ver as súas obras en Europa. Den-de aquela célebre foto, sentada entre as raí-ces dun Vive l’anarchie!, pasaron corenta anos:“Unha aventura —a vida— que nós mesmoscreamos, marcada polo destino e por unha se-rie de acontecementos felices e infelices.” Va-rias mortes (a do seu marido, a do seu irmán,a dos seus pais, as dos seus mestres e amigos)e unha resurrección: a propia. E como! En de-cembro cumprirá sesenta e tres anos, e nonpara de crear. Está máis nova, máis rimbaudia-na, máis lúcida que nunca. Os ollos cos que elave refutan a súa miopía.

Entre as sombras recíbenos un autorretra-to: o meu amigo Miguel Navarro afirma que“Patti pinta con mans de nena”. Si: igual ca Mo-digliani. Igual ca Miró. Igual ca Klee. Igualca de Kooning. Mais a min non me evoca tansó estas influencias que ela mesma recoñecee ás que se aferran todos os críticos que nonsaben, que non poden clasificala nos seuscanons. Eu penso cadora nos “artistas marxi-nais”, nos creadores visionarios que vivironcoma ela “fóra da sociedade”. Tan contrariosa este sistema de ordes que foron represalia-dos nos seus manicomios. Patti Smith é, abo-fé, coma Wölfli, coma Aloïse, coma o carteiroCheval… Os anxos cos que falaba de cativason os mesmos que guiaban os pasos de Bla-ke. Smith, digámolo claro, é unha posesa. Un-ha chamana tipo Marley. De nacer hai cen anostería acabado nunha cela de castigo, non enri-ba dun escenario, arrastrada polos cabalos. Elaé, si, outro altofalante do Espírito. A cabra que,nun dos seus debuxos, parola con Deus. Poriso nos fascina tanto.

Uns anos antes de darse a coñecer coma anova “poeta do rock’n’roll”, Smith probou for-tuna coa escultura e coa pintura, acirrada po-los exemplos de Brancusi e de Pollock, dous dosseus “heroes”.

No seu interesante libro verbo do xiro ra-dical que significou nos setenta a eclosión dodisco Horses, Mark Paytress recolle unhas de-claracións que non deixan lugar a dúbida so-bre o pulo que movía entón as mans da soña-dora: “O folio era un depósito prós seus demos,un teatro de papel no que ela tiña que loitar

—igual ca Artaud— cos seus ‘tumores’. Smithquería esconxuralos, sacar fóra esas ‘dores’ quesentía na cabeza, esa dobre visión. Non queríarematar [coma Artaud, nun psiquiátrico]. Un-ha vez máis, buscou inspiración nos indíxenasnorteamericanos. ‘Cabalo Tolo adoitaba dicir:se me quitas unha foto, róubasme a alma. Coi-do que eu facía o mesmo [debuxando], sacába-lles fotos a eses demos, e dese xeito, retratán-doos, facéndolles fronte, quitáballes o seu po-

Arte

Muin: Retrato escrito deA cantante estadounidense expón por primeira vez na Península Ibérica e, por segunda, en Eexposición na que se entrelazan música e poesía, pintura e fotografía, e na que se plasma q

Smith é unha posesa.Unha chamana tipoMarley. De nacer haicen anos, tería acabadonunha cela de castigo,non enriba dun escenario

Obras de Patti Smith.

La Opinión A Coruñasábado, 21 de febrero de 2009 7 Saberes

Patti SmithEuropa ‘Written Portrait’, unhaue Smith está máis lúcida que nunca

der (…) Os meus debuxos eran unha prolon-gación desa loita, e, devagariño, aprendín a re-solvela con éxito’”.

A exposición no Artium está dividida nun-ha, dúas… sete seccións: o seu número máxi-co. A segunda alberga eses cadros que combi-nan, coma nun crisol alquímico, o trazo delica-do coa raia furiosa; o carbón coa acuarelaou o acrílico; a caligrafía coa serigrafía. Visións.Todo visións. Tamén as fotografías do tercei-ro labirinto. Pegadas das súas vidas enxamea-das, das súas paixóns fixadas por unha pola-roid. Esa sinxela inmediatez que atopou ófinal da súa carreira o mesmísimo WalkerEvans (arestora en Madrid). Abráiame o di-minutas que son. Abráiame e encántame, poissempre adorei ese pequeno formato coma degravado.

Tamén niso Smith é moi decimonónica: ro-mántica e simbolista asemade. A filla que nun-

ca tivo Baudelaire. A reencarnación da niggerDuval, a “Venus Negra”.

A serie sobre o atentado ás Torres Xemel-gas dialoga coma nunca coa serie de Picasso.Aí, a un paso de Gernika. E un dos mellorespoemas que escribiu a súa autora asínolo lembra, ouveando na parede: “Ruínainimaxinable con xeometría esmuxican-te”. O ollo-lámpada fitando cómo os seño-res da guerra se rifan o fillo desarticu-lado, desangrado en branco e gris dun-ha nai desesperada: o mesmiño queagora…

Na quinta sección salienta un xigan-tesco retrato realizado por Steven Se-bring: un fotógrafo que estivo filman-do a Smith durante dez anos para rea-lizar Dream of Life, o primeiro docu-mental real verbo da súa vida e dasúa obra. O que pode verse alí mesmo,na sá lindeira, logo de pasear entre oslibros e as portadas dos vinilos da pro-feta-cantante que revoan entre as du-cias de mensaxes que van deixando os vi-sitantes.

Volvo pararme diante dese vestido que flúepolo corpo esguízaro de Smith. Ollo os seus“pés de parrulo” que, porén, a min, igual ca to-da ela, sempre me pareceron insoportablemen-te eróticos. (Outra das razóns, ese fetichismo,polas que sinto tanto a Buñuel.) Un río verde,un río verde. Unha fervenza que prolonga amelena da odalisca.

Foi ela, a propia artista, quen lle pediua Laura Fernández Orgaz, a comisaria da ex-posición, pechar así este círculo de sete radios:coas macrofotografías de Sebring sobre algun-has das súas reliquias: o seu vestido preferidoda nenez; a pandeireta que lle regalou, deco-rada e debuxada, o seu amante e amigoRobert Mapplethorpe; as súas sempiternasbotas, tan lunáticas, tan iniciáticas coma asde Vincent Van Gogh.

“Coido que, debuxando,facía fotos ós meus demose, dese xeito, facéndollesfronte, retratándoos,quitáballes o seu poder”,afirmaba Smith

La Opinión A Coruñasábado, 21 de febrero de 2009Saberes 8

Teatro

F. ALBERTO POMBO AÑÓNA historia de Jenaro Marinhas del Valle come-

za na Coruña de 1908, cidade aínda pequena e re-buldeira que chora o pasamento de Curros Enrí-quez mentres dá os primeiros pasos no novo sé-culo camiño da expansión territorial, económicaedemográfica.Maisantesdecontinuarmos,épre-ciso sinalar e subliñar que contar a historia destecoruñés ilustre, é contar a historia da Galiza doséculo XX.

Na cidade herculina, o pequeno Jenaro gozadunha infancia feliz ao tempo que asiste conscien-te e solidario ao esplendor cultural do galeguismode preguerra da man de seu pai, home de letrasaltamente vencellado aos membros da Cova Cél-tica. Principia aquí unha viaxe rica e plena poloeido da intelectualidade galega que contribuiráirreversibelmente á formación da súa conciencialingüística de base reintegracionista. Nese rotei-ro cultural polo que transcorre o seu camiño iránaparecendo paseniñamente fundacións e institu-cións de transcendental importancia para a histo-ria do País e nas que Jenaro deixará unha fonda eimportantepegada.Así,créanseasIrmandadesdaFala en 1916, de que chega a ser tesoureiro; as Mo-cidades Galeguistas en 1933, de que é fundador eprimeiro presidente; e mesmo no ano 1936 cola-boraactivamentecoPartidoGaleguistanacampa-ña a favor do Estatuto de Autonomía da Galiza,freado abruptamente polo estoupido da guerra.Con todo, en 1943 e como resultado dunha reuniónen casa de Fernández del Riego, reconstitúen oPartido Galeguista na clandestinidade. Colaboraen prensa, revistas, conferencias e literariamentedestácase como estudioso e renovador do teatrogalego. Será ademais un dos fundadores da edito-rial Galaxia e membro numerario da Real Acade-miaGalega,organismoqueabandonará logodode-ceso do compañeiro e amigo Ricardo Carvalho Ca-lero en 1990, por considerar roto o último fío queo une a unha institución que non comparte o seuinquebrantábelnacionalismointegral.Esteinmen-so amor de Marinhas á patria e á lingua galega,apóiasenosentirreintegracionista,poisafirmaquea lingua que se fala alén Miño fúndese e confún-dese coa que se fala na beira alta conformando un-ha única e indivisíbel realidade lingüística.

Dramaturgo, poeta, ensaísta, conferenciante enarrador.Opercorridovital infatigábelqueacaba-mos de citar, propiciou que o autor fose agasalla-do en vida con diversas homenaxes celebradas na

súa honra por intelectuais, amigos, asociacións oucompañeiros das tertulias no café Galicia do Can-tón Grande. Non sen merecemento, estas iniciati-vas han ter continuidade na súa cidade natal, mer-cé ao esforzo que a Associaçom Galega da Língua(www.pglingua.org) en colaboración con Caixa-nova, Xunta de Galicia, Concello e UniversidadedaCoruña,realizaránnosdías26,27e28domesdefebreiro,nosqueteránlugarunpercursodehome-naxes ás que está convidado todo aquel que qui-xer asistir. Entre os actos previstos destácanse acelebración dun congreso, unha visita guiada polaCoruñadeJenaroMarinhasdelValleeacolocación

dunha placa no número 17 da praza de Ponteve-dra como mostra de estima e agradecemento.

Finalmente, é preciso salientar que este ano secumprirá o décimo aniversario do día en que Ma-rinhas del Valle caeu no precipicio do sono infin-do, ficando preso eternamente en brazos de Mor-feu. Foi nun triste 23 de decembro de 1999 can-do a chama da vida se apagou de vez para un ho-me humilde, bo e xeneroso que entregou todaunha vida de esforzo e sacrificio a prol da dignifi-cacióndo idiomagalego,daculturaedoPaís.Ren-damos, por tanto, o máis conmovido e grato tribu-to a don Jenaro.

Compromiso rexo coa linguaA Associaçom Galega da Língua (AGAL) rende homenaxe ao dramaturgocoruñés Jenaro Marinhas del Valle os días 26, 27 e 28 de febreiro

LETICIA MIRANDA LODEIROS

DIEGO BERNAL RICO

Cábelle a honra a un coruñés ser o autor máisprolífico do teatro galego. Falamos de JenaroMarinhas del Valle, cuxa obra aínda pouco es-tudada merece hoxe a nosa atención.

“Ponte entre o pasado e o actual” dixera del,atinadamente, a profesora Pilar García Negro.E é que o estudo da obra de don Jenaro, comofoi sempre chamado polos seus amigos, desló-canos ao verán do 36, a aquela Coruña república-na e vermella de Suárez Ferrín, de reafirma-ción identitaria co si da Galiza ao estatuto de au-tonomía, e ao posterior alzamento do exército es-pañol contra o entusiasmo democrático do pobogalego. O xoven tesoureiro da Irmandade da Fa-la da Coruña entrega ao tamén irmán coruñés Ví-tor Casas a súa primeira obra de teatro. O obxec-tivo non era outro que solicitar ao alcalde com-postelano, cascarilleiro de nacemento e compa-ñeiro deles dous no Partido Galeguista, ÁnxeloCasal, a publicación do texto na súa editorialNós. Porén, a barbarie fascista acabou con Vítor,Ánxelo e coa obra de don Jenaro que nunca máisapareceu. Nesa altura tamén aparecen os seusprimeiros artigos no semanario nacionalista ANosa Terra e as súas primeiras poesías, na revis-ta Vida Gallega.

Nos duros anos de posguerra, co exterminiofísico dos principais defensores do idioma do pa-ís e a intransixente censura, non era fácil facerteatro. No entanto, firme no seu própósito e vo-

cación, Jenaro escribe, no ano 52, A Serpe, pri-meiro texto dramático de posguerra xunto coDesengano do Prioiro de Otero Pedrayo.

Considerado o iniciador do teatro social naliteratura galega coa obra A Revolta e outras far-sas, o estudioso do teatro galego Manuel Biei-tes distingue catro ámbitos na obra do autor, osdramas existenciais, os sociais, as farsas e as pe-zas experimentais e vangardistas.

Pertencente ao coñecido como Grupo de En-lace, elo entre o teatro de preguerra e a granderenovación do teatro feita por dramaturgos dacalidade de Vidal Bolaño, Manuel Lourenzo ouEuloxio R. Ruibal, Jenaro Marinhas del Valle re-dixirá unha obra complexa, ampla e dunha vi-zosa temática e técnica.

Unha intensa vertixe se xera ao repararmosnas difíciles condicións socio-políticas en que es-tas obras foron producidas. Teatro clandestinorepresentado pola recén fundada compañía deteatro do Facho, co nacionalismo político prohi-bido e perseguido e co cheiro no ar a sangue dadisidencia á España grande y libre.

Foi se callar Acurrados (1981) a obra coa quealcanzaría unha maior intensidade dramática.Peza en que tres guerrilleiros cercados pola po-licía toman camiños diferentes.

Co horizonte do congreso que a AGAL orga-niza na nosa cidade recomendamos a lectura de-morada e atenta deste destacado escritor e in-telectual coruñés.

O teatro revoltado

La Opinión A Coruñasábado, 21 de febrero de 2009 9 Saberes

Cine y crisis

HÉCTOR PAZ OTERO

Dubido que a estas alturas da función aíndaquede algunha conciencia descoidada que non es-tea ao tanto da grave crise que zarandea os ali-cerces do sistema económico mundial. Todos osdías e a todas as horas óense voces de faladoiro,máis ou menos interesadas e máis ou menosfacultadas, que urxen tomar medidas de discu-tible eficacia contra o desastre, máis encamiña-das a cambiar un pouco para que todo perma-neza igual. Quizais, os nosos políticos, enfrasca-dos en disputas dialectais na procura da rendi-bilidade partidista, dediquen pouco tempo aunha reflexión máis profunda e sosegada sobreo contexto socioeconómico que estamos a pade-cer, polo que, probablemente, esta tarefa de re-flexión reclame a presenza de artistas e intelec-tuais, máis preto das inquietudes do pobo, á vezque teñen a capacidade de proxectar unha mi-rada distanciada da realidade.

Por esta razón, agárdase con impaciencia oúltimo filme do director inglés Ken Loach, faroideolóxico da

esquerda europea que na actualidade ultima otraballo de posprodución de Looking for Eric, coatemática do fútbol como fondo (o ex futbolista ga-lo Eric Cantona forma parte deste proxecto), tale como xa acontecera en O meu nome é Joe (Myname is Joe, 1998). Todos os filmes de Loach plas-man, dun xeito máis ou menos decidido, a súa vi-sión anticapitalista da realidade, forxada a mo-do de ensaios preliminares en tempos do ferozliberalismo de Margaret Thatcher con varios pro-dutos para a televisión. Na actualidade, o activis-mo de Ken Loach busca refuxio baixo as siglas dopartido chamado Respect, acrónimo de “Respec-to, Igualdade, Socialismo, Paz, Ambientalismo,Comunidade e Sindicalismo”.

Para situar conceptualmente o cine de KenLoach podemos parafrasear ao mestre neorrea-lista Roberto Rossellini cando afirma, nun tex-to publicado no ano 1953, que o fundamento dosétimo arte consiste en ver con humildade aoshomes tal como son, sen recorrer a estrataxemasde inventar o extraordinario con rebuscamen-to. Claro está que con esta cita pretendo, ade-mais de definir a obra do director inglés, empa-rentalo cos valores estéticos e temáticos do neo-rrealismo italiano, fundado nunha vertente de

atención social a problemas reais como a po-breza, a marxinación, o paro, a delincuencia,

e a inmigración, etc; de aí que o conceptode “actualidade” cobre unha relevanciaespecial no seo da súa filmografía, senesquecer que se trata dun conceptoomnipresente no formato documen-tal, o cal, pola súa banda serviu co-mo materia de aprendizaxe na súa

etapa como realizador de televisión, onde incor-porou, para a súa caligrafía visual, aspectos for-mais que proceden do xénero documental, co-mo son a cámara ao ombreiro e as tomas largas.Como digo, a forma documental de observar eanalizar sitúa a filmografía de Ken Loach moipreto do neorrealismo que, non debemos esque-cer, naceu de certos documentais novelados daposguerra. Os argumentos dos seus filmes pro-veñen directamente do noso propio entorno; a cá-mara encadra unha realidade previa á cal se llevan engadindo unha serie de elementos (perso-naxes e situacións) ao mesmo tempo que se ex-traen os aspectos que non interesan ao relato.

Unha vez situado neste contexto de cine so-cial, o espectador é testemuña da dialéctica en-tre o ser humano en contacto con outros sereshumanos, nun escenario eminentemente antro-pomórfico sometido a unhas manifestacións dedenuncia por parte do suxeito enunciativo. Defeito, unha das peculiaridades da mensaxe deKen Loach consiste en dirixir o punto de inte-rese cara a raíz dunha situación problemática,é dicir, a súa mirada trata de descubrir en quemomento se empezaron a torcer as cousas. É,por poñer algún exemplo, o caso do xa citadoO meu nome é Joe (1998), O vento que axita acebada (The wind that shakes the barley, 2006),ou Nun mundo libre (It’s a free world, 2008).Con esta estratexia de acudir á orixe do con-flito, Loach pretende amosar a verdadeira fa-ciana do sistema capitalista, reivindicando un-ha transformación profunda alén da súa facha-da, porén, como di o propio director, a esquer-da está cansa de tanta derrota.

Loach FilmsAgardando por Eric: a esquerda europea na pantalla

La Opinión A Coruñasábado, 21 de febrero de 2009Saberes 10

Letras galegas

MONTSE PENA PRESASLogo de acadar o Premio Torrente Balles-

ter cos relatos d’As humanas proporcións(2004) e da súa incursión na literatura xuvenilc’O libro das Alquimias (2007), Xesús Consten-la regresa ao panorama literario con Shakes-peare destilado, unha historia na que, entre gintonic e gin tonic, un bebedeiro narrador nos pa-sea polas arestas da literatura e polas súas pro-blemáticas fronteiras. Un texto que lle valeu aoautor o Premio Manuel García Barros 2008 eque se erixe sobre un monólogo a corpo aber-to, no que abundan e sobreabundan os trazos dalingua oral (feito que, debido ás reiteracións,produce que a lectura se goce con menor inten-sidade) e no que a voz narradora nunca é quende revelar nada de si.

O lectorado tan só coñece a súa paixón polaxenebra e a súa admiración polo Willy. Porqueeste amigo seu é o grande protagonista da his-toria: devoto incondicional dos sonetos do autorde Stratford-upon-Avon (“sabíao todo de xe-nebra e mais de Shakespeare”), tolo tamén po-la bebida, un chisco obsesionado coas mulleres,comeza a construír unha cidade nunha maque-ta, coma se dun demiurgo se tratase.

E erixíndose nunha sorte de deus creador,de instancia incomensurábel que todo o deci-de, Willy principia por idear as vidas dos ha-bitantes desa comunidade, até focalizarse endous: Susana e o inspector.

Porén, pouco e pouco, a vida real deixade ter sentido para el, e a vida ficticia, asociedade imaxinada, convértese na cernado seu existir.

Constenla, alén de facernos viaxar ao cen-tro do proceso creador dunha maneira un chis-

co excesiva, preséntanos un xogo dentro desexogo. Porque Willy non é o único demiurgo des-te texto: a voz narradora é outro que nos con-vida a enredar coa existencia do seu amigo den-de o comezo, e o propioautor é ou-

tro, que primeiro nos incita a admitir o que nosrelata o seu narrador e logo nos obriga a intro-ducirnos na cidade imaxinada por Willy. En de-finitiva: a imaxe das bonecas rusas que desve-la o truco (ou se se quere, a maxia) da literatu-ra e que expón ante nós os diferentes niveis die-xéticos que poden coexistir nunha novela. Maiscuriosamente, o que singulariza a obra de Cons-tenla é o xeito en que se amosa ante nós esaevidencia na que nunca reparamos porque éunha das convencións —quizais a máis impor-tante— dos textos literarios: saber que alguénmaxina para nós un mundo do que debemos crertodo, mesmo as súas convencións. Se non é así,e os lectores desconfían do texto literario, a li-teratura perdeuse por algún lugar.

A maneira desenfadada na que se constrúeo monólogo e a situación de tolería á que che-ga o Willy, mesturados con citas de sonetosshakespirianos, escatoloxía variada, e dosesdesiguais de ironía e crueza, fan de Shakespea-re destilado unha proposta arriscada e abon-do orixinal, mais non axeitada para un abanode lectoras e lectores amplo.

Non só polo ritmo desigual que presenta otexto (abondo lento nunha primeira parte emáis áxil na segunda), senón sobre todo polasúa elevada autorreferencialidade. Porque es-te trazo non fica na tona dos acontecementos,senón que se erixe no verdadeiro tema da no-vela (minimizando en exceso as tramas secun-darias), provocando que se convirta nunhaobra para filólogas, críticos ou, en todo caso,lectoras entregadas que aguanten o tirón. O ti-rón de ver espidas, sen máis, as convencións dotexto literario, mesturadas con algo de xene-bra e de Shakespeare, nun cóctel tan singularcoma diverxente.

Cóctel diverxente

MARUXA GESTOSO ÁLVAREZAo final do infinito, de Basilio Lourenço

Fondevila e publicada por Editorial Galaxia nacolección Ensaio, vén conformar a introducióne mais o resumo dunha obra que aúna unconxunto de nove ensaios —ou metaensaios—do mesmo título a repararen na idea da criseda civilización occidental e no seu ideal e prin-cipal mito do progreso liñal e efectivo.

Unha crise económico ecolóxica a nivel glo-bal, pero analizada desde unha perspectiva in-terdisciplinar unindo as aportacións achega-das desde a Antropoloxía Cultural, a Física, aArquitectura, a Matemática, a Bioloxía e ou-tras ciencias, baixo un fondo unificador e unton do discurso claramente filosófico. Todo is-to sen perder a perspectiva situacional do quensomos, ancorando o discurso na nosa terra ou,para mellor dicir en relación á reflexión teóri-ca, na noción de territorio, de ordenación terri-torial, de espazo ou lugar.

Basilio Lourenço, o que fora aló polo 1976un dos membros fundadores do CIES (Círcu-lo de Información e Estudos Sociais), recolleagora as deliberacións daquel movemento epresenta unha serie de temáticas pensadas etraballadas no grupo para dar conta do que éa temática condutual da obra. De aí que éstase presente artellada en tres seccións, cada

unha abordada por tres ensaios. A pri-meira, O final do Progreso.

Crise e Prospectiva,que aborda a criseeconómica e ecolóxicae a deteriorización dosparadigmas políticosda modernidade occi-dental. Dos ensaios in-tegrantes, mencionarA Submisión das ma-sas, Premio RamónPiñeiro de Ensaio2001.

A segunda, O finaldo mito Ciencia. Lí-mites do Saber e Saberdos Límites, cunha se-rie de discursos físicomatemático biolóxicosque amosan unha con-tinuidade Ciencia Fi-losofía. A terceira, Aofinal da Filosofía:diálogo oblícuo conMartin Heidegger,cunha perspectiva fe-nomenolóxica que re-mata nunha disposi-ción á escoita, unha

apertura cara a un diálo-go universal intercultural e

interdisciplinar.Bebendo de fontes, e en perpetuo

debate co ecoloxismo, o marxismo, o na-

cionalismo e a través da lectura de Heidegger,Kuhn, Spengler, Toynbee, Gödel, etc. Isto noque respecta á obra xeral. No tocante á Intro-dución que agora se nos presenta, Basilio Lou-renço expón con claridade as orixes das refle-xións e as situacións histórico políticas queestiveron tras elas e motivaron, dirixiron e de-terminaron ditas exposicións.

Desde a fundación do CIES; a orixe doensaio, que na súa primeira versión se deuen chamar Ao final do crecemento, haixa trinta anos; ao que foi o grupo e as aporta-ción de Unidade Galega; o relatorio en O Fei-to Galego; o Colectivo Golpe Vello; e todaunha reflexión teórica que non esqueceuxamais ao longo dos anos o compromiso coapraxe; isto é, as loitas concretas que supuxe-ron unha toma de posición perante a autoes-trada do Atlántico e o deseño dunha alterna-tiva máis ecolóxica, a recuperación de mon-tes comunais, o enfrontamento contra as celu-losas, e un longo etcétera.

Un relato que partiu na súa orixe dunha crí-tica radical ao capitalismo e que ao longo dosanos se foi enriquecendo en matices chegadosde diversos ámbitos, sinalando claramente un-ha liña que se vai afastando progresivamentedas políticas etiquetadas de esquerdas, criti-cadas a partir dunha percepción da integracióndo seu discurso —tamén do das esquerdas!—na unión de progreso e poder, isto é, nos alicer-ces do pensamento único. Estamos na fase daresaca do optimismo occidental —subliña o au-tor— a partir de aquí cómpre un diálogo serioentre civilizacións.

A crise da civilizaciónAo final do infinito. Introdución Xeral

BASILIO LOURENÇO FONDEVILA

Ed. GalaxiaVigo,2009189 páxinas

Shakespeare destilado

XESÚS CONSTENLA

Ed. GalaxiaVigo,2008186 páxinas

La Opinión A Coruñasábado, 21 de febrero de 2009 11 Saberes

Letras galegas

MARÍA NAVARROO grupo MacMillan continúa co seu proxec-

to de editar libros na nosa lingua e nestaocasión Ánxela Gracian traduce para o galegoPingoriña e o tempo, unha historia destinada,en principio, aos nenos polo ton desenfadadoque adquiren texto e ilustracións, mais moisubstanciosa para os adultos pola temática quedesprega.

O señor Pingoriña non tiña tempo, así co-meza o relato. Pois ben, ao longo de corenta ecatro páxinas este contable debotóns adícase a buscalo, in-ventalo, enganalo, ralentizaloou apuralo a conveniencia e oúnico que consegue —que xa éabondo— é decatarse de que otempo non se procura, porqueaí está sempre para o que ca-da un queira. De nada valepensar cada mañá nel, soñarcon el, poñerlle máis horas aoreloxo da praza ou amontoalasnunha franxa concreta, por-que desta forma o bo e o ma-lo, o traballo e o lecer queda-rían descompensados e entra-riamos nun caos.

O concepto de tempo, comoduración das cousas suxeitas acambio, aparece no texto de Roberto Aliaga to-talmente trastocado e personalizado: a súa au-sencia provoca o mesmo desacougo ca a súapresenza, ter moito tempo para realizar un tra-ballo é, a miúdo, tan negativo como non ter tem-po para nada e así o noso protagonista reinven-

ta toda unha teoría que o leva a considerar queo tempo é rápido coma una centella se un ri delás gargalladas ou se un é feliz, tamén é veloz,feroz e atrozmente lascivo na carreira cara á

ningunha parte se un o querereter. Mais é lento, cando unsofre, cando algo doe ou sim-plemente cando non amence.

Tamén nunha das obrasmáis representativas e coñe-cidas do pintor Salvador Da-lí, La persistencia de la me-moria, introduce o catalán oconcepto de reloxo-tempobrando, elástico, pegañento,totalitario, absoluto, cínico,cruel, despótico, eufórico… eafonda nos conceptos, apa-rentemente contraditorios,de eternidade e fugacidadeda cada instante.

O tempo vén ser unhamestura de angustia e satis-

facción e é o ser humano o que, facendo uso ounon del, o converte en xusto ou inxusto á von-tade. Dalí expresouno nalgunha das súas obrase Roberto Aliaga nun dos seus textos e con elamósalles a cativos e maiores unha interesan-te visión do concepto de cronos.

Tempo con TempoDa ditadura dos reloxos

PAULA FERNÁNDEZO xurado do I Premio Internacional Compos-

tela para álbums ilustrados recoñeceu en 2008 ovalor da obra da arxentina Natalia Colombo, es-pecialista no campo da ilustración, quen obteu odevandito galardón grazas a Cerca,unha fermosa lectura, que coñece-mos agora da man de Kalandrakae á tradución de Manuela Rodrí-guez, que versa sobre a incomuni-cación e que ao tempo invita á re-flexión sobre o individualismo va-léndose de dous animais, que se ato-pan moi cerca no tempo e no espazopero realmente tan afastados queben poderían representar a calque-ra habitante de calquera enorme eimpersoal cidade do planeta.

Dous animais, un pato e un coe-llo, que se atopan todos os días aoir e vir do traballo. Unha existen-cia monótona, feitos que se repitena diario e que transcorren sen que un reparena existencia do outro, tal e como facemos nóstodos os días no autobús, no supermercado, nocamiño ao traballo ou á escola, etc. Dous animaispechados en si mesmos, que teñen actividadesparalelas e viven obrigados a practicalas en soi-dade porque nunca conseguen investir un mi-nuto do seu tempo en achegarse, en abrirse pa-ra coñecerse e iso que de facelo seguramente se-rían moi bos amigos. Un argumento que promo-

ve compartir cos demais os feitos cotiáns, ascousas sinxelas que acontecen todos os días enas que xa case ninguén repara. E así, como sedunha fábula se tratase, os protagonistas e omotivo da historia serven de exemplo aos lecto-

res e lectoras, para axudalos a noncometer os mesmos erros ca eles eanimalos a compartir as súas emo-cións, os seus desexos e as súas vi-vencias cos demais.

Xa que logo unha crítica á falta decomunicación que impera na socieda-de, á falta de interese polo que hai aonoso arredor, da que cómpre salientara sinxeleza da narración mais taména súa fondura temática, que non porfonda incomprensible para os primei-ros lectores. Unha crítica social quexorde do lirismo que evoca o peque-no texto creado con acerto pola auto-ra e nas ilustracións que o acompañanonde, ademais de xogar coa combina-

ción de cores, xoga co movemento e as simetríasque inciden con acerto na idea dominante das vi-das paralelas que non chegan cruzarse nunca.

Pato e CoelloContra a incomunicación

Pingoriña e o tempo

ROBERTO ALIAGA(ILSTR. MÓNICA GUTIÉRREZ SERNA)

Ed. MacMillan,Madrid,2008, 45 páxinas

Cerca

NATALIA COLOMBO(TRAD. MANUELA RODRÍGUEZ)

Kalandraka Ed., Pontevedra,200830 páxinas

Andel denovidadesM. BLANCO RIVAS

‘Vinte e nove contos’

Esta selección de relatos da compila-ción publicada en catalán co título Vuitan-ta-sis contes é unha mostra do particu-lar mundo do escritor catalán. As obse-sións, os equívocos, as particulares inter-pretacións da realidade que cambianunha vida enteira, as casualidades reaisque constrúen o destino individual, a te-rrible incomunicación no ámbito máis ín-timo, en definitiva, a burla constante quenos fai a vida. Esa é a materia destes con-tos. Unhas historias nas que o individuose converte a miúdo nun ridículo monicre-que en mans da casualidade. A traduccióndo catalán é de María Xesús Lama.

‘Carreiros 7’

A Asociación Cultural de Ouzande(A Estrada) vén de tirar do prelo o séti-mo número da súa revista de difusión so-cio-cultural Carreiros. Un número atei-gado de contidos entre os que salientana continuación da serie adicada a inves-tigación sobre os emigrantes ouzandeses;unha entrevista con Miguel Carbajal, xi-nete ouzandés campión de Raid; unha en-trevista coa astrónoma Lorena Nieves;a reseña literaria adicada á obra Días doFinal, de Manuel Pereira, e o apartadode creación literaria con poemas de Ma-nuel Cabanas, emigrante no Brasil, e doestradense Senén Campos Maceiras.

‘Anti natura’

A autora descobre neste volume astrampas que, desde Aristóteles ataFreud, lexitimaron o patriarcado, de-téndose nas distintas concepcións do fe-minismo e apoiándose nos valores racio-nais de igualdade e xustiza. O saber équen de mudarnos a mirada e de auto-modificarnos, de suprimir a opresión ea apropiación patriarcal; con todo, oscambios non serán inmediatos, a pesardas leis, e nin sequera se producirán debalde: traerán, segundo Mª Xosé Quei-zán, “o custo do enfrontamento cos in-tereses sociais, políticos e económicos,acomodados á situación, así como un cus-to de vidas humanas que as mulleres xaestán a pagar”.

‘Un país a medio facer’

Un país a medio facer do escritor FranAlonso busca as claves da evolución dacultura galega nos últimos vinte anos através das voces dos seus protagonistas.Hai vinte anos, as casas de ladrillo senrecubrir constituían, na opinión de Ma-nuel Rivas, unha boa metáfora da situa-ción de Galicia; un descoñecido XurxoSouto teimaba en inventar Os Diplomá-ticos de Monte Alto mentres Reixa pre-paraba o programa Sitio Distinto para aTVG. Algunhas das entrevistas foroncontestadas e, globalmente, reflicten acultura dun país que buscaba obsesiva-mente a súa normalidade. Apenas pasa-ran algo máis dunha ducia de anos desdea fin da ditadura, remataban os 80 ou al-biscábanse os desinhibidos 90.

Vinte e nove contos

QUIM MONZÓ

Sotelo BlancoEdicións,2008226 páxinas

Carreiros 7

VARIOS AUTORES

A.C.A. Fervenza deOuzande,200932 páxinas

Anti natura

M. XOSÉ QUEIZÁN

Edicións Xerais,2008133 páxinas

Un país a medio facer

FRAN ALONSO

Edicións Xerais,2008224 páxinas

Saberes saberes@laopinionacoruna.comsábado,

21 de febrero de 2009

OS NOMES DE COIA

Vigo non ten recoñecida oficialmentemáis ca unha parroquia, Berbrive, e isoporque herdou esta entidade administrati-va de épocas pasadas. Polo tanto, Coia,como Teis ou Lavadores, non existen des-de o punto de vista político-administrati-vo. Pro o pobo segue a considerar estes te-rritorios e a lles dar nome ás partes queos constitúen.

Na freguesía viguesa de Coia levantou-se, con eixo na avenida de Castelao e ba-se na praza das Travesas (que non se cha-ma oficialmente así), unha poderosa ur-banización nos anos sesenta do século pa-sado que a pique estivo de borrar parasempre os vellos topónimos. Eles, porbaixo dos nomes oficiais das rúas e pra-zas, seguiron na memoria e nos beizos doshabitantes de Coia, uns moi vivos, coma

Peniche ou o citado As Travesas, e outroscase mortos e xacentes, baixo a mole co-mercial de Alcampo para poñer un casonotábel.

A freguesía de Coia fora estudada moiben, desde o punto de vista histórico, porRamón Rodríguez Otero (‘San Martín deCoia. La larga marcha de una comunidad’,1998). Teño noticias tamén doutra histo-ria de Coia da autoría de González Fernán-des e Patiño Gómez, mais desafortunada-mente nunca tiven ocasión de a consultar.

Pois ben, sae á luz agora (editada polaÁrea de Normalización Lingüística da Uni-versidade de Vigo, unha magnifica ‘Topo-

nimia do Val do Fragoso. I Coia’ (2008) daautoría do filólogo Iván Sestay. Trátase duntraballo no que se recolle a totalidade dosnomes de lugar da vella parroquia de Coia,así dos extinguidos oficialmente como dosque permanecen no actual nomenclátor ur-bano de Vigo. As fontes orais foron explora-das a conciencia e as fontes escritas taménse consultaron. O resultado é una obra queestá a gozar de enorme aceptación populare que xa merece o aprezo dos eruditos.

No fondo dos Espellos facemos votosporque, a tras de Coia, vaia saindo á luz atoponimia das restantes parroquias do Valdo Fragoso que hoxe forman Vigo.

Aqueles lectores que queiran colaborar coa súa opinión nesta sección poden escribir a:La Opinión de A Coruña. C/ Franja, 40-42 15001 A Coruña. Correo electrónico: saberes@laopinionacoruna.net

Buzón

MENDEZ FERRÍNSen dúbida a refe-

rencia máis erudita danarrativa galega, o es-critor e a sabedoría so-bre episodios e perso-naxes que chaman o

seu interese.

NO FONDO DOS ESPELLOS

Chan da ParafitaXOSÉ LUIS MÉNDEZ FERRÍN

Polo ano 1745 o Padre Sarmiento escribiu opoema galego titulado Coloquio en mil catrocen-tas coplas galegas, que axiña correu en copiasmanuscritas. Lonxe de constituir só un exerci-cio práctico de vocabulario, o Coloquio represen-ta a obra fundacional da literatura galega con-temporánea. Nel elabórase un modelo de lingualiteraria conscientemente diferenciada da cas-telá e da portuguesa. Tamén no Coloquio estános alicerces da ortografía galega actualmente ofi-cial (con xis, con eñe e dobre ele).

Elementos que sempre foron consideradosconstituintes da literatura galega aparecenconxugados no Coloquio. As personaxes actuan-tes son populares e, entre elas, destacan as figu-ras femininas pola súa agudeza de inxenio, desen-voltura e liberdade de actuación social. Natural-mente, esta sorte de feminismo nacional-popularestá a converter Sarmiento nun anuncio de Ro-salía. A gaita irrompe no Coloquio como instru-mento musical que simboliza Galicia. O fenóme-no relixioso é descoñecido no poema, polo quenel se funda a preponderancia laicista da nosa li-teratura. A burla anti-borbónica está a insinuaralgo así coma o Vall-Inclán máis feroz. Finalmen-te, a paisaxe, dimensión que algúns considerancentral na nosa arte e na nosa literatura, amósa-se no Coloquio, mesmo que sexa tinguida de di-dactismo xeográfico e lexicográfico.

Estamos á espera dunha mente iluminadaque reconstrúa a historia da literatura galegacontemporánea. Estou seguro de que cando es-ta revisión de produza a data da fundación donoso Rexurdimento será a de 1745, ano apro-ximado da escrita do Coloquio polo Padre Sar-miento. Coloquio que arrinca así (a lectura boaé a de X.L. Axeitos):

“No chan que en Morrazo/ chaman os galegos/Chan da Parafita/ que chega hasta o ceo,/ que es-tá no camiño/ que vai ao Ribeiro/ dendes Ponte-vedra,/ a vila do Reino,/ a una legoíña/ camiño de-reito,/ faicontaquesigues/orumbosulesto,/ sesu-be en relanzo/ por todo o vieiro/ sin muita fadiga/nin muito tormento./ Axiña se chega/ ao chan quedixemos/emaisébenancho/todooseuterreo./Alícorren lebres/ e corren coellos/ os homes nas fes-tas,/dempoisvanvendelos:/Dalí,daquelchan/tanalto en extremo,/ se ve toda a vila/ cos seus arro-deos./ Se ve o mar bravo,/ se ver o mar quedo/ deOns e do Tambo,/ as illas ao lexos./ Se ve Porto-novo/ e xunto San Xenxo,/ Marín e Combarro,/LouridoeCampelo./SeveoCastrove/emaisMon-tecelo,/ tamén San Cibrán/ e mais o Castelo. DoNorte está posto/ o lindo convento/ dos frades deLérez/ que está nun outeiro./ Alí donde sempre/vanmuitosromeiros/aoSanBenitiño,/santiñoben

feito./ Tamén daquel chan/ se ven, que están pre-to,/ os ollos da Ponte/ co Burgo pequeno./ Morra-zo, se fora/ máis chan seu terreo,/ se vira de fren-te/ case todo enteiro./ Por fin os navíos/ e barcosdos pescos/ se ven navegare,/ e máis se están que-dos./ Os ollos se fartan con tanto recreo/ de terra,de verde,/ de mar e de ceo…”

Onde podemos situar esta miragaia que Sar-miento transmutou en vívida e sinxela poesía?

E ben, a Chan da Parafita está nos montesde Marcón (Pontevedra) ao pé do curuto daFracha (uns 800 metros). A chan encóntrase ca-bo dun monolito natural que coido que hoxechaman Pedra Longa e que Sarmiento coñecepor Parafita. Na actualidade o lugar estáarranxado para merendeiro pro non ofrece nin-gún tipo de indicación escrita. Desde a eminen-cia que recibe o nome de Outeiro do Navío pó-dense enxergar, máis ou menos, os lugares que

Sarmiento cita. Noutro texto, este en prosa, onoso frade bercián e pontevedrés volve ocupar-se da Chan da Parafita.

Para chegar aló recomendo a seguinte rota.Coller a estrada de Pontevedra a Pontecaldelase desviarse, por Pintos, á dereita deica a zonaindustrial do Campiño. Logo, rubir polo camiñoda Fracha en dirección SW. Deseguida verán apoderosa Parafita e unha pequena chan co cita-do merendeiro. Alí, o ano 2002 o concello plan-tou uns carballos en memoria de Sarmiento. Nonlles será difícil localizar o Outeiro do Navío. Quegocen da paisaxe!

Propoñemos agora que a freguesía de Mar-cón e a cidade de Pontevedra ergan na Chan daParafita un monumento no que se lea:

CHAN DA PARAFITAAQUÍ FORON FUNDADASAS LETRAS GALEGAS CONTEMPORÁNEAS

Esta é a Parafita do Padre Sarmiento.