portada n¼ 6consellodacultura.gal/mediateca/extras/ccg_pr_a19-mulleres_doc_29… · 00057-68 raúl...

CO

NS

EL

LO

DA

CU

LT

UR

A G

AL

EG

AP

ON

EN

CIA

DE

CU

LT

UR

A G

AL

EG

A N

O E

XT

ER

IOR

Mulleres e emigración na historia contemporánea de Galicia,1880-1930

As remesas dos emigrantes na modernización da economíaespañola trala crise colonial (1898-1913)

A oralidade e a escritura na construcción do social

A emigración rioxana á América (1880-1936)

ESTUDIOS MIGRATORIOS

N.º 6 / Decembro 1998

ISSN - 1136-0291

PORTADA nº 6 1/6/04 11:34 Página 1

Paxs. 01-8 2/6/04 21:27 Página 1

Paxs. 01-8 2/6/04 21:27 Página 2



Paxs. 01-8 2/6/04 21:27 Página 3

ARQUIVO DAEMIGRACIÓNGALEGA

Edición patrocinada polaConsellería de Cultura e Comunicación Socialda Xunta de Galicia.

© Consello da Cultura GalegaArquivo da Emigración Galega

Pazo de Raxoi, 2ª plantaPraza do Obradoiro15705 Santiago de CompostelaTel.: 981 56 90 20Fax: 981 58 86 99E-mail: [email protected]: http://ccga.xunta.es

ISSN.: 1136-0291D.L.: C-2.000/1995Imprime: GRÁFICAS ATV

PON

EN

CIA

DE

CU

LTU

RA

GA

LE

GA

NO

EX

TE

RIO

RC

ON

SEL

LO

DA

CU

LTU

RA

GA

LE

GA

Paxs. 01-8 2/6/04 21:27 Página 4

EditoresMaría Xosé Rodríguez GaldoXosé Ramón Barreiro FernándezVicente Peña SaavedraAbel Losada Álvarez

Secretaria EditorialPilar Freire Esparís

Consello CientíficoLuis Alonso. Universidade daCoruñaRafael Anes. Universidad deOviedoJoaquín Arango. UniversidadComplutense de MadridMaria I. Baganha. Universidadede Coimbra

Anna Cabré. UniversitatAutónoma de BarcelonaPilar Cagiao. Universidade deSantiago de CompostelaFernando Devoto. CEMLA, BosAiresFausto Dopico. Universidade deSantiago de CompostelaAntonio Eiras Roel.Universidade de Santiagode CompostelaAntonio Macías. Universidad deLa LagunaJordi Maluquer de Motes.Universitat Autónoma deBarcelonaJordi Nadal. Universitat deBarcelona


ESTUDIOS

00009-41 M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro: Mulleres e

emigración na historia contemporánea de Galicia, 1880-1930.

00043-56 Jordi Maluquer de Motes: As remesas dos emigrantes na modernización da economía espa-

ñola trala crise colonial (1898-1913).

00057-68 Raúl Iturra: A oralidade e a escritura na construcción do social.

00069-96 Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz: A emigración

rioxana a América (1880-1936).

0

ARTIGOS E NOTAS

0099-124 Raúl Soutelo Vázquez: Memoria oral e identidade étnica da inmigración española a

Latinoamérica no século XX: os galegos en Brasil, 1880-1970.

0125-150 M.ª Mónica Ghirardi de Hillar: Impacto do proceso independentista nos comportamentos

matrimoniais de españois en Córdoba.

TEXTOS E DOCUMENTOS

0153-188 Clodio González Pérez: Roberto Blanco Torres: emigrante, xornalista e poeta.

0189-207 Jesús José Blanco Rosas: Os programas radiais dos emigrantes galegos.

0211-219 RECENSIÓNS

Vicente Pérez Moreda.Universidad Complutense deMadridDavid S. Reher. UniversidadComplutense de MadridNicolás Sánchez Albornoz. NewYork UniversityBlanca Sánchez Alonso.Universidad San Pablo-CEUGeorges Tapinos Instituto deEstudios Políticos. París.Pilar de Torres. Universidade deSantiago de CompostelaRamón Villares Paz.Universidade de Santiago deCompostelaCarlos Zubillaga. Universidad dela República (Montevideo)


Paxs. 01-8 2/6/04 21:27 Página 5

Paxs. 01-8 2/6/04 21:27 Página 6

ESTUDIOS

Paxs. 01-8 2/6/04 21:27 Página 7

Paxs. 01-8 2/6/04 21:27 Página 8

ESTUDIOS MIGRATORIOS n.º 6 / Decembro 1998. / ISSN. 1136-0291 pp. 9-41

ESTUDIOS MIGRATORIOS 9

En 1986 a investigadora C. Bret-tell publicaba, na súa orixinal ver-sión en inglés, un traballo tituladoMen who migrate, women whowait2, co que completaba unhainterpretación adiantada en traba-llos anteriores3. O mesmo títulodo libro constituía xa unha decla-ración de intencións: estudia-lapermanencia das mulleres na

explotación campesiña e a redefinición dos papeis das mulleres na mesmaante a ausencia dos varóns na emigración. O seu campo de observación antro-polóxica situábase nunha freguesía do concello de Viana do Castelo (á quelle asigna o nome ficticio de Santa Eulalia), que experimentaba unha forteemigración de varóns (caracterizada tamén polos elevados retornos); corres-pondéndolles ás mulleres (esposas, fillas, irmás) a responsabilidade da con-tinuidade da explotación familiar.

E aínda que nin a amplitude do seu traballo nin a elección do caso per-miten establecermos unha comparación entre a súa investigación e a nosa(que, adiantamos agora, nós consideramos como unha primeira achega á rela-ción entre mulleres e emigración pero entendida non só no tocante ás que“esperan” senón tamen ás que “marchan”), si queremos deixar constanciadesde o primeiro momento de que os resultados da súa investigación repre-sentan para nós unha clara invitación á súa comparación co caso das mulle-res galegas que “quedan”; unha vez, sobre todo, que elementos que consi-deramos fundamentais para cimenta-la nosa propia achega ó caso galego xaforon expostos con anterioridade noutros traballos individuais. Por exemplo,coñecémo-las similitudes entre os réximes demográficos vixentes a un ladoe outro da raia fronteiriza e o papel da emigración, tanto na definición dosmesmos réximes como nos respectivos sistemas agrarios.

En Galicia, país de emigración (Rodríguez Galdo, 1993) partíase da con-sideración da continuidade e variedade de tipos específicos de emigración;insistíase na funcionalidade da emigración na sociedade agraria tradicionalde Galicia, no seu carácter de elemento imprescindible para a reproducción

MULLERES E EMI-GRACIÓN NA HISTO-RIA CONTEMPORÁNEADE GALICIA, 1880-19301

M.ª Xosé Rodríguez GaldoM.ª Pilar Freire EsparísÁnxeles Prada Castro

1. Este traballo forma parte dun proxecto de investigación, PB94-0654, financiado pola Direc-ción General de Investigación Científica y Técnica do Ministerio de Educación y Cultura.Queremos deixar constancia do noso agradecemento ós profesores Xosé Cordero, FaustoDopico, Abel Losada e Vicente Peña pola súa colaboración e comentarios.2. A versión en portugués, co título de Homens que partem, mulheres que esperan. Conse-quências da emigração numa fregresía minhota, sería publicada en 1991.3. BRETTELL, C. B. (1979) e (1985).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 9

Mulleres e emigración…

10 ESTUDIOS MIGRATORIOS

da explotación familiar; e abordábase a emigración como un elemento clavena estratexia reproductiva do sistema agrario galego, que mostra unha ex-traordinaria capacidade de adaptación e pervive, nun período máis que secu-lar, inserido nun proceso de resistencia e cambio4; así mesmo, estudiábase opapel central desempeñado pola emigración no réxime demográfico galego,observable xa no século XVIII, e o que continuou a desempeñar ata a actua-lidade, aínda tendo en conta os profundos cambios que alteraron as bases desemesmo réxime demográfico5. De aí a importancia de sinala-la emigracióncomo unha variable demográfica máis, as súas implicacións no comporta-mento de dúas variables vitais, como a fecundidade e a nupcialidade, repon-sables en gran medida da dinámica da poboación no período que aquí abor-damos. Unha característica demográfica de Galicia, ben patente nos anos de1880-1930, era a existencia dunha nupcialidade restrictiva pola elevada pro-porción de mulleres que non casaban nunca e a idade tan tardía en que o facíanas restantes que accedían ó matrimonio.

Este comportamento da nupcialidade en Galicia garda relación (aínda quenon se trata dunha relación unidireccional) coas elevadas taxas de emigra-ción masculina que soportaba Galicia. A nupcialidade restrictiva explicaríaque, aínda mostrando Galicia as taxas máis elevadas de fecundidade matri-monial, o seu índice sintético de fecundidade fose menor. Das mulleres apar-tadas do “mercado matrimonial”, en expresión dos demógrafos, serían asdenominadas “caseteiras” as máis proclives a engrosar, entre as solteiras, amaior parte do fluxo migratorio feminino6.

A emigración non é un fenómeno homoxéneo e menos pode ser reducidoa unha cuestión de saldos migratorios. Tan importante como o volume dofluxo migratorio e a súa composición, é coñece-lo seu impacto. Esa é unhapreocupación implícita neste e noutros traballos7.

Como sinalabamos, neste estudio que abrangue o período comprendidoentre 1880 e 1930, denominado o da emigración en masa con destino a ultra-mar, interésanos saber cántas mulleres marchan, cál é a composición do fluxomigratorio feminino, a qué responde o seu éxodo, ben se trate dun éxodo tem-poral ou ben definitivo. Interésanos tamén rescata-las que “quedan” na explo-tación en ausencia dos homes, ver en que medida a emigración de varóns condestino a América contribuíu a reforzar esquemas de división do traballo (xaactuantes nas emigracións estacionais e temporais con gran vixencia en zonasde Galicia, polo menos desde o século XVII, e que coexisten coa emigraciónamericana), interpreta-la súa ausencia nos estudios migratorios en Galicia,

4. Aspecto que fora tratado máis en detalle en RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1985).5. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1993) e (1995) e DOPICO, F. e LOSADA ÁLVAREZ, A.(1996).6. CARDESÍN, J. M. (1992).7. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1995).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 10

M.ª Xosé Rodríguez Galdo, M.ª Pilar Freire Esparís e Ánxeles Prada Castro


cando voces excepcionais como a de Rosalía de Castro se alzaran na reivin-dicación de moitas destas mulleres convertidas, contra o seu gusto, en “viu-das de vivos”, como recollía no seu coñecido poema “¡Pra a Habana!”:

Éste vaise i aquél vaise,e todos, todos se van.Galicia, sin homes quedasque te poidan traballar.Tes, en cambio, orfos e orfase campos de soledad,e nais que non teñen fillose fillos que non tén pais.E tes corazóns que sufrenlongas ausencias mortás,viudas de vivos e mortosque ninguén consolará.(CASTRO, Rosalía de: Obra Completa, 1996, p. 693).

Os homes da Ilustración primeiro e despois outros moitos desde os cam-pos do dereito consuetudinario de Galicia, a economía ou a publicística, des-tacan a, diriamos hoxe, feminización do traballo agrícola pola marcha dosvaróns camiño da emigración. É o que máis lles chama a atención ós viaxeirospor Galicia e a estudiosos como Le Play.

Aínda que queda fóra dos límites cronolóxicos que aquí fixamos, incor-poramos, sen ánimo de exhaustividade, algunhas referencias ben expresivasda temperá manifestación destas preocupacións en homes como Sarmiento,Caamaño y Pardo ou Labrada. O primeiro láiase da falta de homes pola emi-gración a Portugal e anota:

El año de 1725 ya en Galicia no se hallaba mozuelo que pudiese servir, ni un mozónque pudiese servir de jornalero, porque de quince años arriba casi todos se pasan a Por-tugal. De este modo aun siendo Galicia tan fecunda de gente, en especial en las costasmarítimas, ya en estas cada día crece el número de mujeres y se minora el de hombres.A una mozona de puerto de mar oí disculparse de no estar ya casada porque en su pue-blo había 300 mozas casaderas y que solo había siete hombres, y esos marineros, enestado de casarse. Pero tierra adentro de Galicia es mas visible la disminución de hom-bres, y aun de mujeres, por las cercanías a Portugal y Castilla. (SARMIENTO, Obra de 660 pliegos, pp. 557-558).

Juan José Caamaño y Pardo, pola súa parte, a propósito da súa defensada liberdade de industria e comercio sinala que desta se derivaría:

... la multiplicación de la gente empleada en las fábricas, y estas se aumentarían consi-derablemente, y evitariamos la maldita emigración, con particularidad de los Gallegos,Asturianos y Montañeses, que causan infinitos males que trascienden a la Religión y alEstado. Ella por años enteros divorcia a los matrimonios, separando a los consortes alos dos meses de casados. Ella reduce innumerables solteros a un celibato involuntario.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 11



Ella imposibilita a sus padres la vista y educación de sus hijos. Ella trastorna el ordende las familias. Ella abandona la agricultura a brazos femeninos (o subliñado é noso).Ella disminuye la población... Y así diremos que la emigración causa males incalcula-bles...(Substitución a las Rentas Provinciales con la Unica y Universal Contribución, Madrid,1798, pp. 13-14).

J. Lucas Labrada escribe en 1804 :

Es tambien muy notable allí (A Guarda) el entusiasmo con que las mujeres se dedican ala labor de la calceta; pues hay documento en el Consulado que asegura llega su extrac-ción a cien mil docenas de pares al año; sin que por eso dejen de dedicarse muchas a lalabranza entre tanto sus maridos van a trabajar de albañiles a los reinos de Castilla. (Descripción Económica del Reino de Galicia, Vigo, reedición de 1971, p. 98).

As observacións anteriores, ás que se poderían engadir outras varias,adquiren máis relevancia pola escasa consideración do impacto da emigra-ción masculina sobre o traballo das mulleres na explotación familiar. Por isosorprende máis a súa escasa consideración nos traballos actuais; pero nestacase total ausencia de consideración do traballo feminino, relegado ó grao doinvisible igual que outras manifestacións do seu vivir, os científicos sociais,na súa maior parte, movéronse nos lindeiros marcados polo paradigma domi-nante nas ciencias sociais; un paradigma aínda debedor dun discurso dexénero, o da domesticidade, xa debilitado pero aínda operante, que relegabaas mulleres ó ámbito doméstico, consagraba a supremacía masculina e a divi-sión sexual do traballo e asignáballes unha existencia “relacional” (na medidaen que non se lles recoñecía unha existencia para si, senón en relación cosoutros e en función da súa “misión” de filla, esposa ou nai). Desde esta pers-pectiva, non sorprende que o traballo das mulleres na explotación campesiña,a súa decisiva contribución á economía familiar, a penas fose considerado,mentres lles era reservado ós homes o rol productivo.

Nestas notas introductorias cómpre, con todo, non esquecer que a com-posición do fluxo migratorio en Galicia foi durante moito tempo eminente-mente masculina, como reflicten as estatísticas oficiais. A elevada relaciónde masculinidade do colectivo emigrante galego, trazo común ó conxunto daemigración española pero no que destaca o caso de asturianos e galegos setomámo-lo exemplo de Cuba ou Arxentina a mediados do século XIX8, xafora sinalada para o período “preestatístico”. Así, no caso concreto de Gali-cia, en 1859 emigraría con destino a Cuba tan só unha muller por cada 24emigrantes varóns. E ese carácter non sería exclusivo da corrente que neses

8. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1993), p. 120.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 12



anos se dirixía a Cuba senón que tamén se reflicte nos datos da emigraciónós países do Prata9. Para un período inmediatamente anterior, Antonio Macíasofrece datos para o caso concreto dos colonos da contrata de Goicuría queapuntan nesta mesma dirección10.

Cadro 1:Procedencia dos “colonos” da contrata de Goicouría, 1845-1846.

FONTE: ANC. Junta de Fomento. Elaborado por Antonio Macías.

PROCEDENCIAS

Montañeses

GalegosFranceses

Vascos

Andaluces

Cataláns

Valencianos

Asturianos

TOTAIS

N.º

288

161164

128

103

72

9

9

934

H O M E S M U L L E R E S T O TA I S

%

71,1

81,388,6

78,0

73,0

78,3

64,3

100,0

77,3

N.º

117

3721

36

38

20

5

274

%

28,9

18,711,4

22,0

27,0

21,7

35,7

0,0

22,7

N.º

405

198185

164

141

92

14

9

1.208

%

33,5

16,415,3

13,6

11,7

7,6

1,2

0,7

100,0

9. A creación literaria en Galicia facíase eco, con todo, da presencia feminina en Montevideo.Así, nestes fragmentos de A Gaita Gallega de J. M. Pintos (1811-1876) apreciámolo ben:

Carta de Montevideo Lucía, a roxa da Esculca,“Miña querida Catuxa, con Sabeliña de Hermelo;recibín polo correo Andrea Cachada, a torta,a carta que me mandaches, Catriña, a filla do Cego,e me dou muito contento Margarida de Beluso

e Caiota de Bueu,por saber que a túa hucha que direita como un fusoinda ten noviño o fecho baila o fandango do ceo,e que non ten outra chave con outros das catro esquinasmáis que a que eu truien e teño. de todo o noso terreo,... ¡tristes, fitando no barcoHabía, pois, no peirao e camiño que truieron!un valente reximentode nenos, homes, mulleres, Non me fartéi de abrazaloscaladiños cal cordeiros. e ofrescerlles o que teño,... pero estábanche tan mornosVaia, quedéime varado pero estábanche tan mornoscando no sitio tropezo como o boi no matadeiro.co fillo de Chinto Porro,neto de Bartolo Rengo; (PINTOS, X. M.: A Gaita Gallega. 1853)....

10. MACÍAS, A. (1996).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 13



Estructuramos este traballo, tras estas notas preliminares, en dúas partes,cun notable peso da primeira, na que se analiza como a emigración dos varónsreforza as funcións que as mulleres xa viñan desempeñando na reproducciónda explotación familiar. Na segunda facemos unha aproximación á serodia,pero continua, incorporación das mulleres galegas á corrente migratoria, per-filando unha tendencia claramente progresiva. Nesta parte incorporamostamén datos estatísticos elaborados nun país de destino, como foi Arxentina,que achegan unha medición do número de inmigrantes arribados ó porto deBos Aires, e procedentes de portos galegos, nos anos de 1882 a 1926.

No século XVIII, ó mesmo tempo que quedanfixados os trazos máis definitorios do sistemaagrario tradicional baseado na agriculturafamiliar11, a emigración ten un significadofundamentalmente de apoio á reproducción da

explotación. A incorporación en traballos actuais desta visión da emigraciónvese corroborada por autores contemporáneos que fan referencia ós milleirosde galegos que saen do Reino. Así, ademais dos xa citados anteriormente, F.Somoza de Monsoriú (1775) sinala “con sus ganancias pagan las pensionesde sus casas y cortas tierras, visten a sus mujeres e hijos y, tal vez, acometenen los montes algún trabajo que los mejore”.

Para Cornide “no salen los gallegos olvidados de si mismos ni de la patria,porque además de llevar a sus destinos las mulas, los jamones, el tocino, lamanteca, los gorros, las calcetas, los lienzos y otros géneros... se restituyencon sus caudales, que aunque cortos en particular, facilitan la convenienciageneral del Reino”12. Trátase dunha emigración fundamentalmente masculinae de carácter temporal, que se dirixe con preferencia a outras terras de Españae Portugal13, ó mesmo tempo que se aprecia o inicio dunha corrente migra-toria de certa intensidade dirixida a terras do continente americano14.

A temporalidade das faenas agrícolas permitiu soportar unha importantesaída estacional de homes (as mulleres tiñan restrinxida pola Xunta do Reinode Galicia a súa integración nas cuadrillas de segadores15, mais estas medidas

MULLERES, ECONOMÍACAMPESIÑA E EMI-GRACIÓN NA GALICIADE 1880-1930

11. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1985).12. Arquivo Histórico do Reino de Galicia (A.H.R.G.), Papeis Cornide, atado 5/85, ff. 4-5.13. MEIJIDE PARDO, A. (1960) e ALVES, J. F. (1997).14. EIRAS ROEL, A. (1991) e RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1993).15. Exemplo de tales restriccións é a instrucción sancionadora imposta pola máxima autori-dade de Galicia a todo aquel que incumprise a normativa que se establece con respecto a isto:“… que todas las justicias del Reyno cada una en su respectivo distrito no consienta en maneraalguna que ninguna moza soltera salga a los Reynos de Castilla con pretexto de hir a los tra-vaxos aunque diga que ba en compañía de su padre madre o hermano y lo mismo ningunacasada no hiendo en la de su marido y a las que lo hicieren les pongan en la cárcel con todoseguro embargándoles todos sus vienes…” (Arquivo Universitario de Santiago. Fondo doArquivo Municipal de Santiago, Cons. 1748, 2º sem., f. 217).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 14



prohibitivas non impediron a participación feminina no éxodo: “Si bien loshombres dominaron sobre las mujeres, conviene recalcar que el elementofemenino equivalió, en muchos años, a una tercera parte del éxodo total a Cas-tilla”16), que normalmente se efectuaba nos meses de abril a setembro, así Mei-jide Pardo escribe: “La mayoría de los emigrados abandonaron Galicia sólopor cierto tiempo, con el fin de ganar algún dinero para mejorar su endebleeconomía individual o familiar, permaneciendo en ambas Castillas el tiempopreciso que reclamaba la siega de las mieses o las faenas vinícolas”17. E a estassaídas estacionais de ciclo curto engádense outros desprazamentos de maioralcance temporal, para traballar na construcción e oficios diversos reservadosá máis baixa escala social en cidades como Madrid, Lisboa, etc., de estiba-dores nos portos de Cádiz, Lisboa ou Porto, ou como “merceros” en diversosmercados peninsulares18. Os desprazamentos estacionais e os temporais intra-peninsulares, numericamente importantes (aínda que só contamos coas apre-ciacións dos contemporáneos), empezan a altera-la organización do traballonas explotacións e a deixa-la súa pegada na evolución demográfica, aínda quenon do mesmo xeito que a emigración definitiva, emigración neta, que nasegunda metade do século XVIII alcanza a un 16,6% dos varóns entre quincee corenta e nove anos19. Cómpre, con todo, non esquecer que cada unha des-tas emigracións (estacional, temporal, permanente), que responde ás súas pro-pias motivacións, pode ter efectos diferentes na vida social, económica e demo-gráfica tanto a nivel local como no conxunto do país galego.

Sen que polo momento poidamos distinguir que parte de responsabilidadecabe achacar ás distintas emigracións, si sabemos que a emigración no seuconxunto ten xa importantes repercusións na nupcialidade e fecundidade,modifica a distribución do traballo na “casa campesiña”, ademais de produ-cir un certo cambio na actuación pública das mulleres e na súa participaciónen ámbitos legais e xurídicos debido á ausencia dos maridos20.

Será nembargantes a mediados do século XIX, co incremento da emigra-ción ultramarina, cando o xa de seu significativo traballo das mulleres naexplotación adquira unha maior relevancia. Recórdannolo, daquela, vocescomo a de Leopoldo Martínez Padín, quen en 1849 escribía:

… aunque el territorio inculto de Galicia se someta al dominio de la reja y de la azada,el sistema de cultura de algunas comarcas, la misma feracidad de otras, el aumento cons-tante de la población rural, la costumbre de que las mujeres se dediquen a las faenasdel campo, ayudado por su temperamento robusto y vigoroso, y otras muchas causas

16. MEIJIDE PARDO, A. (1960), p. 532.17. MEIJIDE PARDO, A. (1960), p. 528.18. O caso dos “merceros” ou “tendeiros” estúdiao CARMONA BADÍA, J. (1990).19. Segundo datos de diversos autores que recolle RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1993).20. RIAL GARCÍA, S. (1993).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 15



que por nuestros estudios sobre Galicia las conocerán todos, sostendrán por muchotiempo esas migraciones, por más que nos cansemos de buscar medios de impedirlas.(O subliñado é noso). (Historia Política, Religiosa y Descriptiva de Galicia, Madrid, 1849, t. I, p. 122).

Dez anos despois o escritor Cao Cordido publicaba, nas súas Reflexiónsfilosóficas, que “[las mujeres gallegas] acompañan por el día a sus maridosen las labores más penosas del campo: empuñan como ellos el azadón pararomper los montes, la hoz, la ahijada, conducen el carro, manejan el arado,cargan a cuestas y en la cabeza pesos enormes, y a la noche cuando aquellosse entregan al descanso, principian ellas nueva tarea, y cuidan los chiquillos,casi solos y encerrados todo el día, los ganados, disponen su cena frugal, ypor último toman la rueca hasta alta noche”21.

E lémbrannolo tamén algunhas voces autorizadas de escritoras, fieis obser-vadoras da realidade do seu tempo, como é o caso de Emilia Pardo Bazán,quen escribe:

No desmiente la mujer gallega las tradiciones de aquellas épocas lejanas en que dedi-cados los varones de la tribu a los riesgos de la guerra o a las fatigas de la caza, recaíasobre las hembras el peso total, no solo de las faenas domésticas, sino de la labor y cul-tivo del campo. Hoy como entonces, ellas cavan, ellas siembran, riegan y deshojan, batenel lino, lo tuercen, lo hilan y lo tejen en el gimiente telar; ellas cargan en sus fornidoshombros el saco repleto de centeno o maiz, y lo llevan al molino; ellas amasan despuesla gruesa harina mal triturada, y encienden el horno tras de haber cortado en el monteel haz de leña, y enhornan y cuecen el amarillo torteron de borona o el negro molletede mistura.(PARDO BAZÁN, E.: “La Gallega”. El Eco de Galicia. A Habana. 9 de setembro de1883).

Nun ton máis acendido e reivindicativo a mesma autora escribe en 1890:

En gran proporción del territorio español, la mujer ayuda al hombre en las faenas delcampo, porque la igualdad de los sexos, negada en el derecho escrito y en las esferasdonde se vive sin trabajar, es un hecho ante la miseria del labrador, del jornalero o delcolono. En mi país, Galicia, se ve a la mujer, encinta o criando, cavar la tierra, segarel maiz y el trigo, pisar el tojo, cortar la hierba para los bueyes. Tan duras labores nolevantan protesta alguna entre los profundos teóricos de la escuela de monsieur Prud-homme, que, apenas se indica el menor conato de ensanchar las atribuciones de la mujeren otras esferas, exclaman llenos de consternación y santo celo “que la mujer no debesalir del hogar, pues su única misión es cumplir los deberes de madre y esposa”. El pobrehogar de la miseria aldeana, escaso de pan y fuego, abierto a la intemperie y al agua yal frío, casi siempre está solo. A su dueña la emancipó una emancipadora eterna, sordae inclemente: la necesidad.(PARDO BAZÁN, E.: “El Pueblo”. La España Moderna. N.º XX [agosto de 1890]).

21. CAO CORDIDO, X. (1859), p. 118.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 16



Pola súa parte Manuel Murguía publicara en 1873 unha vehemente defensada consideración que acada en Galicia a nai solteira, e engadía:

... La gallega no teme la falta de hombre, pues sabe vivir sola y llevar por entero sobresi el peso del diario trabajo. No se extrañe, pues, que allí donde la mujer no necesita elapoyo del hombre para vivir, esta sea independiente y no solo tenga hijos naturales, sinoque este hecho vaya acompañado de un valor no muy común en la que no tiene manerade vivir, ni conocido, ni facil: el de criarlos a su lado. Si en otras partes la mujer lo estodo por su marido, aqui lo es por si misma; y pues los hombres abandonan la tierra yemigran, ellas toman sobre si el pesado trabajo del campo y viven de el. Un dia llegaen que se ven solas, se ven dueñas, se ven libres y en posición de no consultar más quelos movimientos de su corazón ó, si se quiere, de sus caprichos. ¿Como extrañar que ental situación la mujer no tema consecuencia alguna, y si tiene un hijo natural le dé sunombre y lo críe a su lado y á la faz del mundo? La Lucrecia Floriani de Jorge Sandpasa muchas veces a nuestro lado en Galicia, y ¡ay! nosotros podemos asegurar que sise interrogase a aquella alma pura, si se preguntasen a aquella madre de un hijo sinpadre, las causas de su falta, se veria tal vez que la pobre pecadora, no cedia en casti-dad a la esposa mas casta. Despues de todo, Galicia es el pais en que menos dotes paradoncellas se han establecido, señal de que de antiguo ha sabido la gallega ganarse lavida por sus manos: en Galicia no hubo tantos conventos de monjas como en otras pro-vincias, y finalmente, no se conoció en este pais la horrible peste de los Alumbrados,que tan malparada dejaron la fama de las mujeres de aquellas tierras, en que no se cono-cen tantos hijos naturales como entre nosotros.Con una gran cultura, con un caracter todo suavidad, con unas costumbres faciles, conun pais de población diseminada en la soledad de unos campos fructíferos, siendo rela-tivamente escasos los hombres, siendo hacedero á la mujer el vivir y criar a sus hijoscon el fruto de su trabajo, ¿por que extrañarse de la abundancia de hijos naturales enGalicia? ¿serán por eso menos castas las gallegas? ¡Ah! ¡Que todos los hombres naci-dos bajo este hermoso cielo y en esta tierra bendecida, lleven la mano á su corazón ydigan si son capaces de hacer á sus madres la grande, inmensa, la cruelísima ofensa decreerlas menos puras y menos dignas de su amor que si hubieran nacido bajo otro cieloy en otra provincia de España!(MURGUÍA, M.: “La mujer de Orense. La madre soltera”. En Las mujeres españolas,portuguesas y americanas. Madrid, 1873).

Na mesma publicación, na contribución de Claudio Cuveiro recollíase conrespecto á labradora de Pontevedra:

... ya, en fin, con el azadón en la mano, rompe la dura tierra, ó detras de un par de bue-yes dirige el pesado arado, formando surcos en que han de depositarse las semillas demaíz, que mas tarde recoge, desgrana y lleva al molino, para dedicarse despues a ama-sar la harina obtenida y formar un pan agrio que solo el hambre o el hábito puedenobligar a comerlo.... Aislada, por decirlo así, de la sociedad; acostándose con la noche y levantándose conla aurora; trabajando sin cesar desde que nace hasta que muere; desposeida de conoci-mientos sin saber escribir, ni aun leer; parece que el caracter de la labradora debía seráspero y duro; pero sucede precisamente lo contrario. Sencilla y benigna, es su caracterigual y dulce, y si con amabilidad se la trata, no se tarda en descubrir en ella tesoros de

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 17



ternura. Al verla en los campos, su aspecto exterior repele: al hablarla, al conocerla afondo, descubrese en seguida un corazon dotado de todas las bellas cualidades que ador-nan a la mujer. Hay en sus amores ternura y sentimiento, constancia y resignación; y poseela virtud de esperar años y años a su amado, ausente en América ó sirviendo en las filasdel ejercito. Jura amor eterno, y cumple su juramento.(CUVEIRO, C.: “La mujer de Pontevedra: La labradora II”. En Las mujeres españolas,portuguesas y americanas. Madrid, 1873).

Nestes anos a emigración insírese como unha variable máis no procesode desarticulación do sistema agrario tradicional, aliviando a presión demo-gráfica por unha banda e constituíndose, por outra, nunha das fontes abaste-cedoras dos recursos precisos para satisface-las crecentes necesidades mone-tarias da economía galega. Pódese dicir que será agora cando a emigraciónse revele como resultado das limitacións do sistema productivo tradicional eda lenta disolución do mesmo22, nun momento en que a emigración interiorcoexiste cun intenso fluxo migratorio a ultramar.

Precisas referencias documentais ofrécennolas diversos escritos dos auto-res contemporáneos que amosan, ademais dunha preocupación polo temaemigratorio en xeral (analizando as súas causas e as solucións que se pode-rían ofrecer23), unha visión máis precisa do papel desenvolvido polas mulle-res dentro desa sociedade afectada pola corrente migratoria. Preocupación quetamén pasara ás páxinas dos xornais. Así, nun artigo de El Eco de Galicia daCoruña recollíase en relación á educación que reciben as mulleres en Gali-cia segundo a clase social de pertenza:

Mi aspiración al escribir estas líneas gira en esfera mucho más humilde y se reduce sim-plemente á exponer la educación que recibe la mujer de nuestra región y la que, en miconcepto, debe dársele para que sea el ángel del hogar...La menestrala y la aldeana, todo lo más, aprenden á leer, escribir y coser.De esta educación se encarga el Estado, pagando al efecto expléndidamente á una Maes-tra la fabulosa cantidad de 250 pesetas anuales, sin menaje ni casa las más de las veces.Esta maestra admite en un mismo local niños de ambos sexos pues para eso reciben lasescuelas el nombre de mixtas, que tal mixto resulta de milicia é ignorancia. De dichaescuela sale la mujer, que quizá en su dia se verá en el caso de ser el sostén de la agri-cultura y por consiguiente de la fuerza productiva de la región gallega. (El Eco de Galicia. A Coruña. N.º 8.420 [1894]).

Noutro texto periodístico de 1921, o avogado e xornalista J. Portal escri-bía:

... En los campos despoblados por la corriente emigratoria que nos lleva lo mejor decada hogar aldeano, la mujer dirige y realiza las duras y penosas faenas agrarias con

22. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. e DOPICO, F. (1981).23. FREIRE, P. e LOSADA, A. (1989).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 18



más fuerte ánimo que el varón; gobierna la hacienda y la conforta —porque se guardael céntimo y no se malgasta el ochavo en tertulias de taberna, corros de atrio y pugila-tos de romería— y cuida a la bulliciosa pollada infantil, sin decaer nunca en la ternurani claudicar jamás en la severidad, uniendo a los rigores paternos el bálsamo de lasmaternales caricias, sumando a las altiveces del poder las compensaciones del querer,siendo la más bella encarnación de la disciplina y la imagen más clara y luminosa dela autoridad.En los puertos, llenos del alegre vocerío del trabajo, la mujer tragina sin fatiga, peleasin descanso, alternando las molestias de la carga con las inquietudes de la descarga,cosiendo redes a la puerta del zaquizamí y tendiéndolas, con brazo ágil, sobre el mila-gro del mar; voceando la mercancía con sonoro pregón y empujando la nave con esfuerzogigantesco; esperando, con alma impaciente, al esposo marinero que se lanza a laingrata aventura y tripulando valerosamente las frágiles “dornas” para salvar a los náu-fragos que han visto, en el fondo de las aguas, la risa espantosa de la Muerte...En Galicia, las campesinas que lloran el amor ausente, las “viudas de vivos”, guían layanta y empujan la mancera, dibujan las huebras y alzan al cielo las medas de oro, rapanlas praderías virgilianas, esgrimiendo la hoz que olvidaron los celtas, y tunden los hacesde paja con los pesados martillos de madera, bajo el sopor del mediodía. (PORTAL FRADEJAS, J.: “Feminismo”. La Voz: Semanario literario, artístico y polí-tico. Santiago de Compostela. 18 de xuño de 1921).

Estes autores, Vales Faílde, R. Mella, C. Botella, R. Castro López, P.Rovira, entre outros, insisten basicamente no papel desenvolvido polas mulle-res dos emigrantes na explotación agraria realizando funcións “típicamentemasculinas”. Vales Faílde escribe:

Contemplase muchas veces a la mujer y al niño bajo los ardores de los meses del verano,expuestos a los frios durisimos o a las lluvias torrenciales del invierno, ocupados en losmás pesados oficios de la labranza. Son muchos los pueblos en los que el sexo debildesempeña todos los trabajos propios del hombre, en detrimento de su organización deli-cada y con evidente riesgo de su salud y de su vida. (VALES FAÍLDE, J., 1902, p. 14).

Nesta mesma dirección pronúnciase P. Rovira, dunha maneira incluso máisexplícita:

Lo que más vale en Galicia es la mujer. Será porque la flor de la población viril buscaen la emigración camino para desfogar en otros paises las iniciativas que han dado tantaimportancia a las colonias gallegas de América; será porque la participación activa quetoma en trabajos, por lo común reservados al sexo fuerte, vigoriza en ella aptitudes queno ejercitan las hembras sedentarias y domésticas; será por lo que quiera, pero es locierto que la mujer gallega, sobre todo en las clases rurales, es el alma del hogar, elpensamiento director, la voluntad dominante. (ROVIRA, P., 1903, p. 163).

Da consideración do papel fundamental das mulleres no sostemento daexplotación agraria familiar infírense outros cambios fundamentais na orga-nización doméstica. Non imos insistir agora na complexidade familiar, carac-terística da sociedade galega, que perdurou ó longo do tempo, tal como teñen

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 19



demostrado os estudios actuais24, nin, polo tanto, nos sistemas domésticos esucesorios de maior vixencia en Galicia. Pero si insistiremos no que esta sig-nifica na asunción dun maior protagonismo do traballo feminino na explota-ción. Quéixase J. Vales Faílde que:

... recorriendo toda la zona media de Galicia, vense leguas y leguas, sin una vivienda,y donde existen estas son pocas, con escaso terreno cultivado y el cultivo imperfectí-simo, efecto natural de que sobre las mujeres pesan todas las labores, ya que los hom-bres que no han emigrado son débiles, enfermos o deformes, y de ahí el raquitismo quecomienza a delinearse en nuestra antes vigorosísima raza. (VALES FAÍLDE, J., 1902, p. 42).

Visión que non comparte totalmente G. Buján, quen insiste máis no apoioque representa para a muller do emigrante unha institución de forte raizameno campo galego como a “Compañía familiar”:

El afán de la emigración a remotos países en busca de fortuna se ha desarrollado contal incremento en los labradores gallegos, que existen pueblos enteros en donde apenasse encuentra un hombre casado de mediana edad. En algunos puntos es costumbre aban-donar la mujer al día siguiente del matrimonio para acometer la aventura de la emi-gración, pues el desequilibrio entre los gastos y la producción no permite al marido sos-tener las cargas del nuevo estado. En esta situación, mientras el marido corre azares yriesgos para encontrar trabajo y conseguir acumular el producto de sus humanos esfuer-zos, la mujer queda en compañía de sus padres o suegros y hermanos, y en el seno dela familia vive conforme a sus condiciones morales rodeada de seres y elementos que lehacen tener siempre presente el cumplimiento del deber.Al par que encuentra quien le ayude en sus necesidades, quien le socorra en sus des-gracias y le preste auxilio en sus trabajos, si no con el amor del esposo, con el cariñodel padre y del hermano, halla también el medio de cuidar sus pequeñas propiedades,y si carece de ellas encuentra también el premio de su trabajo en el resultado de lasganancias obtenidas por la compañía de la que forma parte. Así, y merced a esta insti-tución de matiz autoctónico, cuando el esposo vuelve a reunirse con su mujer y le ofreceel producto de su actividad en la emigración, recibe también de ella la ganancia que lecorrespondió en la compañía familiar. (BUJÁN Y BUJÁN, G., 1887, p. 74).

As vantaxes da “Compañía familiar” tamén as salienta M. Montero Lois,quen destaca dun xeito especial o apoio que representa esta institución paraas mulleres cando o home está ausente.

Basándose dicha compañía en el cariño y en el interés, ... consagra y eleva la dignidadde la mujer y del hijo en el seno de la familia; atiende más que a las relaciones de bie-nes que, por supuesto, no olvida, a las personales y morales, proporcionando lenitivo yconsuelo a los achaques y penas que son cortejo inseparable de la vejez y de la enfer-medad; da seguro y generoso abrigo a la desgracia, impidiendo las resoluciones impre-meditadas de los miembros de la familia que, contrariados por los azares de la suerte,

24. DUBERT GARCÍA, I. (1992), FREIRE ESPARÍS, P. (1988) e SAAVEDRA, P. (1989).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 20



emigran en aras de la esperanza en busca de un abismo de miseria, dejando tal vez ala espalda la segura base de un modesto bienestar; y, ultimamente, cuando necesidadesapremiantes o reveses de la tornadiza fortuna obligan al marido a abandonar el hogarpara dirigirse a la tentadora América o a las extensas y abrasadas planicies castella-nas, en busca de unos cuantos centimos amasados con su copioso sudor, sirve de pro-tectora égida y de saludable sostén de la virtud de la esposa, rodeada de tiernos hijos,la que también, por su participación en la sociedad familiar, suele poder manifestar, entreósculos de amor, al recien llegado marido los pequeños progresos realizados, a fuerzade privaciones, en la común hacienda. (MONTERO LOIS, M. : La compañia familiar gallega. A Coruña, 1898, p. 99).

A cooperación de tódolos membros da familia no sostemento da casa cam-pesiña atrasaría a saída das mulleres; así, para Núñez González a “Compa-ñía familiar galega” é de vital importancia pois “al estrechar y fortalecer losvínculos familiares se roba un gran contingente a la emigración colectiva”25.

De novo, Vales Faílde denuncia o forte desequilibrio que a emigración estáa producir no mercado matrimonial:

Nunca podré olvidarme de la penosisima impresión que me produjo la asistencia a lamisa parroquial en un pueblecillo de Pontevedra. La amplia iglesia románico-bizantinaestaba casi llena de mujeres, y solo en el presbiterio, entre unos cuantos ancianos,veianse tres jovenes, uno jorobado y dos cojos; los demás se habían ausentado para Por-tugal algunos, y para América los más. (VALES FAÍLDE, J., 1902, p. 43).

Máis preciso é R. Mella cando observa os datos estatísticos do Censo de1877, comprobando que “la diferencia notable que resulta entre la poblaciónde hecho y de derecho de las cuatro provincias gallegas, así como la delnúmero de varones y el de hembras...” reflicte “el gran contingente de hom-bres que de una manera normal abandona nuestro suelo”26.

A observación de Ricardo Mella sobre datos tomados directamente doCenso sen sometelos, loxicamente para o seu tempo, a ningún tipo de correc-ción, está na liña do que apunta a análise dos diversos indicadores demográ-ficos para os anos comprendidos entre 1887 e 1920. Así, dentro dunha ten-dencia xeneralizada a nivel español, onde a idade media ó primeiromatrimonio para as mulleres segue unha traxectoria ascendente, igual que asporcentaxes de soltería definitiva feminina, Galicia amosa unha tendenciamáis acentuada. A desigualdade numérica existente entre os sexos inflúe deforma decisiva no comportamento destes indicadores.

25. NÚÑEZ GONZÁLEZ, M., s.a., p. 7. 26. MELLA, R. (1934), p. 23.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 21



Cadro 2:Idade media ó matrimonio e Soltería definitiva para

Galicia e España, 1887-1930.

FONTE: Elaboración propia a partir de Cachinero, B. (1982).

A observación conxunta da táboa de Idade media ó matrimonio-Solteríadefinitiva (EMM-SD) e do gráfico de Saídas de emigrantes por portos gale-gos, clasificados por grupos de idade para o período 1915-1925 (Gráfico 1),achéganos á comprensión da diferencia de idade á hora de contrae-lo primeiromatrimonio entre as mulleres galegas (26,1 anos para 1887 e 27,5 para 1920)e o conxunto das mulleres españolas (24,2 anos para 1887 e 25,7 para 1920),e reflicte a maior porcentaxe que a soltería definitiva acada na sociedadegalega (entre 1887 e 1920 a soltería definitiva en Galicia non baixou do 20%,mentres que a media española, no mesmo período, en ningún momento supe-rou o 12%), por tratarse dunha emigración que rexistra unha elevada pro-porción de poboación activa entre os 15 e 49 anos, na que o grupo máis afec-tado é o de 15-24 anos.

Gráfico 1Saída de emigrantes por portos galegos clasificados por grupos de idade.

FONTE: Elaboración propia a partir dos datos das Estadísticas de Pasajeros por Mar.

Anos

19150

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1916 1917 1918 1919 *1920 1921 1922 1923 1924 1925

Po

rcen

taxe

s

(9-14) (15-24) (25-29) (30-39) (40-49) (50-59)

1887

1900

1910

1920

1930

GALICIA26,1

25,6

25,9

27,5

27,1

ESPAÑA

24,2

24,5

25,1

25,7

25,8

GALICIA24,3%

25,9%

22,0%

22,8%

23,3%

ESPAÑA

10,9%

10,2%

10,2%

10,6%

11,7%

E M M S D

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 22



Alejandro Vázquez, baseándose nos datos das estatísticas de pasaxeirospor mar, elabora unha táboa na que “destaca el predominio en cifras absolu-tas y relativas de los varones, con una participación normalmente superior al70% de los embarcados”27.

Pola nosa parte, e baseándonos nestes mesmos datos, elaborámo-lo grá-fico 2, no que a longo prazo se debuxa unha tendencia crecente da partici-pación das mulleres na corrente migratoria. Cabe destaca-las intermitentesrupturas que se rexistran na década de 1910 no éxodo migratorio como con-secuencia das crises que afectaban ós países de América Latina, provocandoun corte na saída de homes a ultramar, o que supón un incremento, en ter-mos porcentuais, do número de mulleres emigrantes.

Gráfico 2Saídas de emigrantes por portos galegos clasificados por sexo.

FONTE: Elaboración propia a partir das Estadísticas de Pasajeros por Mar.

O efecto da superior participación dos homes nos movementos migrato-rios entre 1877 e 1920 constátase no cadro seguinte, onde se recolle a varia-ble número de homes por cada cen mulleres para as catro provincias galegas.

Cadro 3:Relacións de masculinidade para Galicia e España.

FONTE: Rodríguez Galdo, M.ª X. (1995).

A Coruña

Lugo

Ourense

Pontevedra

GALICIAESPAÑA

187779,05

89,37

89,80

75,13

82,44

95,69

190079,33

89,99

86,96

72,96

78,80

95,35

192077,08

87,30

81,19

75,83

79,73

94,15

194085,80

93,54

89,44

83,20

87,31

92,35

Anos

MULLERES

HOMES

1915

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

1915

1915

1915

1915

1915

1915

1915

1915

1915

1915

1915

1915

1915

Po

rcen

taxe

s

27. VÁZQUEZ GONZÁLEZ, A. (1988), p. 85.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 23



Outra vez a evolución das cifras amosa unha tendencia ascendente, xa cla-ramente a partir de 1900, que se intensifica a partir de 1920 pola progresivaincorporación das mulleres á corrente migratoria, que reduce os marcadoscontrastes que anteriormente se viñan rexistrando.

Os efectos da emigración pódense ver unha vez máis tendo en conta asporcentaxes de mulleres casadas entre 16 e 50 anos de idade. Estas en nin-gún caso, agás as ourensás en 1887 e 1910, chegan a alcanza-lo 50% do totalde mulleres, segundo os datos do cadro seguinte:

Cadro 4:Porcentaxes de mulleres casadas entre 16 e 50 anos respecto ó total de

mulleres nese mesmo grupo de idade.

FONTE: Elaboración propia.

Estudios a nivel municipal corroboran as anteriores consideracións ó per-mitir observar como unha parte importante dos que emigran son homes sol-teiros en idades comprendidas entre os 15 e os 30 anos, mentres que os emi-grantes casados son, en xeral, persoas de idade superior ós 30 anos. Un boexemplo proporciónanolo o comportamento dos emigrantes do concello deBrión (Cadro 5)28.

Cadro 5:Mencións de ausentes por estado civil e idade. Concello de Brión (A

Coruña), 1888. Tantos por cen.

FONTE: Elaboración propia.

Ademais dos seus efectos sobre a nupcialidade, a emigración inflúe sobreoutra variable demográfica estreitamente relacionada coa anterior como é afecundidade. Estas pautas matrimoniais galegas determinan unha evolución

15-30MAIOR 30TOTAL

SOLTEIROS46,0

20,1

66,1

CASADOS03,3

29,5

32,9

VIÚVOS—

1,0

1,0

TOTAL049,3

050,7

1000,

1887190019101920

A CORUÑA44,3

47,5

48,1

41,1

LUGO45,8

45,5

45,9

39,7

OURENSE51,0

48,9

50,2

44,6

PONTEVEDRA43,5

43,3

46,9

42,2

28. FREIRE ESPARÍS, M.ª P. (1997).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 24



da fecundidade claramente diferenciada dentro do conxunto español, na queos seus trazos máis dominantes xa se apuntan a mediados do século XVIII29.

En efecto, estudiando os datos de fecundidade matrimonial utilizando oíndice Ig de Princenton30 e comparándoos no cadro 6 coas cifras do índice If(taxa de fecundidade xeral), constatamos como a fecundidade matrimonialen Galicia é superior á española, mentres que a fecundidade xeral é menorno caso galego debido ós efectos dunha nupcialidade máis restrictiva e tar-día xunto cun nivel de soltería definitiva maior.

Cadro 6:Evolución dos índices Ig de fecundidade matrimonial e do If de

fecundidade total en Galicia e España.

FONTE: Elaboración propia a partir de Dopico, F. (1995) e de Coale, A. J. e Watkins, S. C.(1986).

Polo tanto, o menor descenso da fecundidade matrimonial que se rexistraen Galicia en comparación co caso español e a menor fecundidade total con-firman, unha vez máis, que a emigración e a nupcialidade son os dous prin-cipais mecanismos que están incidindo sobre este comportamento. A emi-gración determina en parte o mercado matrimonial e este, pola súa vez, ó sermáis restrictivo, limita a fecundidade total.

Traballos a nivel municipal, nos que se relacionan datos de nupcialidade,estructuras familiares e emigración, permiten establecer unha corresponden-cia precisa entre complexidade familiar e emigración; así, nunha mostra deparroquias do concello de Brión obsérvase que aquelas que contan con gru-pos familiares máis complexos, con maior soltería definitiva, con sistemashereditarios máis desigualitarios e con maior ilexitimidade, rexistran unhaemigración máis elevada31.

18871900191019201930

Ig0,75

0,72

0,65

0,63

0,60

GALICIA ESPAÑAIf

0,35

0,34

0,32

0,26

0,28

Ig0,71

0,65

0,62

0,59

0,54

If0,43

0,38

0,36

0,31

0,29

29. DOPICO, F. e ROWLAND, R. (1990). 30. O índice Ig de Princenton mide a fecundidade das mulleres casadas con relación ás mulle-res hutteritas (aquelas que alcanzaban os niveis máis altos coñecidos de fecundidade matri-monial).31. FREIRE ESPARÍS, M.ª P. (en prensa).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 25



Ó abordar un aspecto tan complexo como é o dacomposición do fluxo migratorio e a participa-ción nel das mulleres, cómpre lembrar unha vezmáis que todo traballo está condicionado engrande medida pola información dispoñible32 e,por suposto, pola veracidade dos resultados obti-dos, que pola súa vez non só dependen do rigormetodolóxico, senón tamén da calidade das fon-tes documentais empregadas.

A fonte básica que se adoita utilizar para o estudio das migracións espa-ñolas, e polo tanto para medi-lo continxente migratorio feminino, é a docu-mentación que ofrece a Dirección General do Instituto Geográfico y Esta-dístico (IGE) e os organismos que posteriormente o sucederon sobre as saídase entradas de pasaxeiros por mar: Estadística de la Emigración e Inmigra-ción de España desde 1882 ata 1911 e Estadística de Pasajeros por Mar desde1912 a 1930. Trátase de cifras que, como diversos traballos están poñendode manifesto, teñen un valor aproximativo, polo que hai que tomalas con certacautela, é dicir, poden servir de orientación á hora de sinalar unha tendenciapero non podemos empregalas exclusivamente como base empírica na cuan-tificación do fluxo migratorio. O seu contraste coas estatísticas dos países dedestino33 e coas estimacións demográficas realizadas para a medición dacorrente migratoria34 alertan nesta mesma dirección, xa que, en termos glo-bais, o sistema administrativo español de recollida de datos presenta proble-mas significativos, como estudiaron con detalle A. Losada e P. Viso35.

A principal eiva destas estatísticas é o método empregado na recollida deinformación: tómanse os datos que os capitáns dos barcos entregaban á Sani-dade Marítima, de xeito que os mesmos responsables do Instituto admiten

2. O FLUXO MIGRA-TORIO FEMININO.CONSIDERACIÓNSARREDOR DA IN-CORPORACIÓN DASMULLERES ÓS MO-VEMENTOS MIGRA-TORIOS

32. Traballos recentes, baseados en fontes indirectas (partidas de bautismo, de defunción…),están achegando datos relevantes sobre unha temperá participación feminina na corrente migra-toria. M.ª José de la Pascua, nun estudio en que analiza a presencia de inmigrantes galegos enCádiz no período 1682-1778, apunta que “por cada 100 inmigrantes varones gallegos conta-mos en Cádiz con 27 mujeres procedentes de Galicia” (PASCUA SÁNCHEZ, M.ª J. de la,1993, p. 724). Pola súa parte O. Rey Castelao (1993) estudia como unha parte importante damobilidade das mulleres no século XVIII se debeu á demanda de persoal para o servicio domés-tico en Madrid (feito que, no século seguinte (1842), chamará a atención de G. Borrow, talcomo se recolle na páxina 285 do seu famoso libro La Biblia en España), mobilidade laboralque se engadiría a outra corrente con dirección ós núcleos urbanos galegos como Tui, San-tiago e Ferrol, estudiados por E. Martínez Rodríguez, M. C. Burgo López e D. L. GónzalezLopo (1993).Para o estudio da emigración contemporánea a historia oral constitúe unha fonte de enormeinterese, como se desprende do traballo de Pilar Cagiao (1997).33. SÁNCHEZ ALONSO, B. (1990), (1995) e YÁÑEZ GALLARDO, C. (1988), (1994).34. RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. (1993) e DOPICO, F. (1995).35. LOSADA ÁLVAREZ, A. e VISO OUTEIRIÑO, P. (1997).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 26



que non se recollía todo o movemento exterior xa que a emigración clan-destina -que supón un importante continxente migratorio-, as migraciónspolas fronteiras terrestres -Portugal e Francia- e as entradas e saídas de espa-ñois polos portos dos países veciños escapaban ó seu control. A ocultaciónnas series oficiais é, pois, un grave problema que presenta dificultades nomomento de estimar cifras reais. Por outro lado, os criterios empregados paracatalogar a un individuo como emigrante tamén presentan problemas; a pri-meira Lei Española de Emigración, promulgada o 21 de decembro de 1907,define como emigrante a “los españoles que se propongan abandonar el terri-torio patrio, con pasaje retribuido o gratuito de tercera clase, o de otra que elConsejo Superior de Emigración declare equivalente”, o que restrinxirá sig-nificativamente os datos relativos ó volume de emigración.

O propio Instituto recoñece nas súas Memorias a precariedade dos datosque sobre emigración e inmigración achega, así na Memoria de 1891 sinala“... los datos relativos a la emigración e inmigración, no son ni pueden serexactos, pues una vez más debe repetirse y así lo hace constar el Negociado,que la estadística que tiene a su cargo no debiera llamarse ni se llama Esta-dística de Emigración e Inmigración, sino más propiamente Estadística dePasajeros por Mar...”36.

As consideracións anteriores, pero tamén as discrepancias observables nascifras empregadas por uns e outros autores como apoio cuantitativo das súasinvestigacións, obrígannos a manexar estas con certa prudencia, insistindo noseu carácter basicamente orientativo.

A finais do século XIX, segundo os datos achegados por A. Eiras Roel37

baseándose nas Estadísticas de Pasajeros por Mar, empezan a ter unhacerta relevancia as porcentaxes de emigración feminina dentro do total daemigración galega. Sen embargo, será a partir de mediados da década de1920 cando a participación das mulleres galegas nos movementos migra-torios se aproxime ó 30% (29,8%), equiparando o seu peso ó da mediaespañola (30,4%).

Cadro 7:Porcentaxes de emigración feminina para Galicia e España.

FONTE: Eiras Roel, A. (1993).

1885-951916-30

A Coruña14,3

25,7

Lugo13,8

40,3

Ourense13,3

27,8

Pontevedra20,0

30,2

Galicia16,129,8

España23,2

30,4

36. Estadística de la Emigración e Inmigración de España del quinquenio 1891-1895. Madrid,Dirección General del Instituto Geográfico y Estadístico, 1898, p. 12.37. EIRAS ROEL, A. (1993), p. 191.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 27



A participación feminina no fluxo migratorio, segundo os datos das esta-tísticas, duplicouse entre 1887 e 1930, pasou de representa-lo 18% a algo máisdo 40% (41,5%) entre as dúas datas.

Estudios de caso, a nivel municipal, poñen de manifesto notables dife-rencias na clasificación por sexos do fluxo migratorio. Son ben expresivas,neste sentido, os casos dos concellos de Cee, Corcubión e Fisterra, estudia-dos por M.ª Teresa García Domínguez38.

Unha vez considerados os datos das fontes españolas, resulta de enormeinterese o seu contraste cos datos de países de destino. Para estes efectos, dis-poñemos agora do baleirado dos rexistros de pasaxeiros desembarcados noporto de Bos Aires entre 1882 e 192639. Unha primeira achega a esta base dedatos elaborada polo Centro de Estudios Migratorios Latinoamericanos(CEMLA) permítenos ofrece-lo seguinte cadro e correspondente gráfico, quereflicten a composición por sexo e estado civil dos emigrantes procedentesde portos galegos.

Cadro 8:Inmigrantes procedentes de portos galegos, clasificados por sexo e estado

civil, que entraron no porto de Bos Aires, 1882-1926.

FONTE: Elaboración propia a partir da base de datos Lista de pasajeros e inmigrantes espa-ñoles entrados de ultramar en el puerto de Buenos Aires, 1882-1926 do Centro deEstudios Migratorios Latinoamericanos.

Os datos de mulleres mostran unha tendencia a incrementarse segundo seavanza no período de observación. Así, en 1882 as mulleres que saen de por-tos galegos representan o 14,75% dos pasaxeiros desembarcados en BosAires, e en 1926 a súa representación elevouse ó 45,21%. Con respecto ó seuestado civil, ponse de manifesto o maior peso da soltería na emigración femi-nina fronte á masculina (67,2% fronte ó 64,6% dos varóns).

CASADOS

SOLTEIROS

RESTO

TOTAL

HOMES MULLERESN.º

80.729

175.915

15.590

272.234

%

29,7%

64,6%

5,7%

CASADAS

SOLTEIRAS

RESTO

TOTAL

N.º38.596

99.394

10.008

147.998

%

26,1%

67,2%

6,7%

38. GARCÍA DOMÍNGUEZ, M.ª T. (1995).39. BERNASCONI, A. (1995).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 28



Gráfico 3Inmigrantes entrados en Bos Aires saídos dos portos galegos,

clasificados por sexo, 1882-1926.


Gráfico 4Mulleres inmigrantes en Bos Aires procedentes de portos galegos

segundo o estado civil, 1882-1926.


1882-1889

80

70

60

50

40

30

20

10

0

1890-1900 1901-1910 1911-1920 1921-1926

CASADAS

SOLTEIRAS

VIÚVAS

DESCOÑECIDO

80

70

60

50

40

30

20

10

01882-1889 1890-1900 1901-1910 1911-1920 1921-1926

MULLERES

HOMES

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 29



A tardía incorporación das mulleres explícaa Eiras Roel pola “ausenciade emigración familiar, y la emigración de varones solteros o casados conidea de retorno”40. Ausencia de emigración familiar que difire da interpreta-ción que ofrece B. Sánchez Alonso no seu estudio sobre a composición dainmigración española en Bos Aires, no que se pon de manifesto a importan-cia da emigración familiar “durante el siglo XIX los españoles emigraban enfamilia en un porcentaje muy inferior al que lo hacían de manera individual…El panorama cambia ligeramente a la altura de 1904. Los españoles emigranen familia en una proporción mayor que anteriormente… En 1913, las situa-ción es totalmente distinta: mas del 40 por ciento de los españoles llegan engrupos familiares…”41. Para A. Vázquez “la estructura sexista existente en lasociedad y en las ofertas de trabajo” significan “mayores limitaciones, inclusojurídicas, a la movilidad de la mujer... La mujer dependerá en mayor medidaque el hombre, de algún pariente que la reclame y facilite su traslado a Amé-rica”42. Os limitados exemplos cos que contamos ata o momento apuntan nadirección do predominio do número de mulleres emigrantes solteiras (sen quea documentación nos permita, por agora, observar unha maior proclividadedas chamadas “camareiras”43 a incorporarse á emigración), que no caso dosconcellos de Cee e Corcubión, para o período 1900-1936, gardaría unha rela-ción de dúas a unha, sendo de tres a unha no concello de Fisterra44. O estu-dio da cadea de emigrantes que, procedentes da aldea ourensá de Chagua-zoso, se asentaron en Chile permite observar un maior equilibrio entremulleres solteiras e casadas (cadro 9) e a contribución que representa a emi-gración feminina (cadro 10).

Cadro 9:Sexo e estado civil dos inmigrantes de Chaguazoso en Chile.

FONTE: Sánchez, M.ª N. (1995). Anexo 4, sección “Táboas”.

Solteiros

Casados

Viúvos

TOTAL

HOMES36

10

1

47

MULLERES17

16

2

35

TOTAL53

26

3

82

40. EIRAS ROEL, A. (1993), p. 191.41. SÁNCHEZ ALONSO, B. (1992), p. 133.42. VÁZQUEZ GONZÁLEZ, A. (1988), p. 85.43. CARDESÍN, J. M. (1992), pp. 315-323.44. GARCÍA DOMÍNGUEZ, M.ª T. (1995), p. 213.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 30

45. C. E. Núñez insiste no feito de que “el analfabetismo obstaculiza la movilidad geográficade la población”, comprobando como na segunda metade do século XIX a España do Norte,onde a poboación participa máis intensamente na emigración, rexistra os maiores niveis de alfa-betización. Galicia supón unha escepción a este comportamento debido á forte desigualdadeexistente no nivel de instrucción entre ámbolos sexos (NÚÑEZ, C. E., 1993, pp. 230-236).46. CASTRO LÓPEZ, R. (1923), p. 7.47. “Cuando una joven soltera tiene un desliz, no se casa por regla general cuando su cóm-plice la abandona, y el fruto de sus desgraciados amores, y ella misma, con dolorosa frecuenciavan a engrosar el contingente emigratorio, de tal manera que si poseyéramos una estadísticacompleta, quizá, quizá el cincuenta por ciento de los emigrantes o son hijos naturales o jóve-nes que van a ocultar su deshonra allende los mares” (VALES FAÍLDE, J., 1902, p. 87).48. Con motivo do Primeiro Congreso da Emigración Galega, celebrado en Bos Aires do 24 ó31 de xullo de 1956, esta asociación presenta a súa memoria, na que se recolle textualmente:“HIJAS DE GALICIA tiene su origen en una de las múltiples instituciones regionales exis-tentes en esta Ciudad de La Habana. En efecto, los integrantes de la denominada SOLIDA-RIDAD PONTEVEDRESA, hombres y mujeres, tuvieron la feliz idea de crear una institu-ción similar a los Centros existentes para atender a los hombres en sus enfermedades, que sededicara a brindar ese servicio a las mujeres, emigrantes como aquellos en gran número ycarentes de medios para enfrentarse con los graves momentos en que falta la salud.



Cadro 10:Porcentaxes de participación por sexos na inmigración de

Chaguazoso en Chile.

FONTE: Elaboración propia a partir de Sánchez, M.ª N. (1995).

Elementos como a organización do traballo na explotación campesiña, acomposición familiar, a vixencia dos sistemas hereditarios tradicionais, ademaisdos factores sinalados polos dous investigadores citados, sen esquecer tampoucoa importancia dun factor como a alfabetización45, contribuíron a atrasa-la plenaincorporación das mulleres ó éxodo migratorio, mentres que para Castro Lópezaspectos como os “del trato frecuente con emigrantes, de sus relaciones de amis-tad o parentesco con otros ausentes…”46 e para Vales Faílde a condición de naisolteira47 favorecerían a emigración feminina e tamén a dos seus fillos. Con res-pecto a isto, lembrémo-la consideración de que gozaba en Galicia a nai sol-teira, como recordaba M. Murguía en páxinas anteriores.

Como queda recollido nos gráficos 2, 3 e 4, e, así mesmo, nos datos apun-tados por A. Eiras, a longo prazo a incorporación das mulleres no fluxo migra-torio define unha tendencia progresiva (mesmo a creación na emigración deasociacións “femininas”, como Hijas de Galicia de La Habana, tamén é pre-ciso relacionala con este feito)48, sen que as denuncias sobre os abusos a que

1902-1915

1917-1930

1931-1955

TOTAL

HOMES15,8

20,7

20,7

57,3

MULLERES04,9

21,9

15,8

42,7

TOTAL20,7

42,7

36,6

100,0

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 31



se podían ver sometidas as mulleres, ampliamente recollidas pola prensa49 epolas mesmas publicacións oficiais, como o Boletín del Consejo Superior deEmigración50, serviran para frea-la súa incorporación ó fluxo migratorio. Que-remos deixar constancia de que a preocupación pola situación das mulleresemigrantes era compartida por organizacións femininas de Galicia. Así, nonúmero do 5 de febreiro de 1919 de A Nosa Terra ó dar conta das realiza-cións da “Irmandade Feminina” da Coruña (encadrada nas Irmandades daFala) sinalábase que:

Tamén a “Irmandade” feminina acordou dirixirse ós Centros galegos das Américas paraque orgaizen de maneira axeitada a proteición á muller que emigra, cousa tan necesa-ria e tan nobre, até chegar á creación d’unhas Bolsas de Traballo, com’as que eisistenxa en Cataluña e en todol-os povos mais adiantados d’Europa.

Cabe resalta-lo feito de que unha vez que as mulleres se incorporan á emi-gración, esta reviste un carácter definitivo en maior medida que a dos varóns,aspecto que xa fora sinalado en diversos prólogos das Estadísticas de Emi-gración e Inmigración. Así, no libro correspondente ós anos 1882 a 1890,despois de deixar sentado que “la emigración española a los países extranje-ros de América es en gran parte definitiva”, preséntase un cadro onde apa-rece a diferencia entre entradas e saídas con distinción de sexo, que funda-menta a conclusión de que “de los varones regresa el 30 por 100, y de lashembras, cuya traslación es síntoma de un cambio definitivo de residenciaen las familias, sólo vuelven 16 de cada 100”.

Así se fundó, en Enero 18 de 1917, Hijas de Galicia, al transformarse aquella entidad, mediantela aprobación de unos nuevos Estatutos y nuevo nombre, que la encaminaban hacia rumbosdistintos: la asistencia sanitaria para mujeres y niños únicamente”.49. “Si cundiera la cultura en el campo, no emigraría la mujer joven porque se apodera de ellauna tentación de similitud a la belleza de galas, que da al traste con sus virtudes. Desgracia-damente el analfabetismo arroja al vicio y a la corrupción miles de infelices que, por preten-der salir del círculo de vida y de acción en que fueron educadas, pasan a ser pasto del cínico,del repulsivo que tiene por hábito, encenegarse en el vicio” (“La mujer gallega”. El Pueblo:Semanario, Órgano de la Congregación de la Anunciada y S. Luis Gonzaga. Santiago de Com-postela. 30 xuño 1913).Outro exemplo sería: ÁLVAREZ INSUA, W.: “Nueva Infamia”. El Eco de Galicia. A Habana.N.º 40 (1/04/1883).50. Que se fai eco do chamamento que o Centro Galego de Montevideo dirixe ás Autorida-des co fin de evita-la “trata de blancas, especialmente en lo que afecta á jóvenes procedentesde la región gallega, seducidas y engañadas con halagüeñas promesas de bienestar, y lanza-das al llegar á estas playas, á un tráfico repugnante, que empaña el justo renombre de honra-dez acrisolada, conquistada por noble derecho por los gallegos entre las demás colonias extran-jeras en el Río de la Plata” (Boletín del Consejo Superior de Emigración, Madrid. Tomo I.N.º 1, 1909, p. 167).

Paxs. 9-42 2/6/04 21:28 Página 32



Queremos, por último, apuntar que a integración das mulleres emigran-tes nas sociedades receptoras, aspecto que aquí non abordamos, seríalles máisfácil se contasen cunha mellor instrucción. Verbo disto chama a atención aelevada porcentaxe de analfabetismo feminino en Galicia, o que diferenciaclaramente o caso galego do resto de España, como ben se aprecia no cadro11. Xa quedou sinalado o feito de que o nivel de instrucción e alfabetizaciónpode estar influíndo na maior ou menor participación das mulleres na emi-gración. Sen que se poida establecer polo momento ningún nexo causal51,obsérvase como en paralelo á progresiva incorporación das mulleres ós move-mentos migratorios descende a taxa de analfabetismo. Autores como R. Cas-tro López, en 1923, apuntan a relación entre ámbolos fenómenos:

A las niñas apenas se las mandaba a la escuela hasta hace pocos años, pues había elerror común de que las mujeres no necesitaban saber leer ni escribir; error que se fuedesvaneciendo desde que la emigración de la mujer a América puso patentes estas nece-sidades literarias en el bello sexo.(CASTRO LÓPEZ, R., 1923, p. 50).

E unha proba do nivel de alfabetización alcanzado polas mulleres emi-grantes á altura dos anos 30 está mesmo na existencia de publicacións perió-dicas dirixidas ás mulleres, como son os casos das revistas Fragancias (1931)e a súa continuadora Cénit (1938-1960), vinculadas á asociación “Hijas deGalicia” da Habana52.

Cadro 11:Porcentaxes de analfabetismo.

FONTE: Elaboración propia a partir de datos de Peña Saavedra, V. (1991).

No conxunto español as diferencias nos niveis de instruccción entre ossexos son menores que no caso galego debido ás elevadas porcentaxes deanalfabetismo feminino que aquí se rexistran. No último cuarto do século XIX

187719001930

HOMES62,6

55,8

36,6

GALICIA ESPAÑAMULLERES

90,2

81,4

52,6

HOMES62,7

55,8

36,9

MULLERES81

71,4

47,5

51. De feito, como reflicte o estudio de R. J. López sobre a emigración compostelá a Amé-rica na segunda metade do século XIX, mentres no conxunto da poboación masculina santia-guesa emigraban os máis alfabetizados, no caso das mulleres acontecía o contrario, eran asmulleres analfabetas as que emigraban en maior número (LÓPEZ, R. J., 1989, pp. 200-201).52. PEÑA SAAVEDRA, V. (1996), p. 137 e FREIRE LESTÓN, X. V. (1996), pp. 130-134.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:29 Página 33



España conta cun 81% de analfabetas fronte ó 90,2% de Galicia, mentres quea poboación masculina analfabeta difire tan só nunha décima, 62,6% de gale-gos fronte a un 62,7% de españois. Para Peña Saavedra (1995, p. 50) “a acciónmancomunada dos emigrantes constituíu un factor de estímulo decisivo noproceso de difusión e institucionalización do ensino popular en Galicia” poisa súa iniciativa “alcanzou un grao de materialización cando menos acepta-ble, aínda que moi desigual dunhas a outras zonas e tamén, por suposto, varia-ble intercentros”. Na aproximación das taxas de alfabetización entre os sexosen Galicia habería que considerar tamén ata que punto as mulleres se bene-ficiaron da acción colectiva desenvolvida polos emigrantes galegos a prol daeducación, que os levou á creación de 225 centros escolares53, así, polo menos,o manifesta J. Sola en 1919 cando afirma:

Nuestros ausentes ponen en fila estos días sus medios económicos para traer a sus que-ridos valles las luces que la mujer no había visto… crearán ahora ciudadanas propia-mente tales que, además, podrán ser dignas compañeras de estos aldeanos ilustradosque forja, cada vez con más intensidad, el dinero que el patriotismo gallego envía desdeAmérica.(SOLA, J.: “Con el dinero de América”. ABC. Sección ABC en Galicia. Domingo, 16febreiro 1919, p. 7).

As páxinas anteriores poñen de manifesto a extrema complexidade dunfenómeno migratorio como o galego, que perdura no tempo, proxecta os seusefectos na actualidade e comporta para os seus actores elevados custos per-soais e colectivos. Neste contexto o estudio da relación entre mulleres e emi-gración é obrigado para unha máis precisa comprensión dun fenómeno destamagnitude, común a outras sociedades europeas, algunhas situadas no nosocontorno inmediato, o que propicia elementos de comparación e pon de mani-festo a similitude de comportamentos migratorios nun determinado momentoda historia europea.

53. PEÑA SAAVEDRA, V. (1991), vol. II, p. 25.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:29 Página 34



BIBLIOGRAFÍA

ALVES, J. F.: “Peregrinos do traballo. Perspectivas sobre a inmigracióngalega en Porto”. Estudios Migratorios. N.º 4 (1997), pp. 69-82.

BERNASCONI, A.: “Aproximación al estudio de las redes migratorias a tra-vés de las listas de desembarco. Posibilidades y problemas”. En BJERG,M. e OTERO, H. (comp.): Inmigración y redes sociales en la ArgentinaModerna. Tandil, CEMLA-IEHS, 1995, pp. 191-202.

BORROW, G.: La Biblia en España. Madrid, Alianza, 1970.BRETTELL, C. B.: Men who migrate, women who wait. Princeton Univer-

sity Press, 1986.BRETTELL, C. B.: “Emigrar para voltar. A Portuguese Ideology of Return

Emigration”. Papers in Anthropology. Oklahoma. Vol. 20, n.º 1, pp. 1-20.BRETTELL, C. B.: “Male Migrants and Unwed Mothers: Illegitimacy in a

Northwestern Portuguese Town”. En Anthropology.Vol. IX, n.º 2, pp. 87-109.BUJÁN Y BUJÁN, G.: Estudio sobre el contrato de Compañía de familia.

Orense, 1887.CACHINERO SÁNCHEZ, B.: “La evolución de la nupcialidad en España

(1887-1975)”. Revista Española de Investigaciones Sociológicas. N.º 20(1982), pp. 81-99.

CAGIAO, P.: Muller e emigración. Santiago, Xunta de Galicia, 1997.CAO CORDIDO, X.: Espicilegio. Reflexiones filosóficas acerca del hombre

considerado en general y en los diferentes estados de la sociedad culta.1859.

CARDESÍN, J. M.: Tierra, trabajo y reproducción social en una aldeagallega (s. XVIII-XX): muerte de unos, vida de otros. Madrid, Ministeriode Agricultura, Pesca y Alimentación, 1992.

CARMONA BADÍA, J.: “Merceros de Castilla: estacionalidad agrícola y des-plazamientos estacionales en la España cantábrica”. En GARCÍAMERINO, L. V. et al. (comps.): Los espacios cantábricos rurales y su evo-lución. Cantabria, 1990, pp. 32-43.

CASTRO, Rosalía de: Obra completa. Padrón, Fundación Rosalía de Cas-tro, 1996.

CASTRO LÓPEZ, R.: La emigración en Galicia. La Coruña, Tip. Noroeste,1923.

COALE, A. J. e WATKINS, S. C.: The decline of fertility in Europe. Prince-ton, 1986.

DOPICO, F.: “Censos, movemento natural e saltos migratorios. Unha novaestimación da natalidade, a mortalidade e a emigración española no últimocuarto do século XIX”. Estudios Migratorios. N.º 1 (1995), pp. 102-119.

DOPICO, F. e ROWLAND, R.: “Demografía del censo de Floridablanca. Unaaproximación”. Revista de Historia Económica. N.º 3 (1990), pp. 591-618.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:29 Página 35



DOPICO, F. e LOSADA, A.: “Tendencias demográficas de un país de anti-guos emigrantes”. Papeles de Economía Española. Eonomía de las Comu-nidades Autónomas. Galicia. N.º 16 (1996), pp. 71-82.

DUBERT GARCÍA, I.: Los comportamientos de la familia urbana en la Gali-cia del Antiguo Régimen. Santiago de Compostela, 1987.

DUBERT GARCÍA, I.: Historia de la familia en Galicia durante la épocamoderna, 1550-1830. A Coruña, 1992.

EIRAS ROEL, A. : “La emigración gallega a América. Panorama general”.En EIRAS, A. (ed.): La emigración española a Ultramar, 1492-1914.Madrid, 1991.

EIRAS ROEL, A.: “La emigración gallega a América en los siglos XIX y XX.Nueva panorámica revisada”. En Aportaciones al estudio de la emigra-ción gallega. Un enfoque comarcal. Santiago de Compostela, Xunta deGalicia, Secretaría Xeral de Relacións coas Comunidades Galegas, 1993,pp. 185-215.

FREIRE ESPARÍS, M.ª P.: “Sistemas domésticos e economía campesiña.Análise das estructuras familiares no Concello de Brión no siglo XIX”.Grial. Vigo. N.º 100 (1988), pp. 183-191.

FREIRE ESPARÍS, M.ª P.: “Estructuras familiares, economía campesina ycomportamientos matrimoniales en la provincia de A Coruña a finales delsiglo XIX”. En Congreso Internacional de Historia de la Familia. Mur-cia, Universidad, 1997.

FREIRE ESPARÍS, M.ª P.: “Organización familiar y emigración en la pro-vincia de A Coruña, 1880-1930”. En Actas V Congreso Internacional dela ADEH. Logroño. (En prensa).

FREIRE ESPARÍS, M.ª P. e LOSADA ÁLVAREZ, A.: “Aproximación alestudio de la emigración en el pensamiento económico gallego”. Revistade Historia Económica. N.º 4 (1989), pp. 99-105.

FREIRE LESTÓN, X. V.: A prensa de mulheres en Galicia (1841-1994). Lis-boa, Edições Universitárias Lusófonas, 1996.

GARCÍA DOMÍNGUEZ, M.ª T.: “Algunhas consideracións sobre o procesomigratorio da Costa da Morte: Os emigrantes da zona de Fisterra cara aAmérica no século XX a través das fontes censuais”. Estudios Migrato-rios. Santiago de Compostela. N.º 1 (1995), pp. 204-227.

LÓPEZ, R. J.: “La emigración compostelana a América en la segunda mitad delsiglo XIX, según las licencias de embarque”. Revista da Comisión Galegado Quinto Centenario. Santiago de Compostela. N.º 6 (1989), pp. 184-207.

LOSADA ÁLVAREZ, A. F. e VISO OUTEIRIÑO, P.: “Fontes estatísticas ofi-ciais españolas de movementos migratorios exteriores: unha revisión crí-tica”. Estudios Migratorios. N.º 4 (1997), pp. 83-105.

MACÍAS HERNÁNDEZ, A.: “‘Colonos’ españoles en Cuba, 1830-1854.¿Sobrexplotación allá o en este lado?”. En GONZÁLEZ PORTILLA, M.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:29 Página 36



e ZÁRRAGA SANGRÓNIZ, K. (eds.): Los movimientos migratorios enla construcción de las sociedades modernas. Bilbao, Universidad del PaísVasco, 1996, pp. 387-430.

MARTÍNEZ RODRÍGUEZ, E.; BURGO LÓPEZ, M. C. e GONZÁLEZLOPO, D. L.: “Inmigración urbana en la Galicia del Antiguo Régimen:Santiago, Tuy y Ferrol a finales del siglo XVIII”. En I Conferencia Euro-pea de la Comisión Internacional de Demografía Histórica “Migracio-nes internas y medium-distance en Europa, 1500-1900”. Santiago de Com-postela, Xunta de Galicia, 1993.

MEIJIDE PARDO, A.: “La emigración gallega intrapeninsular en el sigloXVIII”. En Estudios de Historia Social de España. Madrid, 1960, tomoIV, vol. II, pp. 463-605.

MELLA, R.: El problema de la emigración en Galicia. Gijón, 1934.NÚÑEZ GONZÁLEZ, M.: La Compañía Gallega. Discurso para el ingreso

como académico en la Real Academia Gallega. [s.a.].NÚÑEZ, C. E.: “Alfabetización y desarrollo económico en España: una visión

a largo plazo”. En NÚÑEZ, C. E. e TORTELLA, G.: La maldición divina.Ignorancia y atraso económico en perspectiva histórica. Madrid, Alianza,1993, pp. 223-236.

PASCUA SÁNCHEZ, M.ª J. de la: “Los gallegos en el Cádiz de la Carrerade Indias. Balance secular de un proceso migratorio (1682-1778)”. En IConferencia Europea de la Comisión Internacional de Demografía His-tórica “Migraciones internas y medium-distance en Europa, 1500-1900”.Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1993.

PEÑA SAAVEDRA, V.: Éxodo, organización comunitaria e intervenciónescolar. La impronta educativa de la emigración transoceánica en Gali-cia. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1991; 2 vols.

PEÑA SAAVEDRA, V.: “As sociedades galegas de instrucción: Proxecto edu-cativo e realizacións escolares”. Estudios Migratorios. Santiago de Com-postela. N.º 1 (1995), pp. 8-83.

PEÑA SAAVEDRA, V.: “O patrimonio documental galego en Cuba: fontes,fondos e liñas de traballo”. En Patrimonio cultural galego na emigración.Santiago de Compostela, Consello da Cultura Gallega, 1996, pp. 109-141.

REY CASTELAO, O.: “Movimientos migratorios en Galicia, siglos XVI-XIX”. En I Conferencia Europea de la Comisión Internacional de Demo-grafía Histórica “Migraciones internas y medium-distance en Europa,1500-1900”. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1993.

RIAL GARCÍA, S.: “La actuación de las mujeres de ausentes en el comer-cio de bienes raíces en el entorno de la Tierra de Santiago, 1700-1840”.En I Conferencia Europea de la Comisión Internacional de DemografíaHistórica “Migraciones internas y medium-distance en Europa, 1500-1900”. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1993.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:29 Página 37



RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X.: “La agricultura tradicional gallega. Creci-miento sin modernización”. En Papeles de Economía. Economía de lasComunidades Autónomas. 3. Galicia. 1985, pp. 145-171.

RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X.: Galicia, país de emigración. Colombres,Archivo de Indianos, 1993.

RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X.: O fluxo migratorio dos séculos XVIII ó XX.Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1995.

RODRÍGUEZ GALDO, M.ª X. e DOPICO, F.: Crisis agrarias y crecimientoeconómico en Galicia en el siglo XIX. Sada (A Coruña), Ediciós do Cas-tro, 1981.

ROVIRA, P.: “El campesino gallego”. En VICENTI, A.: Aldeas, aldeanos ylabriegos en la Galicia tradicional. Ed. de José Antonio Durán. Madrid,Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación, 1986, pp. 149-202.

SAAVEDRA, P.: “Casa y comunidad en la Galicia interior, 1750-1860”. EnBERMEJO BARRERA, J. C. (ed.): Parentesco, familia y matrimonio enla historia de Galicia. Santiago de Compostela, 1989, pp. 95-143.

SÁNCHEZ, M.ª N.: Chaguazoso. Una aldea gallega en ultramar. Santiagode Chile, Ediciones Nueva Galicia, 1995.

SÁNCHEZ ALONSO, B.: “Una nueva serie anual de la emigración espa-ñola a América, 1882-1930”. Revista de Historia Económica. VIII, 1(1990), pp. 133-170.

SÁNCHEZ ALONSO, B. : La inmigración española en Argentina. Siglos XIXy XX. Colombres, Archivo de Indianos, 1992.

SÁNCHEZ ALONSO, B.: Las causas de la emigración española, 1880-1930.Madrid, Alianza, 1995.

SARMIENTO, Fr. Martín: Obra de 660 pliegos de el Reverendísimo PadreMaestro Fray Martín Sarmiento, Benedictino. Que trata de Historia Natu-ral y de todo género de Erudición con motivo de un Papel, que parece sehabía publicado por los Abogados de La Coruña, contra los Foros, y tie-rras que poseen en Galicia los Benedictinos, y lo escribió en Madrid porlos anos de 1762 y siguientes. (Biblioteca da Real Academia de la Histo-ria). Madrid. 9-1825.

SOMOZA DE MONSORIÚ, F.: Estorbos y remedios de la riqueza en Gali-cia. Santiago de Compostela, 1775. Edición actual da EGAP, con prólogode X. R. Barreiro.

TORTELLA, G. e NÚÑEZ, C. E.: “Educación, capital humano y desarrollo:una perspectiva histórica”. En NÚÑEZ, C. E. e TORTELLA, G.: La mal-dición divina. Ignorancia y atraso económico en perspectiva histórica.Madrid, Alianza, 1993, pp. 15-38.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:29 Página 38



VALES FAÍLDE, J.: La emigración gallega. Madrid, 1902.VÁZQUEZ GONZÁLEZ, A.: “La emigración gallega. Migrantes, transpor-

tes y remesas”. En SÁNCHEZ ALBORNOZ, N. (comp.): Españoles haciaAmérica. La emigración en masa, 1880-1930. Madrid, Alianza, 1988, pp.80-104.

YÁÑEZ GALLARDO, C.: “La construcción de las series anuales de la emi-gración española a América, 1860-1930”. En Papers de Demografía. Bar-celona, 1988.

YÁÑEZ GALLARDO, C.: La emigración española a América (siglos XIXy XX). Dimensión y características cuantitativas. Gijón, Archivo de India-nos, 1994.

Paxs. 9-42 2/6/04 21:29 Página 39



Neste traballo analízase, na introducción, a carencia de estudios

que aborden en Galicia as implicacións das mulleres no fenómeno

migratorio e o seu grao de participación no mesmo, polo que o

traballo foi concibido como unha primeira contribución, por parte

das autoras, a cubrir tan significativo baleiro ó contar cos instru-

mentos metodolóxicos e analíticos precisos.

O traballo estructúrase despois en dúas partes, cun notorio peso

da primeira, na que se analiza como a emigración dos varóns

reforza as funcións que as mulleres xa viñan desempeñando na

reproducción da explotación familiar. Na segunda faise unha

aproximación ás características que reviste a incorporación das

mulleres galegas á corrente migratoria, perfilando unha tenden-

cia claramente progresiva.

Palabras clave: migracións femininas, economía agraria, Galicia, América.

En este trabajo se analiza, en la introducción, la carencia de estu-

dios que aborden en Galicia las implicaciones de las mujeres en

el fenómeno migratorio y su grado de participación en el mismo,

por lo que el trabajo fue concebido como una primera contribu-

ción, por parte de las autoras, a cubrir tan significativo vacío al

contar con los instrumentos metodológicos y analíticos precisos.

El trabajo se estructura después en dos partes, con un notorio peso

de la primera, en la que se analiza como la emigración de los varo-

nes refuerza las funciones que las mujeres ya venían desempe-

ñando en la reproducción de la explotación familiar. En la

segunda se hace una aproximación a las características que reviste

la incorporación de las mujeres gallegas a la corriente migratoria, perfilando una tendencia claramente

progresiva.

Palabras clave: migraciones femeninas, economía agraria, Galicia, América.

Dans ce travail de recherche nous analysons, dans l’introduction,

le manque d’études abordant, en Galice, les implications des fem-

mes au sein du phénomène migratoire et le degré de participa-

tion qu’elles y avaient. C’est pourquoi ce travail a été conçu

comme une première contribution, de la par des ses auteurs, orien-

tée à remplir un aussi important vide; étant donné que l’on compte

maintenant sur les instruments métodologiques et analytiques

nécessaires.

Le travail est structuré par la suite en deux parties, la première

d’entre elles ayant un considérable poids et présentant l’analyse

du phénomène qui prouve de quelle façon l’émigration masculine renforce les fonctions que les femmes

réalisaient déjà auparavant quant à la reproduction de l’exploitation familiale. Dans la deuxième partie,

Resumé

FEMMES ET ÉMIGRATION

DANS L’HISTOIRE CONTEMPO-

RAINE DE LA GALICE, 1880-1930

M.ª Xosé Rodríguez Galdo

M.ª Pilar Freire Esparís

Ánxeles Prada Castro

Resumen

MUJERES Y EMIGRACIÓN EN

LA HISTORIA CONTEMPO-

RÁNEA DE GALICIA, 1880-

1930




Resumo

MULLERES E EMIGRACIÓN NA

HISTORIA CONTEMPO-RÁNEA

DE GALICIA, 1880-1930




Paxs. 9-42 2/6/04 21:29 Página 40



nous réalisons une approximation aux caractéristiques que revêt l’incorporation des femmes galiciennes

aux courants migratoires, en détachant une tendance nettement progressive.

Mots clé: migrations féminines, économie agraire, Galice, Amérique.

In the introduction, this paper analyses the lack of research that

deals with the implications of women in the migratory pheno-

menon in Galicia and their degree of participation in the same.

It explains why the study was conceived as the first contribution,

on the authors´ part, to filling in this significant gap once the pre-

cise methodological and analytical instruments were found.

The paper is then structured in two parts, the first bearing the

most weight, where an analysis is made on how male emigration

increased the number of duties women were already fulfilling in

the family household. In the second part, an approach is made

towards the characteristics that lead to the incorporation of Galician women in migratory flows, outlining

a clearly progressive tendency.

Key words: female migrations, agrarian economy, Galicia, America.

M.ª Xosé Rodríguez Galdo. Catedrática de Historia e Institu-

cións Económicas na Universidade de Santiago de Compostela.

Directora e Comisaria das exposicións organizadas polo Conse-

llo da Cultura Galega e a Xunta de Galicia: Galicia-América: cinco séculos de historia e Galicia e Aus-

tralia “vellos amigos”. Editora da revista Estudios Migratorios e membro do consello editorial da revista

Arenal, editada pola Universidade de Granada.

As súas investigacións céntrase en historia agraria e demográfica de Galicia e nos movementos migratorios.

Entre os seus libros destacan: Galicia, país de emigración e O fluxo migratorio dos séculos XVIII ó XX.

M.ª del Pilar Freire Esparís. Profesora de Historia e Institucións Económicas na Universidade de San-

tiago de Compostela. As súas investigacións céntranse na historia da familia en Galicia; conta con diver-

sas publicacións e participacións en congresos sobre o mesmo tema. Realiza a súa tese de doutoramento

co título Estructuras familiares, economía campesiña e comportamentos matrimoniais en Galicia nos sécu-

los XIX e XX.

Ánxeles Prada Castro (Ourense, 1970). Licenciada en Ciencias Económicas pola Universidade de San-

tiago de Compostela. Documentalista no Arquivo da Emigración Galega do Consello da Cultura Galega.

Elabora a súa tese de doutoramento: Migración interior e economía galega, 1970-99, no departamento

de Historia e Institucións Económicas da USC.

Currículum

Abstract

WOMEN AND EMIGRATION IN

THE CONTEMPORARY HIS-

TORY OF GALICIA (1880-1930)




Paxs. 9-42 2/6/04 21:29 Página 41

Paxs. 9-42 2/6/04 21:29 Página 42



En varias publicacións recentesdistintos historiadores insistiron ensinalar que a crise provocada poladerrota militar de 1898 non produ-ciu un impacto especialmentenegativo sobre a economía espa-ñola1. En cambio, compróbase unvigoroso arranque da moderniza-ción económica nos anos inmedia-tamente seguintes ó conflicto. Estemovemento manifestouse nagrande expansión das instituciónsfinanceiras, coa aparición da

moderna banca mixta, o inicio da transformación mecánica e química dastecnoloxías agrícolas e un importante fenómeno de diversificación da pro-ducción industrial e terciaria, tanto en perspectiva sectorial como territorial2.

O motor do rápido proceso de recuperación trala derrota militar de 1898reside nun investimento extraordinariamente expansivo. A partir de 1899, ocrecemento do investimento, fenómeno xa de antigo bautizado como auxe fini-secular, alimentouse de diversos fluxos de recursos desde o exterior. Un delescorresponde á entrada de capital estranxeiro e outro á mal chamada repatria-ción de capitais; é dicir, ós envíos de fondos dos españois residentes en Cuba,Porto Rico e Filipinas motivados polo cesamento da soberanía española.

Ademais destes dous factores -investimento estranxeiro directo e retornosdesde as colonias-, un terceiro fluxo contribuíu a forxa-lo auxe finisecular araíz das guerras coloniais e da súa conclusión. Trátase das remesas que efec-tuaban os emigrantes españois no estranxeiro. Neste estudio imos explora-los condicionantes desas remesas e o cálculo económico do emigrante, paraacabar analizando as magnitudes das remesas antes e despois das guerrascoloniais e as causas do seu crecemento.

Convén aclarar, en primeiro lugar, que o con-cepto de remesas adquire aquí un significadodistinto e moito máis amplo có que se lle con-

cede na terminoloxía normalizada polo Fondo Monetario Internacional paraas Balanzas de Pagamentos dos distintos países. Enténdese actualmente porremesas e transferencias dos emigrantes o conxunto dos envíos, xeralmentede limitada contía, que efectúan os emigrantes ós seus países de orixe parao sostemento das súas familias ou para calquera outra finalidade semellante.

OS CONDICIONAN-TES DAS REMESAS

AS REMESAS DOSEMIGRANTES NAMODERNIZACIÓN DAECONOMÍAESPAÑOLA TRALACRISE COLONIAL(1898-1913)

Jordi Maluquer de Motes

1. MALUQUER DE MOTES (1996) e (1998); GÓMEZ MENDOZA (1997).2. MALUQUER DE MOTES (1987).

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 43

As remesas dos emigrantes…


No presente traballo, en cambio, o termo remesa emprégase, coma na épocamesma, para designa-los pagamentos de todo tipo feitos en España “por razónde ahorros, realización de fortunas, rentas cobradas y participación de negociosen América”3. É dicir, as remesas dos emigrantes, en efecto, pero tamén cal-quera outra clase de transferencias privadas e rendas de investimento.

A contía das transferencias dos emigrantes ou dos traslados de rendas deinvestimento ó país de orixe do titular da mesma depende de moitos factoresdistintos. Un primeiro conxunto de condicionantes sitúase na importancia cuan-titativa da emigración, a taxa de actividade dos grupos de emigrantes, o grao decualificación profesional media do grupo e os niveis salariais nos países de aco-llida. Outra serie de datos relaciónase coas expectativas dos emigrantes e osseus proxectos concretos de regreso ó seu país de orixe. Da combinación detodos estes factores resulta cada ano o volume real de recursos remitidos.

A emigración española a América foi relativamente reducida, en compa-ración coa doutros países europeos, e moi concentrada cara ás Antillasdurante a maior parte do século XIX. Pero adquiriu dimensións moito maio-res desde o comezo da década de 1881-1890, baixo a presión da grande criseagrícola e pecuaria daquela década, e dirixiuse cara a novos destinos. O máisimportante de todos foi a República Arxentina seguido, aínda que con moitadiferencia, por Brasil, Uruguai, Chile e México.

A primacía correspondía, desde logo, á Arxentina4: en 1898 había198.685 españois censados, un 50% máis que na Cuba colonial. Só en BosAires residían 80.352, unha cifra que colocaría á capital porteña na décimaposición da lista das maiores cidades españolas, tras Madrid, Barcelona emoi poucas máis5.

Cuba deixara de se-lo principal destino da emigración hispana. O total deinmigrantes españois rexistrados no censo de 1899 ascendía a 129.240, oque supoñía o 8,2% da totalidade da poboación da illa nese primeiro ano depaz trala Guerra de Independencia (1895-1898). Había entre eles practica-mente cinco homes por cada muller, posto que a relación de masculinidadeera de 492,2 varóns por cada 100 femias6.

Na República Oriental do Uruguai contábanse, en marzo de 1901, 61.424españois, máis da metade dos cales -concretamente 36.204- residían nodepartamento de Montevideo. Nos departamentos de Campaña, os maiorescontinxentes concentrábanse en Canelones (6.839) e San José (4.146)7.

3. SANZ Y ESCARTÍN (1905), p. 37.4. SÁNCHEZ ALONSO (1992).5. Só estas dúas cidades superaban o medio millón de habitantes e Valencia os 200.000. Oresto -entre 150.000 e 80.000- incluía a Sevilla, Málaga, Murcia, Zaragoza e Cartaxena.6. MALUQUER DE MOTES (1992).7. Estas cifras proceden do censo dos departamentos de Campaña elaborado pola ComisiónNacional do Censo o 1 de marzo de 1900 e dunha estimación para o departamento de Monte-video que parte do dato do censo de 1889 (32.645 españois) e actualizado mediante o engadidodas entradas de 1890 a 1899 e a subtracción das saídas e dos falecementos no mesmo lapso.

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 44



Brasil recibiu 209.100 entradas de españois entre 1882 e 18998. Moitosdeles retornaron, sen dúbida, a España e quizais outros tantos reemigraron aArxentina. Pero en 1899 podían permanecer uns 100.000 inmigrantes, amaioría deles no estado de São Paulo. Chile e Perú sumaban conxuntamentearredor de 70.000 inmigrantes hispanos. México reunía en 1899, probable-mente, uns 15.000 residentes españois, cos maiores continxentes concentra-dos no Distrito Federal e, en menor medida, en Veracruz9. Os inmigrantesnos Estados Unidos acercábanse a 10.000. Cantidades xa moito menores dis-persábanse entre Porto Rico e as demais repúblicas hispanoamericanas.

O total dos emigrantes españois en América, en 1899, cifraríase nunmínimo de 600.000. O meu cálculo se peca é de conservador. Unha estima-ción realizada na época, e presentada no Congreso Internacional de Estatís-tica de Roma, obtivo un total de 489.582 inmigrantes españois na Américaindependente. A iso habería que sumar aínda os españois residentes en Cubae Porto Rico, que probablemente non baixarían de 150.000. En total, uns35.000 máis que nos meus propios datos. O detalle destoutra estimación é oseguinte: Arxentina 200.000, Brasil 112.520, Uruguai 73.891, Chile 40.000,Perú 30.000, México 18.200, Estados Unidos e Canadá 9.000, El Salvador2.506, Paraguai 1.280, Ecuador 710, Santo Domingo 400, Costa Rica 320,Nicaragua 295, Guatemala 200 e Honduras 19010.

O grao de éxito económico que alcanzaron os inmigrantes españois foimoi grande en México, onde formaban a maior colonia estranxeira11. Nasrepúblicas sudamericanas parece que foi significativamente menor có con-seguido polos italianos, grupo migrante anterior e máis numeroso, pero nadadesprezable.

Os datos dispoñibles para o caso de Uruguai son bastante notables. En1900 había alí entre os españois 9.200 propietarios de terras, cun patrimonioestimado de 31.374.000 pesos, e 4.210 comerciantes, con 12.804.000 pesos,o que totalizaría uns 300 millóns de pesetas correntes. O resto da colonia espa-ñola estaba integrada por empregados e asalariados, moitos deles no ferroca-rril central e no porto, ós que se estimaba unha renda anual conxunta duns 110millóns de pesetas correntes12.

Ademais destes emigrantes con residencia permanente, algúns paísesrecibiron anualmente continxentes importantes de traballadores estacionais,no fluxo coñecido como emigración andoriña. Tratábase fundamentalmentede traballadores agrícolas que se contrataban na recolección do trigo e nazafra do azucre de Arxentina e de Cuba e que regresaban a España cos afo-rros da campaña.

8. KLEIN (1996), p. 150.9. LIDA (1994), p. 30 e 38.10. La España (Montevideo), 10 de novembro de 1897.11. PÉREZ HERRERO (1981); LIDA (1994); CERUTTI (1995).12. La España, 28 de abril de 1900.

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 45



O emigrante, en especial o emigrante temporal,mostra un comportamento particular e distinto ódos demais traballadores tanto no que se refire ópropio traballo como ó destino dos seus ingresos.

A intensidade da incorporación ó traballo da poboación inmigrante é moi alta.De feito, a razón de ser mesma da emigración é o traballo, sen o cal todo o pro-ceso migratorio perde sentido. Ademais, a poboación inmigrante adoita estarformada maioritariamente por varóns novos en idade de incorporarse ó traba-llo. Por ámbolos motivos, as taxas de actividade resultan en xeral moi elevadas.

A propia poboación española residente en Cuba servirá de ilustración,con base no censo de poboación do ano 1899. Entre o conxunto dos resi-dentes españois contábanse 106.021 activos. Isto supón que a taxa de activi-dade do grupo español ascendía ó 82,0% mentres que a propia taxa para atotalidade da poboación da illa se situaba moi por debaixo, aínda que nun xaelevado 46,3%13.

Isto configura a poboación inmigrante cunha taxa de dependencia, ouproporción de inactivos por cada activo empregado, moi baixa14 e implica ungasto familiar de consumo moito menor que entre as familias crioulas e unmaior aforro. Así pois, na illa, en igualdade de remuneración media do tra-ballo, os ingresos por habitante serían case un 80% máis altos entre os espa-ñois que entre os crioulos pola simple razón de que traballaba unha propor-ción moito maior dos membros do grupo.

Non é esa a única razón da magnitude do aforro entre os traballadoresestranxeiros nun país calquera. Existen outros motivos que proceden do moiparticular cálculo económico do migrante. Para el, en efecto, o aforro non éo residuo entre o seu ingreso e o seu consumo senón aquel elemento quetrata de maximizar. Á inversa do que acontece no caso dun traballador nor-mal, a determinación do consumo realízase, dentro de certos límites, demodo residual xa que a busca dun aforro permanente explica o comporta-mento específico do emigrante como consumidor.

A propensión ó aforro dos migrantes en conxunto tende a ser significati-vamente superior á da poboación autóctona das mesmas categorías deingreso. Sen embargo, os comportamentos individuais son bastante distintos.Unha das variables máis decisivas na súa configuración é a duración do perí-odo de permanencia no país de inmigración. Unha segunda variable quedetermina o comportamento do migrante en canto ó gasto é o seu estado civile as cargas familiares para cubri-las necesidades correntes do grupo.

O CÁLCULOECONÓMICO DOEMIGRANTE

13. MALUQUER DE MOTES (1992), p. 134.14. En realidade, a taxa de dependencia adoita ser moito maior do que os datos aparentanposto que os membros dependentes da familia poden permanecer no país de procedencia.Xustamente, esa circunstancia é a que produce o fluxo dos envíos familiares.

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 46



O fluxo das achegas percibidas polo país deemigración, España no noso caso, depende donúmero dos emigrantes activos no exterior e dapropensión media a transferi-lo aforro ó seu

país de orixe. O volume das transferencias que, de media, realiza cada un dosmigrantes relaciónase coa duración media do ciclo migratorio.

Convén distinguir tres situacións que dan lugar a pautas ben diferencia-das: as ganancias dos traballadores estacionais, as remesas en sentidoestricto -é dicir, as sumas que o emigrante remite á súa familia para a satis-facción das necesidades correntes- e as transferencias de aforro. Cada unhadelas calla en resultados distintos:

1) No caso dos emigrantes estacionais, a contía do seu ingreso dependeda demanda de traballo no país de inmigración e da ganancia ou salario neto-remuneración efectiva menos gastos de desprazamento e de mantemento-que se percibe no sector da economía ó que se dirixe, normalmente a agri-cultura. Regularmente o traslado do seu aforro a España é realizado directa-mente por parte do traballador e, polo tanto, o seu importe non quedaincluído nas distintas estimacións sobre as remesas bancarias da emigración.

2) No que se refire ós envíos familiares, o dato definitorio esencial é otipo de emigración. A cota do ingreso remitida será directamente proporcio-nal á carga familiar restante no país de orixe e inversamente proporcional ácarga familiar presente no país de inmigración. Eventualmente, terá que vercoa estratexia de emigración: o aforro pode ser empregado no traslado dafamilia restante.

3) A decisión de realizar calquera outro tipo de transferencias de aforro ópaís de orixe ou de colocalo nas entidades financeiras dos países de inmi-gración depende de factores de tipo especulativo. Fundamentalmente sondous15. O primeiro, a evolución do tipo de cambio entre a moeda do país deinmigración e a do país de emigración. O segundo, o diferencial de remune-ración dos depósitos bancarios en ámbolos países.

O tipo de cambio é o elemento de maior importancia, sobre todo en con-dicións de estabilidade dos tipos de xuro dos dous países. A previsión dunhadesvalorización da moeda do país de orixe inducirá ós emigrantes a con-serva-lo seu propio aforro no país de inmigración. As expectativas de reva-lorización da moeda do seu país de procedencia, en cambio, deben promo-ver transferencias xeneralizadas.

Aínda no caso do retorno e, polo tanto, da fin da migración, poden perci-birse réditos da mesma en forma de rendas de investimento. O emigrante confrecuencia decide conserva-lo seu capital, ou unha parte del, no país de inmi-gración aínda despois de abandonalo, por razón de maiores expectativas de

A PROPENSIÓN ATRANSFERI-LOAFORRO

15. Hai excepcións que non teñen que ver coa vontade de quen decide a transferencia, comonos legados testamentarios. Por exemplo, Juan Rey faleceu en Orizaba (México) o 25 dexaneiro de 1898 e deixoulle predios en Veracruz e outros bens por valor de 105.800 pesos, bas-tante máis de medio millón de pesetas da época, ó Hospital Xeral de Santiago de Compostela.

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 47



seguridade, estabilidade e rendibilidade. Novamente, unha evolución favora-ble do tipo de cambio inducirá a transferi-los seus fondos ó país de orixe.

A conxuntura da agricultura exportadora arxen-tina dos últimos anos do século XIX e primeirosdo XX propiciou unha intensa emigración esta-cional aplicada ós labores do cultivo de cereais

e integrada principalmente por italianos e españois. Ese foi un dos conduc-tos de recursos de orixe americana cara a España.

On remarque également -escribíase en 1906- qu’il arrive tous les ans d’Europe unenombreuse immigration de moissoneurs, venant gagner de bons salaires, accumuler deséconomies, et qui ensuite regagnent leur pays, aussitôt après les moissons. Dans le pre-mier semestre de l’année 1905, il entra 100.000 immigrants dans ces conditions, dont77.000 retournèrent en Europe, en emportant chacun, d’après un calcul du départementde l’immigration, environ 150 piastres or, ou 750 francs, soit, en tout, plus de 11millions de piastres or16.

Por outra parte, a situación que se produciu en España desde a fin da gue-rra de Cuba favoreceu unha serie de movementos nas remesas dos emigran-tes que explican, en gran parte, a magnitude do ciclo investidor ou auxe fini-secular. Para mostra-las razóns deses movementos construímo-la serie dostipos de cambio quincenais para remesas a España que anunciaban dúas enti-dades de crédito, o Banco Francés de Montevideo, de Supervielle & Co, e oBanco de España e Río da Prata, nos anos 1894 a 190117.

AS REMESAS E ASGUERRAS COLO-NIAIS

16. MARTÍNEZ e LEWANDOWSKI (1906), p. 94.17. Os datos están tomados dos rexistros diarios do periódico uruguaio La España.

TIPO DE CAMBIO PARA AS REMESAS

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 48



As dúas series recollidas no gráfico corresponden ó número de pesetasque o Banco entregaba por cada peso e, polo tanto, representan o cambioexterior de forma invertida a como sería percibido por un residente enEspaña. O tipo de cambio de equilibrio sería de 5 por 1. As curvas presen-tan unha pendente de desvalorización da peseta, ou de apreciación do peso,que se acelera continuamente ata alcanza-los seus puntos mínimos nomomento de maior gravidade da situación militar para España, en abril de1898. Tras ese momento de pánico, a seguridade da derrota e da fin da gue-rra facilitou unha rápida recuperación da peseta despois seguida por unhadesvalorización xa moito menor polo resto do período.

Atendendo ós comportamentos esperados, tal como se indicou máisarriba, os emigrantes españois no exterior deberon rete-las súas transferen-cias ata pouco antes do final da guerra ante o temor da caída de valor dosseus aforros en caso de situalos na Península. Pero actuarían en sentido con-trario cando os tipos eran máis baixos, na primavera de 1898, e as expecta-tivas se dirixían cara á apreciación.

Transferi-lo aforro a España con tipos de cambio que se mantiveron bai-xos durante uns cantos anos permitía transforma-los pesos aforrados nunhasuma en pesetas que nunca se podería alcanzar antes nin despois. Endexa-mais chegou a haber mellores condicións para a adquisición de activos enEspaña para quen dispoñía de ingresos en divisas fortes. Isto explica que osenvíos dos aforros a España se elevaran desde o segundo semestre de 1898e nos anos inmediatamente seguintes.

Outro elemento de grande importancia na determinación do súbito incre-mento das remesas dos emigrantes trala fin das guerras foi o cambio da polí-tica española en relación con prófugos e desertores do exército. Gran parteda emigración da segunda metade do século XIX, sobre todo desde asrexións cantábricas cara ás repúblicas do Río da Prata, eran adolescentes dosque as súas familias non podían facerse cargo da redención do servicio mili-tar, que esixía o pagamento dunha suma de 1.500 pesetas ou ben de 2.000 seo destino estaba nos territorios de Ultramar.

Tralas guerras coloniais, e con motivo do matrimonio da infanta María delas Mercedes co príncipe Carlos de Borbón, o Goberno dictou un indultoxeral que eximía a prófugos e desertores de toda pena. Os desertores debíanservir polo tempo que lles faltara sen recarga ningunha. Os prófugos podíanacollerse a indulto e librarse do servicio por ter algún de seus pais sesaxe-nario, por ser declarado inútil ou por alcanzar esa situación no sorteo. Se, encambio, lles correspondese servir, poderían redimirse co pagamento ordina-rio de 1.500 pesetas. En calquera desas situacións posibles, ó acollerse óindulto eran eximidos de toda pena18.

18. La España, 23 de abril e 8 de maio de 1901.

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 49



O impacto que este decreto tivo nos primeiros meses do ano 1901, tralasúa promulgación, entre as colonias españolas de Bos Aires ou de Montevi-deo foi inmenso. O Goberno de Sagasta renovou o indulto en outubro domesmo ano e concedeu unha ampliación total a primeiros de decembro19. Aconsecuencia destas medidas, moitos emigrantes que abandonaran calqueraproxecto de retorno cambiaron subitamente as súas expectativas e comeza-ron a trasladar fondos cara a España.

A baixa do tipo de cambio e as novas circunstancias que afectaban aaqueles que eludiran o servicio militar influíron de forma determinante nasdecisións de enviar a España unha parte ou a totalidade do aforro logrado nopaís de inmigración. Loxicamente, o fluxo de transferencias de aforro dosemigrantes, nesas condicións, puido alcanzar dimensións extraordinarias.Unha vez que se mantivo este comportamento durante algúns anos, debeuquedar moi consolidado. As estimacións de que se dispón, reunidas no cadroque se achega, reforzan esta presunción.

Nos anos anteriores a 1898 as remesas dos emigrantes estimáronse en 50millóns anuais. O total das mesmas ascendería en 1899, en cambio, a 135,máis do dobre daquela suma: 80 millóns entre Arxentina, Uruguai e Para-guai, 25 do resto das repúblicas iberoamericanas, 20 de Cuba e Porto Rico e10 de Alxeria20. En 1900 elevaríanse a 200 millóns en total21. De media anualpara 1901-1905 sumarían 180 millóns de pesetas ouro ou 243 pesetas

Remesas dos emigrantesmillóns de pesetas

(anuais) (acumuladas)1890-1895 50 3001899 135 1351900 200 2001901-1905 243 1.2151906-1910 250/300 1.375

Total 3.225

Fontes: ver texto.

19. La España, 14 de outubro e 16 de decembro de 1901.20. Fomento do Traballo Nacional: “La cuestión de los cambios”, El Trabajo Nacional, 245(30 de xullo de 1901), pp. 51-61. As remesas totais deste ano e os envíos de Arxentina, Uru-guai e Paraguai, tomados desta mesma fonte, eleváronse, por error de transcrición, a 235 e 180millóns respectivamente en VICENS VIVES (1960), p. 655, e CHAMORRO (1976), p. 153.21. THÉRY (1901).

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 50



correntes, distribuídas entre 100 millóns de pesetas ouro para Arxentina,Uruguai e Paraguai, 30 de México, 30 de Cuba e Porto Rico, 15 das restan-tes repúblicas iberoamericanas e 5 dos Estados Unidos22.

Todo iso implicaría unha cifra situada entre 200 e 250 millóns de pesetascorrentes por ano desde 1899 a 1905. A estimación das remesas dos emi-grantes para 1906-1910, a criterio de Labra, aínda estaría algo por riba, con-cretamente entre 250 e 300 millóns23. Todos estes cálculos efectuáronse concerta prudencia e atendendo a informacións de orixe bancaria24.

Está claro que deben tomarse con moita cautela, pero non parece dubi-doso que, para os contemporáneos, resultaba verosímil unha entrada de entre2.500 e 3.500 millóns de pesetas correntes -quizais 2.900 millóns- desde1899 ata 191025. De aceptárense estas cifras, poderíase afirmar que o fluxodas remesas dos emigrantes nos doce anos que seguiron ó desastre de 1898alcanzaron unha magnitude moi próxima ó gasto efectivo total provocadopolas guerras.

Deducindo do total máis probable duns 2.900 millóns de pesetas osenvíos procedentes das Antillas -a suposta repatriación de capitais- aíndaquedaría un total superior ós 2.000 millóns de pesetas. Algo que superabamoi amplamente a contía de calquera dos demais fluxos de recursos exte-riores que recibiu a economía española no período posterior á crise de 1898.

A rápida recuperación que experimentou a eco-nomía española trala crise de 1898, motivada

pola guerra cos Estados Unidos de América e a derrota na mesma, apoiousenunha forte entrada de recursos desde o exterior. Os retornos desde as colo-nias perdidas e o investimento estranxeiro directo contribuíron dun modoimportante a alimentar esas correntes de entrada de recursos. Pero foi moitomáis decisiva aínda a achega que agrupamos baixo o rótulo de remesas deemigrantes e que constituía para España a contrapartida económica da emi-gración ó estranxeiro, moi principalmente a América Latina.

A colonia española en América Latina cara a 1900 pode estimarse nuns600.000 individuos, a inmensa maioría deles eran homes en idade de traba-llar. O grupo máis numeroso estaba en Arxentina, seguido polos de Cuba,Brasil e Uruguai. Outros países como México rexistraban un número menorde residentes españois pero cun grao de éxito económico moi sobresaliente.Nos anos seguintes, a emigración española creceu a maior ritmo que nunca.

A baixa cotización da peseta e, puntualmente, a lexislación relativa a pró-

CONCLUSIÓNS

22. SANZ Y ESCARTÍN (1905).23. LABRA (1915).24. GARCÍA LÓPEZ (1992), pp. 125-127.25. As estimacións que presentamos nos parágrafos precedentes son coherentes cos datoscompilados por VÁZQUEZ (1988), pp. 96-97.

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 51



fugos e desertores alentaron as decisións de remitir a España non só os envíosfamiliares tradicionais senón cantidades moito maiores, que se clasifican naterminoloxía convencional do FMI como “outras transferencias privadas” e“rendas de investimento”. A contía destas remesas entre 1899 e 1913 foi deimportancia maior -aproximadamente o dobre- cá dos outros dous fluxosidentificados ós que se lles estaba dando ata agora todo o protagonismo. Asrendas da emigración, en fin, contribuíron en moita maior medida a forxar unvigoroso fluxo de recursos que impulsou a intensa recuperación trala crisecolonial.

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 52



BIBLIOGRAFÍA

CERUTTI, Mario: Empresarios españoles y sociedad capitalista en México(1840-1920). Colombres, Archivo de Indianos, 1995.

CHAMORRO, Santiago: “Bosquejo histórico de la Balanza de Pagos deEspaña”. Información Comercial Española. 517 (1976), pp. 151-159.

GARCÍA LÓPEZ, José Ramón: Las remesas de los emigrantes españoles enAmérica. Siglos XIX y XX. Xixón, Júcar, 1992.

GÓMEZ MENDOZA, Antonio: “Del ‘desastre’ a la modernización econó-mica”. En FUSI, J. P. e NIÑO, A. (eds.): Vísperas del 98. Orígenes y ante-cedentes de la crisis del 98. Madrid, Biblioteca Nueva, 1997, pp. 75-84.

KLEIN, Herbert: La inmigración española en Brasil (siglos XIX y XX).Colombres, Fundación Archivo de Indianos, 1996.

LABRA, Rafael María de: La personalidad internacional de España.Madrid, Est. Tip. de Jaime Ratés, 1915.

LIDA, Clara (ed.): Una inmigración privilegiada. Comerciantes, empresa-rios y profesionales españoles en México en los siglos XIX y XX. Madrid,Alianza, 1994.

MALUQUER DE MOTES, Jordi: “De la crisis colonial a la guerra europea:veinte años de economía española”. En NADAL, J.; CARRERAS, A. eSUDRIÀ, C. (compils.): La economía española en el siglo XX. Una pers-pectiva histórica. Barcelona, Ariel, 1987, pp. 62-104.

MALUQUER DE MOTES, Jordi: Nación e inmigración: los españoles enCuba (ss. XIX y XX). Xixón, Júcar, 1992.

MALUQUER DE MOTES, Jordi: “La financiación de la guerra de Cuba ysus consecuencias sobre la economía española. La deuda pública”. EnNARANJO, C.; PUIG-SAMPER, A. e GARCÍA MORA, L. M. (eds.):La Nación Soñada: Cuba, Puerto Rico y Filipinas ante el 98. Aranxuez,Doce Calles, 1996, pp. 317-329.

MALUQUER DE MOTES, Jordi: “Las consecuencias económicas de las gue-rras de 1898”. Revista de Occidente. 202-203 (marzo 1998), pp. 264-277.

MARTÍNEZ, Albert B. e LEWANDOWSKI, Maurice: L’Argentine au XXe

siècle. París, Armand Colin, 1906.PÉREZ HERRERO, Pedro: “Algunas hipótesis de trabajo sobre la inmigra-

ción española a México: los comerciantes”. En LIDA, C. (ed.): Tresaspectos de la presencia española en México durante el Porfiriato.México, El Colegio de México, 1981.

SÁNCHEZ ALONSO, Blanca: La inmigración española en Argentina.Siglos XIX y XX. Xixón, Júcar, 1992.

SANZ ESCARTÍN, Eduardo: La moneda y el cambio en España, con unapéndice acerca de las subsistencias en su relación con la moneda.Madrid, Impr. de M. García, 1905.

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 53



THÉRY, Edmond: Le problème du change en Espagne. París, L’ÉconomisteEuropéen, 1901.

VÁZQUEZ GONZÁLEZ, Alejandro: “La emigración gallega. Migrantes,transportes y remesas”. En SÁNCHEZ-ALBORNOZ, N. (compil.):España hacia América. La emigración en masa, 1880-1930. Madrid,Alianza, 1988, pp. 80-104.

VICENS VIVES, Jaime: Manual de Historia Económica de España. Barce-lona, Ed. Vicens Vives, 1960.

Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 54



A crise producida polas guerras coloniais de fin de século (1895-

1898) e a derrota final fronte a Estados Unidos foi seguida dunha

rápida e intensa recuperación económica. As remesas dos emi-

grantes españois no exterior, alentadas polas expectativas de apre-

ciación da peseta tralo afundimento bélico e o indulto para pró-

fugos e desertores, impulsaron a expansión económica. As

remesas foron moito máis importantes que a repatriación de capi-

tais das antigas colonias e que o investimento de capital estran-

xeiro.

Palabras clave: economía das migracións, remesas, fluxos

internacionais de transferencias.

La crisis producida por las guerras coloniales de fin de siglo

(1895-1898) y la derrota final frente a Estados Unidos fue seguida

de una muy rápida e intensa recuperación económica. Las reme-

sas de los emigrantes españoles en el exterior, alentadas por las

expectativas de apreciación de la peseta tras el hundimiento bélico

y el indulto para prófugos y desertores, impulsaron la expansión

económica. Las remesas fueron mucho más importantes que la

repatriación de capitales de las antiguas colonias y que la inver-

sión de capital extranjero.

Palabras clave: economía de las migraciones, remesas, flujos

internacionales de transferencias.

La crise produite par les guerres coloniales de la fin du siècle

(1895-1898) et la l’ultime défaite face aux États-Unis fut suivie

d’une intense et rapide récupération économique. Les expédi-

tions d’émigrants espagnols à l’étranger, encouragées par les

possibilités d’appréciation de la peseta à la suite de l’effondre-

ment et de l’indulte pour les fugitifs et les déserteurs, stimulèrent

le développement économique. Les expéditions furent bien plus

importantes que la répatriation de capitaux des anciennes colo-

nies et que l’investissement de capital étranger.

Mots clé: économie des migrations, expéditions, flux internatio-

naux de virements.

Resumé

LES EXPÉDITIONS DES

ÉMIGRANTS AU SEIN DE LA

MODERNISATION DE

L’ÉCONOMIE ESPAGNOLE À

LA SUITE DE LA CRISE

COLONIALE (1898-1913)


Resumen

LAS REMESAS DE LOS

EMIGRANTES EN LA

MODERNIZACIÓN DE LA

ECONOMÍA ESPAÑOLA TRAS

LA CRISIS COLONIAL

(1898-1913)


Resumo

AS REMESAS DOS

EMIGRANTES NA

MODERNIZACIÓN DA

ECONOMÍA ESPAÑOLA

TRALA CRISE COLONIAL

(1898-1913)


Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 55



The crisis produced by the colonial wars at the end of the century

(1895-1898) and the final defeat against the United States were

followed by a very rapid and intense economic recovery. The

remittances sent by overseas Spanish emigrants stimulated eco-

nomic expansion, encouraged by the prospects in the value of the

peseta and the reprieve for fugitives and deserters. The remittan-

ces were of much more importance than the repatriation of the

capitals of the ancient colonies and foreign capital investment.

Key words: migration economy, remittances, international trans-

fer flows.

Jordi Maluquer de Motes. Catedrático de Historia Económica

da Universidade Autónoma de Barcelona dende 1984. Vicerrec-

tor de Investigación desa mesma Universidade entre 1990 e 1992.

Publicou uns 65 traballos sobre temas de historia económica de España e de América Latina. Recibiu o

Premio Nacional de Historia de España de 1981 e o Premio Joan Sardà Dexeus de 1998, concedido ó

mellor libro de Economía publicado durante o ano en Cataluña.

Currículum

Abstract

EMIGRANT REMITTANCES IN

THE MODERNIZATION OF

THE SPANISH ECONOMY

AFTER THE COLONIAL CRISIS

(1898-1913)


Paxs. 43-56 2/6/04 21:30 Página 56



Con este texto preténdese mostrarcomo é etnocéntrico clasificar dico-tomicamente (como fai o mundooccidental) culturas en ágrafas eletradas, e, no interior destas últi-mas, categoriza-los seus membrosen alfabetos e analfabetos.

Ó “facer falar” unha vella foto-grafía encontrada en Vilatuxe en Galicia, ó ler e entender, a través dela, todaunha época, demóstrase que hai moitas outras formas de comunicar e delembrar máis aló da oralidade e da escritura.

O debate foi longo. Tódalas ciencias sociais seocuparon de estudiar materiais que os diferentes

pobos usan para aprender e para lembrar. E non hai pobo occidental que hoxeen día non distinga entre culturas ágrafas e culturas letradas. As primeiras sonclasificadas como primitivas, mentres que as segundas son denominadasintelectuais. Tamén nas culturas literarias ou letradas, os seus membros son,pola súa vez, denominados alfabetos ou analfabetos, conforme saiban ou nonusa-los signos árabes empregados para a escritura e para a lectura.

Escritura e lectura son utilizadas para memorizar e para lembra-la historialocal, a historia contextual do local, e a dinámica da interacción social. Que-ría ó expoñer esta definición tan sintética, lembrarlle ó lector a importanciadesta dicotomía, que acaba por ser unha dicotomía etnocéntrica. Noutras pala-bras, esta está organizada en función do que o Occidente determina que sonas súas permisións e os seus tabús, os seus xuízos, a súa ética e a súa estética.E, ó lembra-lo concepto de estética, veñen á miña propia memoria formasalternativas de construí-la memoria social, como referín e definín noutros con-textos (ver bibliografía). Pero a escritura non é a única simboloxía que per-mite garda-la memoria dos feitos, as xenealoxías, as dinámicas e as prohibi-cións do interactuar. Hai tamén xestos, deseños, roupa, expresións,monumentos, palabras, formas de expresión e outras, que serven de obxectivopara delinea-la conducta social. Porque, en verdade, é esta lembranza que ungrupo garda, a que orienta a forma de actuar, a que determina as diferenciasentre xeracións, xerarquías, épocas, o que pode ser feito e o que debe ser evi-tado.

¿Que é o que determinará a forma como os individuos actúan a través dotempo, as diferencias que existen entre diferentes formas de actuar de acordocoas diferentes xeracións, estratos sociais, recursos e crenzas? ¿Será que todoisto é determinado a través da oralidade? ¿Será que a oralidade non é escri-tura? ¿Será a oralidade o conxunto de palabras a través do cal as persoascomunican os seus obxectivos, os seus parámetros, en historias ordenada-

1. A CUESTIÓN

A ORALIDADE E AESCRITURA NACONSTRUCCIÓN DOSOCIAL

Raúl Iturra

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 57

A oralidade e a escritura…


mente acumuladas que denominamos mitos? ¿Ou será que estas diferentesformas de actuar son determinadas polas tarefas disciplinadas, que denomi-namos ritos e traballo? Xa teño escrito e discutido moitas veces sobre esteasunto, polo que sinto o deber de deixar agora espacio para que outros falen.Persoalmente interésame profundar no coñecemento sobre outros medios degarda-la memoria, procurando alternativas, outros mecanismos utilizadospara lembrar que leva ás persoas a considera-la escritura e a oralidade comoformas irrelevantes de saber como coñece-lo comportamento dos outros. Foio que me aconteceu cando, no antigo lugar de Gondoriz Pequeno, un dos 14lugares da aldea galega de Vilatuxe, encontrei un día unha fotografía vella eestragada, que me levou tempo facela falar.

O rectángulo, amarelado e roto en varios sitios,amosaba nove homes, todos eles de traxe, gra-vata e peiteado dos anos 20, todos eles sen

bigote nin barba. Dos nove, catro estaban sentados en cadeiras e cinco esta-ban de pé, coas súas mans nos ombros dos homes sentados. Por detrás doconxunto conseguín distinguir, despois de, na vila máis próxima, ter refeita afotografía con técnicas modernas, paisaxes observables das ventás, un leito deestilo barroco e unha porta. O deseño estaba feito en cortinas usadas comoescenario do conxunto de persoas. Non existía ningún sinal que permitisesaber cal era o lugar onde fora sacada a fotografía. Máis ben parecía se-loretrato de persoas que se vestiran especialmente para amosar benestar, pros-peridade, serenidade e solidariedade entre elas. Non era doado, para un homede finais do século XX, adiviña-las idades dos nove: o comezo do século XXuniformaba ás persoas na capacidade de traballar, facendo que o conxuntoparecese un grupo da mesma xeración. Unha lectura máis prolongada da foto-grafía revelou que non tódolos homes de pé tiñan as súas mans pousadas nosombros dos outros. O máis forte, a ollar para o obxectivo, tiña os dous brazoscolgando ó longo do corpo, en repouso, mentres que o seguinte pousaba a súaman dereita no ombreiro esquerdo do home da cadeira de diante del. A seguir,sentado, un dos señores ollaba tamén só para o obxectivo da cámara, mentresque o máis alto de pé pousaba a súa man esquerda no ombro dereito do sen-tado na terceira cadeira. O cuarto dos homes sentados tiña, en cada ombro, asmans pousadas dos outros dous que estaban detrás del, de pé. Esta forma decontacto, así como as roupas, os peiteados, as caras serias e miradas vivas,son un símbolo. ¿Pero será posible ler ese símbolo, sen coñecer quer a iden-tidade, quer o contexto desa identidade? ¿Por que é que esa fotografía estabana casa de Gondoriz Pequeno, esa aldea que gobernou Vilatuxe durante sécu-los cos Condes de Lemos e Duques de Alba, precisamente no mesmo Pazo nocal viviran os xestores (os cabezoleiros) da dita familia? ¿Fora tirada na aldeapequena e señorial, ben gardada do vento, da chuvia e da neve, polas outras

2. A FOTOGRAFÍA

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 58

Raúl Iturra


aldeas próximas (San Lourenzo, Carretera, A Varela, Barciela e Torse)? Nina alfombra, nin as figuras das ventás da decoración, parecían de ambientesrurais; nin o barroco dos arcos das ditas ventás e portas parecían os interioresde pedra e madeira que constitúen a arquitectura galega rural e urbana dosanos 20. Eu, estranxeiro con máis de 25 anos de estudio en Vilatuxe, sabíao.Coa mente furiosamente picada pola curiosidade cartesiana, decidín inves-tiga-lo problema.

¡Non da alma e do corpo no final do século!Pero si, da alma e do corpo que loitaron porencontrar un certo sosego, unha certa calma no

uso do corpo e co risco da alma. Xa no 1813, Fernando VII de Castela eEspaña, por medio da constitución dese ano, retirara a vasalaxe (ou unión dapersoa que traballaba a terra, con señorío do propietario de raíz), a través doDereito Visigótico que estaba en vigor en España e en Galicia. Para usu-fructuar este Dereito, o traballador da terra debía entregarlle unha parte alí-cuota da producción á casa propietaria: Vilatuxe. Ata hoxe -1997- a familiade Lemos e de Alba viven aló (desde o século XIII os Lemos, a partir doséculo XIV os Lemos e Alba, feitos hoxe unha soa familia). Foi o domingo,20 de setembro de 1870, cando a freguesía de Vilatuxe, comandada polo tra-ballador rural de San Lourenzo, Xosé Ferradás, expulsara coa Garda Civil,que viñera esixi-lo pagamento do imposto ó Consumo, imposto que Isabel II

3. A REDENCIÓN

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 59



creara en 1868 para substituí-lo de capitación ou subordinación señorial. Opobo de toda España, durante esta Iª República sen señores, producía paraconsumo propio. A casa de Lemos e Alba contraatacou e conseguiu mante-la enfiteuse, isto é, a entrega da terra paga por medio do producto, impostoque os sindicatos de Vilatuxe e outros xa en 1914 non pagaban. En 1926,extinta outra vez a monarquía, pasaron a poder comprar outra vez as terras -o dereito de raíz e o dereito de mellora, isto é, a capacidade para ter. Ou sexa,as persoas da terra tiñan o dereito, pero non tiñan o diñeiro para pagar, paratrocar ou comprar -e é así que nace a herdanza e as transferencias, así comoas posibilidades de adquirir baldíos, que ninguén traballaba anteriormente.A Lei de Abolición dos foros que a Monarquía Borbónica Restaurada utili-zou para se salvar dunha 2ª República conseguiu soamente a saída rápida eprecoz de homes que poderían adquirir terras individualmente ou en familia.E é así que un conxunto de veciños, naturais dos sitios arriba referidos, saíue foi para terras onde alugaban traballo humano por poucos cartos. E foi paraunha desas terras que o grupo da fotografía viaxou. As minas de carbón e dealuminio de Nova York acolleron ó grupo que, por motivos diversos, emi-grou. E emigrou en conxunto, por motivos diversificados, aínda que esegrupo estivese unido pola xenealoxía.

Velaí o símbolo das mans. Velaí o símbolo dafoto, que lles foi enviada ás familias. Os brazos

dereitos ó longo do corpo significan, ó contrario das mans nos ombros, unhaligazón familiar consanguínea ou legal. Non obstante, ¿como se podía saberquen era quen? ¿E quen o podía saber? O vello do pazo rural non podía le-la foto porque a propietaria era viúva recente do fillo do home da foto. Elacoñecera o seu sogro, pero nada sabía sobre os outros. E o máis alto foi iden-tificado como Guillermo Arca Ramos (1898-1960), pai de Guillermo Arcafillo, que coñecía ben a fotografía, pero cunha memoria que se apagararecentemente coa súa vida (1991). A súa man esquerda estaba pousada noombro dereito do outro, un tal Eduardo Ramos. Eduardo Ferradás de SanLourenzo que podía ser ben o pai, ben o fillo. E ninguén sabía. Foi por istoque tiven que le-la memoria e a lembranza de parentes, veciños e amigos,que non coñecían a foto. Fun falar coa filla de Guillermo Arca, Neves Arca,que non tivo dúbidas de que se trataba do fillo porque era demasiado novopara ser seu tío. Porque Eduardo Ferradás, se fose González, era parente doseu pai, era seu tío; se fose Ramos, era curmán dela e do seu marido, eparente do seu pai.

Lin outras fotografías de Eduardo, falei cos seus contemporáneos aíndacon memoria, como Pedro Quistora, de 91 anos, viúvo da irmá do ditoEduardo fillo, a tía Filomena, esa que foi a miña querida amiga a quen lle tireia última fotografía; e falei co irmán do Eduardo fillo, o meu Manolo, que, cos

4. O GRUPO

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 60

Raúl Iturra


seus 92 anos, gardou a mellor memoria de Vilatuxe. Todos afirmaron: “non,o Eduardo fillo nunca foi a USA, e morreu tuberculoso na Guerra Civil. Ade-mais estaba no Seminario porque ía ser cura”. A última proba foi dada porSofía, a filla de 86 anos. Estaba, á tardiña, sentada na súa cadeira. Fun ondaela cun sorriso e, de repente, amoseille a foto. Nese momento ela dixo “¡Ai!¡o meu pai!” e volveu perde-la memoria, e chorou e chorou. Para compro-balo, falei cun médico que me dixo que os afectos emerxen cando se ve aimaxe do real, que era da súa infancia. Falei aínda coa súa irmá Manuela, de78 bos anos. Lin a foto aínda con máis atención e reparei que o cabelo del eramoi curto e disfrazaba o comezo da falta de pelo. Como se pode ver na foto-grafía, Eduardo está unido ó seu parente Arca, ó pé de seu irmán Ramiro, queten a man do seu tío Ángel e do seu irmán Celestino. Do mesmo modo, Ela-dio Fernández (aínda vivo con 98 anos) coloca a man no brazo do seu cuñadoMoisés.

A foto está ordenada por parentesco e hai unha diversidade de idades,desde os 20 anos de Eladio ós 40 anos de José Antonio Medela; ese home debrazos ó longo do corpo, que fixo ó seu fillo Herminio, meu amigo e hós-pede, volver en 1927. Todos eles querían compra-las súas terras, conforme anova lei, e mostrarlle á familia como estaban ben, como eran solidarios eamigos nese estraño país, cunha lingua que nunca deran entendido. Foi amemoria e lembranza de Herminio Medela e a lectura das outras fotos o queme permitiu a lectura desta.

A lembranza de Herminio Medela Taín.Foi ese home xusto e de ben que oíu do seu

pai José Antonio a historia de que marchou paraos USA para merca-las terras herdadas da súa irmá Filomena. Ela casara enCastro, outro lugar da parroquia, e non lle conviña ter terras lonxe para traba-llar. José Antonio traballou nas minas de carbón de Nova York, xuntou cartosdurante anos, e pode paga-la herdanza de Filomena volvendo xunta-las her-dades, que quedaran contiguas permitindo a crianza e adestramento de caba-los. Este xa fora o traballo de seu pai Manuel e o pai do pai Manuel, donBenito Medela e Taboada, avogado pola Real Universidade de Compostela en1816, fillo e neto de avogados, todos eles parentes afastados da casa de Lemose Alba e xestores da mesma en Vilatuxe. Esta situación acabou en 1813,cando, co absolutismo acabou o neoliberalismo, e os parentes afastados pasande administrar a traballa-las terras. Sendo así, os cabalos xa non servían parapasear ou transportar dun sitio para o outro e observa-los traballos. Servían,antes, para vender, para procrear, para manter unha relación de axuda mutua.A Constitución de 1813 en España acaba con dereitos, cambia os costumes eelimina o tempo da lectura e a necesidade de mercar e gardar libros. Cincoxeracións de avogados, entre 1680 a 1816, formaron unha linguaxe e unentendemento, cunha lóxica que se mantén, ben no contido, ben nas palabras

5. A COMUNICACIÓN

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 61



da conversa, ben, aínda, nos hábitos de comensalismo e de disciplina da vida.Pero as cousas comezan a cambiar lentamente: a filla de don Benito Medelaten dous fillos dun avogado seu parente especialista en Dereito Canónico. E ahistoria reza que os fixo cun cura (Canónico, Canons, relixión, Don = Padre).Fillos estes, que teñen fillos fóra do matrimonio, sen vínculo do patrimonio,ata que Herminio ten fillos dunha labrega, a querida mamá Esperanza, e pasade usa-lo cabalo para ir ás festas a usalo para arar e gaña-la vida na terra deseu, ou alugalo ó xornal, ou para trocalo dentro de grupos. Toda esta historiase me suscitou pola lembranza da histórica fotografía; esa que durante meseseste ano e o ano pasado mantivo Vilatuxe a falar e parar para recordar. Acomunicación fixo lembrar que o último sobrevivente do grupo, Eladio, o de22 anos en 1920, fai hoxe 99 anos, e non 108 como di o carné de identidadee o rexistro civil (onde cambiaran 1898 para 1889 na data de nacemento); peroque, hai 25 anos, cando axudei a consegui-la súa reforma non o sabían nin opodían probar. É a foto do ano 1920, de toda a súa familia un mes antes damorte de súa nai por accidente, foto na cal el non está por estar nos EstadosUnidos, a que permite percibi-lo engano. Engano do cal el nada percibe polasúa mente estar xa fóra da historia, pero que diminúe o orgullo dos seus des-cendentes, Eduardo, Ramiro e Herminio, preparados como estaban para a súafesta dos seus 108 anos.

Eduardo Ferradás, Ramón Ferradás e HerminioDobarro.

Foron estes os que, por necesidade duns pesos de máis, aceptaron rompe--lo contrato de traballo que permitira a súa entrada nos USA, trocándoo porun contrato nas minas de aluminio. Os outros seis din que o po do aluminiocausa doenza, e que é por iso que só os emigrantes traballan aí e non os ame-ricanos brancos. Pero ningún dos tres presta atención a estas advertencias,gañan aló os seus cartos e volven xa enfermos a Vilatuxe en 1925 -data queme foi posible fixar a través do pasaporte de Celestina Ramos, do nacementodos fillos de José Antonio Moisés, do matrimonio de Eladio, e do certificadode defunción deles os tres. Data que identifico polo matrimonio de ÁngelFernández Vilar -matrimonio sen diñeiro- e polo nacemento do primeirofillo. Tamén fixei a data de nacemento dun fillo dun deles na súa ausencia,rexeitado polo pai ausente; e o asasinato do Angelito en 1935, cando tentabafacer produci-las terras da súa muller, tentativa para a cal fai un acordo coseu compadre que, tamén na Balagosa, traballaba as terras da súa muller. Aningunha delas lle gustou o convenio entre os homes, e, porque non estabapermitido por costume social agredírense as mulleres, fixeron loita-loshomes: Ángel morreu e Antonio fuxiu para a Arxentina. Non había lei deextradición, feito sabido e usado por moitos que ían para esa Arxentina senaliados en Europa. Este coñecemento é froito da oralidade que pasa a ser leido comportamento cando é conveniente para a cultura letrada, ben seentenda ou non o seu contido. Contidos que non se coñecen porque os con-

6. O TRABALLO

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 62

Raúl Iturra


venios internacionais tamén se coñecen mal. Igualmente tampouco se sabeque o aluminio causa silicose, e así pénsase que a doenza que matou en pou-cas semanas ós tres, Eduardo, Ramiro e Herminio, é a coñecida tuberculose.E sendo esa tuberculose hereditaria, pénsase que o último fillo que queda nasentrañas de Vicenta, a súa muller, debería morrer tamén da mesma doenza ónacer. É o que me conta Manuela, unha excelente memoria nos seus 70 emoitos anos, pero cunha observación reducida pois que con 7 anos naquelaépoca, pouco ve e entende da fotografía. Dona Manuela lembrábase condetalle da doenza do seu pai e da súa morte: o acontecemento máis impor-tante da súa vida de nena.

O traballo de forma xeral queda lonxe para tódalas familias, non sesabendo ben onde. Nin se entende de onde vén a foto. Tiven que buscar enbaúis, cartas, pasaportes, libros de defunción, na memoria dos vellos máisnovos e no contexto histórico neoliberal do século XIX para sabe-lo abece-dario e le-la foto. Xunteina con outras fotos e, cruzadas as 34 que recons-truín, substituíron o alfabeto árabe e déronme o de Vilatuxe. Polo menospolo de agora.

Aínda non teño ningunha. É máis, estou a supri-mir información da moita á que tiven acceso,

porque escribo en España, que hoxe precisa da escritura e da lectura paraadministrar como empresa o que foi o lar do que falei. Administrada por undos descendentes do (ata Maaschtricht) denominado propietario, e queagora, ós 50 anos, foi incentivado a reformarse; ós 40 anos foi incentivado aaceptar unha pensión por invalidez, e a demostrar, a través de feitos, que tiñadescendencia suficiente e capacitada para continua-la empresa. Pais quefalan unha lingua -o galegoque non é a que goberna -o castelán-, por ungoberno que orienta a súa tutela cun soberano permanente, que asina XoánCarlos, El-Rei. Un Estado que fomenta sindicatos de propietarios únicos deterra, onde o lar -a casa- non figura, onde o investimento non é a terra com-prada ou o traballo doméstico, nin os nenos que nacen, os litros establecidoscomo mínimos e máximos de leite que son muxidos por mes, as maquina-rias que se deben mercar. E aínda máis, animais que teñen unha xenealoxíae son tratados por técnicos do Goberno, tractores que obrigan a xuntar e tro-car terras para abrir vías de tránsito para as máquinas, para a auga e para osrabaños. E a escola, orgullosa da autonomía, ensina Rosalía, Castelao, a lin-gua vella. A rivalidade non xorde entre bancos, economía, créditos, familiasolidaria e colaboradora, pero si entre irmáns. O Código Civil e a Constitu-ción pasaron para un segundo plano e a empresa é dun fillo novo casado econ fillos, ou da muller, mentres os pais traballan sen máis autoridade queorienta-lo saber e guiar con perigo os tractores obrigatorios. Ángel, Eduardo,Herminio, Ramón, morreron entre os 26-35 anos, mentres percibían cal erao seu obxectivo na vida. Tódolos fillos que tiñan eran para o grupo de tra-ballo que os obrigaba a xuntar cartos para unir propiedades cando había

7. CONCLUSIÓN

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 63



algunha herdanza. Hoxe, a herdanza é inútil: os irmáns son médicos, avoga-dos, electricistas, arquitectos e comerciantes. Mentres parte da familiaentende o real polos modelos experimentais, un deles entende pola expe-riencia e polo desespero de non poder le-lo castelán, ou de entende-logalego, que definen os seus obxectivos da vida. Porque a lingua que seensina, nada ten que ver co traballo e co seu contexto. Polo de agora. Naépoca da foto, case non ían á escola; nin escola había que non fose o traba-llo da casa, traballo ese que se aprendía cos adultos e na práctica. A foto-grafía é a que permite ler para entender esa época, e para orienta-lo investi-gador en dirección ás persoas e ós textos e arquivos. É a oralidade universal,en debate, que define a memoria das normas éticas que a lei da empresanunca soubo dar, pero que solicita: hai máis católicos, máis matrimonios,máis rituais e disciplina, máis suicidios.

Hai un conxunto de materiais, distribuídos polosdiferentes sitios do País Galego, que permitiron

a reconstrucción breve da historia que analicei. Hai tamén, a clásica biblio-grafía doutros autores, que espero comentar máis adiante, así como o libroprometido á Universidade de Santiago de Compostela, Facultade de Socio-loxía e Ciencias Políticas: espero que ese texto pase a se-la continuación dosoutros varios sobre Galicia que publiquei en varios sitios. Mentres, desexabaque o lector puidese percibi-las miñas fontes para entender como le-la foto-grafía, e así saber que hai máis do que a simple escritura e oralidade, que xacitara no comezo deste texto. Por exemplo, entre outros, a fotografía e o estu-dio do seu alfabeto obrigáronme a ler de forma convencional os Libros deNacemento, Matrimonio e Defunción, 1760-1860, Bispado de Lugo; Librosde Nacemento, Matrimonio e Defunción, 1700-1860, Bispado de Ourense;Libros de Nacemento, Matrimonio e Defunción, 1870-1997, Rexistro Civilde Lalín; Libros de Nacemento, Matrimonio e Defunción, 1860-1997, Parro-quia de Vilatuxe; Xenealoxías das familias de Vilatuxe, 1700-1997, recons-truídas por min; Censo da poboación de Vilatuxe, 1964-1997, circulación depersoas, traballo, estudios; Arquivo da Garda Civil de Pontevedra, Lalín,1870-1997; Entrevistas Vídeo -feitas ós mozos de 28, 29, 30 e 31 anos, 1997,a infancia de 1970; Entrevistas e Actividades Vídeo -feitas a HerminioMedela Taín, 1997; Entrevistas Vídeo -feitas á familia Medela, 1997; Foto-grafías feitas por min, 1973-1975, ás familias de Vilatuxe; Fotografías feitaspor min, en 1996-1997, ás familias de Vilatuxe; Fotografías recollidas entreas familias de Vilatuxe, 1920-1997; Relatorio de preguntas e respostas entrea Casa de Lemos-Alba e a poboación de Vilatuxe, 1760; Textos escolaresentre 1969-1997; (Siglos XVI-XX): La Casa de Alba, 1996, María Jesús BazVicente, Madrid, Edit. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación;Antropología Económica de la Galicia Rural, (1976) 1988, Raúl Iturra,Xunta de Galicia; “Yo hago lo que la memoria social indica: para una antro-

8. TEXTOS

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 64

Raúl Iturra


pología de la memoria rural gallega”, Enciclopedia Gallega, A Coruña, Edit.Hércules, 1998; Real Decreto 204/1996 sobre medidas para mejoras estruc-turales y modernización de las exploraciones agrarias.

Velaí os documentos que estudiei para entende-la interacción dos homesda fotografía e os seus parentes. A teoría foi sacada da miña observación par-ticipante na aldea entre 1996 e 1997; a convivencia cotiá coa familia Medela,casa que me acolleu e que xa, 25 anos antes, me ensinara Vilatuxe, Galicia,España -a miña casa.

Tamén utilicei ideas sacadas ou desenvolvidas entre varios textos meus -polo menos tres- editados en Portugal: A construção social do insuccesoescolar, Lisboa, Escher, 1990; A religião como teoria da reprodução social,Lisboa, Escher, 1991; e “Eu sou homem e obedeço; tu és mulher e mandas”que Luís Souta tivo a amabilidade de publicar na súa revista Educação eEnsino, xuño, 1996; un debate meu sobre literacia, ese novo concepto para aescritura e para a oralidade, tema que desenvolvo tamén en Novos Modos deSer Novo e de Ser Velho, Oeiras, Livro de Actas, 1996, así como en “Yo soyhombre y mando, tu eres mujer y callas. La inferioridad de la mujer social-mente construída en la infancia”, na Revista da SPAE, Porto, 1996: Trabalhosde Antropologia e Etnologia, vol. 36, 1996; e no libro que editamos con VítorOliveira Jorge, no Porto, Ed. Afrontamento, 1996: Recuperar o espanto: oolhar da Antropologia, no cal varios de nós debatemos modelos analíticos.Entrementres, consignei a miña base analítica no meu “A escrita e a orali-dade: a genealogia na reconstrução do passado”, publicada na Historia y Crí-tica, Compostela, 1991. Debo confesar que, sen os seguintes textos, froito domeu saber dos debates que tiven cos autores, non tería avanzado da ClásicaAntropoloxía que aprendín cos fillos de Malinowski -fillos intelectuais, sendúbida; e por orde de impacto en min: Steve Stoer, Diário de Notícias, do 19de abril de 1992, “Construção Social do Insucesso Escolar”; e Diário deNotícias do 21 de xuño de 1991, “A Realidade Escolar em Ambiente Rural”,dúas críticas que, en conxunto coas de Luiza Cortesão (a obra da cal, xuntocoa de Steve Stoer, é longamente coñecida), empurraríanme para continuarpola vía da Antropoloxía Social da Educación, tema que desenvolvín e creeien Portugal. Tema ese para o que o meu amigo Paulo Freire me orientou en1963, Jack Goody en 1973, e Maurice Godelier desde 1974, e que tiveroncomo froito a obra dos que denomino os meus discípulos, de longa obra, tex-tos propios publicados, e algúns deles comigo en O Saber das Crianças,ICE; 1996: Amelia Frazão Moreira, Filipe Reis, Paulo Raposo, RicardoVieira, porque Berta Nunes fixo soa o seu O Saber Médico do Povo, Fim doSéculo, 1997; Teresa Joaquim no seu Menina e Moça; e os señores profeso-res doutores Miguel Vale de Almeida, Fim do Século, Senhores de Si, 1996,e Graça Cordeiro, na Dom Quixote, quedaron autónomos como manda axeración. Ligados por prefacios, e comentarios á súa obra, Telmo Caria,

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 65



David Martíns López (Xaén), José María Valcuende (Sevilla), José MaríaCardesín (A Coruña), Beatriz Ruiz (Madrid). Con todos eles aprendín e rexu-venecín e agradezo a eterna compañía, esa de Luis Silva Pereira, que estu-diou en Chile, Pedro Prista no Algarve, compañías de apoio ó vello profesor.

Sen dúbida que a oralidade e a escritura formanun conxunto de feitos que envolven signos, sím-

bolos, lembranzas, actividades, afectividades e, esencialmente, comunica-ción. Unha comunicación continuada, que lle amosa ó outro canto está pre-sente en nós. A identidade en si non é a oposición do Eu co Outro: é, antes,a unión do Eu co Outro, a influencia do Outro no Eu, e a comprensión, res-pecto e compañía que ese Eu fai a ese Outro, a tódolos Outros. Ás veces conamor, ás veces con rabia, ás veces con distancia, e con intimidade. A orali-dade e a escritura expresas na lóxica, na sintaxe e no alfabeto da interaccióndefinida no tempo conxuntural maniféstanse de forma ricamente simultáneaen símbolos sociais, dentro de grupos de individuos que se acompañaron nodía a día. É verdade que todo o Estado, toda a Etnia desexa universalizar esacomunicación e salienta, etnocentricamente, un modelo: o mito, no oral; oalfabeto, na escritura. Pero, deste modelo central foxen despois todos, paraseren capaces de quedar unidos -ou taboados. A sociedade non é branca ounegra, letras ou palabras. É a construcción simbólica que os interdependen-tes fan durante a súa vida, para expresa-lo saber que a emotividade mandacomunicar. Velaí porque, na foto estudiada, eses homes que o contexto his-tórico-económico manda ir para fóra, amosan ás súas familias a unión intra-doméstica, ó pasaren as mans polos ombros dos consanguíneos e parenteslegais. É esta a miña conclusión para falar das formas en que se expresan aspersoas. Dividir en branco ou negro o grupo social xa se acabou, nunca exis-tiu. Foi un modelo de intelectuais etnocéntricos, que non percibían as cente-nas de alfabetos que a interacción impón. Se non fose así, ¿como poderia-mos explica-lo feito de haber oralidades onde o 70% das palabras sonmetáforas e termos populares denominados “disparates” ou “tacos” (pala-bros)?

Se é así como se di é porque a palabra e o xesto transmiten sentimento,tenrura, distancia tal vez; e a escritura crea un afastamento entre o que eupenso e o que eu sinto; onde, non obstante, está presente o Outro no Eu.Velaí que hai Cervantes, Lope de Vega, Rosalía, Wilde, Camões, Márquez,Allende e outros. Para os poucos que entendan. E velaquí que hai, durantecinco anos, unha permuta de fotografías entre Nova York e Vilatuxe, foto-grafías esas que tiven a sorte de coleccionar en copias feitas para min polostécnicos. Fotografías que me foron explicadas por Herminio e a súa filla, amiña fiel colaboradora, Pilar Medela de Batón.

9. EPÍLOGO

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 66

Raúl Iturra


Neste traballo ponse en cuestión, por etnocéntrica, unha práctica

que resulta habitual no mundo occidental: a de clasificar baseán-

dose en dicotomías as culturas como ágrafas ou letradas; e den-

tro destas últimas, en categoriza-los seus membros como alfabe-

tos ou analfabetos.

Ó longo do texto o autor le e entende, a través das imaxes dunha

vella fotografía, toda unha época e mostra como existen moitas

outras formas de comunicar e recordar ademais da oralidade e a

escritura.

Palabras clave: Antropoloxía, cultura oral, cultura escrita, memoria visual, redes de relacións.

En este trabajo se pone en cuestión, por etnocéntrica, una prác-

tica que resulta habitual en el mundo occidental: la de clasificar

en base a dicotomías a las culturas como ágrafas o letradas; y

dentro de estas últimas, en categorizar a sus miembros como

alfabetos o analfabetos.

A lo largo del texto el autor lee y entiende, a través de las imá-

genes de una vieja fotografía, toda una época y muestra como

existen muchas otras formas de comunicar y recordar además de

la oralidad y la escritura.

Palabras clave: Antropología, cultura oral, cultura escrita, memoria visual, redes de relaciones.

Cet travail a trait, par ethnocentrique, à une pratique qui est cou-

rante dans le monde occidental: celle de classifier, en base à des

dichotomies, les cultures comme agraphes ou lettrées et, à l’in-

térieur de ces dernières, de catégoriser leurs membres comme

alphabètes ou analphabètes.

Tout au long du texte son auteur lit et comprend, à travers les

images d’une vielle photographie, toute une époque; et il cons-

tate comme il existe beaucoup d’autres façons de communiquer

et de se souvenir en outre que l’oralité et l’écriture.

Mots clé: Anthropologie, culture orale, culture écrite, mémoire visuelle, réseaux de relations.

Resumé

L’ORALITÉ ET L’ÉCRITURE

DANS LA CONSTRUCTION DU

SOCIAL

Raúl Iturra

Resumen

LA ORALIDAD Y LA ESCRI-

TURA EN LA CONSTRUCCIÓN

DE LO SOCIAL


Resumo

A ORALIDADE E A ESCRI-

TURA NA CONSTRUCCIÓN DO

SOCIAL

Raúl Iturra

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 67



This work questions, for ethnocentrical reasons, a practice

which is common in the western world: that of classifying cul-

tures (on a dichotomy basis) as non-learned or learned, and, wit-

hin the latter, categorizing its members as literate or illiterate.

Throughout the text the author reads and comprehends -via the

images of an old photograph- all of an era, and demonstrates

how other forms of communication and recollection exist apart

from the oral and written arts.

Key words: Anthropology, oral culture, written culture, visual memory, relationship networks.

Raúl Iturra. Catedrático de Antropoloxía Social na Universi-

dade de Lisboa. Presidente da Asociación de Antropólogos Por-

tugueses. Membro do CNRS. Membro do Senado da Universi-

dade de Cambridge. Autor de máis dun centenar de publicacións sobre Antropoloxía Económica,

Antropoloxía da Relixión e Antropoloxía da Educación. Foi docente en varias universidades europeas e

americanas. Realizou dous traballos de campo en Galicia na parroquia de Vilatuxe (Lalín), nos anos

1974-76 e 1997. Os resultados de ámbolos reflíctense, entre outros, nos libros: Antropología económica

de la Galicia rural e Cómo era quando não era o que son: o crescimento das crianças.

Currículum

Abstract

THE ORAL AND WRITTEN

ARTS IN SOCIAL CONSTRUC-

TION

Raúl Iturra

Paxs. 57-68 2/6/04 22:05 Página 68



A emigración rioxana a Américadebe inserirse nun fenómeno máisamplo no que determinadas rexiónsespañolas, en especial Canarias e acornixa cantábrica, canalizaron caraó Novo Mundo os seus excedentesdemográficos. Tódolos estudios,dende o clásico de Sánchez-Albor-noz (1988), sitúan a época da emi-

gración masiva a América no medio século que vai dende 1880 a 1930. Osdiferentes ritmos destas saídas son ben coñecidos e foron establecidos porNadal a partir das estatísticas do INE (Nadal, 1984). A proliferación de estu-dios posteriores, que contrastaron as estatísticas españolas coas dos paísesreceptores (Yáñez Gallardo, 1994; Sánchez Alonso, 1990 e 1995), permitenelevar a algo máis de catro millóns o número de españois que cruzarían oAtlántico durante este período.

A Rioxa acomódase substancialmente ás características xerais desta emi-gración ultramarina: marcos cronolóxicos, ritmos, procedementos de saída,perfís sociolóxicos dos emigrantes, etc., aínda que con algunhas matizaciónsderivadas de conxunturas económicas particulares. As achegas migratorias danosa rexión foron substancialmente menores cás das zonas periféricas donorte peninsular e de Canarias, e, quizais por isto, o fenómeno non suscitoua atención necesaria. Sen embargo, a emigración a Ultramar concentrouse encomarcas moi concretas da Rioxa. Nelas, os efectos da emigración tiveronunhas repercusións tan notables como as que poden observarse nas rexiónstradicionalmente expulsoras.

Nestes momentos a historiografía está ampliandonotablemente as fontes nas análises rexionais daemigración. Os datos da Dirección Xeral do Ins-

tituto Xeográfico e Estatístico deben constituí-lo punto de partida desta aná-lise. Este organismo ofrecerá series anuais de emigración e inmigración dende1882 ata 1911, de pasaxeiros por mar entre 1912 e 1922, e do movementode buques e pasaxeiros por mar a partir desta última data. Ademais, dende1917 editará un Boletín de emigración.

As estatísticas oficiais complementáronse con información recollida enfondos documentais locais a partir dunha ampla mostraxe de localidades danosa xeografía1. Nelas consultáronse sistematicamente protocolos notariais,actas de consentimento paterno, censos e padróns de poboación, relacións de

FONTES

A EMIGRACIÓNRIOXANA A AMÉRICA(1880-1936)

Rodolfo Alonso RamosPedro A. Gurría GarcíaMercedes Lázaro Ruiz

1. Viniegra de Arriba, Viniegra de Abajo, Brieva, Ventrosa, Ortigosa, Villoslada, Nieva, Torre-cilla en Cameros, Soto, Laguna, San Román, Montalbo, Luezas, Trevijano, Santa Engracia deJubera, Lagunilla, Munilla, Enciso, Poyales, Albelda, Ribafrecha, Leza, Cenicero, Fuenma-yor, Baños de Rioja, Briñas, Castañares de Rioja, Tirgo, Cuzcurrita, Sajazarra Herramelluri,Leiva, Treviana, Tobía, Bezares, Manjarrés, Aldeanueva de Ebro e Logroño.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 69

A emigración rioxana…


emigrantes, rexistro civil, expedientes de quintas, etc. Estas fontes munici-pais presentan o inconveniente da súa heteroxeneidade, fragmentación, escasacontinuidade espacio-temporal e desigual estado de conservación, polo quehai que utilizalas de maneira complementaria.

As informacións procedentes da prensa local da época, en especial da revistaEl Najerilla, creada co obxectivo concreto de manter vivos os lazos dos emi-grantes rioxanos cos seus lugares de orixe, así como diversas entrevistas a per-soas implicadas directa ou indirectamente co tema do noso estudio, achega-ron matices máis cualitativos, humanizando os fríos datos estatísticos.

Finalmente revisáronse, con desigual fortuna, os fondos dos Consuladose Embaixadas de España en Arxentina, Chile, Cuba e México, que se atopandepositados no Arquivo Xeral da Administración (Asuntos Exteriores).

Existen problemas para establecer un modeloxeral explicativo do proceso migratorio contem-poráneo pola complexidade das causas que ofixeron posible no marco dunha heteroxeneidade

rexional suxeita a procesos de modernización de desigual alcance (SánchezAlbornoz, 1988: 29). Esta dificultade reprodúcese tamén na Rioxa pola diver-sidade xeográfica e económica entre as serras meridionais, as localidadesrurais da depresión do Ebro e as cidades. Logroño merece especial atenciónpor iniciar un rápido proceso de urbanización. En consecuencia, os fluxosmigratorios de saída non resultan homoxéneos, estando sometidos non só ósvaivéns típicos das conxunturas xerais, senón tamén ás situacións específi-cas de cada unha das pequenas localidades rioxanas.

Gráfico 1

A EMIGRACIÓNRIOXANA AULTRAMAR

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 70

Rodolfo Alonso Ramos, Pedro A. Gurría García e Mercedes Lázaro Ruiz


Resulta difícil facer unha estimación do volume de saídas de rioxanos caraa América no período analizado. Como é sabido, as estatísticas oficiais deemigración e inmigración non ofrecen cifras pormenorizadas por “provinciasde última veciñanza” entre 1899-1910. Ademais vénse remarcando a exis-tencia dunha emigración clandestina, particularmente importante en épocasanteriores a 1898. Non obstante, extrapolando os datos nacionais e calculandounha emigración clandestina global arredor do 15% pero variable por déca-das (Sánchez Alonso, 1990 e 1995; Yáñez Gallardo, 1994; Eiras Roel, 1991),atrevémonos a aventurar que as saídas cara a América poden estimarse enarredor de 26.000 persoas durante o período 1882-1936. O gráfico n.º 1reflicte os fluxos da emigración rioxana, que seguen unha traxectoria moisimilar ós observados para toda España: incremento espectacular na primeiradécada do século, apoxeo nos anos inmediatamente anteriores á Gran Gue-rra, descenso acusado durante o conflicto bélico, tímida recuperación durantea década dos vinte e colapso definitivo nos anos anteriores á Guerra Civil.

Como ocorre noutras partes do noso país, os desprazamentos de poboa-ción cara ó Novo Mundo afectaron en maior ou menor medida a tódalas loca-lidades, percibíndose con máis intensidade nas zonas que viñan manifestán-dose xa tradicionalmente expulsoras. Así, as seculares migracións doshabitantes das nosas serras a outras rexións peninsulares, especialmente caraa Andalucía, Estremadura e Madrid2, cambiaron de rumbo, para orientarsedecididamente cara a América. Dende finais do XIX non só mantiveron com-portamentos diferenciados senón que incrementaron ademais progresivamenteo seu volume.

Os pioneiros na aventura americana proceden nun primeiro momento delocalidades do alto val do Iregua e do alto Najerilla, e son imitados posterior-mente polas localidades do Camero Vello. Lixeiramente máis tardía parece aincorporación a este proceso de localidades do alto Jubera e do alto Cidacos.Neste último caso, poboacións como Munilla e Enciso, que viñan canalizandoos seus fluxos migratorios cara ás zonas industriais do País Vasco e cara áribeira do Ebro, sumaranse á emigración ultramarina con menor intensidade.

Por outra banda as localidades rurais do Val do Ebro mostran unha reali-dade ben diferente. A finais do século XIX presentaban saldos migratorioslixeiramente negativos, froito de saídas reducidas cara á capital provincial ourexións próximas, en especial ó País Vasco (García Abad, 1998). A presen-cia en América de mozos procedentes destas localidades, así como da pro-pia cidade de Logroño, pode considerarse como meramente testemuñal antes

2. El Najerilla, n.º 44, xaneiro de 1923, p. 13, Nieva: “... el espíritu aventurero de estos habi-tantes, que en otro tiempo solo levantaban el vuelo hasta otras regiones españolas y que poralgo es popular el nombre de Cameros en Madrid, Barcelona, la región extremeña y andaluzadonde muchas de las principales firmas comerciales tienen su origen en estas sierras, llámenseSoto, Villoslada, Ortigosa, Nieva y tantos otros pueblos de esta comarca...”.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 71



de 1898. Non obstante, a crise da filoxera producirá unha notable modifica-ción no panorama anterior. Entre 1905 e 1914, Arxentina e Chile converté-ronse nun destino atractivo para familias enteiras de toda A Rioxa, en parti-cular nas zonas vitivinícolas da Rioxa Alta convertidas en áreas netamenteexpulsoras (taxa de crecemento de -1,425% anual para a Rioxa Alta entre1900 e 1910). Aínda que estas saídas tiveron un carácter máis conxunturalfronte ós procesos observados nas comarcas serranas, influíron de maneiradecisiva en que a emigración rioxana alcanzara nestas datas os seus máxi-mos valores.

Táboa IIdade de saída dos emigrantes solteiros

Estes desprazamentos afectaron basicamente a mozos varóns entre os 14e a idade de incorporación ó servicio militar. Tal e como reflicte o libro dematrícula escolar de Laguna de Cameros, algúns chegaron a cruza-lo Atlán-tico antes de concluí-lo seu período de escolarización ós 13 anos. Tratábasemaioritariamente de segmentos de poboación pouco cualificados, que rom-pen a imaxe tópica do indiano anterior ó século XIX. Proceden de familiasde condición social baixa, basicamente xornaleiras e campesiñas, que decla-ran querer dedicarse a actividades tipicamente urbanas, no que as fontes deno-minan xenericamente como “dependentes do comercio”. A inmensa maioríaconsideraba un ascenso social poder traballar en América nestas ocupacións

Distribución porcentual por grandes grupos de idades*

Ata 1900 1901-14 1915-36 TotalN.º N.º N.º N.º

VARÓNS % % % %Casos Casos Casos Casos

Menores 12 anos 5,6 8 11,3 43 3,1 9 7,4 60

De 12 a 20 anos 88,7 126 82,1 312 91,7 266 86,7 704

Maiores 20 anos 5,6 8 6,6 25 5,2 15 5,9 48

N.º N.º N.º N.ºMULLERES % % % %

Casos Casos Casos Casos

Menores 12 anos — 4 9,6 10 4,8 4 9,2 18

De 12 a 20 anos — 4 53,8 56 57,1 48 55,1 108

Maiores 20 anos — 0 36,6 38 38,1 32 35,7 70

Idade media da emigración xuvenil

Ata 1900 1901-14 1915-36 TotalN.º N.º N.º N.º

Idade Idade Idade IdadeCasos Casos Casos Casos

Varóns 15,5 134 16,5 337 16,8 281 16,4 752

Mulleres — 4 19,7 94 19,8 80 19,7 178

* Porcentaxe sobre o total de cada período

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 72



abandonando as duras faenas rurais3. As excepcións a este perfil van ser con-sideradas polos coetáneos como unha auténtica rareza.

Como se veu facendo constar noutros estudios rexionais sobre a emigra-ción ultramarina, a práctica habitual de saída baseábase no requirimento. Cha-mados por parentes xa establecidos, os membros da unidade familiar íanseincorporando progresivamente. A saída sempre comezaba por un dos fillosmaiores, que arrastraba ó resto dos irmáns varóns a medida que entraban naadolescencia. O comportamento das mulleres é lixeiramente distinto. Partenen moita menor proporción, a idades superiores ós varóns, reclamadas poroutros membros da familia ou polos seus futuros maridos. Para elas a emi-gración non era só unha oportunidade laboral, senón que se convertía nunhamaneira de escapar á soltería definitiva a que as condenaban os reducidoslímites da súa localidade de orixe.

A principios deste século, e coincidindo coa incorporación doutras comar-cas rioxanas á emigración, obsérvanse con maior frecuencia saídas de gruposfamiliares completos. Esta modalidade, imperante nas localidades agrícolasdo val do Ebro, viña manifestándose nos desprazamentos das zonas vitiviní-colas rioxanas cara ás zonas industrializadas da ría de Bilbao durante o últimotercio do século XIX (González Portilla e Zárraga Sangróniz, 1996: 216). Así,en 1908 chegan a Chile vinte familias de Cenicero contratadas para faenasrurais, axiña abandonadas, en San Vicente de Tagua-Tagua (García Sánchez,1995: 183). Ó ano seguinte, seguiranlles oito familias de labradores e unha decarpinteiros da mesma localidade (Bermejo e Delgado, 1987: 519). Tratábasexeralmente de familias xornaleiras que se vían abocadas á emigración polodesemprego provocado pola negativa conxuntura agraria provocada pola filo-xera.

Tanto os habitantes do val como os das serras meridionais elixen maiori-tariamente Arxentina (72%) como primeiro país de destino, aínda que forondetectados casos en que os emigrantes se trasladaron dende Bos Aires caraa outras repúblicas sudamericanas. En menor proporción declaran dirixirsea Chile (14%), Cuba (5%), México (2%) e Brasil (1%). O 6% restante corres-ponde ó que aparece dunha maneira indeterminada nas fontes con destinoxenérico a América e a un amplo abano de países: Porto Rico, Uruguai, Perú,Bolivia, etc.

Os emigrantes rioxanos non saen de maneira homoxénea ó longo do ano,apreciándose unha forte compoñente estacional (de setembro a xaneiro), para

3. Por entrevistas orais, a imaxe que recordan os emigrantes das súas primeiras ocupaciónsdista moito das expectativas que eles mesmos forxaran: vivían en precarias condicións nosestablecementos en que foran contratados, sendo frecuente que tivesen que dormir sobre xer-góns sobre o propio mostrador. Entrevistas ó Sr. Pascual, residente en Mar del Plata, ó Sr. A.Ochoa de Santiago de Chile ou ó Sr. G. Lázaro, residente en Viniegra de Arriba.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 73



o que se deron moitas explicacións. Maioritariamente saen polos portos deBilbao, Santander e Barcelona dende finais de século, abandonando progre-sivamente a tendencia a embarcar no porto de Cádiz. Pódese anticipar que asfamilias rioxanas preferiron para os seus fillos o pagamento por adiantadoaínda a custa do endebedamento das súas precarias economías. Os testemu-ños orais poñen de manifesto que os billetes se pagaban coa solidariedade dafamilia ou a venda da gandería na maior parte dos casos. Cargados cun far-delo ou co baúl do emigrante, a saída da casa só era o principio dunha seriede aventuras e calamidades (Giró Miranda, 1998). En barcos sobrecargados4,afrontaban os riscos dunha travesía que non sempre chegaba a porto; no afun-dimento do vapor Príncipe de Asturias en 1916 faleceron oriúndos de Vinie-gra de Abajo5.

En moitas ocasións eran agardados no punto de chegada por outros fami-liares que previamente lles buscaran o necesario traballo. Os comportamen-tos case unidireccionais da emigración dalgunhas localidades rioxanas -Ven-trosa cara a Rancagua (Chile), Luezas cara a Pachuca, no estado mexicanode Hidalgo- poñen de manifesto o poder de arrastre de redes ben consolida-das. Estas cadeas migratorias explicarían a relativa importancia que alcan-zou Chile para a emigración rioxana fronte a outros países da área do Caribe.Ademais, xurdiron numerosas asociacións de protección e socorro entre osemigrantes6 que mereceron o apoio das autoridades consulares. A apariciónde centros rexionais e de puntos de reunión7, a preferencia por pensións rexen-tadas por paisanos, os múltiples encontros nas festividades sinaladas das súaslocalidades de orixe, etc., sinalan a existencia dunha forte cohesión internaque os mantiña estreitamente unidos como grupo.

4. Rioja Ilustrada, n.º 14 (8 de abril de 1907): “... en la popa del transatlántico ondea banderaitaliana; su nombre es ‘Fortunata’; lleva carga de emigrantes que van a las repúblicas suda-mericanas en busca de un soñado porvenir... agarrados a la barandilla multitud de seres hara-pientos... mujeres andrajosas y chiquillos débiles forman corros de donde salen gritos de ale-gría fingida... Sobre cubierta hemos visto a un anciano envuelto en hermosa manta de colorinesy bordados chillones; vestía el traje típico de nuestros serranos: hablaba en el tono que oímoscarretera de Soria arriba las mañanas de San Mateo...” (“Mar adentro”, por José M.ª Mato).5. A. M. de Viniegra de Abajo. Rexistro Civil, libro n.º 23 (30–XI-1918).6. Mencionémo-la “Asociación Española de Socorros Mutuos”, a “Cámara Española de Bene-ficencia”, a “Sociedad Española de Socorros Mutuos de San Fernando”, etc., activos en Arxen-tina desde o século XIX (AGA, AAEE, 9076-84). En Chile existiron asociacións benéficas deespañois desde datas temperás, pero queremos remarcar que o 21-IX-1918 se fundou a “Socie-dad Benéfica Provincia de Logroño”, que adquiría entidade xurídica ante as autoridades chi-lenas o 23-VIII-1920. En 1924 tiña 270 socios, entre emigrantes naturais da provincia e fillosdos mesmos. AGA, AAEE, 9291, 148. Así mesmo, García Sánchez, 1995, pp. 230-244.7. Os oriúndos das serras “tenían sus conferencias en la plaza Lavalle, de Buenos Aires” (ElNajerilla, n.º 61, xuño 1924, p. 9).

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 74



A partir da xeneralización da navegación a vapor, as fontes permiten intuír,aínda que con bastantes limitacións, a frecuencia dos retornos. O estado actualdos nosos coñecementos non nos permite cuantificar este feito, aínda queYáñez Gallardo (1994) aventura cifras de ata o 51% para o conxunto da emi-gración española.

A emigración a América experimentou novoimpulso nas últimas décadas do século XIXcomo consecuencia da concorrencia de novos

factores, que non pasaron inadvertidos para a Administración. A Real Ordedo 2 de xullo de 1891 sobre a emigración insiste en

... la abundancia y baratura del trabajo en ciertas regiones de España; la esterilidad opobreza del suelo en otras; el legítimo deseo del obrero en mejorar sus posición; la hala-güeña esperanza de hacer fortuna y hasta la influencia siempre ejercida por los éxitosajenos, han sido las causas principales a que puede atribuirse este movimiento de nues-tra población industrial y agrícola hacia países extraños, en los cuales cree tener ase-gurado un rico porvenir...

A nosa percepción dos feitos, peneirados por un século de distancia, per-mítenos engadir ademais outros factores como o anquilosamento das estruc-turas económicas en momentos de modificacións no réxime demográfico, odesexo de eludi-los riscos do servicio militar, as políticas migratorias a ámbo-los lados do Atlántico, o impacto da propaganda promovida polas compañíasde navegación, etc.

Cando Francisco Granmontagne8, mozo e pobre emigrante procedente daserra burgalesa, contesta irado a través da prensa a un artigo do elitista escri-tor arxentino Miguel Cané (Biagini, 1993: 336), seguramente non sospeitabaque estaba especificando unha das razóns polas que moitos mozos se senti-ron engaiolados por América:

... Al señor Cané le contraría que los inmigrantes que llegan a la Argentina, sin másbienes de fortuna que los caminos y las estrellas se tornen al poco tiempo altivos y sober-bios. El secreto de este súbito cambio radica en las oportunidades que les ofrece el país

CAUSAS DA EMI-GRACIÓN

8. Nacido en Barbadillo de los Herreros o 1 de outubro de 1866, chega a Bos Aires en 1886e inicia nesta cidade a súa carreira como escritor e periodista. Foi fundador e director da revistaLa Vasconia e colaborou en diarios arxentinos. Destacado columnista do diario bonaerenseLa Prensa, publicou unha crónica sobre as Viniegras. O seu extenso relato vai acompañadode diversas fotografías e do retrato de don Elías Romero Laguardia, benfeitor da localidade(El Najerilla, n.º 68, xaneiro de 1925, pp. 5 e 7. Viniegra de Abajo). Granmontagne foi con-siderado como un membro máis da Xeración do 98. A súa novela Teodoro y Foronda narra achegada da emigración europea a Río da Prata. Nela describe a historia dun emigrante oriúndodo mundo rural vasco, que tras múltiples penalidades consegue unha sólida posición econó-mica, que sen embargo non lle dá a felicidade. A novela recrea o ambiente da emigración, achegada ó porto de Bos Aires, a aduana dos emigrantes, etc.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 75



de saltar de proletarios a propietarios, oportunidades que nunca tuvieron en la viejaEuropa... La grandeza de América, señor Cané, reside en dar soberbia, a los que, enotros medios sociales y económicos más estrechos, jamás pudieron tenerla. El criado enEuropa morirá criado; aquí puede elevarse a estanciero.

Nas zonas tradicionalmente expulsoras, as redes familiares contribuírona alimentar esta particular visión de América. Os membros da familia xa esta-blecidos acollían ós máis desfavorecidos para axudarlles a crear un porvir naTerra Prometida. E é que o fenómeno da emigración alimentouse dunha ilu-sión de progreso sintetizada na popular expresión de “face-las Américas”.Nada importaban as distancias, as penalidades ou o desarraigamento, con talde regresar como novos ricos ó punto de partida:

... los más jóvenes se aventuran a surcar los mares, atraviesan miles y miles de leguas,y sufriendo penalidades, les alienta la esperanza de hacer fortuna, y si la consiguen, nopiensan ni en encumbrarse por medio de la política, no solicitan honores, ni les agui-jonea la vanidad, sólo aspiran – y por cierto que es bien meritoria aspiración – en regre-sar a la villa, en vivir tranquilos en medio de aquel retiro, y en socorrer a sus parien-tes, a sus convecinos necesitados...9.

Tratábase de emula-los triunfadores que “volvían ó lugar facendo soa-lospesos nos petos”, uns con grandes fortunas, outros simulando telas. Esta espe-ranza de prosperidade era alimentada por medio dunha imaxe distorsionada,reiterativamente aparecida na prensa. En épocas relativamente tardías as páxi-nas de El Najerilla describen idilicamente a vida en América, mentres queas pequenas localidades serranas, carentes das máis elementais infraestruc-turas, languidecían nunha precaria economía de subsistencia. Este contrasteponse de relevo no debate desenvolvido arredor do proxecto de construccióndunha vía férrea polo val do Najerilla. A revista citada avogaba pola súa exe-cución afirmando que “en la Argentina van dos mil líneas paralelas unas aotras y para todas sobra”10. Existe sen dúbida unha clara vontade de impac-tar, de esaxera-la facilidade do éxito. Así, felicítase a triunfadores que mere-ceron recoñecemento público en América; menciónanse as viaxes dos prós-peros homes de negocios, publícanse fotografías en portada de emigrantesataviados coas súas mellores galas, que contrastan coa vestimenta habitualdos habitantes da serra, etc.11. O reflexo máis significativo do triunfo repre-séntao o regreso dun indiano entrando triunfalmente na súa localidade nunimpresionante coche “haiga”:

9. El Najerilla, n.º 46, marzo de 1923, p. 7, crónica de Viniegra de Abajo: “Recuerdos de unviaje. A mis amigos de Viniegra de Abajo por Don Francisco Bañuls y Roselló”.10. El Najerilla, n.º 46, marzo de 1923, p. 2. Editorial.11. El Najerilla, n.º 75, setembro de 1925, p. 8, crónica de Canales. Ibídem, n.º 46, marzo de1923, pp. 6 e 7. Viniegra de Abajo e Villavelayo; n.º 61, xuño de 1924, p. 5. Mansilla; n.º 49,xuño de 1923. Portada.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 76



... hace unos días pudimos contemplar un automóvil que hacía su entrada triunfal en laRevilla, primera vez que un hijo del pueblo viajaba hasta aquí en esta forma. El agra-ciado fue Don Benito Muñoz, acaudalado y simpático comerciante en la República deChile, que después de bastantes años de batallar con los Chilenos tuvo la suerte y bon-dad de venir a honrar a su pueblo...12.

¿Como resisti-la tentación do soño americano? Os mozos emigrantes eranconscientes das dificultades da súa empresa, de que non sempre lles ía sorri--la fortuna13, e de que a maioría non conseguiría volver. Para xustifica-lo seufracaso, alegaban ó volver múltiples desculpas; resulta curioso comprobar quea máis recordada hoxe en día sexa a perda da maleta caída ó mar na viaxe deretorno.

A emigración percíbese como unha válvula de escape en etapas de desa-xuste do delicado equilibrio entre poboación e recursos. Así, increméntasecando o crecemento demográfico resulta insoportable ou en conxunturas eco-nómicas difíciles. É imposible deixar de relaciona-lo aumento dos fluxosmigratorios españois a Ultramar coas transformacións do réxime demográ-fico tradicional observadas dende finais da centuria (Pérez Moreda, 1985;Nicolau, 1991) -inicios da transición demográfica- e coas dificultades eco-nómicas xeneralizadas dende 1860 (Robledo, 1974 e 1988; Nadal, 1984; Tor-tellá, 1994).

En 1887 os indicadores demográficos rioxanos (Reher, Pombo e Nogue-rás, 1993) parecen suxeri-la persistencia do réxime tradicional nos mesmosniveis que os constatados cen anos antes (Gurría, 1992). Os valores de fecun-didade e nupcialidade mantéñense moi elevados, aínda que non se foron incre-mentando ó longo do século XIX. Similar comportamento apréciase na evo-lución da mortalidade infantil (Gurría e Lázaro, 1995). En definitiva, A Rioxaaproximábase ós comportamentos observados en amplas zonas da España inte-rior que mantiñan o que se denominou un sistema de alta presión (Delgado,Gurría e Lázaro, 1998). A partir da última década da centuria, comezaron aevidenciarse, con certo atraso con respecto a outras rexións españolas, os pri-meiros indicios da transición demográfica. O descenso da mortalidade, enespecial a súa compoñente infantil e xuvenil, móstrase xa irreversible. Ómesmo tempo os indicadores da fecundidade xeral manteranse elevados, nonse producirá unha reducción significativa ata 1930, cando diminúan tanto a

12. El Najerilla, n.º 61, xuño de 1924, p. 8. Ventrosa.13. “... Un día juzgó que la fortuna le sonreía, cuando su padre le dijo que un tío que tenía uncomercio en Chile le llamaba a su lado. Creyó volverse loco de alegría; le extrañaron los sollo-zos de la madre y las lágrimas del padre al despedirlo y marchó lleno de júbilo pensando queaquella vez, sus sueños iban a ser realidades. No le favoreció en Chile la suerte para hacerfortuna, aunque tampoco le ahogó la miseria, por hallarle siempre trabajador...” (Rioja Ilus-trada, n.º 58, 10 de febreiro de 1908).

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 77



fecundidade lexítima como a propia nupcialidade (Nicolau, 1991: 52-59). Asípois, nas décadas iniciais do século XX as familias viron aumenta-lo númerode fillos que sobrevivían á infancia sen que adoptaran polo momento medi-das encamiñadas a limita-lo seu volume14. A este momento correspondeu aetapa máis aguda da saída cara a América.

Táboa IIIndicadores demográficos na Rioxa15

A economía rioxana, marcada polo predominio das actividades agrícolas egandeiras, non puido escapar a unha situación xeneralizada de anquilosamento,de escasa modernización productiva. Os contemporáneos atribuían estes pro-blemas a axentes externos (pobreza do solo, terreos improductivos, etc.), senpercibi-la necesidade dunha transformación en profundidade dunhas estructu-ras agrarias arcaizantes (Rieucau, 1997), a súa permanencia incrementaba a pre-sión demográfica sobre uns recursos cada vez máis limitados.

A emigración será, pois, unha das respostas adoptadas polas poboaciónsós problemas demográficos xerados por un excesivo crecemento, máximecando este non podía ser absorbido por unhas economías primarias sobre-cargadas e ameazadas de pauperismo. Efectivamente, ata a Guerra Civil, apoboación rioxana crecía por debaixo do seu potencial crecemento natural,constituíndose polo tanto nunha rexión moderadamente expulsora de exce-dentes demográficos. Dúas matizacións a esta norma xeral. A primeira, de

1887

1900

1910

1920

1930

Nupcialidade (Im) e fecundidade lexítima (Ig) Mortalidade infantil

Im640

612

584

526

531

Ig682

706

654

656

625

1880-9

1890-9

1900-9

1910-9

1920-9

1q0207

190

185

161

143

4q1356

244

235

157

115

1888-1900

1901-1910

1911-1920

1921-1930

1931-1940

T. Natalidade39,24

37,55

31,14

30,93

23,93

T. Mortalidade35,05

27,47

23,98

19,58

16,47

C. Natural (%)0,418

1,008

0,716

1,135

0,746

C. Real (%)-0,328

-0,060

-0,247

-0,548

-0,822

S. Migratorio-0,090

-1,068

-0,469

-0,587

-0,076

14. A documentación testemuña como o aumento do número de fillos vivos por familia obrigaá súa expulsión. Así, Rufino Valdecantos, labrador de Soto en Cameros, outórgalles autoriza-ción ós seus fillos Plácido e Encarnación, de 16 e 14 años, para que se trasladen á RepúblicaArxentina, declarando que a causa é “tener mucha familia y serle de necesidad la emigración”.15. Os indicadores de nupcialidade e fecundidade lexítima proceden de Erdozáin e Mikela-rena (1998); os de mortalidade infantil do século XIX de Gurría e Lázaro (1996). O resto, ela-boración propia a partir de datos do INE.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 78



carácter xeográfico, sinala que as poboacións de tódalas comarcas serranasdiminuíron o seu número de habitantes dende mediados do século XIX; asegunda, de tipo cronolóxico, mostra que entre 1900 e 1910, e como conse-cuencia do impacto da crise da filoxera, o conxunto da Rioxa perdeu efecti-vos brutos ó dispararse á alza os fluxos emigratorios. Ámbalas dúas preci-sións teñen estreita relación con América.

Nas localidades serranas, a decadencia das actividades tradicionais viña pro-vocando dende o século XIX a progresiva reducción da actividade productivaa unha mera economía de subsistencia. Efectivamente, os rabaños transhu-mantes eran unha simple reliquia do pasado e o proceso de concentración arte-sanal en determinadas localidades (Munilla, Enciso, Soto, Torrecilla, Ezcaray)resultara inviable16. Os excedentes de man de obra, cada vez máis numerosos,canalizados secularmente cara a determinadas rexións peninsulares (Madrid,Estremadura, Andalucía Occidental), reorientaranse a Ultramar.

No val a emigración tivo unha orixe moi puntual: os negativos efectos dadestrucción do viñedo pola filoxera, que arruinou os pequenos colleiteiros quecarecían de capital para reconstruí-las súas plantacións. As localidades máisafectadas concéntranse na Rioxa Alta.

... Las diferentes enfermedades criptogámicas y parasitarias, y las bruscas oscilacionesdel mercado, cuando no la persistente baja en él de los caldos, han producido durantelos últimos quince años hondos quebrantos a los agricultores... San Vicente ha llegadoa tener unos 2.800 habitantes; hoy, allá andará con 2.000, tal vez no lleguen. Casa quese derrumba, no se levanta. La emigración se había limitado en los primeros años deinvasión filoxérica a las provincias vascongadas; ahora empieza a hacerse a América17.

Durante a segunda metade do século XIX o desexo de eludi-lo serviciomilitar favoreceu a aparición dunha corrente de emigración clandestina.Aínda que se tomaron medidas legais para impedilo (RR.OO. do 10-11-1883e 21-11-1884), a guerra colonial de 1895-98 acentuaría o problema. As novasdisposicións gobernamentais (R.O. do 25-1-1897) tiveron escaso éxito e asíse puxo de manifesto posteriormente na guerra de Marrocos. O reducidotempo transcorrido entre ámbalas dúas contendas mantivo vivo o recordo dosperigos que entrañaban as campañas bélicas. Como consecuencia, o desexode eludi-lo servicio militar converteríase en causa maioritaria dunha emi-gración temperá, salvo que o potencial recruta entrara nalgunha das catego-rías legais de exclusión ou tivera cartos para redimirse. Os expedientes de

16. Declaración da Junta de Elaboración del Censo de Población de 1887 en Munilla: “... Altratar de establecer las causas que más directamente han podido influir en el descenso de pobla-ción que se nota en este pueblo, aparece en primer término la paralización de algunas de susfábricas y la necesidad que sienten sus moradores de proporcionarse trabajo, iniciándose unamarcada tendencia a emigrar a los diferentes puntos de la península”. O proceso de disper-sión industrial culminará nos anos vinte.17. Rioja Ilustrada, n.º 25, 24 de xuño de 1907.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 79



quintas consultados para unha boa mostra de localidades rioxanas non pre-sentan dúbidas: unha enorme proporción de mozos declarados prófugos ató-panse en América, igual que outros moitos que están en paradoiro descoñe-cido.

As continuas saídas cara a América para eludi-lo servicio militar, moitomáis acusadas en procesos bélicos, víronse favorecidas polo feito de quedende as décadas finais do século XIX o prezo da pasaxe era substancialmentemenor que o que custaba redimirse. O cánon resultaba prohibitivo para a casetotalidade da poboación porque xa cara a 1870 oscilaba entre 1.000 e 1.500pesetas, cando o prezo da pasaxe non superaba as 400 e ademais abría a posi-bilidade de atopar fortuna (Barreiro Mallón, 1991: 87).

A situación dos emigrantes prófugos, que perderan os seus dereitos comoespañois, atenuouse co paso dos anos. Ó converterse nun problema xenera-lizado, o Estado intentará regulariza-la súa situación legal, ó mesmo tempoque obtén unha nova fonte de recursos. As autoridades consulares españolasen América recibiron en 1912 novas instruccións sobre prófugos, nas que seremarcaba que a súa situación non implicaba perda da nacionalidade, nin dosdereitos inherentes á súa condición de españois, a cambio de pagar puntual-mente unha cantidade anual en concepto de multa18. Na dictadura de Primode Rivera, unha nova lei de recrutamento fixaba este pagamento en 500 pese-tas, sempre que levaran en América ou en calquera outro continente dendedous anos antes de seren recrutados19.

A maior parte dos rioxanos entra en contacto con América a través doporto bonaerense. Dende que en Arxentina entrara en vigor a Constituciónde 1853 (art. n.º 25, 65 e 107), favoreceuse o asentamento de estranxeiros.Esta tendencia acentúase a partir de 1876, cando o goberno arxentino aprobaa Lei 817 sobre inmigración e colonización na que se articulan vantaxes paraos emigrantes útiles e as súas familias (Palazón Ferrando, 1990: 127-136).Entre elas destacan as que garanten traballo inmediato na colocación ou indus-tria que se prefira, aloxamento gratuíto a cargo da nación durante os cincodías posteriores á chegada e traslado tamén á conta do goberno ata o puntoonde o emigrante decida fixa-la súa residencia. Favorécese especialmente ósque prefiran ocupacións agrícolas, adiantándose o importe da pasaxe e con-cedéndolles terras e facilidades para o seu cultivo. A necesidade de man deobra abundante forzou ó goberno arxentino a incrementa-la propaganda a par-tir de 1891, circulando por toda Europa folletos divulgativos que invitaban á

18. Estas instruccións eran recordadas tempo despois por El Najerilla, n.º 44, p. 15, xaneirode 1923. Noticias xerais.19. Consérvase unha “Relación de mozos y reclutas a quienes les han sido concedidos los bene-ficios del Real Decreto Ley de 24 de marzo de 1926 (DO n.º 68) en este Consulado Generalde España en la República de Cuba”, Arquivo Xeral da Administración, Asuntos Exteriores,1137-39.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 80



emigración20. Atraídos pola acción propagandística deste goberno, un grannúmero de rioxanos aséntanse en Bos Aires, Mar del Plata, Córdoba, Rosa-rio de Santa Fe e Salta, entre outras cidades.

As oportunidades para o establecemento en Arxentina de emigrantes euro-peos vanse manter durante as dúas primeiras décadas do século XX. Agoraben, xa nos primeiros anos da década dos vinte comeza a manifestarse uncambio de postura sobre esta cuestión que inquietou moito a colonia rioxanaen Bos Aires. Esta preocupación non é senón o anuncio das restriccións quese inician en 1930 no marco xeral da gran depresión económica, mediante aimposición dun arancel consular de dez pesos de ouro por cada certificaciónde boa conducta, boa saúde e non mendicidade, limitando a entrada ó paísós que tivesen contrato de traballo.

As saídas cara a Chile, mínimas antes de 1890, increméntanse progresi-vamente ata a década 1910-20. Existía xa dende 1883 unha Axencia Xeralde Inmigración e Colonización, que daba facilidades para poñer en explota-ción as terras incultas do centro e sur do país (García Sánchez, 1995: 73-76).Sen embargo, o incremento de rioxanos cunha clara dedicación cara ás acti-vidades urbanas será máis perceptible a partir da publicación dun “Regla-mento de inmigración libre” en 1905, que, entre outras vantaxes, abarata oscustos da pasaxe (Palazón Ferrando, 1990: 127-136).

Gráfico 2

Arxentina

Chile

Cuba

Outros

1

10

100

1000

a. 1870 1870-9 1880-9 1890-9 1900-9 1910-9 1920-9 1930-6

Arxentina Chile Cuba Outros

20. “Se ha presentado por el Gobierno un proyecto muy duro sobre entrada de extranjeros enel que se exigen infinidad de documentos para evitar la entrada de indeseables; también sereserva el derecho de suspender la emigración en determinados casos” (El Najerilla, n.º 51,xuño de 1923, p. 9. Crónica desde Arxentina).

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 81



A emigración cara a Cuba merece unha mención especial. Toda a lexisla-ción emigratoria española anterior a 1853 tratou de canaliza-los fluxos caraás colonias do Caribe, prohibindo de maneira expresa e reiterada a emigra-ción cara ás novas repúblicas independentes21. Polo tanto, a emigración rio-xana ata 1880 manifestou unha clara preferencia pola Perla das Antillas, osseus mercados de azucre, café e tabaco estaban tendo unha grande expansión.Sería o mundo comercial22 da Habana, e en menor medida de cidades comoMatanzas, Santiago e Camagüey, o que atraeu os rioxanos, que nas súas decla-racións non parecen sentirse tentados polos traballos nos enxeños nin polaszafras nos canavais. Ata onde chegan os nosos coñecementos, non se detectaemigración baixo contrata, sistema habitual noutras rexións (Macías Hernán-dez, 1996: 387-430). Tampouco se detecta ningunha modificación nas súasactividades económicas trala abolición da escravitude na illa, cando os gran-des propietarios trataron de atraer unha man de obra rural branca que substi-tuíse os escravos recentemente manumitidos (Mesa, 1990: 121).

Durante os períodos bélicos os compoñentes desta emigración foron decarácter case exclusivamente militar, afectando a soldados mobilizados. Tra-taríase entón duns desprazamentos forzosos, temporais, difíciles de estimarnas fontes locais e que escapan ó sentido xeral desta análise. Trala indepen-dencia da illa, a emigración rioxana a Cuba recupérase, coincidindo co incre-mento dos prezos do azucre ata esas datas. Trala caída dos prezos deste pro-ducto a partir de 1921-22, o fluxo migratorio español á illa sofre un drásticodescenso (Losada Álvarez, 1996: 431-456), comportamento similar ó obser-vado entre os nosos emigrantes. En calquera caso, as saídas cara a Cuba man-téñense a uns niveis moi discretos, sempre por debaixo dos observados enrexións próximas (Fernández Clemente e Pinilla Navarro, 1998).

Aínda sendo relevante o empeño dos diferentes gobernos hispanoameri-canos por potencia-la chegada de emigrantes, seguramente a saída de espa-ñois ó novo continente se mantería en niveis moito máis discretos se non seproducisen unhas circunstancias legais favorables23. Aínda que é certo que,

21. Estudios recentes sinalan que a liberalización da emigración a América en 1853 non foisenón o recoñecemento dunha situación de feito, particularmente grave no norte e noroestepeninsular (Eiras Roel, 1991: 20).22. Son numerosas as referencias ás actividades comerciais dos rioxanos en Cuba antes de1868: A.H.P. da Rioxa. Sección Protocolos notariais: Sig. 7347, Índice 1833-43, f. 26; Sig.7204, f. 19-31; Sig. 7205, f. 1 e 98; Sig. 7347, f. 26 e 76, etc. Así, declaración de Josefa Lom-billo (Sig. 7205, f. 1) “... que de su primer matrimonio celebrado según ordena la Santa MadreIglesia, con Alejandro Sáenz Martínez, tuvo por legítimo hijo a Don Pedro Antonio Sáenz Lom-billo, natural desta, y establecido en el comercio de la ciudad de La Habana, Isla de Cuba, elcual le han comunicado ha fallecido en dicha América en el estado de soltero” (2-I-1838).23. Para todo o relativo a lexislación ata 1903, vid.: Instituto de Reformas Sociales (1905):La emigración. Información legislativa y bibliográfica. Madrid.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 82



dende o proceso de independencia das nosas posesións de Ultramar, os espa-ñois tiveron prohibida a saída ás nosas antigas colonias ata 1853, tamén é certoque dende esta data se foron eliminando progresivamente tódalas trabas á emi-gración. Este cambio de criterio non é senón o recoñecemento da impoten-cia dun goberno incapaz de controlar un fenómeno que empeza a xenerali-zarse (Nadal, 1991: 171-174).

As sucesivas disposicións ministeriais evidencian claramente este procesode liberalización. A Orde do 30 de xaneiro de 1873 emitida por Ruiz Zorri-lla eliminaba as fianzas impostas ós armadores dos buques por cada pasaxeiro,aínda que mantiña sobre eles un estricto control para mellora-las condiciónsdo transporte e evita-los abusos24. As RR.OO. do 8 e 21 de agosto de 1876aínda lles esixían ós emigrantes determinados requisitos que debían ser con-trolados polas autoridades gobernativas: cédulas de veciñanza e certificadosoficiais, permiso legalizado de pais, titores ou maridos, etc. Outras disposi-cións posteriores trataban de impedi-las emigracións clandestinas (R.O. do28 de febreiro de 1882) e de concreta-las condicións de embarque (R.O. do10 de novembro de 1883). A R.O. do 2 de xullo de 1891 recoñece expresa-mente a liberdade para emigrar25. A culminación deste proceso produciusecoa R.O. do 8 de abril de 1903, pola que se simplificaban ó máximo os pro-cedementos e trámites de embarque, ata o extremo de suprimirse o pasaporteou permiso oficial, quedando a venda das pasaxes en mans dos consignata-rios de vapores.

Finalmente, na R.O. do 21 de decembro de 1907, e como consecuencia dacrecente e xeneralizada preocupación ante as dimensións que estaba alcan-zando a emigración a Ultramar, reintrodúcense certas limitacións en situaciónsconcretas, aínda que se siga mantendo a liberdade de todo español a emigrar.Paralelamente, a promulgación dunha Lei de Colonización (R.O. do 30-VIII-1907), que pretende poboa-lo campo e poñer en explotación terras incultas,constituíu un intento pouco efectivo de frea-la emigración. A magnitude alcan-zada polas saídas a Ultramar empezou a ser percibida como un serio problema:a opinión pública queixábase da falaz actuación das axencias estranxeiras decolonización e das compañías navais, as autoridades consulares remarcabanas miserables condicións de vida ás que se vían sometidos os inmigrantes nos

24. A entrada en vigor desta lexislación, que esixía a sinatura dun contrato de cada clase depasaxeiros co armador, permite coñecer con certa aproximación o alcance destes compromi-sos e a evolución dos prezos do billete, que non sufriron grandes modificacións coa substitu-ción dos veleiros por vapores. As diferencias apreciadas nestes xustifícanse polo distinto con-fort dos camarotes ou pola comida contratada (Barreiro, 1991: 84-85).25. “... caídos en desuso los antiguos procedimientos restrictivos para dificultar la emigración yconsagrado en nuestros preceptos legales el principio de libertad que el obrero tiene de buscarel sustento donde su voluntad les lleve, la acción del gobierno debe limitarse a estudiar las ver-daderas condiciones del trabajo en los puntos donde se dirige la corriente y ver si puede encau-zarla en los límites de nuestro propio suelo o dirigirlas a nuestras posesiones ultramarinas”.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 83



países de destino26, etc. O fracaso das medidas rexeneracionistas do goberno-a súa comprensión do problema emigratorio distaba moito do italiano (Rieu-cau, 1997)- explica por que os fluxos migratorios alcanzarán o seu puntoálxido nos anos inmediatamente posteriores.

Por último, non queremos deixar de referirnos á agresiva propaganda queas compañías de navegación fixeron circular en xornais e revistas da Rioxadende épocas moi temperás, contribuíndo a dirixi-los fluxos migratorios. Dendefinais do século XIX actúan na nosa rexión delegacións de numerosas compa-ñías españolas e estranxeiras: “La Bandera Española”, “Compañía Trasatlán-tica”, “Pacific Stearn Navigation Co.”, “Compagnie Generale Trasatlantique”,“Cunard Line”, “Hamburg América Line”, “Compañía Naviera Sota y Aznar”,“Pinillos, Izquierdo y Cía”, “Navigazione Generale Italiana”, etc.

Un exame detido dos anuncios destas compañías navais na prensa localpermite observar modificacións na tendencia dos emigrantes rioxanos a saírpor un ou outros portos, acentuándose paulatinamente a preferencia por tresdeles: Santander, Bilbao e, en especial, Barcelona. O mesmo ocorre cos pun-tos de destino: as rutas que finalizaban no Caribe amplíanse dende principiosde século para incluí-los portos das repúblicas riopratenses e de Chile.

No momento álxido de emigración a Ultramar a maior parte destas com-pañías ofertaban viaxes de duración e prezos similares. Por exemplo, o tra-xecto a Bos Aires duraba arredor de dúas semanas e o prezo de terceira claseoscilaba entre as 190 da Compañía Hamburguesa Sudamericana e as 211pesetas da Messageries Maritimes francesa. A reducción destes prezos encomparación cos imperantes na segunda metade do século XIX débese rela-cionar máis coa competencia entre compañías navais que cos efectos da intro-ducción da navegación a vapor.

As campañas publicitarias das axencias navais fixeron de América un soñomáis próximo e menos arriscado, aínda que a súa propaganda, tendente á cap-tación de pasaxeiros, distaba moito da realidade:

... estos vapores, dotados con todos los adelantos modernos, son los únicos que salen deBilbao para los indicados puertos y garantizan un servicio fijo y directo sin escalas enningún puerto intermedio. Los pasajeros de tercera obtienen un trato esmerado y exce-lente, comen a la española y son servidos por camareros y camareras españoles. Los coci-neros son embarcados en Bilbao y condimentan al estilo de España, lo cual constituyeuna ventaja para el pasajero, que no cambia de alimentación. Se sirven tres comidas al

26. Arquivo Xeral da Administración, Asuntos Exteriores, 9253-154: Carta do Ministro Ple-nipotenciario de España en Santiago ó Ministro de Estado en Madrid (28-5-1907) suxerindo“dirigir una circular a todos los alcaldes de España con el objeto de que dichos funcionariosexpliquen a sus conciudadanos los muchísimos inconvenientes que ofrece la emigración a estepaís para todos los que no sean mecánicos o carpinteros o que tengan asegurado su porvenirpor medio de un buen contrato firmado por persona de responsabilidad”.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 84



día. Los salones dormitorios son ventilados y espaciosos y llevan instalaciones de luzeléctrica y baños para mayor comodidad del pasajero...27.

El trato infame, el ganado viene en mejores condiciones porque se le mantiene biendurante la travesía para que no se ponga flaco; si la primera clase de los vapores de laP(acific) S(tearn) N(avigation) C(ompany) deja mucho que desear desde el punto de vistade la alimentación, la 2ª es mala y la 3ª detestable, ¿qué no será la comida del emigrantey el trato, cuando el precio del pasaje es la tercera parte del pasajero de 3ª ... las com-pañías Sud-Americana de Vapores y Pacific Stearn N.C. son las que más mal trato y peorcomida dan del mundo entero, todo el alimento lo constituye un tanque de habichuelascocidas... llegan a tierra todos ellos literalmente muertos de hambre; todos los que sepresentan en el Consulado piden un socorro para pan y buque que los repatrie28.

A saída masiva de rioxanos a América tivo nota-bles consecuencias nas súas localidades deorixe, en especial nas das serras meridionais, nas

que o fenómeno migratorio alcanzou unha maior intensidade e duración. Cen-trarémonos exclusivamente nelas para destaca-lo positivo impacto das reme-sas de capitais enviadas polos emigrantes nas economías familiares ou dasactuacións das Sociedades Benéficas no terreo educativo e de infraestructu-ras locais. Sen embargo, non debemos esquecer nin o desequilibrio cada vezmaior das súas estructuras demográficas, nin os profundos sentimentos per-soais de desarraigamento que se observan entre os emigrantes, en especialentre os protagonistas de primeira xeración.

A emigración foi considerada como unha circunstancia indispensable parao mantemento de moitas familias. Aínda que pode aventurarse que as súasachegas monetarias paliaron, en certas comarcas rioxanas, a ausencia do nece-sario desenvolvemento agrario, aínda non se analizou debidamente a súa con-tribución ó desenvolvemento e modernización da nosa rexión a comezos destacenturia.

Os textos coetáneos aluden a este fluxo monetario, recalcando dúas ideasclaves. A primera, a súa reducida contía, que debemos relacionar coa limitadacapacidade de aforro dos emigrantes. Así, un artigo publicado en ABC afir-maba que en 1921 “se recibieron en España, en pequeños giros, desde Amé-rica, cerca de 800 millones correspondiendo a la Argentina más de 80 millo-nes y medio... se trata de múltiples remesas; son ofrendas de los emigrantes

AS REPERCUSIÓNSDA EMIGRACIÓN

27. La Rioja Ilustrada, n.º 4 (28 de xaneiro de 1907), n.º 5 (4 de febreiro de 1907), n.º 6 (11de febreiro de 1907), n.º 7 (18 de febreiro de 1907), n.º 8 (25 de febreiro de 1907), n.º 9 (4de marzo de 1907), n.º 10 (11 de marzo de 1907), etc.28. Arquivo Xeral da Administración, Asuntos Exteriores, 9253-154: Carta do Cónsul deEspaña en Valparaíso ó Ministro Plenipotenciario de España en Santiago (26 de maio de 1907).

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 85



a sus padres o a sus allegados”29. Por testemuños orais sabemos que algunhasfamilias de Viniegra de Arriba podían chegar a percibir dos seus fillos emi-grantes cincuenta pesos españois con irregular periodicidade e que eran ingre-sados nunha sucursal bancaria de Ortigosa. Algo similar ó observado noutrasrexións españolas, como Asturias, onde o 30% dos emigrantes solteiros envia-ban pequenas cantidades de diñeiro ás súas familias (350 ptas. de media)mediante letras xiradas a diferentes entidades bancarias, pero tamén a travésdos que retornaban (Barreiro Mallón, 1991).

A segunda idea ten que ver co destino dado polas familias a este capital.Sabemos que suplía a súa falta de liquidez nun contexto xeneralizado de eco-nomías deprimidas30 e que, en parte, financiaba as saídas doutros membrosda unidade familiar. Cremos, pero sería necesario unha investigación máis afondo, que a súa repercusión nunha hipotética modernización das estructu-ras productivas foi moito máis limitada.

Noutros moitos casos a solidariedade económica alcanzou tamén ós muni-cipios de orixe. De forma individual ou colectiva, as achegas dos emigrantesserviron para a modernización e o desenvolvemento das súas respectivas loca-lidades. Loxicamente a atención xeral centrouse na munificencia dos india-nos máis afortunados. Reafírmase así a figura do indiano non só como triun-fador senón tamén como protector e benfeitor dos seus veciños. Unha imaxerecordada nas homenaxes das corporacións municipais, na dedicatoria de rúase prazas, nas mencións continuadas da prensa local, en especial da revista ElNajerilla. As súas fotografías aínda están colgadas nas dependencias de nonpoucos concellos da serra.

Pero máis que as actuacións individuais, queremos destacar aquí o caráctercolectivo e xeneralizado destas achegas, que en seguida deron paso á creaciónde Asociacións Benéficas como elemento primordial na canalización das ache-gas dos emigrantes:

... son hijos de ese pueblo (Ventrosa) los que considerando la situación misérrima desus hermanos, después de trabajar día y noche allá en América, dejan parte de susganancias para el pueblo que recuerdan en su ausencia; hijos, que, aquí en España unensus fuerzas a las de los que luchan en las Repúblicas Sudamericanas... se abrazaron segu-ros de ejecutar una labor filantrópica... y hoy, la Asociación Benéfica de Ventrosa cons-tituye una entidad en el pueblo querida, respetada... Una Junta Directiva rige sus des-tinos de acuerdo con unos estatutos sencillos... el fin primordial de ella es la mejora yprogreso de los intereses todos del pueblo de Ventrosa...31.

As Sociedades Benéficas impulsaron importantes obras de remodelaciónnas localidades: prazas e fontes, canalización de augas, tendido eléctrico,

29. El Najerilla, n.º 36, maio de 1922. p. 7. Viniegra de Abajo.30. En 1923 un veciño de Brieva expresaba a imposibilidade de subsistir nesta localidade, ondeunicamente podían vivir con certa folgura os veciños que recibían axudas de América (El Naje-rilla, n.º 46, marzo de 1923, p. 5. Brieva).31. La Rioja Ilustrada, 7 de xaneiro de 1907, “La aurora de un pueblo”.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 86



estradas, lavadoiros, etc., dotando os seus lugares de orixe duns servicios dosque aínda carecían as localidades do val. Fóra destas reformas, a construc-ción de notables casonas por parte dos indianos modificou a fisonomía daspoboacións serranas durante o primeiro tercio do século XX.

Sen embargo, a actuación das Asociacións Benéficas centrouse de maneirareiterada na escolarización dos seus rapaces, suplindo as deficiencias doEstado liberal. Conscientes da relación entre instrucción e novas oportuni-dades laborais, fomentaron decididamente a educación na serra a través dediferentes fundacións e padroados escolares (Zapater Cornejo, 1991). Estaconsideración viña de tempo atrás, non hai máis que lembra-la afastada fun-dación das escolas de San Román e Soto xa a finais do século XVIII. Senembargo, coa emigración a Ultramar, a preocupación pola ensinanza adqui-rirá un novo impulso.

... que los niños de este pueblo, muy rico en civismo y nobleza, pero austero y mísero enbienes naturales, puedan salir fuera de él, a buscar con su trabajo honrado, en condi-ciones no inferiores a las de otros pueblos y países, la riqueza y bienestar para sí y paralos suyos...32.

A esixencia dunha preparación cultural para triunfar en América quedoupatente noutras moitas ocasións: no ciclo de conferencias de Grandmontagne(1908) na Rioja33, nos códigos de conducta transmitidos a través da prensa,nos premios en metálico entregados ós alumnos destacados polas Socieda-des de Fomentos, nas gratificacións extraordinarias pagadas ós mestres, etc.

Unha segunda consideración despréndese de todo o anterior: a fatalistapercepción da emigración como un fenómeno irremediable ó que están abo-cados os mozos, algúns dos cales se viron obrigados a saír da súa localidadeantes de completa-los seus estudios ós 13 anos, tal e como mencionamos ante-riormente.

A emigración percibiuse como un mal necesario, especialmente entre osque sobreviviron con gran dificultade e non entraron na categoría de triun-fadores. Sen posibilidade de retorno, dislocadas as súas estructuras familia-res e sociais, a emigración provocou neles profundos sentimentos de desa-rraigamento e morriña. A afiliación ós Centros Rioxanos, a proliferación dereunións que fomentan os lazos de cohesión, a chegada de familiares e con-naturais, fixeron algo máis fácil a vida dos emigrantes nos países de acollida.Quedaba a morriña pola “patria chica”. A revista El Najerilla, fundada enMansilla por un emigrante retornado e de ampla difusión en América, tiñacomo obxectivo fomenta-los vínculos entre ámbolos lados do Atlántico,

32. Arquivo Municipal de Villoslada de Cameros, M-179-9. Lista de contribuíntes para a cons-titución dun fondo de subvención ós mestres das escolas (1923).33. La Rioja Ilustrada, n.º 87, 14 de setembro de 1908.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 87



“mediante la comunicación de noticias que, sin importancia para los extra-ños, son no obstante muy gratas para el que, desde lejos de su tierra, vivepensando en el pueblo que le vio nacer y del que nunca se olvidará”34. Aíndaasí quedan testemuños conmovedores sobre a ruptura das estructuras fami-liares, centradas loxicamente na figura da soidade das nais.

A saída continuada de poboación masculina moi nova trastornou profun-damente as estructuras demográficas das poboacións serranas. As súas pirá-mides de poboación, das que mostramos como exemplo a correspondente óano 1887 en relación ó conxunto da Rioxa, evidencian dous claros fenóme-nos: o relativo envellecemento da poboación e, sobre todo, a alteración darelación entre ámbolos sexos nas idades próximas ó matrimonio e polo tantoá creación de unidades familiares.

Gráfico 3Pirámides de poboación de Cameros e A Rioxa

A ratio de masculinidade entre os 15 e 24 anos presentaba xa no séculoXVIII uns valores anormalmente baixos nas zonas serranas en relación aoutras comarcas rioxanas. Isto non era senón unha consecuencia da maiormobilidade dos seus mozos como pastores transhumantes ou como depen-dentes do comercio nun amplo rosario de cidades de Estremadura e Andalu-cía Occidental. O colapso das actividades económicas tradicionais durante oséculo XIX incrementou a saída dos mozos e, polo tanto, o desequilibrio entreos sexos, alcanzándose os seus valores máximos no momento de apoxeo daemigración ultramarina. Por outro lado, a distribución por sexos en idades

34. El Najerilla, n.º 68, xaneiro de 1925, pp. 10-11. Asdo.: Esteban del Cortijo. Villavelayo.

81-90

71-80

61-70

51-60

46-5041-4536-4031-3526-3021-2516-2011-156-100-5

Maior proporción na Rioxa

Maior proporción en Cameros

80 60 40 20 20 40 60 80

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 88



superiores seguía mostrando un exceso de mulleres, aínda que nunca nas mes-mas proporcións que a idades xuvenís. Iso parece deberse non tanto a un posi-ble retorno da poboación masculina como a unha saída máis pausada dasmulleres en busca de colocación no servicio doméstico ou no mercado matri-monial. En épocas moito máis tardías á emigración ultramarina o procesoinvertirase, sendo estas as primeiras en abandona-las localidades serranas.

Táboa IIIRatio de masculinidade na serra35

(Número de homes por cada 100 mulleres)

FONTES. 1787: Gurría, 1992. 1887: Reher, Pombo e Noguerás, 1993. 1910: Elaboración pro-pia. 1975: Reelaborado de Calvo Palacios, 1977.

A anómala distribución dos sexos en datas próximas ó acceso ó matri-monio alterou os comportamentos nupciais das mulleres serranas, indivi-dualizándoos claramente dos que observan no resto de localidades rioxanas.Esta alteración, xa observada en épocas anteriores, acentúase coa emigracióna América. Arredor do 98, as mulleres serranas casan con máis de 25 anos,é dicir, dous máis tarde que no val. Cara a 1910, a idade supera os 27. Ade-mais, a falta de homes no mercado matrimonial provocará uns elevados índi-ces de soltería feminina de carácter definitivo. A comezos de século, un 10%das mulleres maiores de 40 anos non encontraran cónxuxe.

As repercusións dunha nupcialidade restrinxida como consecuencia daemigración esténdense ata o campo da fecundidade e da natalidade. Aínda quea fecundidade dentro do matrimonio (Ig de 0,759 en 1887) sexa lixeiramentesuperior nas serras á media provincial (0,682), a fecundidade xeral, é dicir, aque ten en conta a totalidade das mulleres en idade de procrear, é a máis baixada provincia (If de 0,426 en 1887 fronte a 0,446). É o resultado directo damaior soltería das súas mulleres. A menor taxa bruta de natalidade resultante,compaxinada cunha maior mortalidade relativa -froito dunha poboación enve-llecida-, orixina en relación ó conxunto da Rioxa unha apariencia enganosade modernidade no proceso da transición demográfica.

0-9 anos15-24 anos50-59 anosTotal

1887107,360,090,387,9

1787102,973,288,489,6

1910105,353,089,586,2

197594,4111,2105,3105,0

35. Para a serra, os datos de 1787 e 1975 corresponden ó conxunto de localidades; os de 1887ó distrito xudicial de Torrecilla e os de 1910 á suma dos datos locais de Viniegra de Arriba,Viniegra de Abajo, Villoslada, Nieva, Laguna, San Román e Munilla. Ademais, os tramos deidades son diferentes en distintos censos utilizados: 0-7 anos, 16-25 e + de 50 en 1787, e 0-10 anos, 16-25 e 51-60 en 1887 e 1910.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 89



Táboa IVIndicadores de nupcialidade36

FONTES. 1787: Gurría, 1992. 1887: Reher, Pombo e Noguerás, 1993. 1910: Elaboración propia.

Finalmente, queda por trata-la incidencia da emigración a Ultramar na evo-lución demográfica das diferentes comarcas rioxanas, aínda que este fenó-meno debe ser abordado no marco xeral de tódolos fluxos migratorios.

Nas localidades rurais do val do Ebro, as migracións, de menor intensi-dade, constituíron durante a primeira metade do século XX unha limitada vál-vula de escape que minoraba o crecemento da poboación por debaixo dosindicadores do seu crecemento natural. Tan só durante a primeira década doséculo, marcada pola incidencia da filoxera, se observa na Rioxa, e en espe-cial na Rioxa Alta, unha perda apreciable do número de habitantes (taxa decrecemento de -0,06% anual entre 1900 e 1910 para o conxunto da Rioxa ede -1,42% anual para a comarca de Haro). Parte deste fluxo canalizarase demaneira conxuntural cara a América, especialmente a partir de 1905, influíndodecisivamente en que a emigración rioxana alcance os seus máximos valo-res de emigración a Ultramar. Pero non hai que esquecer que o País Vascocontinuaba sendo un foco de atracción nada desdeñable.

Por outro lado, nas áreas de montaña a emigración constituíra un recursosecular dos seus mozos, incluso nas afastadas épocas de esplendor. A deca-dencia das actividades tradicionais e a progresiva reducción da actividade pro-ductiva a unha mera economía de subsistencia viñan provocando desde o

SerraValA Rioxa

Idade feminina no primeiro matrimonio178724,423,723,7

188725,223,123,7

191027,3—

24,5

SerraValA Rioxa

Soltería feminina definitiva (%)17877,88,07,9

18879,05,25,3

191010,3—6,5

36. Para a serra, os datos de 1787 corresponden ó total de poboacións da zona; os de 1887 ódistrito xudicial de Torrecilla e os de 1910 á suma dos datos locais de Viniegra de Arriba, Vinie-gra de Abajo, Villoslada, Nieva, Laguna, San Román e Munilla. Para o val, os datos de 1787corresponden ó total de localidades rurais da zona; os de 1887 ós valores dos distritos xudi-ciais de Alfaro, Calahorra, Cervera, Haro e Logroño (sen a capital). Ademais, os tramos deidades son diferentes en distintos censos utilizados: 0-7 anos, 16-25 e + de 50 en 1787, e0-10 anos, 16-25 e 51-60 en 1887 e 1910.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 90



século XIX un incremento da presión demográfica sobre uns recursos cadavez máis limitados. A mediados da pasada centuria, tódalas comarcas serra-nas eran regresivas. A perda de poboación foi acentuándose paulatinamente,ó mesmo tempo que alcanzaban a súa plena configuración os fluxos a Ultra-mar. Sen embargo, os ritmos das saídas cara ás repúblicas sudamericanas edo despoboamento do territorio non son plenamente coincidentes. Entre 1915e 1936, cando os fluxos cara a América perden intensidade, as serras segui-rán expulsando poboación, especialmente cara ós vales rioxanos e a capital.O soño americano non fixo senón reorientar durante unhas décadas unha emi-gración de carácter estructural. Tampouco trastornou as estructuras demo-gráficas tan gravemente como o éxodo masivo dos anos sesenta deste século,cando as pirámides de poboación da serra presentaban unha dislocación tal(Calvo Palacios, 1977: 112-120) que auguraban a case desertización da rexión.

Gráfico 4

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 91



BIBLIOGRAFÍA

BARREIRO MALLÓN, B.: “Ritmos, causas y consecuencias de la emigra-ción asturiana a América. 1700-1900”. En EIRAS ROEL, A. (coord.):Emigración española y portuguesa a América. II Congreso da Asociaciónde Demografía Histórica, Alicante, 1991, pp. 73-88.

BERMEJO MARTÍN, F. e DELGADO IDARRETA, J. M.: “Cenicero de villaa ciudad”. En GÓMEZ URDÁÑEZ, J. L. (dir.): Cenicero histórico. Trans-formaciones económicas y cambios sociales en una ciudad riojana.Logroño, Concello de Cenicero, 1987, pp. 481-523.

BIAGINI, H. E.: Redescubriendo un continente. La inteligencia española enel París americano en las postrimerías del siglo XIX. Sevilla, 1993.

CALVO PALACIOS, J. L.: Los Cameros de región homogénea a espacio--plan. Logroño, Instituto de Estudios Riojanos, 1977.

DELGADO IDARRETA, J. M.; GURRÍA GARCÍA, P. A. e LÁZARO RUIZ,M.: “Los estudios demográficos en La Rioja de los siglos XVI al XIX. Elestado de la cuestión”. Relatorio presentado no Congreso Internacionalde la Población. V Congreso de la ADEH. Logroño (15-17 abril de 1998).Actas en prensa.

EIRAS ROEL, A.: “Introducción. Consideraciones sobre la emigración espa-ñola a América y su contexto demográfico”. En EIRAS ROEL, A. (coord.):Emigración española y portuguesa a América. II Congreso da Asociaciónde Demografía Histórica. Alicante, 1991, pp. 9-32.

ERDOZÁIN AZPILICUETA, P. e MIKELARENA PEÑA, F.: “Familia ynupcialidad en el valle medio del Ebro entre 1786 y 1930”. Relatorio pre-sentado no Congreso Internacional de la Población. V Congreso de laADEH. Logroño (15-17 abril de 1998). Actas en prensa.

FERNÁNDEZ CLEMENTE, E. e PINILLA NAVARRO, V.: “La emigraciónaragonesa a Cuba en los siglos XIX y XX”. En Preactas do CongresoCuba-España. Pasado y presente de una historia común. Vitoria, 1998.

GARCÍA ABAD, R.: “La emigración a la ría de Bilbao a finales del sigloXIX: aproximación a los factores de expulsión por Partidos Judiciales”.Relatorio presentado no Congreso Internacional de la Población. V Con-greso de la ADEH. Logroño (15-17 abril de 1998). Actas en prensa.

GARCIA SÁNCHEZ, J. A.: La Rioja y los riojanos en Chile (1818-1970).Santiago de Chile, 1995.

GIRÓ MIRANDA, J.: “La emigración riojana a América (1880-1930)”. Rela-torio presentado no Congreso Internacional de la Población. V Congresode la ADEH. Logroño (15-17 abril de 1998). Actas en prensa.

GONZÁLEZ PORTILLA, M. e ZÁRRAGA SANGRÓNIZ, K.: “Las migra-ciones hacia una zona de intensa industrialización. La inmigración enfamilia a la ría de Bilbao en los inicios de la primera industrialización

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 92



vasca”. En GONZÁLEZ PORTILLA, M. e ZÁRRAGA SANGRÓNIZ, K.(eds.): Los movimientos migratorios en la construcción de las sociedadesmodernas. Bilbao, Universidad del País Vasco, 1996, pp. 189-240.

GRANDMONTAGNE, F.: El ultraproteccionismo. Conferencias dadas porFrancisco Grandmontagne en Haro, Logroño y Valladolid. Haro, 1908.

GURRÍA GARCÍA, P. A.: “La población de La Rioja a partir del Censo deFloridablanca”. En La población española en 1787. II Centenario delCenso de Floridablanca. Madrid, I.N.E., 1992, pp. 141-155.

GURRÍA GARCÍA, P. A. e LÁZARO RUIZ, M.: “La mortalidad infantil yjuvenil en la Rioja durante el siglo XIX”. En Preactas do IV Congresointernacional de la población. Bilbao (1995). Actas en prensa.

INSTITUTO DE REFORMAS SOCIALES: La emigración. Informaciónlegislativa y bibliográfica. Madrid, 1905.

LOSADA ÁLVAREZ, A.: “El impacto en la historia demográfica cubana dela inmigración. 1899-1953”. En GONZÁLEZ PORTILLA, M. eZÁRRAGA SANGRÓNIZ, K. (eds.): Los movimientos migratorios en laconstrucción de las sociedades modernas. Bilbao, Universidad del PaísVasco, 1996, pp. 431-456.

MACÍAS HERNÁNDEZ, A.: “Colonos españoles en Cuba. ¿Sobreexplota-ción allá o en este lado?”. En GONZÁLEZ PORTILLA, M. e ZÁRRAGASANGRÓNIZ, K. (eds.): Los movimientos migratorios en la construcciónde las Sociedades modernas. Bilbao, Universidad del País Vasco, 1996,pp. 387-430.

MESA, R.: El colonialismo en la crisis del XIX español. Madrid, Institutode Cooperación Iberoamericana, 1990.

NADAL OLLER, J.: La población española (siglos XVI al XX). Barcelona,1984.

NICOLAU ROS, R.: “Trayectorias regionales en la transición demográficaespañola”. En LIVI BACCI, M. (coord.): Modelos regionales de la tran-sición demográfica en España y Portugal. II Congreso da Asociación deDemografía Histórica. Alicante, 1991, pp. 49-65.

PALAZÓN FERRANDO, S.: “La política inmigratoria en los países de Amé-rica del Sur: del estímulo a la restricción (1850-1980)”. En EIRAS ROEL,A. (coord.): Emigración española y portuguesa a América. II Congresoda Asociación de Demografía Histórica. Alicante, 1991, pp. 127-136.

PÉREZ MOREDA, V.: “La modernización demográfica, 1800-1930. Sus limi-taciones y cronología”. En SÁNCHEZ ALBORNOZ, N. (ed.): La moder-nización económica de España 1830-1930. Madrid, 1985, pp. 25-62.

RIECAU, G.: “Una interpretación de la codificación de la emigración y naci-miento del salariado: los casos de Italia y España”. En Boletín de la Aso-ciación de Demografía Histórica. XV-II (1997), pp. 135-168. Madrid.

REHER, D.; POMBO, M. N. e NOGUERÁS, B.: España a la luz del censo

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 93



de 1887. Madrid, I.N.E., 1993.ROBLEDO HERNÁNDEZ, R.: “Emigración a Ultramar: aspectos socioe-

conómicos durante la Restauración”. Anales de Economía. N.º 23 (1974),pp. 75-92.

ROBLEDO HERNÁNDEZ, R.: “Crisis agraria y éxodo rural: la emigraciónespañola a ultramar, 1880-1920”. En GABARROU, R. (ed.): La crisisagraria a finales del siglo XIX. Barcelona, 1988, pp. 212-244.

SÁNCHEZ-ALBORNOZ, N. (ed.): Españoles hacia América. La emigraciónen masa, 1880-1930. Madrid, 1988.

SÁNCHEZ ALONSO, B.: “Una nueva serie anual de la emigración española.1882-1930”. En Emigración española y portuguesa a América. Preactasdo II Congreso da Asociación de Demografía Histórica. Alicante, 1990.

SÁNCHEZ ALONSO, B.: Las causas de la emigración española, 1880-1930.Madrid, Alianza Editorial, 1995.

TORTELLÁ, G.: El desarrollo de la España Contemporánea. Historia eco-nómica de los siglos XIX y XX. Madrid, Alianza Editorial, 1994.

YÁÑEZ GALLARDO, C.: La emigración española a América (siglos XIXy XX). Xixón, Ed. Júcar, 1994.

ZAPATER CORNEJO, M.: Contribución de los emigrantes a la educaciónen La Rioja. Logroño, Instituto de Estudios Riojanos, 1991.

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 94



O traballo céntrase na saída de rioxanos a Ultramar no período

máximo de emigración contemporánea a América. A partir de

diferentes fontes documentais analízanse a intensidade, duración

e características xerais destes fluxos. Ademais contén unha aná-

lise pormenorizada das causas e consecuencias dos mesmos,

facendo especial mención ás zonas deprimidas da serra.

Palabras clave: A Rioxa, emigración ultramarina, Restauración.

El trabajo se centra en la salida de riojanos a Ultramar en el

período máximo de emigración contemporánea a América. A

partir de diferentes fuentes documentales se analizan la inten-

sidad, duración y características generales de estos flujos. Ade-

más contiene un análisis pormenorizado de las causas y con-

secuencias de los mismos, haciendo especial mención a las

zonas deprimidas de la sierra.

Palabras clave: Rioja, emigración ultramarina, Restauración.

Le travail est concentré sur la sortie des habitants de La Rioja vers

outre-mer lors de la période massive de l’émigration contempo-

raine en Amérique. En partant de différentes sources documen-

taires, l’intensité, la duration et les caractéristiques générales de

ce flux y sont analysées. Il contient, en outre, une analyse détai-

llée de leurs causes et de leurs conséquences, en faisant une par-

ticulière mention aux zones déprimées.

Mot clé: La Rioja, émigration d’outre-mer, Restauration.

This work is centred on the departure of inhabitants of La Rioja

overseas during the height of contemporary emigration to Ame-

rica. The intensity, duration and general characteristics of these

migratory flows are analysed using different documentary sour-

ces. It also contains a detailed analysis on the causes and conse-

quences of the aforesaid, making special mention of the depres-

sed areas of the sierra.

Key words: La Rioja, overseas emigration, Restoration.

Abstract

EMIGRATION FROM THE AREA

OF LA RIOJA TO AMERICA

(1880-1936)

Rodolfo Alonso Ramos

Pedro A. Gurría García

Mercedes Lázaro Ruiz

Resumé

L’ÉMIGRATION DE LA RIOJA

VERS L’AMÉRIQUE (1880-1936)




Resumen

LA EMIGRACIÓN RIOJANA A

AMÉRICA (1880-1936)




Resumo

A EMIGRACIÓN RIOXANA A

AMÉRICA (1880-1936)




Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 95



Rodolfo Alonso Ramos. É licenciado en Filosofía e Letras, Sec-

ción de Filosofía, e profesor de Xeografía e Historia en Ensinanza

Secundaria.

Primeiro Premio do Consejo General de Colegios de Doctores y Licenciados e Ministerio de Educación

y Ciencia en “Investigación Pedagógica y Experiencias Didácticas en el área de Letras” co traballo His-

toria de las grandes religiones, una propuesta alternativa al proyecto ministerial, no ano 1996.

Pedro A. Gurría García. É licenciado en Filosofía e Letras (Historia) e profesor de Ensinanza Secunda-

ria na área de Ciencias Sociais, Xeografía e Historia. Ten publicados diversos traballos sobre a poboación

da Rioxa, entre os que destaca Las crisis de mortalidad en La Rioja (siglos XVI-XVIII).

Mercedes Lázaro Ruiz. É catedrática de Ensinanza Secundaria da área de Ciencias Sociais, Xeografía

e Historia, e doutora en Filosofía e Letras.

Recibiu varios premios nacionais de experiencias didácticas e ten numerosas publicacións sobre temas

de poboación, entre as que cabe destacar La población de la ciudad de Logroño durante el Antiguo Régi-

men (1500-1833).

Currículum

Paxs. 69-96 2/6/04 21:35 Página 96

ARTIGOS E NOTAS

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 97

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 98



... Va para o Brasil onde tem três irmaose dois tíos que muito o podem proteger ea isso se prestam, enquanto que aquí nãotem futuro nengúm...Te quitarás de la miserable tierra y ven-drás para donde se gana plata2.

Pretendemos desenvolver nestetraballo unha análise a nivel microcon documentos persoais da emi-gración española e fundamental-mente galega a Brasil, que consti-tuíu, despois de Cuba e Arxentina,o principal El Dorado de destinopara aqueles galegos que decidían“colle-la maleta” e proletarizarsefóra do país no que deixaban a súafamilia e os seus espacios sociais

de vida3. Esta realidade contrasta poderosamente co deserto historiográficoexistente sobre a emigración galega a Brasil e faino dificilmente explicablea non ser pola falta dunha cristalización nacionalista da acción colectiva dosemigrados -en termos semellantes ás podentes asociacións étnicas dos gale-gos emigrados en Bos Aires ou A Habana que foron refuxio de republicanose gardiáns do “lume sacro” da Galeguidade durante os peores anos da dicta-dura franquista-, que desincentivaría ós nosos investigadores para aborda-lo

MEMORIA ORAL EIDENTIDADE ÉTNICADA INMIGRACIÓNESPAÑOLA ALATINOAMÉRICA NOSÉCULO XX: OSGALEGOS EN BRASIL,1880-19701

Raúl Soutelo Vázquez

INTRODUCCIÓN: MODERNI-ZACIÓN TARDÍA E EMIGRACIÓNMASIVA NA GALICIA RURAL

1. Este traballo pertence ó proxecto de investigación “Asociacionismo, identidades colectivase mobilización sociopolítica na emigración transoceánica. O caso galego en perspectiva com-parada, 1880-1960” (XUGA 21004B97), que dirixe o profesor X. M. Núñez Seixas da USC.A realización das entrevistas a españois emigrados en São Paulo foi posible por unha bolsaIntercampus do Ministerio de Asuntos Exteriores de España para colaborar co equipo da pro-fesora Antonieta M. Antonacci no Departamento de Pósgraduação da Pontificia UniversidadeCatólica de São Paulo. Nas transcricións mantivémo-la fonética e a lingua orixinal das per-soas entrevistadas. Tódalas gravacións e as transcricións fonéticas ás que facemos referenciapoden consultarse no Arquivo Oral do Museo Etnolóxico de Ribadavia (Ourense, Conselle-ría de Cultura da Xunta de Galicia).2. A primera cita textual pertence ó testamento realizado por José Mª. de Carvalho, xefe daCasa do Hospital en 1878 (Brandao, 1994: 240), e a segunda está recollida da carta enviadapor Joaquín Domínguez desde Bos Aires á súa muller en Gondomar (A Coruña) o 4 de decem-bro de 1888 (Vázquez González, 1993: 36).3. Está demostrado dabondo que a emigración foi un factor estructural da economía e da socie-dade galega contemporánea pois o 30% dos emigrantes españois nas décadas finais do séculoXIX procedían de Galicia segundo as Estatísticas de Pasaxeiros estudiadas por RodríguezGaldo (1996: 367); logo da Primeira Grande Guerra tiñan esa orixe o 50% e un 40% duranteos anos 1940 a 1970 (García Zarza, 1991).

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 99

Memoria oral e identidade…


tema. Os estudios migratorios realizados dende Brasil (Martínez Gallego,1995; Klein, 1996; Antunes Marciel e Antonacci, 1997) veñen demostrando,nembargantes, que é falsa a explicación simplista dunha rápida asimilaciónda comunidade española -e especialmente da galega- en Brasil que se tradu-ciría na súa incapacidade para crear e soste-las asociacións ás que antes alu-diamos4.

As investigacións das profesoras Rodríguez Galdo (1993 e 1995) e Sán-chez Alonso (1995), impecablemente realizadas desde a perspectiva macrodas estatísticas, proporciónannos un coñecemento xeral das ondas migrato-rias desde Galicia e dos seus destinos principais en termos cuantitativos, quenos permite iniciar xa estudios cualitativos a nivel micro sobre as conse-cuencias socioeconómicas e culturais dos procesos migratorios tanto nos espa-cios sociais de expulsión como nos de recepción. Para iso empregarémo-losdocumentos persoais proporcionados pola memoria, a correspondencia ou asfotografías familiares dos propios protagonistas do fenómeno que nos ocupa.

A historiografía recente superou as visións “pesimistas” das migraciónscampesiñas como unha reacción inconsciente a circunstancias de cambios glo-bal que lles ofrecen mellores condicións económicas, sociais e políticas ennovos países, para interpretalas como unha estratexia de mobilidade económicae social ascendente que as familias campesiñas asumen racionalmente comoúltimo recurso de pluriactividade para garanti-la súa reproducción social bus-cando recursos alternativos en escenarios sociais que transcenden os límites dosistema económico, social e cultural ó que pertencen (Douglass, 1994: 13-15).Así pois, o proceso migratorio contemporáneo explicouse como un conxuntode desprazamentos internacionais de capital humano para redistribuír eficaz-mente os factores de producción no mundo capitalista (Sánchez Alonso, 1995:48) e como un mecanismo de seguridade xerado polas propias sociedades cam-pesiñas para limita-lo consumo e a fecundidade familiar maximizando a capa-cidade de traballo dos seus membros (Domínguez Martín, 1995: 102).

Esta “industria dos pobres” que está perfectamente integrada no ethos cul-tural das poboacións campesiñas do Norte da Península Ibérica, que se carac-terizan polo común denominador dunha cultura ou tradición migratoria froito

4. Aínda que os recentes estudios de L. Antunes e A. Antonacci (1997: 189-191) están recu-perando a existencia de numerosos diarios e sociedades benéficas e mutualistas que se preo-cupaban polas condicións de vida dos inmigrantes españois en São Paulo desde os albores danosa centuria. Estas profesoras explican a aparente invisibilidade dos españois en São Paulopola súa falta de interese tanto pola súa patria orixinaria como polo país de adopción, fenó-meno que, por outra parte, dificultaría a súa integración na sociedade receptora. Se compara-mos isto co acontecido na emigración galega a Cuba ou a Arxentina poderiamos concluír que,en xeral, os inmigrantes conservan aqueles símbolos culturais que os diferencian e identifi-can a nivel de comunidade étnica cando logran alcanzar certo éxito económico coa consecuentepromoción social no país de destino.

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 100



das experiencias migratorias das sucesivas xeracións dos grupos domésticoscomo sinalou C. Brettell (1991: 23), posúe unha causalidade múltiple difi-cilmente esquematizable nos famosos push-pull factors (diferencial salariale de ingresos, fame de terras e capacidade de endebedamento da pequena pro-piedade campesiña, fuxida do servicio militar, difusión da información e para-lelo abaratamento dos transportes, ambición alimentada pola emulación eefecto demostración dos retornados, oferta laboral e protectora das redessociais primarias...), e por unha complexa morfoloxía a nivel estatal, rexio-nal e ata local (Moya, 1990).

É por iso que a historia contemporánea de Galicia -incluída por A. Váz-quez (1996: 140) nunha macrorrexión migratoria ibérica co N. de Portugal eAsturias que presenta fortes variantes microrrexionais- está fondamente con-dicionada polo transvasamento masivo de miles de “motores de sangue” daspequenas explotacións familiares de policultivo intensivo cara ás boiantessociedades latinoamericanas desde o último cuarto do século XIX, procesoque constituíu o principal factor de modernización demográfica, económicae social do vello complexo agrario galego (Rodríguez Galdo, 1993; 1995: 10;1996: 367-368) ó mesmo tempo que enriqueceu ós sectores mesocráticos dascidades portuarias e das vilas galegas (Losada Álvarez, 1995: 9).

A utilización dos documentos persoais xeradospolos protagonistas do fenómeno migratorionon pretende xustificarse pola suposta orixinali-dade de usar un tipo de fontes aínda pouco explo-tadas na historiografía migratoria nin na simple

reválida empírica das teses historiográficas de moda, contrastándoas coa expe-riencia individual das persoas que abandonaron as súas sociedades de orixe,converténdose involuntariamente en obxecto privilexiado de estudio para múl-tiples ramas das ciencias sociais. Pretendemos demostrar, polo contrario, queesta metodoloxía pode ofrecernos excelentes resultados derivados da propianatureza “micro” dos fenómenos migratorios e dos espacios sociais e rela-cionais dos que proceden e nos que actúan os migrantes. Deste xeito, os docu-mentos persoais (gravacións de memorias de vida narradas polos propios pro-tagonistas, as súas vellas fotografías familiares e, sobre todo, as cartascruzadas entre os membros do grupo doméstico a ámbolos lados do mar)5 ofré-

1. METODOLOXÍA,OBXECTIVOS E CRÍ-TICA DAS FONTESEMPREGADAS

5. Seguimos aquí a tipificación do profesor Aróstegui (1995: 340-349, 375 e ss.), aínda queel amosa certo escepticismo con respecto á utilización historiográfica dos “documentos per-soais”, ben diferentes polo tanto da variada gama de fontes convencionais -xeradas pola admi-nistración para controla-las persoas que migran- que A. Vázquez nos presenta nun documen-tadísimo estudio que chega ó cénit da confusión conceptual ó referirse a “fuentesdocumentales personales de origen municipal” (Vázquez González, 1996: 146). Un enfoquemetodoloxicamente correcto de guión con bloques temáticos para aborda-la recollida de narra-tivas orais é o deseñado polo equipo de V. Peña Saavedra (1993: 189-191).

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 101



cennos outra perspectiva, individual e familiar, da influencia real que tiveronos famosos push-pull factors, do funcionamento concreto desas redes rela-cionais tecidas pola amizade, a confianza e a solidariedade étnica que coñe-cemos como cadeas migratorias6, dos problemas da inserción socio-laborale cultural no país de destino e tamén sobre o importantísimo papel desempe-ñado polos emigrantes retornados na mobilización sociopolítica das socieda-des de partida (Núñez Seixas: 1994 e 1998). Aquí cobran importancia as expe-riencias vividas de modo individual ou familiar por aqueles homes e mulleresque abandonaron os espacios sociais que coñecían para facer fortuna nas socie-dades urbanas da periferia latinoamericana xa que as narrativas orais, a corres-pondencia e as vellas fotografías familiares nos permiten situarnos en pre-sencia de aquellos que han sido actores o testigos en los mismos hechos quenos cuentan y cuyas imágenes están enteramente acabadas en su espíritucomo páginas impresas de un libro que podrían abrirse, para descubrir deotro modo lo que pasaba entonces (Halbwachs, 1995: 210).

Non imos entrar na discusión teórica sobre a subxectividade e represen-tatividade dos documentos persoais e en especial das fontes orais xa que éun debate historiográfico amplamente superado e que conta con abundanteliteratura apoloxética, incluso no referente á súa utilización na investigaciónhistoriográfica e socio-antropolóxica sobre as migracións (Arjona Garrido eCheca Olmos, 1997; Cagiao, 1997; Fernández Santiago, 1993 e 1995; Sanz,1989; Soldevilla, 1993; Vargas Llovera e Pomares Rey, 1997; Vázquez Gon-zález, 1993). Centrarémonos nunha análise empírica de narrativas orais deemigrados e retornados que amosan ás familias campesiñas como arquitec-tos dunhas estratexias de vida que teñen como meta o pulo económico e sociale que asumen a emigración en determinadas conxunturas como un recursopluriactivo máis dentro do limitado repertorio de alternativas de que dispo-ñen para garanti-la reproducción social do grupo doméstico -vinculada ataos anos sesenta do noso século ó control da terra como principal factor deproducción no sistema de policultivo agropecuario familiar- ou para facerposible a constitución dunha nova explotación familiar.

Debido precisamente á súa natureza cualitativa, os documentos persoaisconstitúen un excelente material empírico para construír unha historia socio-cultural da emigración, como auténticas cabezas de ponte que nos permitencoñece-las características reais do emigrante e situalo nos espacios sociais con-cretos de expulsión e de recepción, accedendo ós complexos procesos de cons-trucción dunha identidade étnica na emigración, ós mecanismos de repre-sentación da realidade social vividos polos propios informantes e ó capital

6. Estas redes microsociais constitúen un factor central en todo proceso migratorio xa que pro-porcionan información, financiamento, inserción laboral e social e perspectivas de reagrupa-mento familiar na sociedade de destino, provocando unha forte tendencia á emigración a longoprazo ou definitiva xa sexa como obxectivo buscado ou como consecuencia inducida da inte-gración social e laboral no escenario social de acollida (Douglass, 1994: 24; García Domín-guez, 1995: 219; Vázquez González, 1993: 16).

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 102



relacional que facilita a súa integración socio-laboral na sociedade receptora.Debemos, non obstante, contrastar estas imaxes persoais elaboradas a poste-riori con outras fontes convencionais e ata coas descricións legadas polos escri-tores coetáneos7, pero sabendo que á sensibilidade cuantificadora das fontesestatísticas escapan realidades microsociais tan importantes como os factorespsicolóxicos e as estratexias reproductivas familiares que provocan a mobili-dade laboral dun membro do grupo doméstico, a pluralidade de viaxes ómesmo ou a distinto destino, a falsificación dos datos persoais declarados erecollidos nas listas de embarque (idade, formación educativa e profesional...),o papel dos axentes de propaganda e recrutamento8 e os efectos retroalimen-tadores das cadeas migratorias que difunden a información e diminúen o custopersoal de oportunidade sendo determinantes para a elección do destino, areproducción dos hábitos culturais étnicos e a inserción laboral do inmigrante.Pero vexamos xa algúns exemplos empíricos sobre estas cuestións.

As narrativas orais reafirman as hipóteses da his-toriografía ruralista máis innovadora que superaa tópica visión tráxica da emigración para aseve-rar que os grupos domésticos asumen a emigra-ción temporal e de retorno -xa sexa a Latinoa-mérica, a Europa ou mesmo as migraciónsestacionais dos seitores galegos a Castela que

estudiou M. Fernández (1993 e 1995) empregando narrativas orais- como unha

2. MULTICAUSALI-DADE DOMÉSTICA EDIFERENCIACIÓNPOR XÉNERO NAE M I G R A C I Ó NGALEGA A AMÉRICA

7. Pois como ben sinalou Fernández Benítez (1993: 81): los testimonios orales no puedentomarse sin más como datos objetivos. Es necesario crearlos partiendo de la narración... Sonelaboraciones personales o colectivas que nosotros tendremos que reelaborar hasta crear eldocumento oral [que] nos hablará tanto del pasado como del presente, pues hemos de arran-car de este para conocer aquel.8. Incluíndo nesta categoría ós célebres “ganchos” galegos e “engajadores” portugueses, amembros das elites locais con ascendente sobre a comunidade e os cónsules das repúblicaslatinoamericanas, tal como demostran os traballos de C. Brettell (1991: 100-101), M. Ribeiro(1995) e A. Vázquez (1993: 2324). As memorias de vida de Marcial Mariñas e Filiberto Soto,que reproducimos máis adiante, e o seguinte fragmento da autobiografía oral de GumersindaÁlvarez Varela (natural de Chantada, Lugo, e emigrada a Cuba nos anos corenta) demostrana importancia das intanxibles redes de deferencia e amizade entre estes axentes e os poten-ciais migrantes: Había un perito que nos quería moito e nós para calquera cousa íbamos ondael porque era unha persona de moita conciencia... Foi o que nos trouxo para a casa do curade Surrego e despois para a casa do xeneral Suances porque era amigo deles e dixéranlle quelles buscara un caseiro... Onda o contratista foi a miña sogra con nós para que nos arreglarapara marchar, il conocíanos moito porque os pais foran veciños da miña sogra... Era avo-gado en Chantada. Daba cartos con hipoteca e despois cobráballes cas terras. Pero con nósfoi boa persona porque había que levar de depósito cincuenta pesos por persona para poderentrar en Cuba e il díxonos: “Eu non vos vou pór depósito, porque si volo poño eiquí hai quepórlle o que aumenta polo cambio na moneda. Heivos dar dúas cartas e mandádesllas a dousfulanos d’alá para que vos socorran alí e que vos poñan iles ó depósito, pp. 2, 33, 37 e 61 datranscrición fonética.

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 103



estratexia pluriactiva máis, que resulta especialmente atractiva en determi-nados períodos do ciclo reproductivo familiar (Cardesín Díaz, 1992: 330;Domínguez Martín, 1996: 93) para maximiza-la man de obra familiar e obterrecursos pecuniarios, ó mesmo tempo que constitúe un eficaz medio de con-trol da natalidade xa que limita a nupcialidade e a fecundidade conxugal(Brettell, 1991: 199). Verbo disto, os testemuños recollidos indican que a prác-tica da emigración masculina para limita-la prole era unha práctica social moiestendida a ámbolos lados do Miño9 e que a mobilidade laboral cara ós mer-cados urbanos era unha alternativa especialmente atractiva para os matrimo-nios recentes que aínda non accederan por herdanza á xestión e beneficio daparte correspondente do patrimonio dos seus ascendentes10.

Foi, xunto á influencia social e política dos emi-grantes retornados, o tema ó que máis páxinas llededicou a historiografía recente. Ramón Villaresreabriu o debate sobre o impacto real das reme-sas económicas da emigración na transformación

das estructuras productivas e financeiras galegas no presente século cun minu-cioso estudio do destino dos capitais enviados á Banca Soto polos emigra-dos naturais de dúas parroquias de Chantada (Lugo), no que se advertía oequívoco dunha identificación macroeconómica a priori entre achegas finan-ceiras da emigración e campesinización da propiedade fundiaria na Galiciade anteguerra por vía de redención foral, xa que os xiros remitidos estabansupeditados á conxuntura económica dos países de destino, non adoitaban ser

3. O DESTINO DASREMESAS ECONÓMI-CAS DA EMIGRA-CIÓN

9. Véxase, por exemplo, o seguinte fragmento extraído da memoria de vida de GumersindaÁlvarez Varela, entrevistada durante xaneiro e marzo de 1996 por Mª. José López Álvarez epolo autor: O meu abuelo, que eu xa non o acordei, marchou para Buenos Aires para non termáis familia, para que a abuela non tuvera máis partos c’aqueles dous. ¡Deso hóubolle moitodaquela!... Meu pai marchou para Cuba de mozo e cando veu xa casou con miña nai... Elleváballe catorce anos, pero quíxoo porque era solo (tiña a nai namais) e daquelas mirábasemoito que na familia do home non houbera cuñada ningunha porque daquelas non era comaahora que hai adelantos. ¿Non sabe?... Entonces túvonos a nós (catro rapaces: tres rapazase un rapaz) e el tamén volveu marchar para Cuba pra non ter máis familia, p. 43 da trans-crición fonética, o subliñado é noso. Velaquí un caso claro de cultura migratoria xa que a entre-vistada e o seu home emigraron a Cuba nos anos corenta e os seus fillos a Francia nos últi-mos sesenta.10. A experiencia de María Rodríguez Muñoz (natural de Amoeiro, Ourense) é moi ilustrativaneste sentido: Cando me casei marchei pra Suíza, meu marido era d’eiquí de Amoeiro. Aíndabotáramos ben tempo de novios porque todos os anos marchaban para Francia meu irmau eel e sólo viñan por Nochebuena sólo... Ó casar il botou catro anos en Suíza e eu botei tres,despois foi cando caín embarazada e víñenme. Il veu de vacacións e volveu marchar e despoisvolveu e marchamos os dous pra Francia, onde estaba meu irmau. Estuvemos alí dous anos,il volveu quedar alí e eu víñenme, pp. 7 e 8 da transcrición fonética.

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 104



cuantiosos e a súa frecuencia era anual (Villares Paz, 1982: 415)11. Abel Losada(1995: 66) e A. Vázquez (1993: 37) sinalaron a dificultade engadida que supóno feito de que boa parte dos capitais repatriados entrasen por conductos infor-mais, é dicir, a través de familiares ou comerciantes coñecidos e depositariosda confianza do emigrante. Os testemuños orais que manexamos recollen rei-teradamente este fenómeno12 e ofrécennos exemplos concretos do investimentodesas remesas proporcionadas polos membros varóns máis novos da familiano financiamento de “gastos suplementarios de tipo cultural” (Vázquez, 1993:23) que resultan económica ou socialmente imprescindibles para mante-lo nivelde vida e o status do agregado doméstico no seu contorno local:

Meus abuelos eran de Chantada, na provincia de Lugo, e viñeron de caseiros para uncapital grandísimo de Tamallancos. O papá decía que il así que pudo camiñar marchoupara Cuba porque era un dos máis vellos de dez irmaus vivos (foran doce pero dousmorreran)... O papá despois reclamounos e despois foron todos... Fixo catro viaxes aCuba, no primeiro viaxe botou seis anos e veu de vinte ou vintedous anos, e entoncesreclamou un irmau que tiña e levouno pr’alá e despois así que puderon viñeron cada uncon mil pesos, ¡que xa eran cartos! Chegaron a Tamallancos onda os pais e díxéronlles:

11. Está suficientemente demostrado que os grupos domésticos campesiños de Galicia optanmasivamente pola emigración desde o último cuarto do século XIX cando a crise agraria daspequenas explotacións familiares, provocada pola competencia dos novos países agroexpor-tadores que inundan os mercados europeos con carnes e cereais a baixos prezos, e a defini-tiva privatización dos espacios comunais obrigounos a realizar un esforzo modernizador (pro-pietarización, especialización productiva, maquinización, etc.) que precisa dun forteinvestimento (Garrabou, 1988; Quintana Garrido, 1992; Villares, 1992). Os cartos para com-prar terras e gandos ou para paga-las débedas que xa hipotecan a propiedade vanse buscar aAmérica: Nós marchamos pra Cuba no ano trinta e seis, en febreiro; xa tíñamos dous nenos,un quedou na miña casa e o outro na casa de meu marido... Marchamos porque na casa domeu marido tiñan moi bos eidos e todo pero debían moito e algúns apurábannos polos car-tos; entonces decidiron pór un prado que tiñan moi bo en edictos, en venta pública pero omáximo ó que chegaron daquela foi a mil pesetas e como era un prado moi bo dixeron “¡Non,neses cartos non o damos!”. Entonces decidiron embarcarse, p. 51 da transcrición fonéticada entrevista a Gumersinda Álvarez, o subliñado é noso.12. A propia Gumersinda Álvarez lembraba que Daquela non deixaban pasar máis de cin-cuenta $ por persona, nós como éramos dous e o neno tiña tamén o mesmo dereito collíanoscento cincuenta $ e os outros girámolos. ¡Que non se podían girar daquela e habíaos quegirar pola bolsa negra!... Escondidos e anque non llos paguen tiñamos que calar, senón aíndanos castigaban porque non íbamos dentro da Lei... A bolsa negra é giralos valéndose doscomercios que tiñan negocios d’alá pr’acá e mandaban mercancías. Nas Canarias había moi-tos que o facían así porque nas Canarias hai moito negocio de tabaco e como en Cuba secolle moito tabaco, pois tiñan tamén ese negocio e nós como tíñamos a carbonería tiñamosamistade boa con ises almacenistas e o Manuel preguntoulles de que maneira podería girarunhos poucos cartos porque nós non podíamos giralos nin traelos. Entonces un almacenistaque era da Coruña díxonos: “¡Bueno pois hei falar cun señor co que podedes girar a con-fianza!”. Giroullos el ó almacenista a Canarias e ese señor tiña que girárnolos a nós, p. 56da transcrición fonética.

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 105



“¡Querémonos divertir, pero non queremos que Vde. deba nada! ¿Haber, de quen son asvacas?”... “¡Pois vamos onda o Pardiós pagarlle as vacas! ¿Haber, que é o que debe natienda?”... Bueno, pagáronlle todo o que debían e dixéronlle: “¡Salga ahora co carro óMalladoiro para traer un carro de fruto prá casa!”... No segundo viaxe viñeron e fixe-ron mitá da casa, alargáronlle á casa dos pais; entonces xa viñeron unhas sillas de rexi-lla e cando eran os entierros ou as confesións e había festa na casa dos curas xa viñanda casa do cura buscar as sillas de rejilla á casa de meu abuelo... No terceiro viaxe quefixo, foi cando aquela epidemia de paludismo do ano dezaoito en Cuba, a consecuenciadeso viuse mal e veuse pero ó chegar eiquí reventoulle un pulmón e entonces comodaquela non había os adiantos que hai hoxe o médico que o atendeu decíalle sempre:“¡Cudeiro, non trate de volver marchar para Cuba que aquil clima a Vde. fastídiao! Eiquípode vivir unha vida normal, pero si marcha...”. Pero claro, fixo a casiña onde eu nacíne o home despois viu que se lle acababa a plata e dixo que non quería criar as fillas dilen fame e volveu marchar para Cuba e botou catro anos... Eu era moi pequena cando ilveu definitivo, puxeron unha tiendiña e fomos marchando así hasta que despois xa veua guerra e no ano trinta e oito o papá morreu13.

A emigración española e galega a Brasil é rela-tivamente tardía e pode identificarse con dousperíodos de crecemento económico directa-mente vinculados co estado de São Paulo (o ciclodo café que precisa man de obra ó aboli-la escra-vitude a finais do século pasado e o desarro-llismo industrial dos anos sesenta), presentando

a novidade de ser unha inmigración subsidiada, o que explica o seu inferiornivel educativo na primera onda e o suposto carácter técnico da segunda14. Aprimera emigración durante o ciclo do café segue sendo unha gran descoñe-cida (González, 1990) aínda que parece ser tamén a máis sórdida e terriblepolo alto número de fracasados e explotados nas condicións inhumanas quereflicte o informe do Consejo Nacional de Emigración en 1910, xa que aspasaxes gratuítas para familias que ofrecían o goberno federal e as autorida-des pauleiras converteron as “fazendas cafeteiras” no destino obrigado des-tes inmigrantes “oficiais” aínda que aqueloutros que arribaban por conta pro-pia preferían facelo en Salvador de Baía ou en Río (Sixirei, 1995: 130). Istoprovocou un reasentamento da maioría dos inmigrantes españois nas cidadesdo estado de São Paulo e, secundariamente, en Río, Baía e Belem de Pará,onde había en 1912 unha colonia de 3.000 españois, dos cales máis da metadeeran oriúndos de Ourense (González, 1990):

4. A EMIGRACIÓNGALEGA A BRASIL:CONDICIÓNS LABO-RAIS E ESPACIOS DES O C I A B I L I D A D EÉTNICA

13. Extraído da memoria de vida de Erusina Campos Cudeiro (Amoeiro, Ourense).14. Os 750.000 inmigrantes españois a Brasil entre 1880 e 1970 constitúen o 15% dos cincomillóns de europeos -sobre todo italianos e portugueses- e asiáticos que entraron no paíssegundo H. Klein (1996: 7).

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 106



Fonte: elaboración propia a partir de Klein (1996: 88 e ss.)

Resulta xa urxente profundar no noso coñecemento da segunda ondamigratoria a países latinoamericanos como Brasil e Venezuela, que, a pesarde se-los grandes destinos da emigración especialmente atractivos desde aposguerra ata os anos setenta, segundo demostran recentes estudios empíri-cos (García Domínguez, 1995: 219), foron esquecidos pola historiografíamigratoria, como sinalou Pilar Cagiao (1997: 182). A importancia cuantita-tiva da emigración española a estes dous países explícase porque se producenunha conxuntura certamente oportuna para a sociedade de expulsión, nonesquezamos que, a comezos dos anos cincuenta, España estaba aínda inmersanaqueles terribles anos de medo e fame da posguerra, que permanecen namemoria colectiva coa nitidez dunha historia vivida15. Varios dos nosos entre-vistados coinciden en sinalar Brasil e Venezuela como destino apetecidodurante os anos cincuenta, dependendo a elección dos contactos persoais e,especialmente, da política inmigratoria de ámbolos países no momento eli-xido para emigrar16. Debemos ter presente que entre os emigrantes galegos

PERÍODO

1908-1912

1920

1940

1956-1960

SÃO PAULO

51%

78%

81%

75.000: 62,5%

RÍO

31%

22%

19%

45.000: 37,5%

OUTROS

18%

DESTINO DOS INMIGRANTES ESPAÑOIS A BRASIL: 1908-1960

15. Gonzalo Neira Sobral (natural de Ares -A Coruña- e residente en São Paulo desde 1957)recorda con especial crueza este período en España: La situación era conocida de todos: espe-ranza no había alguna. La única esperanza era la emigración... En realidad eras empujadopor las circunstancias, porque los ricos nunca emigraron, no precisan emigrar, quien emigraes el pobre... En el cincuenta y siete ya no había emigración para Venezuela ni para la Argen-tina, ni para Uruguay ni para país ninguno, sólo al Brasil... El presidente de la República deBrasil, el saudoso Juselinho Kubischek quería blanquear el Brasil, entonces como había campoy había proyectos, el presidente optó por liberar la emigración. Bastaba tener una profesiónpara poder emigrar al Brasil, pp. 11, 13 e 14 da transcrición fonética, o subliñado é noso.16. Marcial Mariñas Campelo (natural da Coruña e residente en São Paulo desde 1953) recordaasí a elección de destino para a súa experiencia migratoria: Eu pensei emigrar para Venezuelae, por coincidencia, o cónsul de Venezuela na Coruña tamén regentaba tamén o consulado doBrasil porque era un cónsul honorario... e era cliente do meu jefe, eu conocíao porque tra-ballei na casa del e no consulado. Cando pensei emigrar pra Venezuela fomos falar con el,eu e mais un amigo meu e díxonos: “¡Hombre, precisamente estamos con la emigracióncerrada en Venezuela, pero yo vengo de hacer un viaje por Sudamérica y me parece que unpaís ideal para emigrar y muy bueno para los gallegos es el Brasil... Como emigrantes osinteresa ir para São Paulo que hay mucho trabajo y es un país de muchísimo futuro”. E aí eume decidín a vir pra Brasil, pero viñen pensando que d’eiquí si podo me vou pra Argentinaou vou pra Uruguai, p. 5 da transcrición fonética.17. Extraído da entrevista realizada en marzo de 1996 por Mª. J. López Álvarez e polo autor,

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 107



que chegaron a Brasil ou a Venezuela durante a época de aperturismo polí-tico e desarrollismo económico de Kubischek ou de Pérez Jiménez predo-minaba a falta de información e había unha alta porcentaxe de mulleres quese incorporaron ós traballos domésticos na área metropolitana de Caracas(Cagiao Vila, 1997: 182), sufrindo unha dobre explotación laboral e socialderivada da súa condición de muller e de inmigrante non cualificado, amor-tecida unicamente pola axuda potencial das redes microsociais primarias.Vexámo-la experiencia de Isolina F. V., que se decidiu a emigrar en circuns-tancias moi prementes:

Naqueles tempos paguei catro mil pesetas por andar co estraperlo, meu marido seguíamal e estaba na cama, non facía nada, collemos un barciño pero a xente non tiña platae non daba nada... Unha amiga miña marchou pra Venezuela, entrou de cociñeira nacasa dunha señora buenísima que tiña cinco fillos pero unha era retrasada mental, malacomo unha perra, e díxolle: “Mire, yo tengo una amiga allá que sabe mucho de enfer-mería y si quiere le escribo y la llamo para que venga cuidar a su hija”... Eu ó recibira carta desa señora díxenlle ó meu marido: “¿Que che parece?, botaría un par de anose gano moito ó cambio”... Fun pr’alá no cincuenta e catro, estuven tres anos, e despoisvíñenme outra vez, pero volvíase acabar a plata e volvín pra xunto desa señora... Arapaza despois creceu e xa era moza, eu non teño carácter e pegábame aquela criaturaque era mala como unha perra, a miña amiga, que era a que lavaba e planchaba, collíaa escoba e dáballe, a ela tíñalle moito medo... Funme de alí porque matábame e fun praoutra casa mellor aínda... Entonces vendían esa casa que ten ahora meu fillo e mandá-ronmo decir, cando chegou a carta eu acababa de vir do médico que estaba diabética...A señora viume chorando e díxome que a comprase que me axudaba ela a pagala17.

Tampouco debemos esquecer aqueles que emigraron polo simple peropoderoso desexo de emula-lo éxito económico e social alcanzado polos retor-nados e os seus familiares emigrados (Brettell, 1991: 113):

Eu tiven así tres motivos que me levaron a marcharme ó Brasil... Éramos unha familia moinumerosa con dificuldades económicas porque soio o meu pai traballaba e tiña nómina,

pp. 8 a 10 da transcrición. Esta emigración a Venezuela beneficiou directamente á pequeñaburguesía de negocios que coñecía as familias campesiñas da comarca e organizaba o seu fluxomigratorio: Eu marchei para Venezuela no ano cincuenta e cinco, íbamos tres mil personasno Farisea, que era un barco de guerra alemán readaptado, eu embarcara un lote de oito-centos... Daquela eu xa tiña a axencia de viaxes e como todos os d’eiquí estaban alá, insta-leina en Caracas... Tiña unha oficina no Conde, outra en Sábana Grande e outra na Guaira...Encargábamonos dos pasaportes e do embarque dos emigrantes, para sacarlles os billetes,nós facíamoslles todo, extraído da memoria de vida de D. Filiberto Soto Lorenzo, de Riba-davia, pp. 5, 7, 9 e 11 da transcrición fonética. O entrevistado era fillo dun fabricante de augar-dentes e licores, ó regresar de Venezuela converteuse en representante dos productos fitosa-nitarios de Zeltia, asumiu unha concellería en representación da Hermandad Sindical deLabradores e organizou as primeras Feiras do Viño do Ribeiro.18. Extraído da intervención de Luis Vilariño Garrido no Simposium A Emigración Galega a

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 108



o resto traballábamos no campo e o campo era unha cousa bastante dura e non che dabanada: chegaba o fin de mes e cartos non os tiñas, daríache algo pra comer... Outra cousaque me ilusionaba moito era cando vía outro emigrante vir do Brasil e chegar alí polasnosas aldeas cunhos coches a todo gas, e chegaban e reformaban as casas e decían “¡Aimira, chegou o brasileiro, vén cheo de cartos!”. E eu rapaz c’aquela ilusión decía: “¿Quefago eu aquí nesta terra?”... E a terceira é que tiña xa alá dous irmaus máis vellos ca mine uns tíos. Estes xa estaban montados alí e tiñan cartos. Mandáronme unha carta de cha-mada e eu fun coma mecánico... Eu soio sabía andar co legón, coa machada, co rastrilloe co arado e máis nada, pero fun como mecánico para poder entrar alí... Eu tiña catorceanos, era un neno cando marchei, solo nun barco, sin conocer a nadie e eu tiña unha gaitadestas filarmónicas que lle tiña moito cariño e como púxenme a tocala á beira do barco,a gaita caeume no mar. Entre o mareo que collín, a gaita que a perdín e as saudades quetiña tamén, eu cheguei a Bahía acabado, choraba coma un perdido18.

Podemos afirmar que, en xeral, a estratexia de emigración desenvolvidapolos grupos domésticos dos que tivemos acceso ás súas memorias de vidaresponde ó patrón establecido para a emigración norportuguesa a Brasil (Bret-tell, 1991: 274) e galega a Arxentina (Vázquez, 1993: 20) de chegada gra-duada dos varóns máis novos da familia, que crean a estructura económica erelacional imprescindible para minimiza-lo impacto psicológico do trasladotemporal ou definitivo dos membros máis débiles do grupo doméstico:

Meu pai estuvo en Cuba e estuvo eiquí no Brasil antes de nós nacer; despois ele foisepr’alá, criar ós fillos porque miña nai morreu nova con trinta e cinco anos e deixou 6fillos... Tíñamos unhos primos que moraban en Santos e trouxeron a meu irmau Alfonsopr’acá que foi o primeiro... Despois d’alí a cinco ou seis anos, ele mandou vir o máisvello deles, o Floreano que xa veu casado e trouxo un fillo de seis anos tamén con il...Despois ele mandou vir o Antonio e xunto co Antonio pediu a meu pai pra que viñesenxuntos... Mais aínda quedou alá o Pedro que era o máis novo... mais despois que elesaíu do ejército tamén o mandaron vir pr’aquí. E meu marido pediu “Ah, si esa vidaestá mellor alá do que aquí, eu vou pr’alá” e quixo vir pr’aquí só que veu el sosiño eme deixou a min lá cos dois fillos. Nese medio tempo o meu pai que estaba aquí traba-llando de garçon nun restaurante ficou desempleado... O meu pai ficou con pena de verós fillos traballando na pedreira e ter que sustentar a ele porque non arrumaba máisservicio... Ele cando viu que meu marido veu pr’aquí agarrou e marchouse pr’alápr’onda min19.

Brasil, Fundación Belarmino Fernández-USC (Sober, Lugo, 2/3-10-1997), p. 7 da transcriciónfonética, o subliñado é noso. Marcial Mariñas racionalizaba unha combinación semellante defactores de expulsión e de atracción: Eu viñen soliño de todo, por necesidade, España atrave-saba unha crise de traballo naquela época e non había maneira, traballabas unhos poucos mesese parabas, a vida estaba moi cara. Había que buscar alén das fronteras algo, non digo para serrico... sólo viñen eiquí para poder vivir mellor... No ano cincuenta e tres que eu viñen pr’aquí,eu paguei 6200 ptas. de viaxe... Eu procureinas alí entre os amigos... pedinlles e xuntei o diñeiro,pp. 4 e 11 da transcrición fonética, o subliñado é noso.19. Memoria de vida de Victoria Armonía Gallego Rojas (natural de Verín -Ourense- e resi-dente en São Paulo desde 1955), p. 5 da transcrición fonética.20. J. A. Moreira Carrascal apuntaba, na súa intervención no Simposium que antes mencio-

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 109



A preexistencia de familiares no destino elixido convértese nunha cons-tante na “cultura migratoria” dos nosos entrevistados, sobre todo dos resi-dentes en Baía, que crearon unha especie de “repúblicas familiares” arredordos seus negocios20, caracterizados pola cooptación dos parentes e a súa pos-terior incorporación como socio á empresa unha vez que supera o período deformación en postos de crecente responsabilidade:

Fun traballar os dez primeiros anos cos meus tíos que tiñan un grande almacén de ultra-marinos no que vendíamos de todo al por mayor ós comercios pequenos e o mellor puestoque tiñan na empresa era ser vendedor, porque pagábanche unha comisión polo que ven-días e dábanche un salario fixo, pero eu empecei barrendo as oficinas e d’alí a facerpaquetes, despois a encargado do depósito... Cando cheguei a vendedor eu xa tiña estu-diado portugués, xa tiña feito alí o ximnasio que é coma eiquí o bachiller e despois fixencontabilidade21.

A estratexia económica dos galegos inmigradosen Brasil inclínase polo establecemento depequenos negocios comerciais (panaderías, zapa-terías e comercios de todo tipo) xa que o accesoa empregos administrativos en oficinas e postos

técnicos nas industrias emerxentes dos anos sesenta era máis difícil por esi-xir unha cualificación da que os nosos emigrantes moitas veces carecían e,sobre todo, porque eses postos estaban case monopolizados polos italianos,que os consideraban unha excelente plataforma de ascenso social (Antunese Antonacci, 1997):

Meus cuñados ó comezo traballaron en pedreira mais despois que arrumaron un diñei-riño xa se foron pró comercio. Xa cunha carnicería e tudos foron traballar en carnes...Os emigrantes enseguida púñamos uma azoguería aínda que non fosemos carniceiros

4.1. Aspectos da integra-ción social e laboral dosinmigrantes españoles enSão Paulo

nabamos, que: Mi familia es de inmigrantes: mi abuelo emigró a Brasil y estuvo esporádica-mente, trabajó en el ferrocarril de Minas, fue y volvió por dos veces... Era un trabajadormanual, cuando tenía unos durillos se volvía para casa y volvía allá de nuevo cuando nece-sitaba un dinerito. Ya mi padre, hermano de una familia de cinco y con pocos medios econó-micos, a los trece años con un hijo de su padrino se fue a Bahía, allí se establece... Primerose pone a trabajar con una gente durante los trece primeros años... Vuelve a España paravisitar a sus hermanos y en 1925 o 1926 por fin consigue independizarse, lleva a sus herma-nos y funda la Casa Moreira que era un comercio muy heterogéneo al principio: algo de teji-dos, algo de calzados y empeños y demás..., p. 2 da transcrición fonética.21. Extraído da intervención de Luís Vilariño G., p. 8 da transcrición. Este comportamento épropio de calquera minoría étnica que pretende asegura-la permanencia das súas empresascomerciais xa que o profesor Barreiro Fernández (1984: 422-425) demostrou idénticas pau-tas socioeconómicas na burguesía maragata e rioxana que se instala en Galicia desde finaisdo século XVIII.22. Extraído da memoria de vida de Luís Martínez Vicente (natural de Verín -Ourense- e resi-

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 110



lá e o que non, era unha padaría e o que non era padaría era un bar... Eu primeiro tra-ballei no pesado, despois me arrumaron emprego e traballei nove meses de garçon nunrestaurantiño alá na periferia de São Paulo e aforrei 14 contos de reis na base do sacri-ficio... Depois que xa tiña 14 contos de reis aforrados, decidín que de empregado noniba traballar máis e viñen pra São Paulo pra comprar un bar, mais encontrei cuns veci-ños meus e faláronme así: “Voçê non é pra trabalhar en bar, voçê é nervoso. ¿Por quénon compras un azogue?”... Con aqueles 14 contos, o que eu tiña, e un tío meu, quemoraba nesta mesma rúa, prestoume outros 14 contos, e comprei unha carnicería boaalá en Santo André, mais en sociedade con outro rapaz de Santos, chamado Enrique,fillo de españois tambén. Traballamos un par de meses xuntos pero non deu certo, ven-demos a carnicería aquela e eu montei outra carnicería eiquí onde teño o garaxe agora22.

Os testemuños orais confirman as reticencias das profesoras Antunes Mar-ciel e Antonacci (1997) e Martínez Gallego (1995) sobre o tópico do “carác-ter técnico” da onda migratoria dos sesenta. O dominante era, polo contra-rio, unha baixa cualificación que se traducía no desempeño de actividadesocupacionais escasamente remuneradas, frecuentemente na economía somer-xida e de alta sinistrabilidade, que lles permitían ós inmigrantes sobreviviren pésimas condicións, semellantes ás dos obreiros da primeira revoluciónindustrial, sendo presa fácil das epidemias pola falta de hixiene, o amorea-mento en barrios obreiros xa saturados por inmigrantes italianos doutras etniase a subalimentación23:

Na emigración dos anos cincuenta e sesenta, a maioría non era cualificada, viñan dasaldeas e non tiñan profesión. Esa clase de peritos viñeron nos anos sesenta cando empe-zaron a montar eiquí as industrias de automóbiles, viñan polo CIME que traía técni-cos ós países en desenvolvimento... Os das capitales traíamos unha profesión a maio-ría, mais onde había desenvolvimento, porque ¿que tiña Galicia de industria?, ¡e nospueblos non tiña absolutamente nada!... Cualificados eran muito poucos, inclusive viñancon documentos e declaracións falsas a maioría, porque o que viña para aquí comolabrador co “modelo 20” era pra traballar no campo; entonces quen tiña un amigo car-pinteiro decíalle “¡coño, faime un documento aí de que eu traballei contigo no taller!”e non era carpinteiro. Cando viñan pr’aiquí un era carpinteiro, outro era ferreiro, outroera pintor, todos tiñan profesión, pero no papel para poder vir co modelo 19 e quedarnas capitales, ¿entendes?, senón tiñan que ir pró interior... Eu eiquí non conocía a nadiee traía no bolsillo 25 pesetas sólo, que era o que costaba o pasaxe do ómnibus que viñade Santos para São Paulo... Xa cando chegamos en Santos encontramos un tipo queestaba buscando clientes prá súa pensión, era andaluz e veunos preguntar si tíñamosfamilia ou tíñamos pensión e entón nos convidou pra ir á pensión del... Era unha casade dous pisos, na entrada había unha mampara de chapa e díxonos “pueden entrar ahí”.Eu pensei que era un sitio para guardar as maletas, pero alí, debaixo das escaleiras e

dente en São Paulo desde 1952), p. 12 da transcrición fonética, Arquivo Oral do M.E.R.23. O que provocaba problemas de convivencia semellantes ós que tiñan lugar en Alemañadurante eses mesmos anos entre inmigrantes ibéricos, italianos, turcos e iugoslavos. Resultamoi tentadora, neste sentido, a hipótese de que as redes de solidariedade étnica puideran terorixinado formas mutualistas do tipo da mafia italiana en Estados Unidos.24. Memoria de vida de Marcial Mariñas, pp. 3, 5, 8-9 e 11 da transcrición fonética.

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 111



casi sin ventilación, había 3 camas pra dormir. As pensións eran así pra poder paga-las, porque si querías unha pensión un poco decente non ganabas pra ela... Cando che-guei encontrei nun periódico un anuncio de que querían un decorador industrial e mepresentei alí. Me fixeron unhas preguntas e me aceptaron. Me falaron que me pagaríandez cruceiros por hora... Eso daba unha media por mes de dois mil e tantos cruceiros,non chegaba a 3.000 cruceiros por mes, sendo un profesional, que a un peón lle paga-ban 800 cruceiros por mes. Eu pagaba de pensión 1.200 cruceiros por mes, quedában-che mil e poucos cruceiros por mes e na época fumabas un cigarro, comprabas unhoszapatos, tiñas que vestirte. Entonces non era fácil a vida no Brasil24.

O descenso da media anual de 80.000 emigrantes que recibía Brasil noperíodo 1880-1929 ós 17.000 entre 1931-1936 explícase pola política res-trictiva do Estado Novo de Getulio Vargas con respecto á inmigración euro-pea para satisface-las demandas nacionalistas dos traballadores emigrados dosertão ás cidades que non encontraban emprego pola competencia da mande obra europea, que era preferida pola súa suposta mellor cualificación e asúa orixe étnica, xa que a dirección das empresas adoitaba estar en mans detécnicos estranxeiros25. Para resolver esta situación as empresas eran obriga-das a contratar un mínimo de dous tercios da man de obra entre os obreirosbrasileiros, excluíndo destas medias as actividades mineiras, forestais e agro-pecuarias dado que non tiñan carácter urbano. A importancia das redes de soli-dariedade étnica á hora da súa integración socio-laboral que reflicten as his-torias de vida dos inmigrantes demostran que no transcurso do procesomigratorio o clásico “familismo amoral” do grupo doméstico se transmutaen cohesión colectiva no sentido apuntado por R. Domínguez (1996: 101)26.

25. Promulgáronse leis vetando o acceso ó país ós viaxeiros de terceira clase salvo os que che-garan provistos de contratos específicos para traballar en áreas rurais ou aqueloutros que pre-sentasen unha carta de chamada ou garantía de emprego acompañada por unha invitación daautoridade oficial ou dun cidadán brasileiro (Sixirei, 1995: 142).26. A experiencia vivida por Gonzalo Neira volve ser moi ilustrativa: Me licencié y vine paraBrasil en el año cincuenta y siete... Comencé a trabajar de pintor de brocha gorda. Despuéshice amistad con un gallego de la provincia de Lugo que era jefe de personal en una industriade madera, lo conocí en la calle y con lo de “¡Hay paisanos!” y aquella cosa te vas relacio-nado... Él ya llevaba cantidad de años en el Brasil y estaba muy bien situado, tenía autoridaddentro de la empresa, que era una empresa de unos doscientos operarios más o menos y mecolocó allí para trabajar en el escritorio. Trabajé allí unos dos años, después salí por mi librey espontánea voluntad, porque me pareció a mí que debía salir para procurar una cosa mejory conseguí entrar a trabajar raspando en una industria metalúrgica que era de capital fran-cés a pesar de la ley de los dos tercios, porque ya había muchos españoles... Los operadoresde máquina eran españoles, los mecánicos de conservación, el portero, el jefe de la contabi-lidad era de La Coruña, el jefe de compra era de las islas Canarias, el jefe de acción mecá-nica era un castellano de Ávila muy amigo mío. Entré en el escritorio y a los dos años yo yaera jefe del departamento de administración... Yo había ganado la estima de los directores fran-

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 112



Queda claro, en todo caso, que o inmigrante interactúa en marcos relacionaismoi determinados pola orixe étnica nas esferas do traballo, a sociabilidade ea asistencia benéfica, e que esta solidariedade étnica foi o elemento que máiscontribuíu á formación dunha identidade étnica entre os emigrados:

Había hermandá xa de principio, a pesar da necesidá porque o diñeiro era escaso, peroá hora de axudar fixemos escotes moitas veces... Cando cheguei eu non tiña nada e vivíanunha pensión, dormía nun cuarto con 3 e un muchacho andaluz, que tamén chegarano barco con nosoutros, se puxo enfermo e non tiña diñeiro. Fixemos un escote, xunta-mos un diñeiro e procurámoslle un médico que atendía ós españoles aquí no Bras. Omédico detectou unha enfermedá grave... comezou a quedar delgadiño, delgadiño e nosmorreu. Non tiña familia ningunha, entón nos xuntamos outra escota e fixémoslle un ente-rro de primera categoría... Noutra ocasión era un chaval dunha familia boa da Coruñaque viñera pr’aiquí por un capricho cos pais, non tiña profesión, era estudiante... tra-ballaba de peón e chegaba de noite a pensión coas maus sangrando. Un día falou quese quería ir pra Uruguai pero que había que pagar un mes que debía de pensión... Denoite colleu a maleta e marchou pra Uruguai, de mañá falamos coa dona da pensión epagamos a conta del entre tres gallegos27.

A falta de espacio para describi-las característi-cas do asociacionismo español e, particularmente,do galego en Brasil obríganos a apuntar soamentetres factores fundamentais. O primero sería quea acción reivindicativa e de protesta laboral dos

inmigrantes españois aparece a comezos da centuria entre aqueles cunha acti-vidade laboral que lles permitía certa mobilidade e autonomía -como eran osalbaneis, canteiros e carreteiros- ou o acceso á cultura letrada e ós modernosmedios de propaganda -como era o caso dos tipógrafos e empregados de perió-dicos-28. En segundo lugar, estaría a profusión de sociedades de nivel micro e

4.2. Os escenarios desociabilidade étnica dosinmigrantes españoles enSão Paulo

ceses, de manera que yo gobernaba mi área con absoluta libertad, a los ocho o diez años elgerente brasileiro pasó a ser presidente... hizo una “panelinha”, un círculo de jefes amigosdel... Se enrareció el ambiente de tal manera que sobre mi recaía todo lo que de malo pasabaen la empresa. Decidí desligarme de la empresa, compré una panadería en sociedad con dosmuchachos brasileiros muy amigos míos y estuvimos así un año o dos pero no fue el éxito espe-rado y vendimos. Fui trabajar nuevamente de empleado en un cargo directivo unos cinco años,hasta el año 1979 en que nuevamente pensé que debería establecerme por cuenta propia y com-pré una pequeña empresa de vidrosería con 2 empleados que es altamente rentable y la tengohasta hoy, aunque yo ya estoy jubilado, pp. 6 e 7 da transcrición, o subliñado é noso.27. Extraído da narrativa oral de Marcial Mariñas, p. 12 da transcrición fonética.28. Antunes e Antonacci (1997) constataron a presencia de españois entre os detidos e repa-triados por difundir ideas socialistas e, fundamentalmente, pola súa militancia en organizaciónslibertarias e centros de sociabilidade, que constituíron o principal instrumento de alfabetiza-ción e socialización política ó mesmo tempo que axudaban economicamente ás víctimas daguerra de África e máis tarde á resistencia popular contra a sublevación militar-fascista de 1936.29. Véxanse, por exemplo, as listaxes de asociacións que ofrecen Antunes Marciel e Anto-

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 113



mesoterritorial que demostra a importancia dos factores etnolingüísticos, xasinalada por A. Martínez (1995: 6)29.

E queremos sinalar, finalmente, que o papel do exilio republicano na emi-gración española a Latinoamérica durante o período 1946-1960 -descrito porC. Sixirei (1995: 163) como unha “segunda idade de ouro da cultura galegana diáspora”- sobrevalorouse para Brasil, onde non acadou a importancia quetivo en México, Uruguai ou Arxentina30. Evidentemente, tódalas asociaciónsétnicas estaban profundamente politizadas e cunha postura clara tanto conrespecto ó réxime do país receptor como cara á situación política e social deEspaña, realidade que foi claramente perceptible a partir de 1936 cando areacción ós intentos de control das asociacións étnicas por parte das autori-dades franquistas provocou enfrontamentos internos e a excisión nas colec-tividades galegas en toda Latinoamérica. Pode dicirse que, en xeral, as aso-ciacións de tendencia republicana mantiveron unha liña de actuación políticaa favor da recuperación das liberdades democráticas, mentres que as outrasse instalaron nun folclorismo presuntamente apolítico pero que escondía unprofundo sentimento anticomunista conxugado cunha cómoda aquiescenciacon respecto ó réxime franquista:

Cando eu cheguei en 1953 fomos visitar catro ou cinco amigos ó Centro Gallego paraconocelo, infelizmente xa non era un centro gallego porque houbera unha separacióncando foi a guerra de España. Desfixérase o Centro Gallego e dividírase unha parte fran-quista e outra parte republicana... Voltamos noutra ocasión cunha proposta de montarun grupo gallego con bailes e coral, sin ser socios porque non me agradou aquelo, vinmoita política no medio e eu viña traballar, non viña facer política... Unha vez que ocentro non era máis gallego pedíamos funcionar cunha certa autonomía para poder

nacci (1997) e M. Llordén (1996), sendo este un caso curioso de autor que non se le a si mesmocando mantén a tese contraria sen deterse a reflexionar sobre as causas da importante presenciacuantitativa das asociacións promovidas polos emigrantes galegos e cataláns, que teñen unhadiferencia lingüística e incluso cultural que resulta bastante incuestionable dada a súa proce-dencia do medio rural.30. Hai, nembargantes, unha tendencia recente a magnifica-lo protagonismo dos emigrantesespañois que mantiñan un activo compromiso antifranquista nas asociacións étnicas, debido,en boa parte, á credulidade de investigadores pouco informados que non contrastaron as infor-macións dos seus entrevistados (Castanheira Gattaz, 1996) nin se pararon a reflexionar sobreo feito de que os estatutos das asociacións cívicas dos emigrados eran expresamente apolíti-cos, valla como exemplo o seguinte parágrafo dos Estatutos fundacionais do Centro Galegode Bos Aires recollido por B. Cores (1995: 28) e que resulta meridianamente claro verbo disto:El Centro Gallego ha de permanecer neutral en todas las contiendas así religiosas como polí-ticas. En los ámbitos de su local no deben sonar nunca ni apóstrofes condenatorios, ni cati-linarias partidistas, ni concepto alguno derivado de pasión de bandería. El más puro eclec-ticismo debe informar las oraciones de cuantos alcen la voz para contribuír a la propagandade cualquier conquista llevada a cabo por el talento.31. Memoria de vida de Marcial Mariñas Campelo, pp. 2 e 4 da transcrición. Gonzalo Neira

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 114



levantar o noso folclore. Eles non aceptaron e aí fundamos a Casa de Galicia en 1955e se montou o Coro nunha sociedade que había se chamaba o Cervantes -que monta-ran os outros gallegos cando os republicanos se foran co Centro Gallego- e que nos pres-taron os locales para os ensaios...31.

Estes compromisos ou rexeitamentos explícitos foron excepcionais e case unluxo que puideron permitirse aqueles que conseguiron certa prosperidade eco-nómica xa que en xeral a emigración española a Brasil estivo marcada por unbaixo nivel de educación formal e política, movida por incentivos económicosde tipo laboral, e as súas asociacións moi condicionadas polas oscilacións con-xunturais na achega de novos inmigrantes, o que motivou a falta de asociadosdesde os anos setenta e forzou procesos de converxencia dos centros rexionaise culturais cara ó que V. Peña (1995: 10) denomina nivel macroterritorial:

El Centro Gallego representaba la resistencia antifranquista y un movimiento democrá-tico inclusive con relación a Brasil, aunque nosotros como extranjeros no podíamos par-ticipar en la política brasileira porque entonces la represión sería mayor... Con el tiempotodos estos clubes fueron sufriendo la falta de asociados y ninguno tenía una sede pro-pia... Por la falta de asociados, la dificultad para pagar los alquileres de las casas y laimposibilidad de conseguir más asociados, se intentó hacer una federación de las casasespañolas... En el setenta y cuatro se unificaron en el Centro Español, el Centro Astu-riano, Casa de España, Centro Gallego-Asturiano, Centro Catalán y Casa de Galicia...Mas también tenían dificultades porque no tenían sede propia, había que pagar alquilery con aquella unión no se consiguió hacer un número suficiente de asociados para man-tener la casa funcionando... Ahí se llegó a un acuerdo de fusión con la Sociedad HispanoBrasileira (fundada en 1898 con el nombre de “Casa de España. Sociedad Española deSocorros Mutuos, Instrucción y Recreo) que era la única que tenía sede propia y ahí todosfuimos en el año setenta y siete, menos el Centro democrático que no se unió...32.

S. ofrécenos unha imaxe idéntica do Centro Galego como controlado por elementos comu-nistas e volcado na loita política: El Centro Gallego de gallego tenía sólo el nombre, nadamás... tenía entre paréntesis “Centro Democrático Español”, cuando fue fundado en el veintey nueve o treinta y tres por gallegos si que era un centro gallego, mas los gallegos perdieronlas riendas y cuando yo llegué en el cincuenta y siete ya no era más centro gallego, era Cen-tro Democrático Español y en realidad, era un centro de comunistas. Todos los eventos queellos promovían tenían carácter político contra la dictadura de Franco: desde una obra deteatro, hasta una conferencia o una colecta de fondos o cualquier otra cosa... Yo frecuenté unpoquito aquello pero no me gustó el ambiente porque no había casi gallegos... La Casa deGalicia por sus estatutos no permitía las manifestaciones políticas o religiosas, era sólo deconfraternización sin carácter político. En realidad, era más para la derecha: tenía relacio-nes con el consulado de España, que era franquista evidentemente... Los socios del CentroGallego me contaban que allí dentro había espionaje del franquismo y que mandaban la rela-ción de los socios a España para la policía española de modo que si volvían para Españapodrían sufrir sanciones..., p. 15. da transcrición, o subliñado é noso.32. Extraído da transcrición da intervención de Pablo Briones Revilla no Simposium A Emi-gración Galega a Brasil, p. 2.33. Memoria de vida de Marcial Mariñas, pp. 8 e 12 da transcrición fonética, o subliñado é

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 115



A análise de narrativas orais demostra que osfenómenos migratorios supoñen tomas de deci-sión individuais e familiares dentro de escenarios

progresivamente mundializados, tan complexas nas causas e variadas nosresultados e experiencias que desafían os intentos dos científicos sociais queabordaron o tema para establecer cuantificacións, tipoloxías e patróns. Peroestas mesmas fontes sinalan tamén a emigración como a fragua social ondemoitos actores, lonxe de perde-la capacidade pluriactiva e o ascetismo for-zado que caracterizan á “economía moral” do campesiñado -e que se con-verteu nun poderoso factor de éxito económico do inmigrante á hora de adap-tarse a novos escenarios laborais soportando privacións para enriquecerse eobte-lo éxito na súa aposta migratoria-, adquiriron unha conciencia étnica queexhiben con máis ou menos orgullo segundo o éxito económico e social queconseguisen na sociedade brasileira dos nosos días:

A maioría dos que estamos eiquí viñeron de pueblos pequenos, das capitales somos moipoucos e quen fixo diñeiro son os das aldeas, os máis inorantes, os que tiñan menos pre-paro cultural, que chegaban aquí sin profesión e malamente sabían firmar naquela época,pero eran atrevidos e valientes dentro da honestidá... Asimilaron como funcionaban osrestaurantes nos que traballaban de empleados... Moitos aprenderon aquí a colocarpedras nas fachadas que nengún deles traballara na pedra nunca pero aprenderon etodos eses galegos que traballan a pedra hoxe están ricos... Os da aldea se adaptabanmáis fácil, porque os que víñamos da capital chegabas eiquí e che gustaba vestir comovestías alá, comprabas zapatos e roupas, pagabas a pensión todos os meses, fumabasun cigarro e collías as conduccións dos ónibus pra ir traballar e a fin de mes estabas ala luna. Ahora os paisanos nosos na maioría iban traballar na construcción e na pro-pia obra eles improvisaban un cuarto e alí colgaban unhos ramos de bananas, cociña-ban a comida deles e alí dormían. Non todo o mundo se adaptaba a esas condicións devida, pero pra facer diñeiro tiña que ser así, senón non facían nada... Unha vez que facíanun pouco de diñeiro, saían deso e emprendían unha cousa pola súa conta... Na Coruñanon falábamos o gallego e había aquel preconcepto cando chegaba un paisano quefalaba o gallego e viña con zocos... Cando emigrei e salín fóra da miña terra eu apre-ciei a persona e o carácter do gallego, porque eiquí viñemos de todas partes de Españapero os gallegos éramos os máis formales no traballo, que onde iba traballar un galegodeixaba a bandeira ben alta e entre eles tambén e só falaban gallego porque a maiorparte viña das aldeas. Eu despois me sentía ben e me identificaba con eles e non pareide falar gallego... En Brasil ou en São Paulo o 30% polo menos somos gallegos e eunon teño conocimiento de que ningún gallego viñese eiquí a dar golpes, a roubar ou aengañar. E eso fixo que eu me sinta orgulloso de falar o gallego e de ser gallego por-que é unha xente que responde33.

Isto debe tomarse, en todo caso, como unha imaxe construída a posteriorique certifica o éxito obtido a nivel persoal e, polo tanto, explica a opción

5. CONCLUSIÓNS

noso.34. Luís Martínez Vicente (natural de Verín e residente en São Paulo desde 1952) recordaba

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 116



maioritaria por unha asimilación rápida como vía de ascenso económico esocial -proba diso é a perda da lingua materna na segunda xeración, cons-cientemente socializada en portugués por unha renuncia explícita á propiaidentidade étnica, que era considerada pexorativamente na sociedade pauleirada época34. Esa mestura case obrigada de identidade étnica orgullosamenteconservada e sincretismo cultural é quizais a característica predominante nacomunidade española que actualmente reside en São Paulo e está xa tan enrai-zada que os propios inmigrantes son plenamente conscientes diso:

Los emigrantes en Brasil continuamos a ser españoles pero somos diferentes... porquemuchos recibimos además de nuestra cultura y de nuestra identificación con España,un aporte cultural de Brasil muy significativo que ya hace parte de nosotros. Este esuno de los motivos por los que yo, cuando vengo a España, me pregunto: ¿Será que seríacapaz de vivir aquí en España otra vez? Y siempre tengo a respecto de esta preguntauna enorme interrogación...35.

que: Nós no comezo falábamos de maneira errada porque víñamos acostumados ó galego ea veces cando falábamos eles brincaban porque eles estaban máis avanzados como estabanestudando... O máis vello cando iba ó bar buscar bebida, refrigerante, chegaba ele falaba así:“me dá unha gaseosa” e ate hoje aquel senhor cando ve ele... Ela veu con cuatro anos e eleveu con seis, então en cuanto non estudiaron e non introduciron na lingua d’eiquí tamén fala-ban, pero para uma criança é muito difícil conservar a lingua porque teñen un preconceitona escola e ele convive con outras crianças, então eles están sempre reprimíndose e acabanperdéndoa. Despois por un interese propio, aprenderon muito ben o castellano, p. 2 da trans-crición fonética.35. Extraído da intervención de Emilio Fernández Cano no Simposium A Emigración Galegaa Brasil, p. 6 da transcrición. Esta percepción dun panorama sombrío reflíctese tamén nunhacarta aberta que o propio Emilio Fernández remitía recentemente a diferentes autoridadesministeriais de España, en calidade de director de cultura da Sociedade Hispano Brasileira deSocorros Mútuos, Instrução e Recreio de São Paulo. Nela sinalábase: la tendencia irreversi-ble al deterioro del tejido asociativo de la comunidad española en esta ciudad... De 85.000españoles inscritos en este Consulado General solo 15.000 (el 17%) están registrados en elCERA y de estos solo 3.000 (el 3,5%) votaron en las últimas elecciones del Consejo de Resi-dentes Españoles... Esta sociedad que aún cuenta con más de 500 socios españoles, está enlos límites de subsistencia, tanto en el ámbito económico como en el de la participación delos españoles en sus actividades.

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 117



BIBLIOGRAFÍA

ANTUNES MARCIEL, L. e MARTÍNEZ ANTONACCI, M. A.: “Espanhóisem São Paulo: modos de vida e experiencias de associação”. Projeto His-toria. 12 (1997), pp. 173-192.

ARJONA GARRIDO, A. e CHECA OLMOS, J. C.: “Las historias de vidacomo técnica etnográfica. Su aplicación a las migraciones”. En SANTA-CREU, J. M. (coord.): II Jornadas Internacionales sobre Historia Con-temporánea y Nuevas Fuentes. Alicante, 1997, pp. 261-273.

ARÓSTEGUI, J.: La investigación histórica. Teoría y método. Barcelona, Crí-tica, 1995.

BARREIRO FERNÁNDEZ, X. R.: Historia de Galicia. Economía y Socie-dad. Vol. 4. A Coruña, Eds. Gamma, 1984.

BRETTEL, C. B.: Homens que partem, mulheres que esperam. Consequên-cias da emigração numa freguesía minhota. Lisboa, Publicações DomQuixote, 1991.

CAGIAO VILA, P.: Muller e emigración. Santiago de Compostela, Xunta deGalicia, Secretaría Xeral de Relacións coas Comunidades Galegas, 1997.

CARDESÍN DÍAZ, J. Mª.: Tierra, trabajo y reproducción social en una aldeagallega (ss. XVIII-XX). Muerte de unos, vida de otros. Madrid, S.G.T. delM.A.P.A., 1992.

CASTANHEIRA GATTAZ, A.: Braços da resistencia. Uma história oral daimigração espanhola. São Paulo, 1996.

CORES TRASMONTE, B.: A constitución da Galeguidade. Santiago deCompostela, Xunta de Galicia, Secretaría Xeral de Relacións coas Comu-nidades Galegas, 1995.

DOMÍNGUEZ MARTÍN, R.: El campesino adaptativo. Campesinos y mer-cado en el Norte de España, 1750-1880. Santander, 1996.

DOUGLASS, W. A.: “Emigrantes campesinos, ¿actores o reactores? EnDOUGLASS, LYMAN e ZULAIKA (coods.): Migración, etnicidad yetnonacionalismo. UPV, 1994, pp. 13-31.

FERNÁNDEZ BENÍTEZ, V.: “Los lugares comunes en la memoria colec-tiva”. En TRUJILLANO, J. M. (ed.): Memoria y sociedad en la EspañaContemporánea. Actas III Jornadas de Historia y Fuentes Orales. Ávila,Fundación Sta. Teresa, 1993, pp. 71-83.

FERNÁNDEZ SANTIAGO, M. X.: “Estudio de las migraciones estaciona-les. Los segadores gallegos en Castilla”. En TRUJILLANO, J. M. (ed.):Memoria y sociedad en la España Contemporánea... 1993, pp. 261-274.

FERNÁNDEZ SANTIAGO, M. X.: “Da Terra Cha a Castela, as migraciónsestacionais dos segadores galegos no século XX”. Estudios Migratorios.1 (1995), pp. 170-203.

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 118



GARCÍA DOMÍNGUEZ, M.ª T.: “Algunhas consideracións sobre o procesomigratorio na Costa da Morte: os emigrantes da zona de Fisterra cara aAmérica no século XX a través das fontes censuais”. Estudios Migrato-rios. 1 (1995), pp. 204-227.

GARCÍA ZARZA, E.: “La emigración española en Iberoamérica: 1946-1990,características geográficas”. Encuentro de Americanistas Españoles. Amé-rica Latina: pasado y presente. 1991.

GONZÁLEZ, E. E.: “El aporte gallego al proceso inmigratorio brasileiro,1890-1950”. En DE JUANA, J. e CASTRO, X. (eds.): Galicia y América,el papel de la emigración. V Xornadas de Historia de Galicia. Ourense,Excma. Deputación Provincial, 1990, pp. 255-271.

GARRABOU, R. (ed.): La crisis agraria de fines del siglo XIX. Barcelona,Crítica, 1988.

HALBWACHS, M.: “Memoria colectiva y memoria histórica”. Revista Espa-ñola de Sociología. 69 (1995), pp. 209-219.

KLEIN, H.: La inmigración española en Brasil (ss. XIX-XX). Xixón, Fun-dación Archivo de Indianos, 1996.

LOSADA ÁLVAREZ, A.: As relacións económicas entre Galicia e os paí-ses de destino da emigración. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia,Secretaría Xeral de Relacións coas Comunidades Galegas, 1995.

LLORDÉN MIÑAMBRES, M.: “O asociacionismo de emigrantes españoisen América (1840-1930). Unha explicación histórica do feito”. EstudiosMigratorios. 2 (1996), pp. 39-83.

MARTÍNEZ GALLEGO, A.: Espanhóis. Cadernos de Migração. 5 (1995).São Paulo, Centro de Estudios Migratórios.

MOYA, J. C.: “Aspectos macreostructurales y microsociales de la emigraciónespañola a Argentina (1850-1930). En DE JUANA, J. e CASTRO, X.(eds.): Galicia y América, el papel de la emigración. V Xornadas de His-toria de Galicia. Ourense, Excma. Deputación Provincial, 1990, pp. 137-163.

NÚÑEZ SEIXAS, X. M.: “Las remesas invisibles. Algunas notas sobre lainfluencia socio-política de la emigración transoceánica en Galicia (1890-1930)”. Estudios Migratorios Latinoamericanos. 27 (1994), pp. 301-346.

NÚÑEZ SEIXAS, X. M.: Emigrantes, caciques e indianos. Vigo, Xerais, 1998.PEÑA SAAVEDRA, V.: Éxodo, organización comunitaria e intervención

escolar. La impronta educativa de la emigración transoceánica en Gali-cia. 2 vols. A Coruña, Xunta de Galicia, 1991.

PEÑA SAAVEDRA, V.: “La entrevista como técnica de indagación etno-gráfica en educación: su aplicación al estudio de las colectividades galle-gas en la América de hoy”. En NÚÑEZ CUBERO, L. (ed.): Metodolo-gías de Investigación en la Educación no Formal. Sevilla, 1993, pp.187-196.

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 119



PRADA RODRÍGUEZ, J. e SOUTELO VÁZQUEZ, R.: “‘Y quedó medrandopara los dos...’. La persistencia de la aparcería como fórmula de gestiónpatrimonial e interacción social en el mundo rural: Ourense, 1890-1970”.En Actas VIII Congreso de Historia Agraria. Salamanca, 1997, pp. 463-484.

QUINTANA GARRIDO, X. R.: “Campesinos que se adaptan y agriculturaque se mueve. De la historia agraria de la Galicia contemporánea”. Áreas.12 (1992), pp. 147-165.

RIBEIRO, M.: “Múdamse os tempos... múdamse as estrategias. Trinta anosde emigração para Europa vistos dende os contextos locais de saida”. ATrabe de Ouro. 23 (1995), pp. 67-88.

RODRÍGUEZ GALDO, M. X.: Galicia, país de emigración. Xixón, Archivode Indianos, 1993.

RODRÍGUEZ GALDO, M. X.: O fluxo migratorio dos séculos XVIII ó XX.Santiago, Xunta de Galicia, Secretaría Xeral de Relacións coas Comuni-dades Galegas, 1995.

RODRÍGUEZ GALDO, M. X.: “Emigración y evolución de los indicadoresdemográficos en Galicia”. En GONZÁLEZ PORTILLA, M. e ZÁRRAGASANGRÓNIZ, K. (eds.): Los movimientos migratorios en la construcciónde las sociedades modernas. Actas Primeros Encuentros de Demografía.U.P.V., 1996, pp. 367-384.

ROF CODINA, J.: “Reformas que se pueden implantar en Galicia para el pro-greso de la agricultura”. Revista de Economía de Galicia. 58 (1967[1912]).

SÁNCHEZ ALONSO, B.: Las causas de la emigración española, 1880-1930.Madrid, Alianza Universidad, 1995.

SANZ GONZÁLEZ, M.: “Los boletines oficiales y la correspondencia: dosfuentes para el estudio de la emigración gallega a América”. Revista daComisión Galega do Quinto Centenario. 6 (1989), pp. 109-121.

SIXIREI PAREDES, C.: Galeguidade e cultura no exterior. Santiago deCompostela, Xunta de Galicia, Secretaría Xeral de Relacións coas Comu-nidades Galegas, 1995.

SOLDEVILLA ORIA, C.: “Los testimonios orales como fuente imprescin-dible en el estudio interdisciplinario de los movimientos migratorios”. EnTRUJILLANO, J. M. (ed.): Memoria y Sociedad en la España Contem-poránea. Actas III Jornadas de Historia y Fuentes Orales. Ávila, Funda-ción Sta. Teresa, 1993, pp. 307-310.

SUÁREZ ALBÁN. Mª. R.: “A emigración galega na Bahía”. Revista daComisión Galega do Quinto Centenario. 1 (1988), pp. 21-47.

VARGAS LLOVERA, D. e POMARES REY, S.: “Inmigración y fuentes ora-les. El matrimonio en la sociedad de origen”. En SANTACREU, J. M.(coord.): II Jornadas Internacionales sobre Historia Contemporánea yNuevas Fuentes. Alicante, 1997, pp. 245-250.

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 120



VÁZQUEZ GONZÁLEZ, A.: “As dimensións microsociais da emigracióngalega á América: a función das redes sociais informais”. En PEÑA, V.(coord.): Galicia-América. Relaciones históricas y retos de futuro. Xuntade Galicia, 1993, pp. 15-43.

VÁZQUEZ GONZÁLEZ, A.: “O uso das fontes persoais para o estudio daemigración galega a América (1830-1930): estado, presente e perspecti-vas”. Estudios Migratorios. 2 (1996), pp. 139-175.

VILLARES PAZ, R.: La propiedad de la tierra en Galicia, 1500-1936.Madrid, Siglo XXI de España Eds., 1982.

VILLARES PAZ, R.: “La agricultura gallega contemporánea (1850-1936).Permanencias y cambios”. Áreas. 12 (1992), pp. 137-143.

VILLARES PAZ, R. e FERNÁNDEZ, M.: Historia da emigración galega aAmérica. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Secretaría Xeral deRelacións coas Comunidades Galegas, 1996.

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 121



FON

TE

:el

abor

ació

n pr

opia

a p

artir

das

tra

nscr

ició

ns d

as m

emor

ias

de v

ida

de L

uís

Mar

tínez

Vic

ente

,Gon

zalo

Nei

ra S

obra

l,V

icto

ria

Arm

onía

Gal

lego

Roj

as,M

anue

lM

oro

Lóp

ez,L

uís

Vila

riño

Gar

rido

,Mar

cial

Mar

iñas

Cam

pelo

e J

osé

Alb

erto

Mor

eira

Car

rasc

al.

LE

ND

A:1

) Si

tuac

ión

ó ch

egar

; 2)

Situ

ació

n no

mom

ento

de

real

iza-

la e

ntre

vist

a.*

Xa

eran

mat

rim

onio

can

do e

mig

raro

n.

Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 122



Este traballo analiza as posibilidades que ofrecen os documen-

tos persoais para estudia-las transformacións económicas, sociais

e culturais que provocou o fenómeno migratorio en Galicia a un

dobre nivel: na sociedade rural en transición da que partían os

emigrantes e á que volvían como “americanos” retornados, e nas

sociedades latinoamericanas de destino. Pretendemos demostrar

empiricamente que as narrativas orais como construcción a pos-

teriori dun pasado vivido e a correspondencia persoal como repre-

sentación do presente sufrido poden achegar unha perspectiva

cualitativa a nivel micro que complementa en perspectiva com-

parada os estudios migratorios clásicos, baseados na documen-

tación macroestatística convencional.

Palabras clave: narrativas orais, correspondencia persoal, Galicia rural, “americanos” retornados, pers-

pectiva cualitativa a nivel micro.

Este trabajo analiza las posibilidades que ofrecen los documen-

tos personales para estudiar las transformaciones económicas,

sociales y culturales que ha provocado el fenómeno migratorio

en Galicia a un doble nivel: en la sociedad rural en transición de

la que partían los emigrantes y a la que volvían como “america-

nos” retornados, y en las sociedades latinoamericanas de destino.

Pretendemos demostrar empíricamente que las narrativas orales

como construcción a posteriori de un pasado vivido y la corres-

pondencia personal como representación del presente sufrido

pueden aportar una perspectiva cualitativa a nivel micro que com-

plementa en perspectiva comparada a los estudios migratorios clásicos, basados en la documentación

macroestadística convencional.

Palabras clave: narrativas orales, correspondencia personal, Galicia rural, “americanos” retornados, pers-

pectiva cualitativa a nivel micro.

Resumen

MEMORIA ORAL E IDENTIDAD

ÉTNICA DE LA INMIGRACIÓN

ESPAÑOLA A LATINOAMÉ-

RICA EN EL SIGLO XX: LOS

GALLEGOS EN BRASIL, 1880-

1970

Resumo

MEMORIA ORAL E IDENTI-

DADE ÉTNICA DA INMI-

GRACIÓN ESPAÑOLA A LATI-

NOAMÉRICA NO SÉCULO XX:

OS GALEGOS EN BRASIL,

1880-1970


Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 123



Ce travail analyse les possibilités qu’offrent les documents per-

sonnels pour réaliser l’étude des transformations économiques,

sociales et culturelles qu’enttraîna le phénomène migratoire en

Galice à un double niveau: dans la société rurale en transition de

laquelle partaient les émigrants et à laquelle ils revenaint en tant

qu’”Américains” retournés, et au sein des sociétés de destination

de l’Amérique Latine. Nous prétendons prouver de manière empi-

rique que les récits oraux en tant que construction à posteriori

d’un passé vécu et à correspondance personnelle comme repré-

sention du présent subit, peuvent fournir une perspective quali-

tative à échelle micro qui est complémentaire, en perspective

comparée, aux études migratoires classiques, fondées sur la documentation macrostatistique convention-

nelle.

Mots clé: récits oraux, correspondance personnelle, Galice rurale, “Américains” retournés, perspective

qualitative à échelle micro.

This paper analyses the possibilities provided by personal docu-

ments in order to study the economic, social and cultural trans-

formations which have arisen as a result of the migratory phe-

nomenon in Galicia at two levels: in the changing rural society

from which the emigrants departed and to which they went back

as returned “americanos”, and in the Latin American societies of

destination. Our aim is to demonstrate, empirically, that oral

narrative (as a latter construction of an experienced past) and per-

sonal correspondence (as a representation of the undergone pre-

sent) can give a qualitative perspective on a micro level which

complements classical migratory studies, based on conventional

macrostatistical documentation, on a compared perspective.

Key words: oral narrative, personal correspondence, rural Galicia, returned “americanos”, qualitative pers-

pective on a micro level.

Raúl Soutelo Vázquez (Amoeiro, 1968) licenciouse en Xeogra-

fía e Historia coa especialidade de Historia Contemporánea na

Universidade de Santiago de Compostela en 1991. Exerce como

profesor de Ensino Secundario, traballa na súa tese de doutoramento titulada “Movementos sociais, polí-

tica local e emigración de retorno na Galicia rural: Ourense, 1880-1936” e colabora no proxecto de inves-

tigación “Asociacionismo, identidades colectivas e mobilización sociopolítica na emigración transoceá-

nica. O caso galego en perspectiva comparada, 1880-1960”, que dirixe o profesor D. Xosé Manoel Núñez

Seixas na USC. Ten publicado varios artigos en revistas españolas e estranxeiras sobre o agrarismo, o

clientelismo político e a emigración galega a Latinoamérica.

Currículum

Abstract

ORAL RECOLLECTION AND

ETHNICAL IDENTITY OF SPA-

NISH IMMIGRANTS TO LATIN

AMERICA IN THE TWENTIETH

CENTURY: GALICIANS IN BRA-

ZIL, 1880-1970


Resumé

MÉMOIRE ORALE ET IDEN-

TITÉ ETHNIQUE DE LA

MIGRATION ESPAGNOLE EN

AMÉRIQUE LATINE AU COURS

DU XXe SIÈCLE AU BRÉSIL,

1880-1970


Paxs. 97-124 2/6/04 21:37 Página 124



Este traballo pretende achegar ele-mentos para o coñecemento dosefectos do proceso revolucionarionas pautas matrimoniais de espa-ñois residentes en Córdoba.

Diversas foron as medidasrepresivas que, no curso do pro-ceso emancipador -fundamental-mente a partir de 1812 tralos epi-sodios relacionados coa denomi-nada “Conspiración de Alzaga”-,emanaron do Goberno Centralcontra os españois adversarios á

Revolución. Estas consistiron segundo o momento e o caso en: prisión, des-terro, expulsión e, incluso, aínda que en situacións extremas, a pena de morte1.As anteditas medidas estiveron acompañadas por unha política xeral tendentea promove-la extenuación económica do grupo en cuestión e á limitación doexercicio de liberdades que puidesen comportar situacións de perigosidadepara a Causa. A isto respondían decretos impoñendo sobre españois contri-bucións forzosas ou voluntarias; prohibicións para administrar pulperías oucasas de abasto; disposicións sobre herdanzas, legados, pensións das súas viú-vas; confinamentos; ordenamentos recortando para eles a liberdade de reu-nión e desprazamento, e outras2.

É evidente que toda esta serie de disposicións deberon actuar en maior oumenor grao como condicionante dos comportamentos políticos, sociais, eco-nómicos e demográficos do sector español.

Un decreto en particular foi o eixe central da observación nesta investi-gación pola súa relación directa co tema en estudio. O mesmo prohibíallesás mozas americanas contraer matrimonio con españois europeos que nonposuísen carta de cidadanía sen expresa autorización da Secretaría de Estadono Departamento de Goberno. A resolución está datada en Bos Aires o 11 deabril de 1817 e asinada por Juan Martín de Pueyrredón e Gregorio Tagle3.

A superior orde ía dirixida para a súa aplicación a tódolos gobernadores deprovincia, prelados diocesanos e castrenses a fin de que non aprobasen os ditosenlaces “... sin el allanamiento que deberán solicitar de la autoridad suprema,y que les será concedido por la Secretaría de Estado en el Departamento de

IMPACTO DO PROCESOINDEPENDENTISTANOS COMPORTAMEN-TOS MATRIMONIAISDE ESPAÑOIS ENCÓRDOBA

María Mónica Ghirardi de Hillar

I. INTRODUCCIÓN

1. SEGRETI, C.S.A.: “La aurora de la Independencia, 1810-1815”. En Colección Memorialde la Patria. Bos Aires, Astrea, 1976; Tomo 1, pp. 229 e ss.2. REGISTRO OFICIAL DE LA REPÚBLICA ARGENTINA 1810-1873, en dianteR.O.R.A., Bs., M., Imp. Especial de Obras, 1879; Tomo I; Doc. 339, p. 172; Doc. 390, p. 180;Doc. 398, p. 194; Doc. 553, p. 232; Doc 554, p. 233; Doc. 834, p. 343; Doc. 837, p. 344.3. Ibídem. Doc. 1059, p. 414: “Exijiendo el previo permiso de la Secretaría de Gobierno parallevar a cabo todo matrimonio entre jóvenes americanas e individuos españoles”.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 125

Impacto do proceso…


Gobierno al prudente arbitrio que se formare de las ventajas e inconvenientesque puedan producir dichos matrimonios según los casos”4.

Argumentos xustificativos de tal ordenamento eran expresados no sentidode que a estreitura dos vínculos conxugal e filial establecidos coas súas novasesposas crioulas e fillos era aproveitada polos españois inimigos da Causa deEmancipación para sufocar, nos seus máis achegados, sentimentos de liber-dades e patriotismo fomentando actitudes de indiferencia ou “... desafecto(s)a la justa causa de su independencia...”5.

Segundo César García Belsunce a sanción deste Decreto respondeu a moti-vos netamente políticos relacionados coa Guerra pola Independencia. Omesmo ten como antecedente directo unha solicitude de Bernabé Aráoz do23 de marzo de 1817 dirixida ó Director Supremo a fin de que dispuxeseprohibirlles en Tucumán ós curas tanto da cidade como do campo que os casa-sen, baixo as penas máis severas. A razón era dobre e orixinábase no ascen-dente que estes inimigos tiñan sobre as súas esposas e fillos sumado ó incertodo destino das unións matrimoniais con prisioneiros de guerra. Polas datas(a carta era de marzo e o Decreto de abril), Pueyrredón adoptaría o criteriode Aráoz facéndoo extensivo a todo o país6.

Resulta interesante destacar que o Decreto do 11 de abril de 1817 rexía sópara as mulleres americanas brancas e non así para as negras, mestizas nin par-das libres. Así mesmo, os varóns crioulos podían casar con mozas españolaspolo cal resulta discriminatorio nos aspectos étnico e sexual. É posible que óEstado lle interesase resgardar ás mulleres brancas do risco resultante das devan-ditas unións. No que atinxe ó segundo aspecto (sexual), resulta notoria a rele-vancia que á opinión do home se lle atribúe en relación á súa muller na socie-dade da época, o cal constitúe un elemento que resalta o protagonismo do home,polo menos nas cuestións vinculadas á política. En canto ós posibles enlacescon españolas, como é sabido, as mozas desa nacionalidade non abundaban poisa migración de peninsulares era predominantemente masculina7.

Con respecto á posible superposición xurisdiccional entre Igrexa e Estadoque se producía ó lexislar sobre o matrimonio, atribución que, polo seu carác-ter sacramental estaba reservada á Igrexa, convén lembrar que xa en 1776 orei Carlos III promulgara unha Real Pragmática tendente a previ-las uniónsdesiguais, que modificaba a lexislación e o concernente á autoridade no querespecta ó matrimonio. Este ordenamento foi estendido ás posesións ameri-canas en 1778. A partir daquela calquera cuestionamento sobre a validez do

4. Ibídem.5. Ibídem.6. GARCÍA BELSUNCE, C. I.: “Prohibición de matrimonio entre Españoles y Americanas(1817)”. Revista del Instituto de Historia del Derecho Ricardo Levene. Bos Aires, Imp. de laUniversidad, 1963, pp. 47-58.7. MÁRQUEZ MACÍAS, R.: “La Emigración Española en el Siglo XVIII a América”. RevistaRábida. Huelva. N.º 10 (decembro de 1991), Gráfica 3.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 126



casamento resolvíase en primera instancia nunha corte civil, elevándose asapelacións á Real Audiencia. Nova lexislación promulgada en 1783, 1787,1803 confirmou a inxerencia da autoridade civil sobre aspectos relacionadoscoa cuestión matrimonial. Tamén nestes casos as normas eran resultantes demotivacións de tipo político8.

A sanción do Decreto sobre matrimonios de españois europeos con ame-ricanas supuxo, sen embargo, que por primeira vez o Estado arxentino lexis-lase en materia de casamentos9.

O interrogante que xorde está relacionado co impacto que esta regula-mentación exerceu na situación matrimonial de españois inmigrantes tendoen conta que, como sabemos, era frecuente entre os membros deste grupo con-cretar unións con representantes femininas da sociedad crioula local.

Parte da estratexia empregada para favorece-la súa aceptación no mercadomatrimonial local consistía en procurar previamente unha posición económicaadecuada ás aspiracións de incorporarse ás familias crioulas do lugar ou aaquelas fundadas por españois de anterior arribada ás que redes de amizade,parentesco, relacións laborais, vinculaban10.

Os requisitos para optar á cidadanía (a condición de cidadán era esixidapola normativa de 1817 para as unións de peninsulares con crioulas) por partedos españois europeos xa foran fixados pola Asamblea General Constituyenteen 1813 e consistían basicamente na abdicación a calquera privilexio ema-nado de goberno extraño así como na manifestación “fehaciente” da súa adhe-sión á defensa e progresos da Revolución a través de “esfuerzos” e “servi-cios públicos” en prol da liberdade de América11.

Os devanditos esforzos e servicios públicos consistían fundamentalmenteen axuda material: escravos, cartos, contribucións persoais ó sostemento daGuerra, declaracións de sometemento e gratitude ó solo americano, etc.

Formulámo-las seguintes preguntas con respecto á incidencia en Córdobada referida lexislación sobre matrimonios de españois, emanada dos Gober-nos Revolucionarios: ¿Aplicouse en Córdoba o mencionado Decreto? ¿Conque rigor? ¿Que repercusión tivo na frecuencia e características das unións?¿Desalentou os enlaces ou, polo contrario, o seu vigor non produciu efecto apre-ciable nas conductas nupciais do grupo? ¿Pasou a súa aplicación inadvertida?¿Con que frecuencia a superioridade rexeitou as solicitudes de autorización

8. Cfr. PENA, R. L.: “Notas para un Estudio del Derecho Canónico Matrimonial Indiano”. Sepa-rata do Boletín de la Facultad de Derecho y Ciencias Sociales. Córdoba, Dir. Gral. de Publ.N.º 1-5 (1971), pp. 16 e ss. e Cfr. tamén SOCOLOW, S. M.: “Parejas bien constituidas: La Elec-ción Matrimonial en la Argentina Colonial, 1778-1810”. Anuario del IEHS. Tandil. V (1990).9. GARCÍA BELSUNCE, C.: op. cit., p. 58.10. GHIRARDI de HILLAR, M. M.: “Matrimonio y Familia de Españoles en la Córdoba delsiglo XVIII”. Cuadernos de Historia. CIFFUH / Universidad Nacional de Córdoba, Córdoba,1994.11. En R.O.R.A., op. cit., Doc. 404, p. 196.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 127



matrimonial dos aspirantes? ¿Que características presentaban os individuos ósque non se lles aprobou a súa solicitude, se se deu tal caso? ¿É posible afirmar,en suma, que tal regulamentación, derivada da situación político-militar domomento, supuxo un novo condicionamento á nupcialidade do grupo?

Por outra parte, ¿cal era a reputación do grupo peninsular no concepto dasociedade cordobesa en tempos da Revolución en relación ó matrimonio conintegrantes do mesmo?

A continuación presentamos algunhas das respostas que obtivemos.

A fin de ofrecer unha breve idea sobre algunhascaracterísticas dos individuos españois europeoscontraentes e das súas unións durante o períodoestudiado presentámo-las seguintes observa-cións sobre distintos aspectos: orixe rexional enEspaña, ocupación, declaracións de pobreza,lugar de residencia das noivas, frecuencia do

segundo matrimonio. Os resultados pretenden marcar tendencias pois, paraalgúns temas, as características das fontes consultadas impiden maior pro-fundización no tratamento dos mesmos.

O dato relativo á orixe en España foinos propor-cionado con precisión nun 79,22% dos contra-entes. No resto a anotación na fonte limítase a

expresar que o individuo é “natural de los Reynos de España” ou ben a ambi-güidade do dato proporcionado con respecto a isto impide a súa clasificación.A contribución rexional dos españois segundo a súa orixe distribúese daseguinte maneira:

II.A. Orixe dos con-traentes en España

II. BREVE ESBOZODO PERFIL DOSMATRIMONIOS DEESPAÑOIS EURO-PEOS NA ÉPOCA DAREVOLUCIÓN12

12. Como se explicará en III, o período de observación corresponde ós anos comprendidosentre 1812 e 1826. O criterio foi toma-lo período cronolóxico en que rexeu o Decreto de 1817(1817-1821), así como os quinquenios anterior e posterior ó mesmo. O material documentalfoi consultado no ARCHIVO DEL ARZOBISPADO DE CÓRDOBA, en diante A.A.C., ecorresponde a: Libro 3 de Matrimonios de Españois - Catedral. Identificáronse os casamen-tos e velacións correspondentes a españois de Europa que teñen a correspondente localiza-ción: Ano 1812: f. 106; f. 108v; f. 111v; f. 114v. Ano 1813: f. 119v; f. 121v; f. 122v; 124v;125v; f. 128v. Ano 1814: f. 132v. Ano 1815: f. 135v; f. 139r; f. 142v; f. 142-3r; f. 146v; f.147v. Ano 1816: f. 151v - 152r; f. 155v; f. 158v; f. 159r; f. 159v; f. 163v; f. 165r; f. 165v; f.166r; f. 166v; f. 167r; f. 167v; f. 168r - v; f. 168v; f. 169v. - 170r. Ano 1817, f. 172v - 173r;f. 182v. Ano 1818: f. 188r - v; f. 188v - 189r; f. 189r - v. Libro 4 de Matrimonios de Espa-ñois - Catedral: Ano 1818. (cont.): f. 6v; f. 7r; f. 7v; f. 8v; f. 10r. Ano 1819: f. 14v. Ano 1820:f. 24r; f. 28v. Ano 1821: f. 33v; f. 33v e 34r; f. 34v; f. 35r; f. 35v; f. 37r; f. 39v; f. 44r. Ano1822: f. 49v; f. 50r; f. 54v; f. 56v. Ano 1823: f. 62v e 63r; f. 68v; f. 69r. Ano 1824: f. 77r - v;f. 80r - v; f. 85r - v; f. 86r - v; f. 89r - v. Ano 1825: f. 13; f. 38; f. 40; f. 41. Ano 1826: f. 108r;f. 108v; f. 110; f. 114r; f. 117r; f. 121v; f. 121 e 122; f. 122r. Tamén foi consultada no A.A.C.a Serie de Expedientes Matrimoniais. A localización acompáñase na nota correspondente.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 128



En consonancia cos resultados obtidos para a Córdoba do período colo-nial tardío13, son as rexións de Galicia en primeiro lugar e Andalucía ensegundo termo as que realizan a achega máis significativa; o que tamén atopao seu correlato con estudios realizados en España sobre os viaxeiros a Indiasno mesmo período14. Explicámo-la significativa contribución de Cataluña eMurcia no considerable crecemento de poboación desas rexións que nasegunda metade do século XVIII se viu acelerado; recordemos que cara a1800 a cidade de Barcelona superaba os 100.000 habitantes. Como contra-partida, relacionámo-la escasa contribución das rexións da área central penin-sular ó escaso peso demográfico e estancamento económico da zona duranteo século XVIII, en comparación ó auxe observado pola periferia. Senembargo, debe terse en conta que non poucos dos individuos que casaronneste período eran soldados enrolados nas milicias españolas, de modo queentendemos que a súa orixe xeográfica non ten soamente o seu correlato nascuestións demográficas e económicas que si eran propias do anterior, candoa migración a América se inscribía no favorable marco comercial das refor-mas borbónicas, respondendo, pois, a outras motivacións.

En xeral, e só con carácter ilustrativo, presen-támo-las ocupacións declaradas polos contraen-tes nos Expedientes Matrimoniais: militares, xasexa oficiais ou soldados15; comerciantes16;

médico cirurxián e profesor17; mestre de escola18; oficio de zapateiro19; car-pinteiro20; labrador e “quintero”21.

II.B. Profesións e oficiosdeclarados polos con-traentes ultramarinos

GALICIA 23 indiv. 30%ANDALUCÍA 15 indiv. 19,48%CATALUÑA 9 indiv. 11,68%MURCIA 6 indiv. 8%BISCAIA 2 indiv. 2,59%MADRID 2 indiv. 2,59%CUENCA 1 indiv 1,29%VALENCIA 1 indiv. 1,29%ZAMORA 1 indiv. 1,29%ASTURIAS 1 indiv 1,29%S / P 16 indiv. 21%TOTAL : 77 indiv. 100%

13. GHIRARDI DE HILLAR, M. M.: “Inmigración Española a la Jurisdicción de Córdobaen el Período Colonial Tardío”. Cuadernos de Historia. Córdoba, Junta Provincial de Histo-ria de Córdoba. N.º 16 (1992), pp. 11 e ss.14. Op. cit.15. Exemplos: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, Tomo I, Exp. 10 e 17; Ano 1821, Leg.100, Exp. 34, 61, 66, 177.16. Exemplos: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, Exp. 93; Ano 1818, Leg. 97, Exp. 77;Ano 1820, Leg. 99, Tomo I, Exp. 91.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 129



É preciso observar moita cautela na consideración da ocupación declaradanas fontes pois a información pode presentar nesgos, dado que unha mesmapersoa podía desempeñar máis dunha actividade, mencionando só a principalou, polo contrario, omitindo información a fin de oculta-la súa verdadeira situa-ción económica para evita-lo pagamento, por exemplo, das custas parroquiais.

Non tódolos matrimonios de españois de Ultra-mar que se realizaban eran con mozas residen-tes na cidade de Córdoba. En efecto, algúns doscuratos mencionados nas fontes como lugar de

orixe das noivas dannos conta da presencia de españois por amplos sectoresda provincia.

Algúns deles son: Curato de la Concepción del Río IV22, Curato de la Puni-lla e Calamuchita23, Curato de Tulumba24, Curato de los Anexos25, Curato dePocho26, Curato de San Javier27 e outros.

Chama a atención a frecuencia das manifesta-cións de pobreza e das solicitudes de exención dopagamento de dereitos parroquiais correspon-

dente ó trámite matrimonial que presentan os aspirantes28. Podería supoñerseque iso se orixina en parte en que un número considerable de españois aspi-rantes a casar nestes anos de guerra eran mozos soldados de moi escasos recur-sos. Tamén é posible que as anteditas expresións fosen esaxeradas e respon-desen ó intento de oculta-la verdadeira situación nunha época na cal, comovimos, as disposicións relativas a contribucións materiais para o sostementodas campañas libertadoras aplicadas a españois non estaban ausentes.

II.D. Declaracións depobreza dos contraentes

II.C. Lugar de residenciadas noivas na provinciade Córdoba

17. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. I, Exp. 37.18. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, T. I, Exp. 74.19. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. I, Exp. 64.20. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. II, Exp. 124.21. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1819, Leg. 98, Exp. 20.22. Exemplos: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, T. I, Exp. 73; Ano 1818, Leg. 97, Exp.74; Ano 1820, Leg. 99, T. I, Exp. 91 e T. II, Exp. 196.23. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 46 e 87; Ano 1819, Leg. 98, Exp. 50.24. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, T. I, Exp. 87 e T. II, Exp. 125; Ano 1821, Leg.100, T. I, Exp. 2.25. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1819, Leg. 98, Exp. 20.26. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. I, Exp. 37,27. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. II, Exp. 134.28. Ex.: A.A.C., Exp. Mat., Ano 1819, Leg. 98, Exp. 20 e 33; Ano 1820, Leg. 99, T. I, Exp.17 e T. II, Exp. 28; Ano 1821, Leg. 100, Exp. 61, 64, 66, 86.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 130



A preponderancia das unións entre solteiros estáen consonancia co estado civil predominante nosinmigrantes españois que viñan a estas terras

para lograr unha posición e fundar unha familia. A relativa frecuencia doestado de soltería das noivas explícase pola xuventude das mesmas. A pro-porción de viúvas contraentes está dada pola sobre-mortalidade masculinapropia da poboación da época agudizada nunha época de guerra como a queestudiamos. O interese das viúvas por contraer segundas nupcias relaciónasecoa vontade de subtraerse á desprotección material que supoñía esa situación,sobre todo nos casos en que existían fillos pequenos que manter.

Estado civil anterior dos contraentes:

A fin de considerar en termos cuantitativos a inci-dencia do Decreto do 11 de abril de 1817 sobreos matrimonios de españois europeos con mozasamericanas realizados en Córdoba, contabili-zouse a cantidade de unións realizadas no perí-odo no cal rexeu, a saber: anos 1817 a 1821, con-trastándose os resultados obtidos para eses cincoanos cos correspondentes ó quinquenio anterioró momento en que comezou a rexer: anos 1812a 1816, e tamén co seguinte á súa revogación:anos 1822 a 1826. Comparáronse os datos resul-

tantes para os tres segmentos de tempo durante os 15 anos observados29.Nos seguintes cadros pode apreciarse o número de unións de españois

efectuadas diferenciadas por ano e por quinquenio.Distribución dos matrimonios por anos:

Ano N.º de Mat.1812 41813 61814 11815 71816 13

III. INCIDENCIA DAAPLICACIÓN DODECRETO DE JUANMARTÍN DE PUEY-RREDÓN SOBRE OSMATRIMONIOS DEESPAÑOIS NA CIDA-DE DE CÓRDOBA ENTERMOS CUANTITA-TIVOS

Matrimonios de: Total %Solteiro – solteira 63 81,8%Solteiro – viúva 8 10,38%Viúvo – solteira 5 6,49%Viúvo – viúva 1 1,29%Total 77

II.E. A frecuencia dosegundo matrimonio

29. Para información sobre documentación consultada ver nota 12.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 131



1817 21818 71819 11820 31821 81822 41823 31824 61825 41826 8

TOTAL: 77

Distribución por quinquenios:Quinquenio N.º de Mat.1812 - 1816 311817 - 1821 211822 - 1826 25

TOTAL: 77

Como pode advertirse, foi no período anterior á promulgación do Decretode 1817 cando se realizaron máis casamentos, en relación ós dous seguintes.

Foi, ademais, nos anos durante os cales esta regulamentación rexeu, queos mesmos diminuíron nun 32% en relación ó período anterior.

No último período asístese xa a unha recuperación, sen alcanzarse, nonobstante, os niveis do primeiro quinquenio observado. A dita recuperaciónfoi de arredor do 19%.

Do exposto xorde dos Libros de Matrimonios que, en termos estrictamentecuantitativos, si pode advertirse un impacto desfavorable, que fixo descende--las unións de españois europeos con mozas americanas na cidade de Cór-doba, como resultado da vixencia do Regulamento do 11 de abril de 1817.

Da consulta dos Expedientes Matri-moniais correspondentes á época daemancipación xorden elementos desumo interese relacionados co temaen estudio.

En primeiro lugar resulta signifi-cativo que non se encontrase ningúnindicio de solicitude de licenciamatrimonial denegada nos expedien-tes analizados. Nin no que atinxe áautoridade política, central ou local,nin ás autoridades eclesiásticas. En

IV. OS ESPAÑOIS ANTE OMATRIMONIO EN CÓRDOBADURANTE O PERÍODO EN QUEESTIVO EN VIGOR O REGULA-MENTO DE 1817 SEGUNDOINFORMACION OBTIDA ATRAVÉS DOS EXPEDIENTES DEAPTITUDE MATRIMONIAL30

IV.A. Os casos de españois con-traentes confinados e prisioneiros deguerra

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 132



tódolos casos analizados o trámite en cuestión resultou favorable ós interesa-dos. E isto é así tamén nos casos de españois confinados en territorio cordo-bés e, mesmo, nos de individuos prisioneiros de guerra que presentan a súasolicitude para casar. Non debe esquecerse que xa desde os primeiros temposda Revolución medidas tendentes á “expulsión”, “internación” ou “confina-mientos” de españois non estiveron ausentes das medidas represivas tomadas.

En efecto, a Junta Grande, desexosa de satisface-los revolucionarios impa-cientes por acelera-las accións de profundización da emancipación, poñía demanifesto a súa autoridade en referencia a “... los godos, o intratables ene-migos de nuestro sistema, (...) advirtiéndoles que no se les ha abierto un asiloy que el gobierno sigue sus pasos con una doble vigilancia”. Decretou ó poucotempo, urxida polo desenvolvemento da situación militar e polas presións dogrupo morenista, o desterro a Córdoba de tódolos españois solteiros. Medidaesta que comprendía a unhas 4.000 persoas e que, aínda que resultou sus-pendida para os civís que xurasen adhesión ó Réxime e prestasen colabora-ción con el, respondía ó interese de logra-la separación dos xefes e oficiaisespañois a fin de impedi-lo seu apoio a Elío31.

Decretos emanados da Orde Nacional sobre internación e confinamentode españois europeos volvían repetirse en 1813 e 1816.

Situacións de extrema tensión, xeradas entre os gobernos actuantes e espa-ñois residentes nestes territorios, derivadas do curso das accións bélicas e deepisodios de tipo político-ideolóxico como complots e ameazas de conspira-ción, traducíanse en mandatos de desprazamento destes grupos provocandoneles cambios de residencia que incidirían nas súas conductas de nupcialidade.

Sirva como ilustrativo o caso do español europeo don Francisco Gutie-rrez, natural de Jerez de la Frontera en Andalucía, confinado no lugar de SanMarcos, Curato de la Punilla desde 1813, por disposición das negociaciónsentre o xeneral Manuel Belgrano e don Pío Tristán na cidade de Salta, ondeo aspirante estivera aveciñado durante máis de vinte anos segundo as súasdeclaracións. O devandito individuo decidira contraer matrimonio con donaRamona Ruiz, veciña do Curato de la Punilla, de pais falecidos. Constitúeeste un claro caso de desarraigamento do lugar de residencia trala chegadade España, neste caso á cidade de Salta, onde, despois de residir tantos anos,desenvolvería un círculo de relacións sociais, laborais, etc., que resultaríaafectado pola medida imposta, derivada do desenvolvemento da Guerra deIndependencia. Neste caso descoñecemos -porque no expediente non consta-a ocupación do individuo de referencia; de traballar como comerciante é posi-ble que, no transporte das mercadorías camiño do litoral, alternase xa o lugar

30. A.A.C., Serie de Expedientes Matrimoniais; precisións sobre os documentos analizadosacompáñanse na nota correspondente.31. SEGRETI, C.S.A.: op. cit., 1976, pp. 227 e ss.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 133



de residencia en Córdoba, ó que resultou confinado. Como testemuñas de sol-tería comparecen dous individuos en situación semellante á do contraente32.

Algúns exemplos ilustrativos de concesións de autorizacións para contraernupcias outorgadas a españois prisioneiros de guerra ou confinados consti-túen os seguintes casos:

- Don Cristóbal Pérez, natural de Murcia, dicía ser “... de los primeros con-finados de la capital de Buenos Aires”; desexaba contraer matrimonio condona Clara Vieyra, filla lexítima de don José Vieyra e de dona María PilarLuna, do Curato de Punilla33;

- Don Benancio Sanchez Osorio, español europeo tenente de Granadei-ros do Rexemento de Burgos, prisioneiro desde había dous na cidade de Cór-doba; desexaba unirse en matrimonio con dona María Josefa Roca e Barquin,filla lexítima de don Felipe Roca e de dona Marcelina Barquin y Bustos34;

- Don Marcos Asabal, natural de Estremadura, confinado e residente enLa Dormida, curato de Tulumba; manifestaba a súa intención de casar condona Eugenia Quinteros, filla de don Guillermo Quinteros e de dona Estefa-nía Casas35;

- Don José Cortés, capitán español da Isla de León; “oficial prisionero delGobierno de Chile”; desexaba contraer matrimonio con dona Teresa Funes,filla lexítima de don Ambrosio Funes, cabaleiro tesoureiro, e de dona MaríaIgnacia de Allende36;

- Don José Rodríguez, gaditano, profesor e médico cirurxián da Armada;declaraba ser prisioneiro “... desde cinco o seis años atrás...”37;

- Don Antonio Bera, andaluz zapateiro, residente en Tulumba; desexabaunirse en matrimonio con dona Selidonia Quintero38;

- Don Gines Caro, natural de Murcia, prisioneiro de Montevideo; dese-xaba casar con dona Cruz Reynoso, viúva do finado don Juan José Torres39;

- Don Pablo Alcalde, “quintero”, natural da cidade de Cuenca, confinadonesta capital; desexaba contraer matrimonio con dona María del Rosario Villa-rroel40;

- Don Gregorio Diaz, natural de Valladolid, oficial carpinteiro, confinadonesta capital41;

32. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1815, Leg. 94, Exp. 75.33. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 46.34. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, Exp. 10.35. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, Exp. 125.36. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 34.37. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 56?38. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 64.39. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 66.40. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 86.41. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 124.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 134



- Don Pedro Ruiz, natural de Murcia, “soldado prisionero de los de Mon-tevideo”, quen desexaba unirse en matrimonio con dona Francisca Soria, fillalexítima do comandante de Frontera del Tío42;

- Don Antonio Perez de la Quintana, oficial prisioneiro procedente dapraza de Montevideo, desde tres anos atrás preso na cidade de Córdoba43.

A calidade de prisioneiro de guerra, malia as autorizacións sinaladas, cons-tituía un elemento que comprometía seriamente a consideración da persoa porparte da comunidade e, en especial, das autoridades gobernamentais. Así, unespañol solteiro natural de Murcia, don José Carpi, desexoso de logra-la licen-cia do Goberno Central para contraer matrimonio cunha moza de Río Pri-mero, Fructuosa Acosta, esmerábase en declarar en 1817 que non tiña “... lacalidad de prisionero por no haber tomado las armas”44.

Noutro caso é o gobernador quen lle solicitaba ó ultramarino don CecilioPeziña, residente en 1821 na Esquina de los Ballesteros, que acreditase quenon era prisioneiro45.

Así, tamén, un confinado na capital cordobesa, don Pablo Alcalde, natu-ral da cidade de Cuenca, interesado en casar con dona María del Rosario Villa-rroel, presentaba ó inicia-lo trámite de aptitude matrimonial dúas testemuñasque declaraban que o interesado non tiña calidade de prisioneiro46.

Do exposto xorde que as solicitudes de matrimonio eran analizadas casopor caso polas autoridades políticas antes de expedi-la licencia correspondentepara que os interesados o realizasen. É probable tamén que nas fontes con-sultadas non haxa casos rexeitados pois non quedarían arquivados nos rexis-tros consultados.

A continuación preséntanse algúns exemplos tes-tificatorios da vixencia en Córdoba do Decretosinalado, nos que se fai mención á esixencia delicencia especial do director supremo do Estadopara inicia-los trámites de aptitude matrimonialnos casos de españois de Europa:

- José Carpi, natural de Murcia, residente na cidade de Córdoba, fillo lexí-timo de Alonzo Carpi e de Inés Olmos. Desexaba contraer matrimonio conFructuosa Acosta e Soria, filla lexítima de Bernardino Acosta e de LorenzaSoria. Co fin de inicia-lo trámite de aptitude matrimonial ante o Sr. provisore vigairo xeral do bispado de Córdoba presentaba un documento datado e asi-nado en Bos Aires onde se lle concedía licencia para tal fin a condición de

IV.B. A aplicación enCórdoba do requisito daLicencia Suprema paramatrimonios de españoiseuropeos

42. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 128.43. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 177.44. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, Exp. 60.45. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 73.46. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 86.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 135



efectua-lo xuramento de renuncia a toda vasalaxe ó rei de España e a súametrópole ante o gobernador intendente47.

- Don Juan Miguel Carrera, natural de Burgos, fillo lexítimo do finado donJosé Miguel Carrera e de dona María Julián Martin, quen deseaba desposara dona Francisca Ramona Monte Mayor, filla lexítima do finado don JoaquínMonte Mayor e de dona María Escalante; acompañaba a súa solicitude pararealiza-lo trámite matrimonial cun documento oficial no cal expresaba ter con-cedido o permiso outorgado por “... el Exmo. Sr. Director Supremo de laNación”48.

- Pedro Antonio de Niz, oriúndo do bispado de Plasencia, provincia deEstremadura, fillo lexítimo de don Antonio de Niz e de dona María de Ore-llana; o cal desexaba contraer matrimonio con dona Juliana, filla lexítima dedon Benito de Rueda e de dona Ascensión Martínez, quen chegou a estasterras vestindo hábitos e acompañando a seu tío, a súa señoría ilustrísima obispo de Orellana. Previo a tomar declaración ás testemuñas de soltería poraquel presentados, solicitóuselle a licencia suprema, o cal foi realizado polopretendente segundo consta no seu expediente matrimonial49.

- En virtude “de la licencia que ha acompañado el interesado del Exmo.Sr. Director Supremo del Estado, decláranse aptos los contrayentes...”, podelerse no expediente de aptitude matrimonial correspondente ó español euro-peo Juan de Salas, oriúndo de Andalucía, fillo lexítimo de don Juan Salas ede dona Francisca Cano; confinado na cidade de Córdoba e desexoso de con-traer matrimonio con Bentura Moyano, filla de pais non coñecidos50.

- Nunha carta ó Excmo. Sr. Superior Director, Francisco Catá, natural deGalicia e residente desde doce anos atrás na xurisdicción de Córdoba, soli-citaba que lle fose outorgado “... el consentimento para poder pasar a prac-ticar las diligencias necesarias (para su casamiento) según orden establecidarespecto de los Europeos Españoles...”. Tralo cal, e xa en nota ó bispado deCórdoba, expresaba “... como ultramarino acompaño a V.S. la licencia delExmo. Sr. Superior Director”51.

Ilustrativo tamén da esixencia da mencionada licencia especial da SupremaAutoridade nos casos de españois europeos aspirantes a casar resulta o tratodiferencial que reciben en relación a individuos doutra nacionalidade, fosenestes americanos ou estranxeiros doutra procedencia :

- José Sánchez, nacido na Habana, Cuba, fillo lexítimo de don Pedro Sán-chez e de dona Gertrudis Noble, naturais do arcebispado de Sevilla. Dese-xaba casar con dona Francisca Echenique, do Curato de la Concepción del

47. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, Exp. 60.48. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 42.49. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 43.50. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 46.51. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1819, Leg. 98, Exp. 43.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 136



Río Cuarto. Dada a orixe americana do suplicante segundo acreditou, o Dr.Manuel Antonio Castro, gobernador intendente da provincia resolveu “... nohallarse (aquél) en el caso de la orden Suprema, que prohibe los matrimo-nios de los europeos españoles. Queda por lo mismo expedito por parte delGovierno para celebrar el que pretende”52.

- Don Pedro José Demay, natural de Francia, solicitáballe por escrito óSr. gobernador intendente licencia para contraer matrimonio “... a fin de nocaher en la nota de las travas que se les han impuesto a los Europeos Espa-ñoles para semejantes casos y que en su virtud, libremente se sirva conce-derme la correspondiente licencia, tomar antes los conocimientos que estimeconvenientes en orden a mi verdadero origen...”, ó cal lle respondía o gober-nador “No nesecita lisencia para el efecto”53.

Diversas e moi frecuentes son as expresións desimpatía, adhesión e vontade de servicio ó país;compromiso de renuncia a toda vasalaxe ó rei deEspaña, ó seu pavillón, e manifestacións simila-res que os españois europeos debían formular afin de consegui-la habilitación necesaria dasautoridades do goberno central e/ou local para oenlace matrimonial.

Fosen completamente sinceras ou entendidas soamente como un requisitoformal que debía ser cumprido, estas expresións falan por si mesmas. Osseguintes constitúen algúns exemplos correspondentes ó período 1817-1821,durante o cal rexeu o Decreto sobre matrimonios de españois europeos. Pre-sentámolos en orde cronolóxica. Sabemos, non obstante, porque o comproba-mos empiricamente, que manifestacións semellantes efectuáronas españois paraobter habilitación a fin de contraer nupcias desde 1815 ata 1824 inclusive.

- Xuramento realizado por un peninsular ante o Sr. gobernador intendenteda provincia, Dr. D. Manuel Antonio de Castro, en presencia do escribánpúblico José Diego de Olmos y Aguilera; nel prometeu: “... renunciar a todovasallaje al Rey de España y su metrópoli y reconocer las autoridades cons-tituídas por las Provincias Unidas en Sud America con entera obediencia, ysugecion a sus Leyes y Govierno”54.

- Esmola de 200 pesos á Curia nunha solicitude de dispensa por consan-guinidade, recalcando o seu representante legal que a unión dos primos resul-taba: “... de sumo interés al sistema americano (...) a fin de que aumenten losfondos de las casas patriotas que han de sostener las cargas publicas...”55.

IV.C. Manifestacións de“Adhesión ó Réxime”como condición para ahabilitación ó matrimo-nio: xuramentos, certifi-cacións de laboriosidadee boa conducta, esmolas

52. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, Exp. 73.53. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1818, Leg. 97, Exp. 85.54. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1817, Leg. 96, Exp. 60.55. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1815, Leg. 94, Exp. 3.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 137



Como é de supoñer, o argumento da contribución material en tempos deguerra era un recurso do que se facía uso con bastante frecuencia.

“La afición particular a esta niña, ha estimulado a dicho Lastra (el pre-tendiente) a unirse a la causa de América, es decir, a ligar en persona y bie-nes a su defensa y dar hijos para las Armas y las ciencias”56.

No exemplo precedente, o matrimonio entre un español e unha moza ame-ricana é presentado como un modo de promover naquel a solidariedade ácausa patriótica e os fillos como recursos humanos que puidesen contribuírá defensa e progreso material e científico do país. Estes argumentos consti-tuirían o reverso daqueles expresados no Decreto de 1817 que prohibían estasunións.

As promesas expresando vontade de traballo, laboriosidade e boa conductason reiteradas unha e outra vez: “... prometo dedicarme al trabajo que me pro-porcionen mis fuerzas y el País...”57.

“... vajo las mas solemnes promesas y comportamientos de mi honor deser uno de los indibiduos que si hasta el dia su comportacion en nada a men-guado las esperanzas del Govno., ulteriormente sera desidida pr. influir ven-tajosamente en la prosperidad de sus vesinos”58.

A adulación, o afago, tamén están presentes nas solicitudes:“Las circunstancias de quietud (y) suavidad del Govno. y generosa Hos-

pitalidad que encontré en este Pueblo me hisieron procurar relaciones masestrechas, atendiendo qe. ellas fuesen en lo succesivo una traba que en ade-lante me sujetase enteramente a los intereses de este Pays apartandome delas que pudieran llamarme al Nativo...”59.

Noutros casos é a intención de contraer matrimonio en terra americana aargumentación que utilizan como comprobante de simpatía ó Réxime:

“... deseando avecindarme en esta América y ser útil a la Patria con totalindependencia de la Península con mis sentimientos internos para mas ase-gurar al publico mi verdadera adhecion a la causa, en comprovante de estaverdad, he deliverado tomar estado de matrimonio...”60.

Outro xuramento é moi explícito tamén no mesmo sentido:“... (juro) ser un Ciudadano Americano y como tal ser uno de los defen-

sores de su actual causa con la misma sumisión y ovediencia qe. los demasoriundos del país como casado en él (...) renuncio a mayor abundamiento deseguir ni ovedecer las banderas de España en ningún tiempo y de defender yseguir las de la libertad americana a cuyo basallaje y protección me acojo”61.

56. Ibídem.57. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1819, Leg. 98, Exp. 33.58. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, Exp. 10.59. Ibídem.60. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1820, Leg. 99, Exp. 87.61. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 66.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 138



No ano 1821, un zapateiro español de notoria pobreza, segundo expresióndo Alcalde de segundo voto, prisioneiro de guerra, non dubidaba en renun-ciar á súa patria de orixe prometendo defende-la de adopción aspirando a cam-bio á protección e garantías de orde que as loitas civís ameazaran facéndoovíctima de abusos e manifestacións de violencia:

“... renuncio desde ahora aquella Bandera, y juro en forma de derechoseguir y defender estas de la libertad americana a cuya protección me acojocon la fidelidad y amor de qualquiera otro ciudadano constituido a defendereste pais como tal vecino...”, afirmando tamén ser “... opuestísimo a los mon-toneros o anarquistas, como qe. ya ha sentido perjuicio de ellos porque le qui-taron dos caballos, que componía todo su haber y fortuna y que esto provienetambién por conocer que sus miras y planes de que esta inteligenciado pormuchos sujetos, no son otros que la desvastación del sistema americano quedeve caminar sobre el orden y la union, como medio unico para lograr la inde-pendencia absoluta”62.

A pesar de que o Decreto de 1817 esixía comorequisito para acceder ó matrimonio posuír cartade cidadanía en caso de españois europeos,resulta manifesta a reticencia dalgúns a procurar

obtela, seguramente orixinada para evitar afronta-las obrigacións que ó optará cidadanía americana lles eran impostas sumadas á cuestión de concienciaque o feito suscitaba. Nese sentido, o Regulamento Provisorio sancionado enCórdoba en 1820 establecía como requisitos para ser cidadán: ser home libre,contar con 25 anos, e mandaba que no caso dos españois non puidesen estesgozar de sufraxio activo nin pasivo mentres España non recoñecese a inde-pendencia, excepto naqueles casos de individuos que fixesen proba manifestade servicios distinguidos pola liberdade e demandasen carta de cidadanía63.Os seguintes casos constitúen algúns exemplos:

- Nunha solicitude de dispensa por parentesco, o titor da moza americanapretendida por un individuo oriúndo de Galicia, con quen estaba emparen-tada, argumentaba como xustificativo para consegui-lo permiso necesario que“la estreches del lugar, unida a la sancion de la superioridad, que ordena nopuedan matrimoniarse con españoles sin carta de ciudadano, estrechan sobre-manera esta necesidad (...) Entre los Españoles nadie la solicita, quizá por noentrar en los deveres de ciudadano”64.

- Un pai da comunidade local que se negaba ó matrimonio da súa filla cunsoldado español prisioneiro de guerra interpoñía como argumento a fin de

IV.D. Os españois, aCarta de Cidadanía e oMatrimonio

62. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, Exp. 64.63. SEGRETI, C.S.A.: Juan Bautista Bustos en el Escenario Nacional y Provincial. Córdoba,Min. Cuit. Prov. Cba., 1970, p. 153.64. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1815, Leg. 94, Exp. 3.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 139



evita-la realización da unión que o pretendiente “carece de carta de ciuda-danía, pues para obtenerla es indispensable (si gobiernan las leyes dadas sobreel particular) (sic) probar servicios hechos a la patria, que no es capas dehaberlos adquirido, cuyos requisitos son indispensables y muy encargados alos S.S. Provisores y Parrocos para tales matrimonios” (refírese ós enlacesentre americanas e peninsulares). Ante o cal o gobernador lle respondía que“el Supremo Gobierno es el encargado de declarar la habilidad o inhabilidadpolítica de las personas de los Europeos Españoles para el objeto de vincu-larse en matrimonio con las hijas del País...”65.

Un novo decreto do 3 de agosto de 1821, asi-nado neste caso por Martín Rodríguez e Ber-nardino Rivadavia, derrogou o anterior de1817 -que prohibía o enlace dos españois confillas do país- mandando que a partir dese

momento lles sexan acordadas as licencias que para o efecto se solicitasen“... en la misma forma y en el mismo modo que a los naturales del país”66.Tender ó aumento da poboación era o xustificativo do cambio de política ope-rado nese sentido:

“El aumento de la población es uno de los objetos que llaman mas la aten-ción del Gobierno. Remover los obstáculos que se opongan al intento, y dic-tar las medidas y planes que produzcan este bien, son los principales traba-jos a que se halla consagrada esta superioridad”67.

A nova disposición foi publicada na Gaceta de Buenos Aires n.º 67.En materia de poboación, é coñecida a posición do ministro don Bernar-

dino Rivadavia con respecto á política de inmigración e colonización. O seuinterese centrábase en promove-la atracción de poboación europea, espe-cialmente, daqueles países “... que presiden en CIVILIZACION (sic)...”68 sendesprezar por iso, aparentemente, a contribución que puidesen face-los gru-pos de estranxeiros xa establecidos no país aínda que non pertencesen ómundo anglosaxón.

Ofrece o presente un novo exemplo de condicionamento imposto pola polí-tica gobernamental ós matrimonios de españois europeos. No caso de Cór-doba vimos como, nos cinco anos posteriores á revogación do Decreto de1817, se produciu un aumento do 19% nas unións con respecto ó quinque-nio en que estivo en vigor.

IV.E. A política de poboa-mento e a súa incidencianos matrimonios de espa-ñois

65. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. I, Exp. 34.66. R.O.R.A., op. cit., Ano 1821, Doc. 1492, p. 581: Revogando o decreto prohibitivo do enlacedos españois coas fillas do país.67. Ibídem.68. SIERRA, Y.: Historia de la Argentina. Bos Aires, Talleres Gráficos Carollo. T. VII (1970),pp. 511.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 140



Sen embargo, e a pesar do exposto en relación á revogación da obrigato-riedade de licencias especiais para o matrimonio de españois que se estableceno Decreto de 1821, advertimos que, aínda en 1824, os aspirantes desta nacio-nalidade continuaban solicitando para iso autorización do gobernador da pro-vincia. O que é demostrativo de que, na práctica, continuaban aplicándosecertas restriccións.

Resulta moi interesante ver reflectida a preocupación por promove-loaumento de poboación nunha solicitude de habilitación para realiza-lo trámitede aptitude matrimonial como argumento sobre os beneficios que represen-taba para a provincia a incorporación de novos veciños69. Nese sentido, as soli-citudes constitúen un barómetro das preocupacións oficiais do momento enque son expedidas.

Como parte do tratamento do tema presenta-mos tres casos que resultan paradigmáticos enrelación ó mesmo. Estes foron consultadosnos Expedientes Matrimoniais do Arquivo doArcebispado de Córdoba e completados conoutros extraídos de rexistros vitais de distintotipo, e pola riqueza da información que con-

teñen poden ser considerados, segundo o noso xuízo, como fragmentos docu-mentais de historias de vida dos individuos actores dos feitos.

O 10 de xullo de 1813 don Bartolomé Carrerascontraía matrimonio na cidade de Córdoba condona Josefa Gonzalez. O contraente era natural

de Villa de Toza, en Cataluña, e fillo lexítimo de don José Carreras e donaLucrecia Salles; e viúvo de dona Eulalia Domenech, natural de España e fale-cida o 7 de maio de 1810.

A nova esposa nacera en Córdoba o 19 de febreiro de 1787 e era filla lexí-tima de don Sebastián Gonzalez, oriúndo de Tui, na provincia de Galicia, ede dona Dolores Luján, crioula. O seu padriño de bautismo tamén era un espa-ñol de Galicia, don Francisco Patiño, casado con dona Bárbara Arrascaeta,de Córdoba71.

O 4 de novembro de 1813, con catro meses de diferencia, casaba taménna cidade de Córdoba don Juan Carreras, oriúndo de Cataluña, e fillo do ante-rior, con dona Telma Gonzalez, irmá da muller de seu pai. Testemuñas de sol-tería do noivo eran tamén dous españois de Galicia, don Bernardo VasquezMaceda e don Manuel López72.

V.A. Primeiro caso teste-muño: Ano 181370

V. A COMUNIDADELOCAL E OS MATRIMO-NIOS CON ESPAÑOISEUROPEOS DURANTE AÉPOCA DA EMANCI-PACIÓN

69. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1822, Leg. 101, Exp. 94.70. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1813, Leg. 92, Exp. 73.71. A.A.C., Libro de Bautismos de Españois N.º 3, f. 168.72. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1813, Leg. 92, Exp. 110 e A.A.C., Lib. de Mat. de Esp. - Cate-dral N.º 3, f. 128v.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 141



Como pode advertirse, constitúe este un exemplo de como estaban con-formadas e de como operaban, entre os españois que emigraran a América,verdadeiras redes de parentesco, amizade e endogamia de grupo (o pai deviñaen concuñado do seu fillo) aínda en tempos da Revolución. Segundo narrannas súas declaracións, primeiro arribara a América o pai e tempo despoistrouxo ó seu fillo “... porque ya estaba en edad de poder principiar a traba-jar” no comercio.

Por correspondencia o proxenitor tivo noticia do falecemento da súa pri-meira esposa a través doutra filla residente en Cataluña. Esta epístola foi ane-xada ó expediente como “fe de muerte” da primeira esposa, tardou un ano esete meses en chegar desde España e contribúe a ofrecernos un panorama darealidade do migrante, montada entre dous mundos. Un, a terra receptora enela un cúmulo de expectativas; unha moza esposa americana, filla de con-terráneos, un casamento similar para o seu fillo, dentro dun estreito círculode relacións nunha época na cal as medidas represivas contra españois resi-dentes comezaban a tomar máis aguzados perfís; posibilidades de progresomaterial, aínda que dificultadas nos últimos tempos pola marcha dos acon-tecementos político-militares. Outro, a terra de orixe, da que non podían des-vincularse: por carta chegaban solicitudes desesperadas de diñeiro dos fami-liares que permaneceran nunha España devastada desde 1808 pola guerracontra Francia; detalles da ocupación do exército francés eran proporciona-dos con escrupulosa minuciosidade: as cidades de Xirona, Lleida, Ostalrich,Tortosa, cercadas e finalmente tomadas por traizón de xenerais; envíos dediñeiro desde estas terras a través de intermediarios que non cumprían conprocurar que chegasen a destino.

A cohesión como grupo que individuos desta nacionalidade continuabanmantendo na sociedade local, estreitamente unidos entre si por vínculos deconsanguinidade, amizade, ocupación, constituía unha estratexia de adapta-ción que contribuía a facilita-la súa adecuación ó medio resgardándoos e, ómesmo tempo, establecendo lazos con el, constituíndo o matrimonio conmozas crioulas, aínda que tamén fillas de migrantes, un paso cara á súa pro-secución.

Constitúe o presente un caso de solicitude de dis-pensa matrimonial establecida en virtude dunimpedimento de consanguinidade en segundo

grao. Denodados son os esforzos por obtela chegando a reuni-lo dito expe-diente a cantidade de 98 folios. Os resultados foron infructuosos.

O interesado en desposar a súa prima era don Rosendo de Lastra y Fra-gueiro, natural da vila de Marín en Galicia; fillo lexítimo de don José de Las-tra e dona María Benita Fragueiro. A noiva, dona María Mercedes Fragueiroy Corro, era filla lexítima de don Benito Antonio Fragueiro, falecido en 1812,

V.B. Segundo caso teste-muño: Ano 1815

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 142



e dona Agustina Corro. O pai da noiva era irmán lexítimo e natural da nai doaspirante a contraer matrimonio, segundo se le no expediente.

No fervor manifestado por don José María Fragueiro -irmán e apoderadoda noiva-, para obte-la dispensa, apréciase un acusado interese para concreta--la unión con este parente español arribado á cidade de Córdoba. Resulta moiinteresante analiza-los argumentos presentados a favor da concreción de talunión, que é ilustrativa do modo en que americanos de primeira xeración (erannove irmáns, o varón maior de 20 anos) mantiñan sólidos lazos con parentesespañois preferíndoos como esposos para as súas mulleres en detrimento dou-tros individuos naturais de España aínda en tempos da Revolución. Nesa deci-sión a vontade do pai dos mozos, natural de España, tivera forte incidenciadado que, en vida, lle abrira as portas do seu fogar a seu sobrino, onde estese educaría, pasando a se-lo seu dependente de confianza ó incorporarse ósnegocios familiares e nomeándoo, ademais, testamenteiro en segundo lugar,despois do seu primoxénito.

Entre os argumentos presentados por don José María para favorece-laaprobación do matrimonio destácase a necesidade da familia de contar cunhome que se faga cargo dos seus intereses, traballe para eles, procure con-servalos co estímulo de “sentirlos como propios”; e tamén o perigo que paraa honra e fama da moza supoñía a convivencia na mesma residencia co aspi-rante. Recórrese tamén ó xustificativo de que “no hay otro candidato”, afir-mación pouco crible sobre todo no caso dunha nena cun dote de máis de $10.000, segundo queda expresado na documentación, e ademais porque, unhavez rexeitada a solicitude de casamento con seu primo español, vémola con-traendo nupcias ó ano seguinte con outro individuo73.

O casamento do caso que tratamos non puido realizarse dado que non selogrou obter da autoridade eclesiástica a dispensa por consanguinidade soli-citada. Entendemos que a negativa respondía a impedimentos do dereito canó-nico.

Constitúe o seguinte un caso onde se pon demanifesto a reacción que en tempos da emanci-pación lles inspiraba a certos americanos patrio-

tas a posibilidade dun enlace realizado entre unha moza americana e un espa-ñol prisioneiro de guerra, fundamentalmente tratándose, no caso da noiva,dunha familia de prestixio, cun significativo papel na comunidade local.

Tratábase de dona Josefa Teresa Funes, filla de dona María Ignacia deAllende e de don Ambrosio Funes, ministro tesoureiro, ex-gobernador da pro-vincia e irmán do deán Funes. O español aspirante a unirse á mencionada

V.C. Terceiro caso teste-muño: 182174

73. A.A.C., Lib. de Mat. de Esp. - Catedral N.º 3, Ano 1816, f. 167r.74. A.A.C., Exp. Mat., Ano 1821, Leg. 100, T. I, Exp. 34.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 143



moza era don José Cortés, prisioneiro do Goberno de Chile en Maipú; nacerana Isla de León, en Andalucía, e era viúvo de dona Rosa Oliva.

O pai da referida dona Josefa opoñíase ó matrimonio, aínda que a nai damesma declaraba que nun principio este dera o seu consentimento retractán-dose despois. En carta ó gobernador a nai intercedía pola súa filla para quelle fose outorgado o permiso en atención á idade da moza (tiña 23 anos).

Don Ambrosio xustificaba a súa negativa en “... los principios mas lega-les y religiosos” agregando ademais que Cortés carecía de Carta de Cidada-nía pois a súa posesión implicaba ter realizado algún servicio á Patria, o callle resultaba inimaxinable nese suxeito. Funes facía implícita alusión ás esi-xencias establecidas no Regulamento de 1817 sobre matrimonios entre ame-ricanas e españolas, aínda en vixencia.

Expresaba o proxenitor tamén as súas dúbidas con respecto á liberdadedo español para contraer nupcias, dada a dificultade existente para probalaen casos desta natureza, cando non se trataba de persoas naturais do país. Asícomentaba: “También sabe V.S. que para fijar entre ausentes el estado de laspersonas de un modo probable en este genero de causas es necesario por lasleyes el transcurso de muchos años, asociado a diligencias muy prolijas parano abenturar, y exponer el exito en asunto de tan grave importancia [...] Porno obserbarse sus sabias disposiciones, cuantos maridos se ven con dos muje-res y quantas mujeres con dos maridos? A nuestra vista tenemos actualmenteuno de estos tragicos exemplares en un reo que se halla preso en esta ciudad;porque es facil emplear todo artificio en sobornar testigos que faborescan lasmiras perversas de estos poligamos. Y si esto succede con un sujeto de nues-tros paises limitrofes cuantas precauciones no se requiere para con el tal Cor-tes que ha corrido por Francia, por muchas partes de su Nacion, por Lima yotras ciudades?”.

Entre os cualificativos utilizados polo proxenitor para referirse ó futuroxerno en nota ó Sr. provisor e gobernador do bispado, a fin de manifesta-lasúa oposición ó casamento da súa filla co oficial español prisioneiro de gue-rra, figuran: “chapetón”, “maturrango español”, “matador de americanos”,“polígamo de miras perversas” e epítetos semellantes.

Preguntábase tamén en relación ó pretendente á man da súa filla:“Quien es este pretendiente?, Es un chapeton, se le responderia que de

improviso se apareció en esta ciudad, y de quien luego se supo que se lla-maba Don Joseph Cortes, que era Español, y oficial prisionero del Gobiernode Chile. A pocos dias entró en la empresa de colocarse en mi familia conmas empeño que el que inspira el buen juicio...”.

Por último, facendo vale-la súa autoridade como pai, solicitaba “... seadepositada en las Huerfanas para libertarla de la audacia de ese chapeton queno ha querido moderar su comunicacion en mi casa, aun habiendolavedado...”.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 144



Cabe sinalar que, mentres tanto, a súa filla expresaba o seu consentimientoá solicitude matrimonial contrariando abertamente a opinión paterna. A naiapoiábaa nas súas aspiracións.

Ás manifestacións de Ambrosio Funes con respecto á cuestión, o gober-nador da provincia, Juan Bautista Bustos, contestaba recordándolle que erafunción do “... Supremo Govierno (...) declarar la habilidad o inhabilidad polí-tica de las personas de los Europeos Españoles para el objeto de vincularseen matrimonio con las hijas del País, sin otra intervencion de los Padres deestas que las que les conceden las disposiciones del Rescripto de 10 de Abrilde 1803 y la de la Cedula de 1805 sobre la misma materia...”, solicitándoselicencia paterna “... solo en caso de menor edad o de desigualdad en limpiezade sangre, no ha lugar a la vista solicitada”.

Como pode advertirse, o presente expediente presenta unha gran riquezatemática en relación á realidade da época en que se orixinou: cuestión da patriapotestade, xurisdicción do poder civil e eclesiástico, convivencia do dereitohispánico co dereito patrio, situación da muller, etc. Renunciando, senembargo, a estes aspectos pola limitada extensión do presente traballo, e cen-trándose no xuízo que ós distintos actores intervenientes lles inspiraba no ano1821, na cidade de Córdoba, un matrimonio dunha moza pertencente a tan dis-tinguida familia crioula cun oficial español prisioneiro de guerra, segundo sedesprende da documentación consultada, esbozámo-las seguintes reflexións.

Resulta fundamental, por unha parte, aclarar como se resolveu o contro-vertido caso: o casamento foi autorizado e a unión concretouse o 21 de marzodo mesmo ano75. Cabe, polo tanto, destacar, como xa o mencionaramos utsupra, a vontade da Igrexa en relación a favorece-la concreción de unións lexí-timas.

Con relación ó poder civil obsérvase unha actitude de mesura, que con-trasta coa postura do pai da noiva, con respecto á autorización de matrimo-nios de españois con americanas, que resulta coherente coa revogación dodecreto prohibitivo de enlaces semellantes que tería lugar en agosto de 1821,emanado da autoridade central. Sen embargo, non debe descartarse na aná-lise a posible rivalidade existente entre Ambrosio Funes e o xeneral Bustos,a cal puido influír nas actitudes dun ou outro. Verbo disto Luis Alberto Alta-mira afirma que aínda que Funes non era do partido de Bustos, respectábao.Pero que logo da súa forzada xubilación como ministro tesoureiro, polo calestaba moi molesto, o xeneral deixou de existir para el. En setembro do citadoano o seu cargo resultaría suprimido, o que aínda non acontecera na data doincidente que nos ocupa, pero sen dúbida el xa prevía o que ía suceder. Épreciso ter en conta a dita situación á hora de considera-lo “cargadas” que

75. A.A.C., Lib. de Mat. de Esp. - Catedral N.º 4, f. 33v e 34r.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 145



estaban as tintas da pluma de don Ambrosio Funes neses momentos. Tam-pouco deben esquecerse as características da súa personalidade apaixonadaque “no dejaba títere con cabeza” segundo se desprende da consulta do seuDiario persoal e da correspondencia epistolar intercambiada con seu irmánGregorio76.

Don Ambrosio Funes (1751 - 1826), mestre en Artes pola Real Universi-dade e, na opinión de Roberto Peña, “... la inteligencia más ilustrada de laCórdoba del Tucumán de entonces, su hija. Su postura resulta ejemplificato-ria de la tensión existente entre criollos y españoles en la época, agravada porel hecho de tratarse de un representante jerárquico del ejército enemigo”77.

Nesas circunstancias, mentres os fillos do país cualificaban ós peninsula-res de “gallego”, “sarraceno” e “maturrango”, como se desprende de teste-muños da época, os españois exaltados acusaban ós patriotas de rebeldes,mirándoos con rancor e desprezo, causa tamén da deterioración da súa situa-ción económica e, por suposto, política.

Ilustrativa da situación imperante resulta a opinión de José Antonio Wildecando nunha das súas obras sinalaba: “Pero esta saña recíproca, fuese feliz-mente relajando, y se estableció una mejor inteligencia; prueba de ello, queentre otras mutuas demostraciones, vino una también de la Autoridad, que el3 de agosto de 1821 derogó el decreto de 11 de abril de 1817, que prohibíael matrimonio de españoles con hijas del país”78.

Resulta sintomático que, como manifestación dun certo melloramento dasrelacións de ámbolos grupos, o escritor seleccionase a cuestión matrimonial,o que pon de manifesto ata que punto a antedita medida impactara na men-talidade da sociedade da época ó impoñer, xunto a un novo instrumento dis-criminatorio, un impedimento matrimonial que atentaba contra o exerciciodas liberdades individuais, non só para os españois senón tamén para as mulle-res americanas, invadindo a súa privacidade e condenando a esta unha vezmáis a un papel social de submisión e pasividade.

Resulta destacable no marco descrito a actitude da filla de Funes ó atre-verse a expresa-lo seu consentimento matrimonial aínda fronte á condenapaterna. E máis aínda a de súa nai, quen pon de manifesto, ó interceder polasúa filla, o tempero do seu carácter. O feito de que a ningunha das dúas llesrepugnase tal unión é significativo de que, na vida cotiá, os españois non erantan mal vistos, máis aínda nunha cidade como a cordobesa, celosa das súas

76. ALTAMIRA, L. R.: “Los Ultimos Años de Don Ambrosio Funes”. Revista de la Facultadde Filosofía y Humanidades. Córdoba, 1951, pp. 190 e ss.77. PEÑA, R. I.: “Los Derechos Naturales del Hombre en la Ideología del Siglo XVIII Rio-platense”. Cuadernos de Historia de la Academia Nacional de Derecho y Ciencias Socialesde Córdoba. Córdoba, El Copista. N.º 2 (1992), pp. 28 e ss.78. MLDE, J. A.: Buenos Aires desde 70 años atrás (1810-1880). Bos Aires, Peuser, 1960,pp. 76 e ss.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 146



tradicións e onde as xerarquías sociais entre os brancos e as castas estabannitidamente diferenciadas. A solidariedade entre membros do mesmo grupoétnico, mesmo con españois peninsulares, estaba solidamente arraigada porunha tradición de séculos que a situación político-militar imperante dificil-mente podería desarticular automaticamente.

Debe terse en conta, por outra parte, en relación á condición de Cortés,que non se trataba dun soldado raso senón dun militar de carreira, e, en cantoá súa situación de prisioneiro, iso non implicaba que estivese no cárcere;prohibíaselles en casos semellantes saír da cidade pero podían albergarse encasas de familia, permanecendo baixo a súa custodia.

A aprobación do matrimonio por parte da autoridade civil, que, comovimos, analizaba caso por caso antes de concede-las licencias, aprobándoascando non se demostraba expresa perigosidade no individuo solicitante, volveconfirmarse nesta ocasión.

A notoria oposición do pai da noiva ó enlace é unha manifestación da pos-tura intransixente que algúns americanos patriotas manterían, pero debe terseen conta, neste caso en particular, a situación persoal de don Ambrosio, anciánxa, celoso defensor das súas ideas e dereitos contra toda situación que pui-dese representar un avasalamento dos mesmos.

As medidas adoptadas polos gobernos patrios na época daemancipación con relación ós españois peninsulares impac-

taron na súa realidade. A cuestión matrimonial non foi allea a esa situación.A análise das fontes consultadas permite determinar que o Decreto do 11

de abril de 1817, que regulamentaba as unións de españois peninsulares conmozas americanas, aplicouse en Córdoba.

Segundo o disposto pola dita regulamentación, a carta de cidadanía ou, nasúa ausencia, a presentación de licencia especial outorgada por autoridade civilsuprema eran requisitos esixidos ós individuos peninsulares como condiciónprevia á iniciación do trámite eclesiástico a fin de efectua-lo matrimonio.

Advírtese na documentación un tratamento discriminatorio e diferencialobservado cara a españois en comparación co aplicado a persoas doutrasnacionalidades.

Obsérvase que as solicitudes matrimoniais eran analizadas caso por casoantes de outorgarse a autorización de casamento.

Sen embargo, da análise tamén se desprende que as licencias correspon-dentes continuaron librándose durante todo o período incluso en casos de pri-sioneiros de guerra. Non obstante, da comparación co quinquenio anteriorxorde que o número de unións celebradas nos cinco anos de vixencia do decretodescendeu nun 32%, e obsérvase unha recuperación no quinquenio seguintede arredor do 19%. Os casamentos diminuíron pero non houbo ningún ano nocal non se realizase polo menos unha unión de español con americana.

CONCLUSIÓN

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 147



Entendemos que as medidas adoptadas polas autoridades de goberno enrelación ó grupo español respondían a razóns de tipo político-militar e apun-taban a evitar situacións de perigosidade que puideran atentar contra os obxec-tivos do proceso emancipador. Nese sentido, o goberno regulamentou o matri-monio de españois cando o considerou pertinente. Do mesmo modo, arevogación da dita regulamentación tamén obedeceu a razóns políticas, nestecaso relacionados co interese de fomenta-lo poboamento das rexións do Prata.

Medidas represivas ou preventivas tales como confinamentos a esta rexióninterior desde áreas fronteirizas máis vulnerables militarmente pola súa pro-ximidade co exército inimigo, tales como Salta ou Bos Aires, achegaron a estazona grupos de españois algúns dos cales casaron na cidade ou campaña deCórdoba, incidindo pois estas medidas nas conductas matrimoniais do grupo.

Xuramentos de fidelidade á Liberdade Americana, manifestacións deadhesión ó Réxime, certificacións de laboriosidade e boa conducta, demos-tración de que se efectuaron servicios á Causa son demostrativos dos condi-cionamentos ós que eran sometidos os españois que desexaban casar no paíscon mozas americanas no período emancipador, algúns dos cales lles signi-ficarían, ademais de desembolsos materiais, serios problemas de concienciaó renunciar á súa bandeira e á fidelidade debida ó Rei de España.

En relación á valoración que a sociedade cordobesa efectuaba destes matri-monios na época que nos ocupa, as fontes consultadas ofrécennos algúnsdatos aparentemente contrastantes. Nos casos testemuño que analizamos nopresente traballo, e que consideramos paradigmáticos, observamos compor-tamentos de clara endogamia grupal que individuos desta nacionalidade con-tinuaban mantendo incorporándose a liñaxes fundadas nesta a través do casa-mento con mozas da comunidade local, fillas de parentes ou amigosconterráneos de anterior instalación na cidade, xa casados estes con damasdesta sociedade. Nese sentido, advírtese a pervivencia destes exemplos de for-tes lazos de cohesión do grupo que non se diferenciarían significativamentedos observados para a segunda metade do século XVIII. É posible que o pro-ceso revolucionario mantivese e mesmo fomentase os lazos entre os mem-bros dun grupo que, dadas as circunstancias, vía incrementa-la súa necesi-dade de protección e amparo.

Pero as outras mozas, aquelas fillas de pai e nai crioulos, experimentabanaversión en relación a posibles matrimonios con peninsulares. Dos datos quecoñecemos despréndese que aínda que existirían certos sectores de patriotasque consideraban ós españois inimigos acérrimos da Revolución, e que se opo-rían a outorgárlle-la man das súas fillas, non parece ser esa actitude unha cons-tante xa que nos matrimonios observados continúan na súa maioría casandocon mozas brancas, membros da sociedade local. É posible, sen embargo, eé necesario profunda-las observacións dun modo sistemático, que haxa unhaaumento de matrimonios de españois na zona da campaña e con mulleres decondición social menos acomodada tendo en conta que nesta época son máisfrecuentes os casamentos con españois soldados de orixe humilde.

Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 148



O obxectivo do traballo consiste en achegar elementos para o

coñecemento dos efectos do proceso emancipador nas pautas

matrimoniais de españois residentes en Córdoba (Arxentina), a

partir da aplicación do “Decreto sobre matrimonios de españo-

les con jóvenes americanas”, sancionado polo Director Supremo

da Nación, Juan Martín de Pueyrredón, en 1817.

Realízase unha análise, a partir das fontes consultadas, da valo-

ración que a sociedade cordobesa facía en relación ós devandi-

tos matrimonios en plena época da Revolución e cales eran as

súas principais características nesa época.

Palabras clave: migracións, matrimonio, familia, revolución.

El objetivo del trabajo consiste en aportar elementos para el cono-

cimiento de los efectos del proceso emancipador en las pautas

matrimoniales de españoles residentes en Córdoba (Argentina),

a partir de la aplicación del “Decreto sobre matrimonios de espa-

ñoles con jóvenes americanas”, sancionado por el Director

Supremo de la Nación, Juan Martín de Pueyrredón, en 1817.

Se realiza un análisis, a partir de las fuentes consultadas, de la

valoración que la sociedad cordobesa efectuaba en relación a

dichos matrimonios en plena época de la Revolución y cuáles

eran sus principales características en esa época.

Palabras clave: migraciones, matrimonio, familia, revolución.

L’objectif de ce travail consiste à rapporter des élements pour la

connaissance des effets du processus émancipateur en ce qui con-

cerne les modèles matrimoniaux des Espagnols résidant à Cor-

doba (Argentine), à partir de l’application du “Droit sur les maria-

ges des Espagnols avec de jeunes Américaines”, sanctionnés par

le Directeur Suprême de la Nation, Juan Martín de Pueyrredón,

en 1817.

À partir des sources consultées, on y réalise une analyse de la

valoration que la société de Cordoba effectuait par rapport à ces

mariages en pleine époque de la Révolution et quelles étaient

leurs principales caractéristiques à cette époque.

Mots clé: migrations, mariage, famille, révolution.

Resumé

RÉPERCUSSION DU PROCES-

SUS INDÉPENDANTISTE SUR

LES CONDUITES MATRIMO-

NIALES DES ESPAGNOLS À

CORDOBA


Resumen

IMPACTO DEL PROCESO INDE-PENDENTISTA EN LOS COM-PORTAMIENTOS MATRIMO-NIALES DE ESPAÑOLES ENCÓRDOBA


Resumo

IMPACTO DO PROCESO INDE-PENDENTISTA NOS COMPOR-TAMENTOS MATRIMONIAISDE ESPAÑOIS EN CÓRDOBA


Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 149



The objective of this paper is to contribute elements that help us

to understand the effects of the emancipatory process in matri-

monial traits in Spaniards residing in Córdoba (Argentina),

brought about by the application of the “Decreto sobre matri-

monios de españoles con jóvenes américanas” (Act on Marriage

Between Spaniards and Young American Women) , sanctioned by

the Supreme Director of the Nation, Juan Martín de Pueyrredón,

in 1817.

Based on consulted sources, an analysis is made of the appraisal

given by Cordoban society in relation to the aforementioned

marriages at the height of the Revolution, and which were the main characteristics of this period.

Key words: migrations, marriage, family, revolution.

María Mónica Ghirardi de Hillar. É investigadora no Programa

de Demografía Histórica, do Centro de Investigacións da Facul-

tade de Filosofía e Humanidades da Universidade Nacional de

Córdoba (Arxentina). Profesora de Posgrao no curso “Población y Sociedad desde una perspectiva his-

tórica”, Centro de Investigacións da Facultade de Filosofía e Humanidades da mesma Universidade.

Currículum

Abstract

THE IMPACT OF THE INDE-

PENDIST PROCESS ON MATRI-

MONIAL BEHAVIOUR OF SPA-

NIARDS IN CÓRDOBA


Paxs. 125-150 2/6/04 21:38 Página 150

TEXTOS E DOCUMENTOS

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 151

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 152



La emigracióngallega fecundó,es cierto, tierrasextrañas; perofue a costa dela esterilizaciónde las propias.

De América -también esto es verdad- vinieron a Galicia algunos bie-nes; mas no en aquella medida en que fueron perdidos. El valor hombreno tiene sustituciones fáciles. Sin esa sangría, que era a la vez válvula de escape a un hori-zonte estrecho -estrecho y ruín por causas que no hemos de examinar en este momento-; sinese éxodo constante del hombre de sus campos y de sus pueblos, ¡lo que podría ser hoy Gali-cia! ¡Cuántas posibilidades se abren ante esa mirada retrospectiva!...

Roberto Blanco Torres

O tres de xullo de 1998 a Real Academia Galega, a proposta do acadé-mico Xesús Alonso Montero, acordou dedica-lo “Día das Letras Galegas”correspondente a 1999 a un xornalista e poeta agora case descoñecido, perode enorme popularidade no seu tempo, antes de que a Guerra Civil de 1936-39 o arrebatase para sempre.

O pouco que se ten dito verbo da súa obra case se cingue exclusivamenteá faceta de poeta de vangarda, por un único libro que publicou en 1929 titu-lado Orballo da media noite1. O silencio imposto pola dictadura franquistaescureceu a súa memoria de excepcional xornalista e polemista, que se habíade caracterizar pola denodada defensa do don máis prezado do home: a liber-dade de expresión, pola que loitou coa pluma como única arma, non calandoante ninguén, nin aínda que correse serio perigo a súa vida. Por iso non é deestrañar que cando a dictadura de Primo de Rivera coutou as liberdades coaimposición da censura previa, chegase mesmo a recorrer ó latín -“macarró-nico”-, para librarse (e mofarse, tamén hai que dicilo) dos censores militaresque pouco ou nada sabían da lingua do Lacio:

Rationem non habent credo, plane, illi qui impassibilem hodie scribere áliquid méritipuntant. Satis adversa équidem témpora sunt, et ímproba lábor quoerendi res aliena visprohibiciónibus, non juris: multaque periculosa plerumque, nisi eventuum mentis óculiarceamus et ab justicia sensus cordis, et nisi obturamus aures ad clamoren justarumvocis. Qui hoc non videat, asecum est...2.

ROBERTO BLANCOTORRES: EMIGRANTE,XORNALISTA E POETA

Clodio González Pérez

1. Pubricacións Nós, volume XXIX, A Coruña, 1929, 83 páxinas. Consta de 31 poesías repar-tidas en dous poemarios.2. Traducción do editor: “Creo sinxelamente que non teñen razón os que consideran intrans-cendente escribir hoxe en día algo meritorio. En efecto, os tempos son adversos dabondo, e -por culpa da censura, que non do dereito- ímprobo o traballo de mirar pola cousa pública. Moi-tos e perigosos en exceso, non sendo que fechémo-los ollos da mente ó acontecer e os corazónsó sentido da xustiza e tapémo-los oídos ó clamor dos xustos. Quen non vexa isto, é un fato...”(Galicia, n.º 611, 14-IX-1924).

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 153

Roberto Blanco Torres:…


Roberto Blanco Torres naceu na vila de Cuntis(Pontevedra), o día 18 de marzo de 1891. Debeuser súa nai -mestra durante varios anos- a que lleensinou as primeiras letras, pero por moi pouco

tempo, pois faleceu cando el non tiña máis de sete anos. O pai -ex-semina-rista- deulle clases de cultura clásica e, en particular, de latín, tanto a el comaa tódolos irmáns, pero faleceu en 1905 cando o noso protagonista tan só con-taba con 14 anos.

Decide entón colle-lo mesmo vieiro que xa seguiran dous de seus irmáns,o da emigración a Cuba, a ruta -como dixo certa vez- de un éxodo híbridode aventureros e infortunados3. Nada sabemos dos primeiros meses de esta-día, pero axiña empeza a destacar entre a entón próspera colonia galega, fre-cuentando os círculos culturais, nos que varios emigrantes mantiñan vivo oamor á Terra. Mesmo quizais puido introducilo alguén vinculado á Asocia-ción Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega, fundada en 1905 porXosé Fontenla e Manuel Curros Enríquez, pouco antes de chegar el, da queno 1912 era un dos vocais da directiva.

O caso é que os propietarios de Follas Novas, “Semanario científico, lite-rario y defensor de la colonia gallega”, Francisco J. Ramil e Antonio de P.Cea (este figuraba como director), ó pouco de chegar xa lle abriron as por-tas da súa publicación, dá a coñece-los primeiros artigos no ano 1907. Denon sabelo, ninguén diría que se trata dun adolescente emigrante de 16 anos,que leva poucos meses na illa: “¡Intolerable!”, “A través del Atlántico. Nos-talgia”, “1907. El 8 de diciembre”, “Pinceladas. Mirando al terruño”4,

I. VIDA E OBRA

De Cuntis a Cuba

3. “Las relaciones galaico-americanas”, Galicia, n.º 22, 18-VIII-1922.4. Asina co seu nome e tamén co pseudónimo Fray Roblanto, formando polas primeiras síla-bas do nome e dos dous apelidos.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 154



“¡Gloria al poeta!”, “¡Camino de su tierra!” (ámbolos dous sobre a morte deCurros Enríquez, que el quizais chegou a tratar), “Galicianas”, “Rápida”, etc.En todos se manifesta o amor a Galicia:

Todos los gallegos, unidos por lazo fraternal, debemos coadyuvar con energía y tesónal engrandecimiento de la pequeña patria, si es verdad que le profesamos el amor y laveneración de que constantemente blasonamos. Trabajar en pró de sus intereses mora-les y materiales y defender la sagrada causa de la Región donde hemos nacido, es denuestra competencia, y por lo tanto no cabe nunca titubear ante aquella idea que tiendaa encumbrar el terruño con beneficio de todos los que se precien de ser gallegos y seenorgullezcan de haber visto la primera claridad meridiana en la tierra de Rosalía yCurros...5.

Non desbotámo-la posibilidade de que traballase na redacción deste semi-nario, xa que asina algunhas “notas de sociedade”, e hai outras que aínda quenon levan o seu nome, nin tampouco as iniciais, de seguro que son da súaautoría. Deixou de saír no mes de setembro de 1908, segundo afirma NeiraVilas6, empezando entón noutras publicacións, entre elas Santos e Meigas,que nace poucos días despois, a principios de agosto do devandito ano.

Colabora en Suevia, Galicia, Galicia Gráfica, Revista Habanera,... eoutras máis, todas elas pertencentes á colonia galega de Cuba7. Ós 19 anosinsire o primeiro artigo en Vida Gallega, revista conservadora que dirixía enVigo o escritor Jaime Solá Mestre, que contaba cunha enorme difusión entreos nosos emigrantes, sobre todo cubanos e arxentinos, que leva por título“Raza heroica”, e que non é máis que un canto ó meritorio labor de variasdas sociedades “de instrucción”:

No hay para que decir una vez más, pues todo el mundo lo sabe, que esta labor dealtruísmo y fraternidad que los gallegos realizan en Cuba con sin igual tenacidad y per-severancia, no tiene precedentes en la historia colectiva de las inmigraciones, ni, quese sepa, ninguna otra colonia les ha igualado en sus nobles empeños de difundir la ense-ñanza y la cultura allí donde las sombras del analfabetismo se ciernen aterradoras...8.

Asiste ó parladoiro que á noitiña se xuntaba no café “La Puerta del Sol”, napraza habaneira das Ursulinas, ó que tamén acudían, entre outros, Ramón Caba-nillas, Antón Villar Ponte, Virxilio Blanco, Ricardo Fortes, Xulio Sigüenza, X.Vicente Martínez Quelle, Xoaquín de Arévalo Rodríguez, etc.9. O feito de quese chegasen a xuntar na Habana durante algún tempo Cabanillas, Villar Ponte e

5. “Galicianas”, Follas Novas, n.º 584, 9-VIII-1908.6 A prensa galega en Cuba, Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1985, p. 51.7. NEIRA VILAS, X.: op. cit.8. Vida Gallega, n.º 28, 30-XI-1910.9. CARBALLO CALERO, R.: Historia da literatura galega contemporánea, Vigo, Galaxia,1975, p. 573.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 155



Basilio Álvarez ía ser decisivo para a súa conversión ó galeguismo, ó agrarismoe ó republicanismo. Dos beizos do primeiro escoitou os versos revolucionariosdo seu libro Do desterro, publicado na capital cubana en 1913; o segundo avi-voulle o “rexionalismo”, que axiña se transformaría nun decidido “naciona-lismo”; e o terceiro transmitiulle o ardor das sociedades agrarias, antiforais eanticaciquís.

No mes de decembro de 1911 comeza unha nova xeira da súa vida de xor-nalista, ó ser nomeado redactor-xefe da revista habaneira La Alborada, quetiña como lema a coñecida frase atribuída ós irmandiños: Deus fratresqueGallaeciae, na que fai uso do pseudónimo Fray Roblanto, que xa viña usandopolo menos dende 1908. Anos despois -1915- encárgase da dirección de LaTierra Gallega, que tiña case como único obxectivo denuncia-la actuacióndalgúns dos membros da directiva do Centro Galego. Os encargados de publi-cala eran un grupo de jóvenes gallegos, artistas enamorados de su tierra, quese han propuesto trabajar con todo entusiasmo por la dignificación de loscoterráneos10.

10. NEIRA VILAS, X.: op. cit., pp. 84-85.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 156



Ó mesmo tempo colabora dabondo noutros medios cubanos non relacio-nados coa emigración, como o Diario de la Marina, La Revista, Feminista,Verdad Socialista, El Comercio, Bohemia,...; así como tamén nalgún madri-leño, como é o caso do semanario España, que dirixía o escritor e políticosocialista Luis Araquistáin.

A finais de 1916 decide regresar. Nin vén comoun rico “indiano” nin tampouco como un pobre

repatriado: trae consigo unha bagaxe moi especial, única, consistente en ideasnovas -algunhas mesmo revolucionarias-, xurdidas nos días e nas noites decavilación no Caribe. Ó chegar axiña se enrola nas Irmandades da Fala, dasque era presidente Antón Villar Ponte, amigo seu dende os anos en que esti-vera en Cuba, e publica no mes de abril de 1917 o primeiro artigo no bole-tín decenal A Nosa Terra:

[...] No noso conceuto, o principal probrema de Galicia é un probrema de moralidade.Os lindeiros d’a moralidade están, n’este século de mentidos refinamentos e bastardasambiciós, confundidos ou revoltos no remuiño touleante do tráfego d’os homes [...] Todono retabro da nosa mira rexional é falso, hipócrita, pequeno e probe. As conviciós nondetermiñan a conduta das persoas. Os sentimentos íntemos agáchanse no fondo, dis-frazados coa verba que coltiva todal-as postemas do prauticismo, isa baixa e ausurdaandrómena d’a iñorancia, isa pauliña qu’é de cote o móvil d’as nosas auciós.Os políticos aldraxan o nome de Galicia, e fan escárneo d’a cibdadanía gallega. Todoso saben e calan.Os xornaes defenden as súas conveñenzas, buscan a satisfacción d’os seus desexos egoís-tas, escatiman a verdá, defenden por catro cartos a causa máis enlixada. Todos o saben ecalan.O caciquismo afoga as almas e merca a libre personalidade d’os homes.A hipocresía relixiosa é un médeo pra desimular o empodrecemento d’as concencias,sin qu’haxa fe nobre e pura.E todos o saben e calan...11.

Meses despois asiste en Lugo á Primeira Asemblea Nacionalista, na queos homes das Irmandades da Fala aproban un programa de contido político,e non como o da fundación en 1916, no que primaba a defensa da lingua eda cultura. El foi un dos representantes pola Coruña.

De novo en Galicia

11. “Ó marxe da realidá: Dúas verbas”, A Nosa Terra, 10-IV-1917.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 157



A súa pluma non acouga. Colabora en varias publicacións periódicas gale-gas, e empeza a darse a coñecer fóra, en Madrid, mandando artigos para oprestixioso xornal El Sol, así como tamén para El Heraldo, Nueva España,La Libertad, Política,... En 1920 faise cargo da dirección de El CorreoGallego de Ferrol, logo da do xornal pontevedrés Progreso, que deixa en 1922ó trasladarse para leva-la xefatura de redacción, primeiro, e despois a direc-ción de La Zarpa, o diario dos agraristas galegos, propiedade do amigo Basi-lio Álvarez, que coñecera na Habana, no que está ata o ano 1923, ano en quese traslada a Vigo como redactor-xefe do xornal Galicia, do que era directorValentín Paz-Andrade. Entre a súa abondosa producción entrecollemos tansó como mostra un artigo vinculado coa emigración: “Las relaciones galaico-americanas”, que publicou coincidindo coa visita que fixo a Vigo en 1922 opresidente de Arxentina, Máximo Marcelo Torcuato de Alvear:

No voy a hablaros de hispano-americanismo, y eso que, si alguna vez lo he hecho, nofue con el diapasón rutinario ni con el paramento retórico con que en España se hancompuesto tantos discursos y se han urdido tan innúmeras andanadas literarias. No echénunca mano de ese tema a los postres de ningún banquete. Un conocimiento bastanteamplio, a mi juicio, de cómo deben desarrollarse las relaciones, así espirituales comomercantiles, entre América y España y en qué consisten fundamentalmente, me han ale-jado de ese torneo de metáforas a que se han consagrado, con obstinada esterilidad,tantos parlanchines de pipiripao y tantos hueros elucubradores. Y me pareció cuerdoabrir un paréntesis a esta preocupación mientras el problema no se enveredase por otrosderroteros y no adquiriese un giro más serio y eficaz.Voy a hablaros de América, pero de América en relación con Galicia, de galaico-ame-ricanismo que es una cuestión que a Galicia debe interesarnos sobremanera, que abreanchas esperanzas al porvenir de un pueblo y de un continente -más al de aquél que alde éste, claro está- y que debemos poner sobre el tapete sin tardanza.Y es a propósito del próximo paso del presidente electo de la Argentina por el puerto deVigo, ruta ayer de un éxodo híbrido de aventureros e infortunados, ruta mañana, si Gali-cia despierta a la emoción intercontinental en nombre de sus vastos intereses y de susimpulsos de expansión y progreso, de un intercambio fecundo que, desunciéndola de unlastre viejo, le sugiera la visión de nuevos y dilatados horizontes e injerte en ella cau-dalosas energías. La visita de Alvear ha de ser algo más que un pretexto para saludosoficiales y un cambio de palabras de cordialidad. El pueblo de Vigo debe aprovechar estaoportunidad para que, por un mensajero tan ilustre, que tiene la característica de serparco en palabras y avezado a la acción, haga presente a su país en qué grado podía-mos establecer relaciones comerciales, en ciertos aspectos de nuestra producción yteniendo en cuenta nuestra situación atlántica, y lleve a nuestros hermanos emigrados laexpresión de una Galicia viva y laboriosa que no sólo asoma su espíritu por encima del

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 158



mar, oteando el vellocino legendario, sino que también se afirma en el propio suelo y enél labra sus riquezas para exportarlas a los grandes mercados del Plata.Hay muchos miles de gallegos en la República Argentina, desconocedores en su mayorparte de las eficiencias productoras de Galicia, y con los cuales no nos unen otras rela-ciones que las estrictamente familiares, como si su amor a la tierra confinase en los lin-deros del sentimiento y de la añoranza y nuestras inquietudes como pueblo se reduje-sen a vivir pendientes de su buenaventura y sus ahorros. Nadie como el primermagistrado de una nación para que un llamamiento o una iniciativa suya sea oída rápi-damente y tenga una inmediata traducción en hechos prácticos. Nadie como Alvear, enquien se dá el hombre de pensamiento y el de arrestos financieros, para llevar allí, a lacolonia gallega, la idea de una asamblea en que surja algo positivo para Galicia, cuyasriquezas parecen estar vedadas a la explotación fuera del coto limitado de la península.Piensen los vigueses si esta ocasión de honor puede ser también ocasión de provecho12.

A dictadura de Primo de Rivera impón a censura previa dos medios decomunicación. Blanco Torres proba tódolos medios con tal de esquivala, che-gando mesmo a publicar algún artigo en latín -como xa vimos- na sección“Entre paréntesis”. Logo de varias sancións e ordes de peche, o xornal Gali-cia deixaba de saír no mes de setembro de 1926, víctima da censura militar.

Pero el segue colaborando en revistas e xornais, tanto galegos como ame-ricanos e madrileños, á vez que participa na constitución da Asociación daPrensa de Vigo. Atópanse artigos seus en El Noroeste da Coruña, El Pueblode Pontevedra, La República de Ourense, Faro de Vigo, Galicia de Monte-video, A Fouce de Bos Aires, Nós, etc.

No 1927 ponse á fronte da xefatura de redaccióndo xornal vigués El Pueblo Gallego, que axiña

abandona por desacordos ideolóxicos co propietario, o político pontevedrésManuel Portela Valladares. Pero non remata aí a xenreira, senón que denun-cia a Blanco Torres por inxurias con publicidade. A Audiencia de Ponteve-dra absolveuno, pero non os tribunais de Madrid, que lle impuxeron, o 23 deoutubro de 1929, unha sanción de 1.500 pesetas e dous anos de desterro amáis de 150 km de Vigo:

... Fallamos que debemos condenar y condenamos a Roberto Blanco Torres como autorde un delito de injurias graves con publicidad a la pena de dos años de destierro a cientocincuenta kilómetros de la ciudad de Vigo, y a la multa de mil quinientas pesetas; sinque el mencionado pueda entrar ni residir en aquella ciudad, por ser el sitio donde come-tió el delito, privándosele también de que lo haga, como previene el artículo cientosesenta y siete, en el lugar donde morase él y el ofendido, si tuviese distinta residencia,suspendiendo asimismo al condenado de todo cargo público y del derecho de sufragioactivo y pasivo, durante el tiempo de la condena y al pago de las costas...13.

Dous libros

12. Galicia, n.º 22, 18-VIII-1922.13. BLANCO VALDÉS, J. L.: Hipertensión cívica. Aproximación á vida e á obra de RobertoBlanco Torres, Sada (A Coruña), Ed. do Castro, 1998, pp. 330-331.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 159



Parte do verán de 1929 pasouno nas terras da Peroxa, na aldea do Amido,na casa da súa muller -Xulia Sánchez Novoa-, coa que casara en Vigo o 5 deabril de 1926.

Froitos barís desta tempada de retiro van ser dous libros: un de poemas eoutro dunha escolma de artigos xornalísticos. O primeiro, Orballo da medianoite -que saíu do prelo poucos días antes de se coñece-lo veredicto do tri-bunal madrileño, o 3 de outubro de 1929-, foi acollido con sorpresa nosmedios culturais daquela, e mesmo agora aínda nos nosos días segue con-tando con admiradores, como o testemuñan estas palabras do tamén poetaRamiro Fonte:

[...] fermoso título que acubilla unha boa mostra dunha poesía galega insolitamente inte-lectualizada, na cal o autor fai un grande esforzo por encher o poema dun contido filo-sófico e conceptual...14.

O segundo, De esto y de lo otro, saíu do prelo o 30 de decembro de 1930,e non é máis que unha escolma de 38 artigos -todos eles en castelán- publi-cados en diferentes medios de comunicación. Algúns non perderon actuali-dade aínda agora, malia que pasasen case setenta anos, como acontece, unhacomparanza, con estes catro: “En torno a la ciudad gallega”, “Idioma, ense-ñanza, escuelas”, “Intelectualidad y política” e “La unificación ortográficadel idioma gallego”. O xornalista remata o limiar con estas palabras:

Alejado hoy del periodismo militante, desde que la falta de libertad cercenó sus atribu-tos fundamentales, y considerándolo sometido a vicisitudes de dependencia y subordi-nación incompatibles con su naturaleza ideal y su misión de vehículo de cultura, evoco,a la vez con melancolía y orgullo, mis jornadas de alerta y agonía al pie de ese baluartedonde el fervor y la ilusión centuplicaron el brío de mis mejores días.

O tempo de afastamento foi curto, pois no mes de febreiro de 1931 volveá redacción de La Zarpa, e logo, durante algúns meses, á dirección do sema-nario ourensán La República.

O 30 de marzo de 1930 os homes da O.R.G.A.(Organización Republicana Gallega Autónoma),entre os que se achaban Santiago Casares Qui-

roga e Antón Villar Ponte, promoven o nacemento da F.R.G. (FederaciónRepublicana Gallega), da que Blanco Torres é un dos membros do primeiroComité Executivo. Os seus obxectivos van ser dous: a instauración da Repú-blica e o Estatuto de Autonomía de Galicia.

Gobernador Civil dePalencia

14. Fermín Bouza-Brey e a súa obra literaria, Vigo, Galaxia, 1990, p. 36.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 160



Nomeamento de gobernador civil de Palencia (Archivo General de la Administración,

Alcalá de Henares).

A fin do réxime monárquico e o comezo do republicano provoca impor-tantes cambios, entre os que é de subliñar -polo que atinxe ó noso caso- onomeamento como ministro do coruñés Casares Quiroga, primeiro da Mariña,durante o goberno provisional, e logo de Gobernación, que desempeñarádurante todo o bienio. Entre os novos gobernadores civís que nomea figurao de Palencia, cargo que lle ofrece ó seu amigo Blanco Torres, para o que foidestinado o día 29 de decembro de 1931, e toma posesión do mesmo o cincode xaneiro seguinte15.

15. No meu libro Roberto Blanco Torres (Ed. Toxosoutos, 1998, p. 157), afirmo que non sefixo cargo ata o cinco de marzo. Trátase dun erro, non debido a min, senón á información faci-litada pola Subdelegación do Goberno de Palencia, que se trabucaron nas datas poñendo mes“3” en lugar de “1”. Ó consultar pouco despois a escasa documentación que sobre el fica noArchivo General de la Administración, en Alcalá de Henares, decateime de que non fora asípor un telegrama do 5 de xaneiro de 1932, no que lle comunica ó ministro: haberme pose-sionado mando provincia testimoniándole adhesión incondicional y respetuoso saludo, peroera tarde para facer emendas porque o libro xa estaba nas librerías.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 161



O seu paso polo goberno palentino foi como un lóstrego, de non máis decinco meses e medio, cesando a petición propia o 15 de xuño de 1932, á vezque se lle ofrecía o goberno civil de Lugo, cargo que non quixo aceptar. Osmotivos debéronse, sobre todo, ós enfrontamentos con algúns republicanospalentinos, en particular cun dos sectores da Alianza Republicana que lide-raba o deputado Matías Peñalva, contrario ó federalismo e á concesión deestatutos autonómicos.

Roberto non era político e logo desta curta e amarga experiencia retorna óxornalismo cotián, incorporándose agora á redacción do xornal El Noroesteda Coruña, “Órgano del Partido Radical Socialista”, ata que en 1935 se tras-lada a Pontevedra, como xefe de redacción do tamén xornal El País, moi vin-culado ó partido de Manuel Azaña, a Esquerda Republicana.

Un dos seus ideais foi sempre o de consegui-loEstatuto de Autonomía para Galicia, polo que

levaba loitando dende os anos mozos de Cuba. O triunfo da Fronte Popular naseleccións do 16 de febreiro de 1936 provocou unha reviravolta, empezando axiñaos preparativos para a campaña do plebiscito do estatuto, na que toma parteactiva, sendo el quen presenta o mitin que se celebra en Madrid o 26 de xuño.

En maio é nomeado xefe do Gabinete de Prensa do Ministerio de Gober-nación, pero non se quere incorporar ata que remate a campaña. Na data sina-lada do 28 de xuño publica no xornal vigués El Pueblo Gallego un curto artigotitulado “Si”:

De longas edades ven sempre pra Galicia, nun idioma que solo os espritos finos com-prenden, un pulo de renacencia. Veu, no vial da Natureza, no rumor dos pinares e nobruar do mar que bate a costa ártabra por onde viñeron os antigos, e, no vial da His-toria, veu no canto dos seus bardos e na espranza dos seus herois. Veu, con forza inxente,pra non deixar dormir e pra aloumiñar, na voz poderosa de Breogán, envolta na bré-tema dos días xenesíacos.

Esa voz oírona os millores, os fillos despertos e aleigados que a levaron como un impera-tivo sagro a tódol-os recantos da Terra e a todal-as almas. I-esa voz modula hoxe o anceio

O Estatuto de Autonomía

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 162



xa callado, o mandato irrecusable que levanta no corazón do pobo un fervor de hosanna,mentras todo ó rededor, na Historia e na Natureza, con azo entranable afirma: SI.

Antes de se incorporar á Xefatura de Prensa doMinisterio de Gobernación, o matrimonio decide

pasar uns días no Amido, na casa da muller. O 18 de xullo achábase nas terrasourensás da Peroxa, onde recibe a noticia da sublevación militar, e, coidandoque en momentos tan transcendentais tiña que estar en Madrid á fronte doseu gabinete, baixa ata a estación de ferrocarril de Barra de Miño -que é aque queda máis preto de onde el vivía-, pero xa os trens non funcionan, poloque tivo que retornar de novo para a casa.

Cemiterio de San Fiz de Galez (Entrimo): Roberto Blanco Torres, Rizal Villamarín e Euloxio

Para sempre en Galez

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 163



Vázquez foron enterrados por detrás da igrexa, xusto á esquerda da fotografía.O día vinte o tenente coronel militar da provincia declara o estado de gue-

rra en Ourense e suspende as garantías constitucionais. Os sublevados axiñase fan co dominio da cidade, coa axuda dos fascistas. Empezan os xuízossumarísimos militares e os “paseos” organizados pola falanxe.

Unha noite de mediados de setembro chegan á súa casa un fato de falan-xistas, que o deteñen e levan para o cárcere de Ourense. Nos últimos días domesmo mes é trasladado para o mosteiro de Celanova, convertido nesta época-igual que outros varios- en presidio. A noite do dous de outubro varios falan-xistas reclaman a tres dos detidos, entre eles a Roberto Blanco Torres, súbe-nos a un vehículo e encamíñanse cara a Portugal. A mañá do día dous na beirada devandita estrada -quilómetro 67- apareceron tres cadáveres, coas mansamarradas por detrás con arames e con varios tiros no corpo16.

As Sobreiras -como lle chaman algúns veciños- e, en particular o sitio ondeapareceron, a Corga da Videira, vén a ser onde agora unha ponte nova cruzao río Limia, convertido dende hai anos no encoro de Lindoso, pertencente áparroquia de San Fiz de Galez, no concello de Entrimo. O xuíz ordenou olevantamento dos cadáveres e, nun carro de bois, foron transportados ata oadro-cemiterio parroquial, recibindo sepultura por detrás do presbiterio daigrexa, “onde se enterraban os portugueses que andaban pedindo”, como aíndaagora din as persoas maiores do lugar.

Non se celebrou ningún acto relixioso por eles, non figurando polo mesmono correspondente libro de defuntos da freguesía, pero si en cambio no doRexistro Civil de Entrimo, no que foron inscritos o día cinco en virtud decarta orden de la Superioridad17.

No cemiterio de Galez seguen os tres, sen lápida nin inscrición que osrecorde.

O xornalista e poeta de Cuntis é unha testemuñaexcepcional no devir da corrente migratoria noprimeiro cuarto do século XX: cando marcha

para Cuba aínda é un adolescente de pouco máis de 15 anos, e un mozo de25 cando retorna. Durante esta década vai participar en feitos moi relevantespara a nosa colonia cubana e tamén en xeral para Galicia: a construcción domonumental edificio social, a morte de Manuel Curros Enríquez, e a estadíana illa caribeña de tres persoeiros claves na nosa historia recente, como onacionalista Antón Villar Ponte, o agrarista Basilio Álvarez e o poeta RamónCabanillas. Polo que atinxe ó poeta de Celanova, quizais mesmo o chegasea tratar algo ó pouco de chegar, pero aínda que non fose así, a súa influen-

II. A EMIGRACIÓN EOS EMIGRANTES

16. Os outros dous eran: Rizal Villamarín Iglesias (28 anos, natural e veciño de Ourense, sol-teiro, de profesión escribente) e Euloxio Vázquez (42 anos, natural e veciño de Ourense,casado, de profesión ebanista). 17. Cos números 318 (Rizal Villamarín), 319 (Roberto Blanco) e 320 (Euloxio Vázquez).

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 164



cia vai ser de grande importancia, en moitos aspectos decisiva.A producción de Blanco Torres é moi ampla, pero case toda ela está cis-

cada por xornais e revistas, en moitos casos non doados de consultar por ato-parse esparexidos por varias hemerotecas e, ás veces, nin sequera se dispónde coleccións completas, polo que temos que limitarnos a unha pequena parte,aínda que representativa dabondo do seu xeito de pensar e actuar verbo daemigración e dos emigrantes ó longo da súa vida, que non sempre foroniguais, dependendo do seu coñecemento da realidade, do momento e taméndos feitos.

Deixou a súa terra entre os quince e os dezaseisanos. Unha idade crucial para todo adolescente,

polo que é de supoñer que lle afectase moito ter que abandona-la familia(aínda que seus pais xa faleceran) e os amigos de sempre, e tratar con per-soas descoñecidas, malia que na illa caribeña contase coa importante pre-sencia de dous irmáns maiores ca el. Como outros moitos emigrantes, qui-zais se afastase do seu Cuntis natal chorando pero sen perde-la esperanza deque, se lle van ben as cousas, axiña ha de volver e contar con capital paramercar terras e construír unha casa. As dúas primeiras estrofas do seu poema“O novo emigrante”, dedicado a “Manoeliño” (non hai dúbida que algúncoñecido seu ou mesmo de Cuntis coma el), reflicten a despedida, tanto a súacomo a doutros moitos:

Bágoas nos ollos,a dor no peito,deijou o leitomoi de mañán;dend’alá arribamirou pr’aldeacoa i-alma chead’escuridá.

Un barco negrocon gente istrana,levouno â Habanasin sentir ren,como quen levaun fardo vânque troca o chán

1) Ilusión

18. Orballo da media noite, A Coruña, 1929, p. 69.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 165



por outro ben...18

Na vila natal (ou nos arredores) queda “Consueliño”, quizais o seu pri-meiro amor, a quen lle dedica un sentido poema o 5 de decembro de 1907,ós poucos meses de chegar a Cuba:

O AMOR

¿Qué é a vida sin amar?¿Qué é vivir sin’a esperanza?¡Vivir unha vida morta;e vexetar com’as prantas!...¿Como vivir sin’o amor,si o amor vida é da y-alma,fror que anima a esistencia;luz que o corazón inflama?...........................................................................................E a chegar a postreira horaque ó corazón arrebata,¡tranquilo, espera a morte!...¡¡Sonrindo a súa vida acaba!!...19

Aínda gustándolle Cuba, para el a súa Terra vai ser sempre o paradigmada beleza, vello tópico explotado sobre todo polos máis dos emigrantes quecolaboraban nas publicacións que editaban as nosas colonias de América, ónon dispoñer doutras realidades, como poden se-la riqueza, a industria, etc.A mostra xa a temos con estas verbas que dá a coñecer ós poucos meses dechegar, o 17 de novembro de 1907 -tiña 16 anos-, co gallo de defende-la per-manencia da escola naval na cidade de Ferrol:

[...] Más, esto no ocurre en toda la región, Galicia está despertando del letargo en queestaba asumida, y nosotros los que nos hallamos lejos de la madre patria, ya hemos des-pertado hace tiempo y no podemos consentir en manera alguna que la exterminen y des-pojen de sus medios de vida a que tiene natural derecho por muchos conceptos, cuantomás cuanto que son incomparables la hermosura y preciosidad del paisaje, sus belle-zas esculturales y arquitectónicas, sus caudalosos ríos, sus elevados montes desde loscuales se divisan majestuosos panoramas; si, es allí, en Galicia, donde la naturaleza,sin rival, ostenta sus galas más seductoras...20.

No mes de decembro do devandito 1907 recibe varias fotografías, en par-ticular algunha de Segade (Caldas de Reis), que lle manda un dos seus irmáns,e, emocionado, o noso emigrante adolescente comunícallo a todos con estas

19. Follas Novas, n.º 550, 15-XII-1907.20. “¡Intolerable!”, Follas Novas, n.º 546, 17-XI-1907.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 166



verbas no semanario Follas Novas:No ha mucho tiempo me ofreció mi hermano Mario -un gallego de chupa y dómine, comoél suele decir- unos retratos con diferentes vistas de bellos y preciosos panoramas quetanto abundan en nuestra Galicia idolatrada, no menos preterida.Esperaba yo con deseo titánico esas fotografías que evocarían en mi mente los gratosrecuerdos del tiempo pasado, que jamás volverán, y ayer tuve ese contento y esa frui-ción sublime... una expansión inefable, admirando en unas bien “confeccionadas” foto-grafías varios paisajes hermosísimos, verdaderamente encantadores y sujestivos... queextasían... que enajenan... y cuyas bellezas paradisíacas deseara yo describir, con mipluma, no solo para mi solaz y esparcimiento, sinó que también para delectación de losamables lectores de FOLLAS NOVAS, a quienes les gustaría (por ser hijos de allá lamayor parte) ver pintadas las maravillas de su tierra con su propio colorido...21.

Loa o labor das sociedades galegas e, en particular, as de instrucción, quecada vez son máis, que teñen como fins principais construír edificios esco-lares nas súas respectivas parroquias e logo, nalgúns casos, mesmo soste-losmestres:

[...] Dulcificar amarguras, aliviar a los que padecen, socorrer al necesitado y propor-cionar nociones de cultura a los hermanos pequeñuelos de allende, es hacer Patria, eshonrar la tierra en que se nació, y es la gloria más grande que puede caberles a loshombres que saben comprender la grandeza que entrañan las palabras patriotismo, fra-ternidad, amor, cultura,...22.

A Blanco Torres sucedeulle o mesmo que aoutros ilustres emigrantes anteriores e tamén

posteriores, como Manuel Curros Enríquez e Celso Emilio Ferreiro, quedenunciaron a escura actuación dalgúns dos compatriotas desleigados:

No cabe negar que la colonia gallega de Cuba ha hecho cosas muy buenas en benefi-cio de cada componente suyo y en honor de Galicia. Sin embargo, creo que se han exa-gerado en demasía los méritos de su obra, poniéndola en los cuernos de la luna, comoun ejemplo maravilloso de esfuerzos en todos los órdenes, incluso en el de una ampliacultura. Está bien que se reconozca lo justo y se aplauda: mas no es lícito ni siquieradiscreto, violentar la verdad creando una leyenda que puede traducirse en perjuicios paraunos y en desengaños -siempre lamentables- para otros. ¡Cuántos en Galicia, seduci-dos por las grandezas de esta colonia y confiados en un apoyo fraternal que no existe,habrán emprendido, con el alma llena de ilusiones, el camino, hoy más funesto quenunca, de la emigración!...23.

O falecemento de Manuel Curros Enríquez vai ser para el un duro golpesentimental, por consideralo paradigma do home honrado que loitou ata amorte pola liberdade e polo melloramento de Galicia. Que finase no hospi-tal do Centro Asturiano non llo perdoará endexamais a certos membros da

2) Desencanto

21. Follas Novas, n.º 552, 29-XII-1907.22. “Raza heroica”, Vida Gallega, n.º 28, 30-XI-1910.23. “El Centro Gallego de la Habana”, Suevia, Bos Aires, 2, 15-I-1916.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 167



directiva do Centro Galego:[...] Curros, querendo que na súa Patrea abaneasen os ars de Europa, foi vítima da“máquena escura” que tira a perpetuare unha organización abominabre e noxenta. N-aquel medio, ameñazábao este dilema: ou o cárce ou a emigración. Non tuvo máis reme-dio que emigrar. Cantor d’unha nova eira de libertade e redención, esprito ateigado deansias de infinito, o máis influido pol-as normas políticas e as correntes ideolóxicas domundo en aqueles días, o que incorporou a poesía gallega as ideas da Enciclopedia y-a Revolución francesa, facendo do numen unha fogueira e do verso un ariete, tiña queser perseguido. Y-a persecución non deixou máis alá do mar. Tamén alí, entr’os fillosmismos da súa terra, ós que arelaba redimir da iñorancia e d’unha imbécil fatuidadesostida na razón de catro cartos arrapiñados de calquera maneira, tuvo que seguir abatalla. Pro a loita era imposible, porque Curros non podía descender a terreos querepugnan as almas nobles, esgrimindo unhas armas tempradas nas mais baixas condi-cións dos homes. ¿Lembrades A Espiña? Aquel é o grito da súa alma ferida, o grito apeito descuberto, diante do enemigo, coa grandeza que levan sempre no peito os quelevan na frente unha estrela...24.

En 1907 gababa o labor do Centro Galego da Habana, pola construccióndo monumental edificio:

Hela ahí: la fecha de imperecedero recuerdo que constituye una de las efemérides másgloriosas de la numerosa colonia gallega en Cuba, con motivo de la colocación de laprimera piedra del soberbio y regio Palacio del Centro Gallego que ha de erigirse en laManzana de Gómez, frente al Parque Central, el punto más céntrico y concurrido de laHabana...25.

Pero anos despois cambia de parecer e lamenta que se dedicase tantoesforzo a construír tal edificio, sabendo que había outras necesidades moitomáis perentorias:

[...] La colonia gallega de Cuba ha levantado, es verdad, un edificio social que es, a lahora de ahora, sin duda, la obra arquitectónica más bella de la Habana. Los sacrificiosque la obra ha costado fueron grandes, no compensados por la seguridad de que tal cosaes propia, hallándose como se halla, bajo la amenaza de un oneroso empréstito que úni-camente por arte mágico podrá cancelar. Y bien ¿qué significa este suntuoso edifi-cio?¿Qué beneficios prácticos puede reportar a los gallegos?...26.

Chega a enfrontarse coa directiva do Centro Galego, e mesmo dirixe unsemanario, La Tierra Gallega, baixo o lema “Programa: contra los farsantes”,no que o 23 de maio de 1915 se inseriu unha comunicación dirixida á Asem-blea de Apoderados do antedito centro, asinada por dezaoito intelectuais eartistas residentes na illa caribeña, denunciando o procedemento seguido para

24. A Nosa Terra, n.º 83, 15-III-1919. Foi reproducido por La Zarpa de Ourense no n.º 191,8-III-1922.25. “1907. El 8 de diciembre”, Follas Novas, n.º 551, 22-XII-1907.26. “El Centro Gallego de la Habana”, Suevia, 2, 15-I-1916.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 168



designa-los membros da sección de Belas Artes:

Los que suscriben, artistas y socios del Centro Gallego, a esa Cámara recurren en viril,enérgica y respetuosa protesta contra el presidente de ese organismo, el de la Comisiónejecutiva y el de la sección de Bellas Artes, por la manera arbitraria, descortés e iló-gica con que han sido designados los miembros de la Sección de Bellas Artes indicada.

Estimamos que en una Sección de tal naturaleza no deben atenderse compromisos polí-ticos, y que toda ella debe estar integrada por artistas, o en su defecto, por verdaderosaficionados y entusiastas del Arte.

Entre los componentes que hoy la forman sólo hay un artista, el señor Fortes, cuandoentre los diferentes ramos de las Bellas Artes, ya sean líricas o plásticas -músicos, poe-tas, literatos, pintores y escultores- hay más que número suficiente entre los socios delCentro para cubrir los veinticinco de que consta la Sección.

Nosotros, los primeros ofendidos, y con nosotros todos los socios cultos del Centro, nopodemos aceptar que una Sección que por su índole debiera ser orgullo de la sociedady sostén de su prestigio, sirva para poner en ridículo al Centro Gallego, al Arte regio-nal y a Galicia.

Sepa, pues, esa Asamblea -a la que no culpamos- que sólo por la imposición de unosmagnates pueden los intrusos de la Sección de Bellas Artes seguir ostentando una repre-sentación que no les pertenece, pero que quedará siempre perenne nuestro justo desa-grado.

Atentamente27.

Decátase que a emigración, tal e como se vía dende Galicia -como a pre-sentaban a maioría dos xornais e revistas-, non era máis que unha entelequia,algo que só moi poucos podían chegar a facer realidade. Pero, o que aínda erapeor, estaba creando unha opinión negativa nos países receptores, que coidabanque tódolos galegos eran así, iguais ós que chegaban na procura de traballo:

[...] El origen de la antipatía de los elementos nativos hacia la nación progenitora y susclases intelectuales, está en la creencia vulgar de que la estructura moral y mental de loshombres de España es idéntica a la de los inmigrantes que en estas legendarias tierras

27. Asinan: José Guede (profesor de música), Joaquín Zan (profesor de música), R. BlancoTorres (escritor), Ernesto Esperante (profesor de música), M. Gondell Linares (poeta), DámasoPérez, Juan Crespo (profesor de música), Lorenzo Peláez (profesor de música), José Bermú-dez (profesor de música), Abdón Rodríguez Santos (escritor), D. Alvarado Casares (poeta epi-gramático), J. M. Fernández, José Castro (repórter periodista), Fernández García (debuxante),José María Calveiro (poeta romántico), José Saavedra (escultor), J. Fontenla (debuxante litó-grafo), Alfredo Nan de Allariz (artista e ex-socio por estas cousas) e Pedro Alenca (debuxantegráfico). 28. “Desde La Habana: Sobre la fraternidad hispano-americana”, España, n.º 10, Madrid, 30-IX-1915.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 169



de promisión se tornan en pugilato nada edificante, taimados, inciviles y sórdidos...28.

En Cuba, ante a triste realidade que viven moitosemigrantes, o mozo xornalista empeza a poñer en

tea de xuízo todo canto sucede verbo da emigración, dende a saída de Gali-cia, ata a estadía no país receptor e o regreso, cando é posible. Os medios decomunicación, tanto os galegos como os que se editaban en América, non fala-ban máis que dos triunfadores, aqueles que chegaron a facerse millonarios ea posuír grandes mansións: Brasil, A Habana, Bos Aires, Lisboa... As máis dasnosas xentes -e, en particular, as do rural- estaban convencidas que se triun-faba en tódolos sitios, pero con tal de ser fóra de Galicia.

Asiste á “IIª Asambleia nazionalista galega”, celebrada en Compostela en1919, na que entre as conclusións figuran varias referidas á emigración, quenon sería de estrañar que se debesen á súa intervención, como as que levanos números 23 e 24:

23ª. Impedil-a emigración da muller galega, vergoñosamente esprotada fora da pátria,nas Américas principalmente, e crear nas escolas rurás ensiños especiais par’as donas.

24ª. Lograre do Estado qu’en cada un consulado hespañol fáigase un censo para queos emigrados poidan votar i-elexir diputados e senadores, principalmente senadores, sea Alta Cámara se troca, como se quere.

El sabía ben o que sucedía cos emigrantes en Cuba e, en particular, comose trataba ás mulleres, non xa só por parte dos cubanos, senón mesmo dos gale-gos alí establecidos, e de como se infrinxían as leis vixentes: en 1925 soamentedos vapores “Cristóbal Colón” e “León XIII” foron detidos na Habana ódesembarcar 126 menores e mulleres, para ser logo devoltos a España29. Taméndenuncia que fosen mulleres as que se tivesen que encargar aquí, en Galicia,do coidado dos fillos e de tódolos labores, por esta-los homes emigrados:

[...] Es el espíritu hacendoso de la mujer gallega quien sustituye al brazo del hombre,quien suple el esfuerzo varonil en la faena cotidiana, y muchas veces, en todas las luchasdel vivir. La mujer se encorva ante el arado, ante la mies que la hoz va segando ince-santemente, en todos los menesteres de labranza, a la vez que atiende de cuando encuando al niño que juega, que duerme o que llora a la sombra de un almiar o de unsauce, a la orilla de un riachuelo; la mujer va a las ferias y a los mercados; va a la villaa hacer sus compras domésticas; ella es la que lleva en la vida matrimonial la direc-ción de un pleito curialesco-; ¡oh, la justicia a la puerta labriega!- y quien paga cédu-las y contribuciones y quien, en suma, realiza las funciones directrices del hogar...30.

3) Denuncia

29. Galicia, A Habana, 6-IX-1925.30. “Rutas de ilusión”, Galicia, 7-XI-1922.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 170



Convértese nun dos críticos máis agres, que non ten medo de denunciarpublicamente as manobras dos consignatarios de buques que se poñían ricosá conta dos emigrantes, así como o silencio -as máis das veces interesado-por parte dos xornais e a desidia da administración:

[...] En los periódicos gallegos, salvo honrosísimas excepciones, no se puede decir nadacontra la inagotable sangría emigratoria. Recuerdo -y lo recordaré siempre, porque enaquella ocasión me di cuenta de la abyección a que llegan gentes a quienes la morali-dad social no ha aislado todavía- cómo el propietario de cierto periódico de Vigo enque yo trabajé amenazaba a un redactor con echarlo a la calle “si le quitaba a él milpesetas” (palabras textuales). Le quitaba mil pesetas, por lo visto, si publicaba algunacosa contra la emigración. Lo que el redactor había hecho fue componer una noticiatelefónica acerca de la mala situación económica de algunas repúblicas de América. Losconsignatarios, en comisión, habían ido a la administración a conminar con la retiradade los anuncios si el periódico volvía a dar noticias por el estilo. Al enterarme de elloquedé estupefacto; pero en mi estupefacción no sabía que despreciar más: si la vilezade los que viven a expensas del infortunio, negociando con los desventurados a quienesla necesidad impele a emigrar; si el cinismo de aquellos señores que sin rebozo ni escrú-pulos trataban de imponer a un periódico la negrura de sus conciencias y la inmorali-dad de su triste tráfico, o la actitud de sometimiento del administrador, que era un pobrehombre incapaz de discernir en una cuestión de ética, y del propietario, quien quierepasar por hombre culto y liberal, que fue ministro, que pertenece con grado elevado auna institución universal que tiene por finalidad el bien y el apoyo mutuo entre los hom-bres (la masonería) y que, en suma, es millonario31.

[...] Al hablar de la emigración algunos periódicos regionales supusimos que por fin seiba a abordar este problema, que en Galicia reviste caracteres dramáticos; ya era horade ello, porque más que extrañeza causaba asombro un silencio tan sistemático sobreun mal cuya perduración se debe a múltiples causas, entre ellas la tradicional ineptituddel Estado español para entender en los problemas más hondos del país y el mutismode aquellos órganos públicos que cuando se trata de los intereses regionales se incau-tan de un puesto en la palestra y hasta semejan asumir una actitud desinteresada.

Pero nuestra ingenua esperanza ha sido defraudada...32.

Recoñece que a emigración é prexudicial, que cómpre procurar outra solu-ción pero aquí na Terra, en Galicia, coa mellora do campo, da pesca e daindustria, pero, chegado o caso e dentro do malo, sempre será mellor se seencamiña cara a países europeos, onde, ademais de facer algúns aforros,tamén aprenderán cousas novas por se tratar de nacións máis adiantadas quea nosa en tódolos aspectos:

31. De esto y de lo otro, A Coruña, 1930, pp. 111 ss. Refírese ó xornal El Pueblo Gallego deVigo, do que era director-propietario o pontevedrés e ministro Manuel Portela Valladares.Blanco Torres foi nomeado redactor-xefe en 1927, pero botou poucos meses por enfronta-mentos co propietario.32. “La emigración gallega y sus traficantes”, De esto y de lo otro, pp. 111-112.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 171



[…] Si la emigración gallega tomase la ruta de algunas naciones europeas, Francia, Ale-mania, Bélgica, Inglaterra, y a ellas no se llegase a la ventura, sino con preparación opor lo menos vocación para el aprendizaje de disciplinas técnicas en la industria, en lamecánica, en la agricultura, etc., otra suerte sería la del expatriado y la del país de ori-gen. Pero la emigración en esta tierra no ha conocido otra ruta que la de América, dondelas fortunas de antaño la fomentaron hasta despoblar la región, que se lanzó en masaen los barcos negreros, atraída por el espejismo de un Eldorado fabuloso. Durantemuchos años el vellocino de oro de América proyectó sus reflejos sobre las aldeas galle-gas, aturdiéndolas y cegándolas, y se llevó de ellas sus mejores energías y les arrebatólos agentes primordiales y más activos de su futura riqueza. Comarcas hubo donde loscampos -y no los menos feraces- quedaron desiertos, y el absentismo planteó un nuevoproblema de graves contornos, que repercutió inmediatamente en la economía rural…33.

Por último, tamén cómpre dicir que denuncia máis dunha vez o pouco ounulo coñecemento que os emigrantes teñen da realidade galega, que nos máisdos casos non pasa de varios quilómetros ó redor da súa parroquia, sobre todocando se trata de mulleres, que non viaxaron nunca e moitas delas mesmoson analfabetas:

[...] Su concepto de Galicia, en la mayoría de los casos equivocado, porque la necesi-dad les ha privado de conocer su tierra e indentificarse con sus ansias, no pasa de rozarlo adjetivo y lo anecdótico. La escasa visión que pudieron abarcar en el itinerario de laaldea al puerto, donde la presencia del trasatlántico les hablaba al fin del término deuna vida de estrecheces y sinsabores, es la que subsiste en su retina y la que en su memo-ria sirve de punto de comparación entre la vitalidad externa y el progreso mecánico dela urbe o la cosmópolis americana y la entequez y pobreza del vivir gallego, en la ciu-dad que apenas conocen y en la aldea donde trenzaron sus sueños de una suerte mejor...34.

* * *

Malia que xa son máis de sesenta anos os que nos separan da súa morte,os artigos de Roberto Blanco Torres aínda cómpre lelos moi de vagar, paraextraer toda a mensaxe que o xornalista quería comunicarlles ós lectores. Moi-tos deles non perderon actualidade, por se tratar de testemuños excepcionaisdunha época transcendental para a nosa Terra e por se-lo seu autor un dosprincipais protagonistas, que non só se limitou a escribir, senón que taménsufriu o trauma da emigración na súa propia carne e participou activamenteen empresas culturais e xornalísticas, moitas delas encamiñadas a mellora-lasituación dos que trocaban a súa terra por outra estraña. Por iso, son de obri-gada lectura para todos cantos pretendan face-la historia da nosa emigración,

33. Ídem, p. 112.34. “Galicia y sus colectividades en América”, De esto y de lo otro, p. 146.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 172



sen falsos tópicos, baseada en datos reais socioeconómicos, tanto polo queatinxe ós protagonistas, como a todas aquelas capas da sociedade que vivíana conta deles (consignatarios, intermediarios, empresas navais, etc.).

III. ESCOLMA UN POEMA E DEZ ARTIGOS SOBRE A EMIGRACIÓN

O NOVO EMIGRANTE(Manoeliño na Habana)

Bágoas nos ollos,a dor no peito,deijou o leitomoi de mañán;dend’alá arribamirou pr’aldeacoa i-alma chead’escuridá.

Un barco negrocon gente istrana,levouno â Habanasin sentir ren,como quen levaun fardo vânque troca o chánpor outro ben.

Sol e mulatas,piña e mamey...Forma na greida Sociedá;entra no Centrocon certo tón;baila o danzónna Tropical.

Afina o paso,move a cadeirad’unha maneiraque genio dá;e se a parejalle louba, ufana,a filigranado seu compás,il ponse rufo,tira pra diantee dí pimpante:-”¡Chica, que vá!”.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 173



Orballo da media noite, A Coruña, 1929, p. 69.

Hela ahí: la fecha de imperecedero recuerdo que constituyeuna de las efemérides más gloriosas de la numerosa colo-

nia gallega en Cuba, con motivo de la colocación de la primera piedra del soberbio y regioPalacio del Centro Gallego que ha de erigirse en la Manzana de Gómez, frente al Parque Cen-tral, el punto más céntrico y concurrido de la Habana.

Después de luchar con heroica perseverancia contra los obstáculos y dificultades que sue-len siempre oponerse a la realización de una obra magna, como es la del Centro Gallego, venseal fin colmados los plausibles y múltiples anhelos de llevar a cabo un grandioso alcázar, pordecirlo así, en que palman y de consuno el altruismo, en primer término, el espíritu de aso-ciación, la actividad, el celo, la corazonada de progresión, la honradez y el trabajo; adjetivosque caracterizan a la gran masa gallega que, nostálgica de la patria y las caricias paternas, mitigasus febriles ansias de coadyuvar sin tregua al encumbramiento del terruño, en estas tropicaleslatitudes, llevando a la práctica una obra tan grande e importante, a la par que benéfica, sím-bolo del patriotismo y la laboriosidad y honra y gloria de las bellezas arquitectónicas de estepaís y por ende de los naturales, de la misma raza; porque a más de ser un edificio de ornatoescultural de la urbe, es un ejemplo de perseverancia y de amor al trabajo y del progreso paralas generaciones futuras, que han de admirar lo que valió y pudo la iniciación y la constancia,patentizándose así aún más aquel adagio o proverbio de que la “unión constituye la fuerza”.

Sirva, pues de orgullo a los gallegos de allende y aquende, el suntuoso Palacio del Cen-tro Gallego, fruto de sus amores y de su unión, a la par que de su acrisolada honradez, y nodesmayemos en nuestro glorioso afán de reivindicación y de engrandecimiento de la MadrePatria, nuestra hermosa y sin rival Galicia, que ningún poeta supo cantar desde la Edad Mediahasta nuestros tiempos.

¡Loor a los gallegos!

Diciembre 11 de 1907.

Follas Novas, A Habana, n.º 551, 22-XII-1907.

Es un bello ejemplo de solidaridad y patriotismo, único en estostiempos de medros personales y ambiciones bastardas este que

la Colonia gallega de Cuba está dando con la realización de una labor inmensa y altruísta, quepone muy en alto el nombre de Galicia, a la que dedica todos sus esfuerzos y entusiasmos.

Aquí están, fundadas y sostenidas por su propio peculio, y por el altruísmo que caracte-riza a los hijos de la Suiza española, veinte sociedades locales de notable pujanza, que cuen-tan con numerosos socios y están llamadas a hacer época en los anales de la brillante histo-ria gallega. Su objeto es establecer Escuelas rurales y Centros docentes en el amado solarnativo, donde recibirán el sabroso pan de la instrucción millares de hermanos pobres, prepa-rándolos para así luchar con más ventajas contra los escarceos del infortunio.

No hay para que decir una vez más, pues todo el mundo lo sabe, que esta labor de altruísmoy fraternidad que los gallegos realizan en Cuba con sin igual tenacidad y perseverancia, no tieneprecedentes en la historia colectiva de las inmigraciones, ni, que se sepa, ninguna otra coloniales ha igualado en sus nobles empeños de difundir la enseñanza y la cultura allí donde las som-bras del analfabetismo se ciernen aterradoras. Así lo reconocen esclarecidos talentos cubanos,

RAZA HEROICA

1907: EL 8 DE DICIEMBRE

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 174



entre ellos el gran pensador D. Joaquín N. Aramburu, un gran amigo de Galicia, que varias vecesha publicado trabajos en loor de los gallegos y enaltecido la obra sublime que estos realizanlejos del ricón amado, por cuyo bienestar y florecimiento no vacilan en acometer las empresasmás arduas y difíciles. Las grandes virtudes que supone en los hijos de Galicia esta grandiosaobra de patriotismo y amor, son el mejor galardón que ostentar pueden do quiera que ellos vayany la aureola más brillante que puede ceñirse a sus sienes de héroes anónimos.

“San Adrián”, “Unión lucense”, “Valle de Oro”, etcétera, etcétera, instituciones son quenacieron de la nada y que hombres de arrestos elevaron a la cúspide de la prosperidad en quehoy se encuentran, adquiriendo más auge cada día.

Y tiene que ser así. Estos gallegos, que un día abandonaron el suelo pátrio y vinieron enpos de mejor fortuna -de la fortuna que sus misma tierra no podía darles-, saben sentir en elcorazón el verdadero patriotismo, conocen muy a fondo las necesidades del rincón en que tie-nen padres y hermanos, y por eso ellos laboran con celo y con alteza de miras por el progresoy engrandecimiento de esa tierra amada que les inoculó su savia fecunda, arrullándolos blan-damente en su regazo maternal.

Dulcificar amarguras, aliviar a los que padecen, socorrer al necesitado y proporcionarnociones de cultura a los hermanos pequeñuelos de allende, es hacer Patria, es honrar la tie-rra en que se nació, y es la gloria más grande que puede caberles a los hombres que sabencomprender la grandeza que entrañan las palabras patriotismo, fraternidad, amor, cultura,...

Y eso es, precisamente, lo que hacen en Cuba estos gallegos, de alma grande y corazónhidalgo, en su deseo de redimir a la patria chica en que vieron la luz primera, ¡a la adoradaGalicia de sus recuerdos y añoranzas!.

Manzanillo (Cuba).

Vida Gallega, n.º 28, Vigo, 30 de novembro de 1910.

No escribo estas líneas para los que algún día abandonaronGalicia y cogieron rumbo a extrañas tierras en busca delpedazo de pan que tal vez ella les ha negado. En la mente

de todos esos estará, seguramente, el recuerdo de cómo viven los gallegos en América, acábajo el clima tropical de Cuba, la tierra fecunda por excelencia, o bien allá en los extensoscampos argentinos, la tierra de las ya famosas Pampas. Las escribo para esos paisanos míos,jóvenes y viejos que no hayan nunca traspuesto los umbrales del suelo extranjero, y no sepan,por consiguiente, de la vida que vivimos, de los esfuerzos que realizamos, de las esperanzasque mantenemos los que un día, lleno el magín de ansias e ilusiones, dimos un triste adiós anuestro lugar, a nuestros padres, a todos nuestros parientes, y, camino al Nuevo Mundo, pusi-mos nuestra planta en ligero trasatlántico, en no velero vapor, que, acelerado y zozobrante,rasgó las aguas de procelosos mares, de piélagos inmensos y nos condujo al suelo donde tan-tos hijos de Galicia, a fuer de honrados, patriotas y laboriosos adquirieron cuantiosas fortu-nas, amasadas con el copioso sudor de sus frentes.

Y las escribo para esos, porque sé que es muy corriente oir en mi tierra, de labios de casitodos los hombres y mujeres, que acá, en América, se gana el pan cotidiano, e aínda máis,con asombrosa facilidad, y se recoge a puñados el oro, y se vive a cuerpo de rey, sin que nues-tros semblantes se empapen de sudor y sin que nuestros brazos flaquéen y sientan cansancio.

*

Los gallegos emigrados, en su mil veces plausible afán de mejorar de posición y elevarse por

EN LEJANOS HORIZONTES.-ALMA GALLEGA

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 175



el propio esfuerzo, son verdaderos titanes, gloriosos héroes que en la lucha perenne por la con-quista del ideal acarician en lo más íntimo de su ser, no cejan ni desmayan un momento labo-rando un día tras otro, tenazmente y con empeño -nada comunes por cierto-, a la vez que por subienestar, por la cultura y el progreso del lejano rincón amado donde sintieron por primera vezlas dulcedumbres del amor maternal, donde experimentaron las primeras satisfacciones y alegrías.

El entusiasmo de esos gallegos no tiene límites. Su perseverancia y su laboriosidad cau-san admiración y asombro. Las grandes virtudes patrióticas las reconoce todo el mundo. ¿Ycómo no, si la prodigiosa labor que ellos realizan aquende el Atlántico es su mejor, su másbrillante ejecutoria?.

Nacieron ellos ahí, en una pintoresca villa o bien en una risueña aldea. Comenzaron a sen-tir, a pensar, a “vivir”; levantaron su pensamiento, lo elevaron hasta otras regiones; volaroncon él por los espacios infinitos, con la avidez suprema de conquistar grandezas en la tierra yles sedujo la perspectiva de otros horizontes no conocidos por ellos, pero bajo los cuales habíagallegos a millares, nobles, benefactores, que, con sus pingües generosas dádivas habían hechomás llevadera la vida de muchas familias. Acá llegaron; sufrieron con resignación los prime-ros vaivenes, las primeras torturas; atravesaron por nada halagüeñas épocas de obstáculos yvicisitudes sin que su ánimo decayera un instante, y en el bregar continuo y tenaz, triunfaron,como triunfan siempre los héroes, la frente erguida y el nombre aureolado por la dignidad yla honradez.

Los gallegos emigrados, consagran a Galicia, la sin rival tierra de sus amores y añoran-zas, la mayor parte de su pródiga existencia. En los días de descanso, reúnense todos en suCasa-social. Allí falan de las cosas de su tierra; reverdecen recuerdos de la infancia, comen-tan añejas historias, resucitan viejas leyendas de “visiones” y “compañas”, y reviven todo aque-llo que, tal vez como más grato, dejó en su corazón -corazón noble y amplio- dulce recuerdoimborrable. Y al calor de esas placenteras evocaciones, surgen los proyectos, nacen las ini-ciativas altruístas y filantrópicas; se conciben las ideas más hermosas y elevadas, que más tardecristalizan en esplendorosas realidades.

Y es así como los paisanos del inmortal Curros conservan su fortaleza de espíritu y sugrandeza psíquica, y como adquieren nuevos alientos y nuevas fuerzas, que les ensalzan elcorazón y los impulsan a seguir por el camino trazado (que es camino fecundo en bienes),frente a los embates de la adversidad y a las asechanzas del infortunio.

¿Sus horas de tristeza en la emigración? Las horas de nostalgia. Se sabe, urbi et orbi, queel gallego padece mucho de morriña. Y es porque, aunque hermosas y bellas las tierras queviven, no ven en ellas los paisajes encantadores de su amada Galicia, ni los murmurantes arro-yuelos, ni las bullidoras fuentes de agua fresca y cristalina que brota del seno feraz de la tie-rra; ni los ríos caudalosos que, al hender campos y vegas en que crece lozana la dorada mies,esparce sus aguas en derredor, fertilizando la ubérrima campiña; y porque no oye el rumor deesos pinares ni el canto melodioso y arrobador de los alados ruiseñores; y porque, en una pala-bra, no percibe el acento sonoro, las notas melífluas y candenciosas y alegres de la legenda-ria gaita, del típico y clásico instrumento gallego, al son del cual bailaban un día orondos ycampechanos, y más contentos que unas pascuas, con la inolvidable moza enamorada, demirada de fuego y mejillas de arrebol, de quien recibían con fruición inefable dulces prome-sas amatorias, embriagadores perfumes de cariño y de amor...

¡Salve, oh indómita raza mía, raza de grandes, de nobles y de potentes! Vuestra obra per-durará, por los siglos de los siglos. En ella está escrita la historia de vuestra vida.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:41 Página 176



Manzanillo (Cuba), Enero de 1911.

Vida Gallega, n.º 30, Vigo, xullo de 1911.El notable escritor D. Luis Araquistáin ha publicado en elsemanario España un artículo encareciendo la necesidad yconveniencia de fundar en la nación española una Univer-sidad hispano-americana35. La necesidad fundaméntala en

la viva ansiedad de un acercamiento intelectual entre España y estas jóvenes Repúblicas deAmérica, y la conveniencia se desprende de la misma realidad del proyecto, el cual es, cier-tamente, digno de los más calurosos elogios.

Hace bien el Sr. Araquistáin en tender la vista hacia América y procurar que los progre-sos y grandezas de España sean por acá conocidos, ya que la leyenda del atraso, los toros ylos curas persiste hoy como ayer entre los criollos, no tanto porque de ella estén convencidoscomo por lo cómodo y asequible que resulta para, con frecuencia lamentable, echarnos en caranuestra inferioridad y jactarse de su grado de civilización. Pero el Sr. Araquistáin, cuya cul-tura reconozco y cuyo estilo me encanta, pienso que desconoce por completo América, al nohallar en la vía de realización de esa idea más obstáculo que el abandono, la apatía o la indi-ferencia del Gobierno español, más dado, como casi todos los Gobiernos del mundo, a merascuestiones de política que a problemas de verdadera transcendencia.

En América, en Cuba sobre todo, se ignora a España, lo que ella representa como reali-dad y aspiración en la cultura europea -harto maltrecha en estos instantes- y, lo que es másexpresivo, se quiere seguir ignorándola, hasta el punto de parecer como algo vituperable enel individuo el deseo de conocerla en sus aspectos más íntimos y vigorosos. España, en el ordende la cultura, es, en opinión del jacobinismo literario y aún científico, un cero a la izquierda,una categoría ínfima dentro de los valores de la civilización europea. En efecto, un periodistacubano, sin más bagaje que una rudimentaria instrucción colegial y una hispanofobia efec-tista, pregunta: “¿Qué puede enseñarnos España?”. Y en Cuba, desdichadamente, no hay espa-ñol que pueda decirle al autor de esa interrogación qué y cuánto puede España enseñar a estanación infantil, rica por su suelo fértil y por sus copiosos productos, más no por sus conquis-tas liberales ni por su densidad cultural.

La animosidad contra España y su cultura -extensiva a otros muchos órdenes- entre el ele-mento intelectual: he ahí el escollo más grande que D. Luis Araquistáin encontraría en elcamino de ese ideal; si conociese de cerca, en la realidad, no velado por convencionalismosestúpidos ni por zafios acatamientos, el espíritu de un considerable número de intelectuales,hostiles a toda manifestación de cultura que proceda de nuestra España. Bien es verdad queel apelativo de intelectuales les viene ancho a los enconados y gratuitos enemigos de la cul-tura hispana; pero por tales se les tiene y ellos mandan, pues no hay otros.

Uno de los tópicos que debieran, en honor de la verdad, desaparecer de la Prensa espa-ñola y de algunas revistillas dedicadas exclusivamente a cantar las grandezas ilusorias de estecontinente, es el de la fraternidad hispano-americana, fecunda si pudiera ser un hecho y si seformase y mantuviese sobre francas relaciones de conocimiento y simpatía mútuos. Hacia estanecesidad primordial, en primer término, debieran converger los esfuerzos de los entusiastasde este ideal, y para ello lo más lógico sería que España enviase a América verdaderos repre-

DESDE LA HABANA:SOBRE LA FRATERNIDADHISPANO-AMERICANA

35. NOTA DO EDITOR: Luis Araquistáin (1886-1959), escritor e político socialista. Foi direc-tor das revistas España (1916), Leviatán (1934-36) e Claridad, e autor de varios ensaios polí-ticos, novelas e obras teatrais: El arca de Noé (1926), La revolución mexicana (1929), El ocasode un régimen (1930), La guerra desde Londres (1942), etc.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 177



sentantes de su ciencia, hombres de sólido valer intelectual y artístico que diesen a conocersu actual florecimiento y deshiciesen, por ende, la torpe leyenda. Los gastos de esos hombreslos costearía el Estado español, desde luego; sensible fuera que los extraños creyesen que todoslos hombres españoles que vienen por estas tierras a difundir nuevas enseñanzas pertenecenal mismo linaje que el Sr. Cavestany.

Los mismos españoles residentes en América solemos ser los primeros en proporcionarocasión a los indígenas para que no nos respeten y, de contra, nos zahieran, juzgándonos conharta injusticia. Dígalo el ilustre catedrático D. Rafael Altamira, a quien los cubanos recibie-ron y agasajaron con efusión, a quien sólo un español ha combatido grotescamente, descor-tés e ignorante. Los españoles, con nuestras rencillas, con nuestras pugnas vanidosas y nues-tras ambiciones mezquinas, somos los que damos pie a los hispano-americanos para que nosdiscutan civilidad y nos tachen de poco menos que palurdos. Por soslayar estas verdades nuncapudimos dar un paso de avance eficaz en el trecho que nos separa de una sincera fraternidadespiritual. El origen de la antipatía de los elementos nativos hacia la nación progenitora y susclases intelectuales está en la creencia vulgar de que la estructura moral y mental de los hom-bres de España es idéntica a la de los inmigrantes que en estas legendarias tierras de promi-sión se tornan en pugilato nada edificante, taimados, inciviles y sórdidos.

Y he ahí cómo se juzga a España...

Habana, Septiembre, 1915.

España, Madrid, n.º 10, 30 de setembro de 1915.

En donde se habla de su situaciónactual y de la obra regional que,pudiendo, no ha realizado.

No cabe negar que la colonia gallega de Cuba ha hecho cosas muy buenas en beneficiode cada componente suyo y en honor de Galicia. Sin embargo, creo que se han exagerado endemasía los méritos de su obra, poniéndola en los cuernos de la luna, como un ejemplo mara-villoso de esfuerzos en todos los órdenes, incluso en el de una amplia cultura. Está bien quese reconozca lo justo y se aplauda: mas no es lícito ni siquiera discreto, violentar la verdadcreando una leyenda que puede traducirse en perjuicios para unos y en desengaños -siemprelamentables- para otros. ¡Cuántos en Galicia, seducidos por las grandezas de esta colonia yconfiados en un apoyo fraternal que no existe, habrán emprendido, con el alma llena de ilu-siones, el camino, hoy más funesto que nunca, de la emigración!.

La colonia gallega de Cuba ha levantado, es verdad, un edificio social que es, a la hora deahora, sin duda, la obra arquitectónica más bella de la Habana. Los sacrificios que la obra hacostado fueron grandes, no compensados por la seguridad de que tal cosa es propia, hallán-dose como se halla, bajo la amenaza de un oneroso empréstito que únicamente por arte mágicopodrá cancelar. Y bien ¿qué significa este suntuoso edificio?¿Qué beneficios prácticos puedereportar a los gallegos?.

No “hiperbolicemos” al hablar del Centro Gallego de la Habana. Con la mitad de los esfuer-zos realizados, de las energías gastadas y los entusiasmos invertidos, pudiera haberse hechoalgo que fuera, a la vez que positivamente ventajoso para los gallegos, en el sentido de unacultura moderna, especializada en los conocimientos técnicos, de sólido prestigio y honrosoenaltecimiento de Galicia. En el orden individual, el asociado del Centro Gallego ha de sen-tirse enfermo para acogerse al único beneficio que la institución le brinda: la asistencia sani-taria, y aun ésta no tan escrupulosa y diligente como en justicia podía esperarse. Y en el orden

EL CENTRO GALLEGO DELA HABANA

Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 178



colectivo, la sociedad se desentiende las más de las veces de todo problema de alto bordo,cual el de la formación de un espíritu regional cultivado y consciente, y se malea en pujilatosmezquinos y en pugnas bizantinas.

Desde lejos, a través del cristal de aumento de la imaginación, es probable que el CentroGallego de la Habana aparezca ornado con una aureola de grandeza y de prodigio. Ciertamentese ha hablado mucho de nuestra obra, de nuestra asombrosa obra, levantada a fuer de abne-gados y patriotas. Desdichadamente es un error que, por honor de la verdad, conviene que sedestruya, para que la exactitud histórica resplandezca en sus justos límites.

Para los gallegos de Buenos Aires esto puede servir de provechoso ejemplo, y ojalá quesu ejecutoria de patriotismo entrañe más subidos quilates y no sea obscurecida por incons-ciencias y ambiciones bastardas.

Habana, noviembre de 1915.

Suevia, n.º 2, Bos Aires, 15 de xaneiro de 1916.

Pra conocer ben a obra d’un poeta n-hay millor que saberda súa vida. O labor do xenio compreméntase pol-o cono-cemento do medio en que se desenrola e d’outras circuns-

tancias que se refiren escrusivamente a súa actuación como individuo dentro das cousas coti-dianas, nas que fica de cote un anaco da súa persoalidade.

Este procedemento hay que aplicalo especialmente ó caso de Curros Enríquez, cuya vidae cuya obra teñen un xeito paralelo e ó fin fúndense n’un mismo valor.

A característica principal de Curros é a rebeldía, tanto mais intresante e dina de ter en contacanto mais apreciemos as realidades do seu tempo. Entón, como inda agora, era unha señalde bon senso seguir a corrente e non profanar as normas imperantes en todol-os seitores nacio-nales c’unha idea nova, ou non perturbare a ledicia d’unha existencia dina da Beocia, c’unhaactitude de disconformidade que foi sempre, n-os que chaman idealistas ou románticos, ocomenzo das grandes trasformaciós universales. Oxe acontece esto mismo, porque no camiñodo adianto esta Penínsua vai á forza, cando non pode recuar; mais ós que teñen unha grandearela, ós que soñan n’unha Humanidade mais xusta e ceiba de baixas pasións, n’unha Huma-nidade que fose cifra de outos conquerimentos y-espello d’esquisita e perfecta civilización, aeses xa non se lles cré, como denantes, xente inquisitoriable e perniciosa: oxe chámasellesboas persoas, compatibilizando os sonos da mente c’unha posibilidade de cualidades éticasaceptables: ¡Ouh a xente lista e sensata, como cheira a claudicaciós e a pequenos ocultos fei-tos que se liscaron por entr’as rendixas do Código penal!... Cando falan dos tolos e dos esal-tados lémbranse de que no rebaño panúrxico, o sometemento ós mais indinos convenciona-lismos e ós métodos reptantes enchen a barriga, anque a alma se abafe y-o esprito morra defame. Conocen moi ben unha ética feita de concepciós cínicas e procedimentos maquiavéli-cos, por debaixo da que corre a postema de todal-as abyecciós.

Curros, querendo que na súa pátrea abaneasen os aires de Europa, foi vítima da “máquenaescura” que tira a perpetuare unha organización abominabre e noxenta. N-aquel medio, ame-ñazábao este dilema: ou o cárce ou a emigración. Non tuvo más remedio que emigrar. Cantord’unha nova eira de liberdade e redención, esprito ateigado de ansias de infinito, o máis influídopol-as normas políticas e as correntes ideolóxicas do mundo n-aqueles días, o que incorporouá poesía gallega as ideas da Enciclopedia y-a Revolución francesa, facendo do numen unhafogueira e do verso un ariete, tiña que ser perseguido. Y-a persecución non o deixou alén o mar.Tamén alí, entr’os fillos mismos da súa terra, ós que arelaba redimir da iñorancia e d’unha imbé-cil fatuidade sostida na razón de catro cartos arrapiñados de calquera maneira, tuvo que seguira batalla. Pero a loita era imposible, porque Curros non podía descender a terreos que repug-nan ás almas nobles, esgrimindo unhas armas tempradas nas mais baixas condicións dos homes.¿Lembrades A Espiña? Aquél é o grito da súa alma ferida, o grito a peito descuberto, didiante

CRESPÓN DE LOITO:CURROS ENRÍQUEZ

Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 179



do enemigo, coa grandeza que levan sempre no corazón os que levan na frente unha estrela.Pois aquel grito inda perdura, como un látigo restalante, n’aquela atmósfera da colonia gallegaonde ainda oxe satisfán as súas concuspiscencias e aparentan ser persoas us cantos pillos e uscantos desleigados que fan feira, aldraxándoo, do nome de Galicia.

Curros foi morto na emigración. Pero morreu enteiro. E inda é preferible morrer en terraallea que vexetar na propia coa y-alma castrada, tendo por toda idealidade unha panza satisfeita.O bardo rebelde dorme no seo da terra que tanto amou. E Galicia sigue o seu eterno Calvario...

A Nosa Terra, n.º 83, A Coruña, 15 de marzo de 1919.La Zarpa, n.º 191, Ourense, 8 de marzo de 1922.

A nuestras manos han llegado hace pocos días sinceras yrudimentarias líneas escritas por un emigrado, en las cua-les, a vuelta de muchas explicaciones y disculpas que elautor de las líneas aludidas pide para si mismo por su atre-

vimiento escribiéndonos -atrevimiento que nosotros no vemos por parte alguna y que aún exis-tiendo siempre sería loable y digno de toda justificación en gracia al móvil que lo determi-nara- nos manifiesta el simpático comunicante algo de lo mucho -y decimos algo porque eldecirlo todo sería tarea árdua por demás- que puede decirse acerca de las grandes ventajas yde los espléndidos resultados que el afán emigratorio, la manía de abandonar la tierra cono-cida por la lejana y desconocida trae a nuestros paisanos.

Con su lenguaje sencillo, en el que no hay que buscar retorceduras y frases efectistas yengañadoras, sino solamente, y este es su mayor mérito, realidades, cosas sucedidas y de todoslos días, verdades desnudas, despojadas de todo pulimento y adorno, crudas y fuertes, comoellas son realmente, el humilde comunicante manifiesta en primer término la gran mentira quese encierra en las palabras de aquellos, verdaderos excitadores al abandono del patrio lar, queconvertidos en panegiristas de todo lo americano solo saben encontrar en tales tierras prodi-gios y cosas estimables y merecedoras de encomio, al paso que en las suyas solo aciertan aver vergüenzas y cosas dignas de repulsión y lástima. Para los que de tal modo proceden, elmodesto y sincero comunicante solo encuentra un calificativo apropiado, de verdadero acierto.Este calificativo es el de embusteros.

Añade el aludido en su lenguaje limpio de toda afectación y eufemismo, pero saturado, encambio, de sinceridad y franqueza, que no por eso quiere negar la superioridad y las ventajasque aquello tiene en muchos aspectos con relación a nosotros, sin que esas ventajas y esa supe-rioridad, innegables desde luego, destruyan en nada la afirmación de que el trabajo en los pai-ses de Norteamérica hállase hoy atravesando una gran crisis, una profunda crisis, lo que difi-culta el encuentro de empleos en las condiciones en que pueden hacerse deseables y, sobre todo,en aquellas condiciones de superioridad, con relación al análogo que en España pudiera encon-trarse, que hagan que verdaderamente puedan ser considerados como adecuada compensaciónal abandono de la tierra propia, a los peligros del albur corrido, a los mayores esfuerzos y almayor derroche de energías que necesariamente hay que hacer en aquellas tierras.

Pero aún prescindiendo de los inconvenientes derivados de la crisis del trabajo, hay todavíaotros, según el expontáneo comunicante nos dice, que merecerían ser divulgados ampliamentepara que, llegando a oídos de los que soñando con el vellocino se disponen a embarcar con rumboa tierras americanas especialmente del Norte, hicieran la labor y el efecto que indudablementeharían, esto es, llevar al ánimo de los inclinados al éxodo hacia tierras ultramarinas el propósitocontrario, haciéndoles desistir de una idea cuya realización muy facilmente pudiera ocasionar-les la torcedura, jamás susceptible de enderezar luego, de todo el vivir posterior.

EN TORNO DE UNACARTA: LOS ENGAÑOSDE LA EMIGRACIÓN

Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 180



Entre los inconvenientes de más monta, destaca, precisamente por ser ineludible, el refe-rente a la nacionalidad. De todos los inmigrados en el país a que nos referimos, dícenos el ama-ble comunicante, los españoles son los mirados con menos aprecio; sobre ellos pesan un mon-tón de afirmaciones nada estimables que, como es natural, tienen que ejercer su influencia condetrimento, claro está, de la valía individual en el mercado de brazos y en la gran concurren-cia de agentes de trabajo.

Muchas más cosas pudieran glosarse y añadirse de las expuestas en su carta por el emi-grado que nos escribe, pero hacerlo equivaldría a darle demasiada extensión a estas líneas yasuficientemente abundosas. Por desgracia tiempo habrá de volver sobre el tema, y no una nidos sino muchísimas veces. La manía, el afán emigratorio -¡a veces tan explicable, sea cualsea la situación de América!- es algo que difícilmente podrá ser curado a fuerza de predica-ciones y de alegatos en contra. Únicamente la creación de un intenso y consecuente amor ala tierra madre podrá curarlo...

El Correo Gallego, n.º 15.657, Ferrol, 29 de outubro de 192136.

Sólo en las cercanías costeras se echa de ver que hay toda-vía hombres en Galicia. En tierra adentro, en villas, parro-

quias y aldeas, la población masculina decrece en abundante proporción.Es el espíritu hacendoso de la mujer gallega quien sustituye al brazo del hombre, quien

suple el esfuerzo varonil en la faena cotidiana, y muchas veces, en todas las luchas del vivir.La mujer se encorva ante el arado, ante la mies que la hoz va segando incesantemente, en todoslos menesteres de labranza, a la vez que atiende de cuando en cuando al niño que juega, queduerme o que llora a la sombra de un almiar o de un sauce, a la orilla de un riachuelo; la mujerva a las ferias y a los mercados; va a la villa a hacer sus compras domésticas; ella es la quelleva en la vida matrimonial la dirección de un pleito curialesco -¡oh, la justicia a la puertalabriega!- y quien paga cédulas y contribuciones y quien, en suma, realiza las funciones direc-trices del hogar.

¿Dónde están los hombres?... Los sedentarios, el hijo o el pariente del cacique, los quesestean en un destinillo concedido por el diputado a un viva o a un pucherazo, éstos están enla ciudad, batiendo contra una mesa de mármol las fichas del dominó o husmeando por lasesquinas alguna falda de buen partido. Realmente, una buena alma burguesa, sin otros acu-ciamientos que los del estómago, no pueden hacer otra cosa; la vida llamada provinciana, laverdadera vida de estas ciudades sosegadas y monótonas, petrificadas por la rutina y la iner-cia, con las mismas alternativas y los mismos hombres, ahí comienza y ahí acaba.

Los hombres del trabajo y del porvenir, los que representan una actividad dinámica y ascen-sional, no están aquí, en Galicia; no caben aquí. La mocedad fuerte, que es entusiasmo y arte-ria viva, que no ha sido captada por el adocenamiento ambiente, ha visto el ejemplo de losviejos que empaparon de sudor la tierra durante una larga vida y exangües y miserables, sehan rendido a la fatiga y arrastran sus postrimeros días agobiados por todas las angustias einfortunios.

De esta realidad y de esta perspectiva arranca el absentismo de la tierra, el abandono dellar y de la propia hacienda que no promete sino zozobras y estrecheces perennes, la huída aotros países, ese éxodo desangrante y doloroso que todavía algunos líricos vacuos atribuyenal espíritu conquistador y aventurero de la raza.

En Galicia, en los campos gallegos, apenas hay hombres y es porque no caben en ella. Laresaca social los va arrojando periódicamente a las playas de la emigración; no la plétora de

RUTAS DE ILUSIÓN

36. Publicouno sen asinar, a xeito de editorial, xa que el era o director do xornal.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 181



fuerza, sino la anemia es lo que les impulsa a buscar tónicos vitales en otros medios.Partiendo del aspecto más rudimentario, de la vida civilizada, concretada en manifesta-

ciones políticas, sociales y de cultura, todo en Galicia tiende a hacer imposible la vida al hom-bre que no se resigna a una existencia sumisa, vegetativa.

El obstáculo viene de lo más alto, a lo más bajo, recorriendo una trayectoria en cuya lon-gitud se ahoga todo, desde el más elemental derecho ciudadano enagenado a la opresión y alfavoritismo, hasta el aislado y esporádico sentimiento de libertad y de justicia, encarnado hoyen una fuerte y animosa aristarquía intelectual emplazada en las filas nacionalistas.

Sólo en los pueblecillos costeños quedan hombres. Los retiene la fecundidad del mar, quees peligro constante para ellos, pero es también pan para los suyos; los retiene la misma con-dición del oficio, que los hace arrojados y sufridos el amor a su casita humilde y el alborozode sus pequeñuelos cuando le ven, después del rudo embate y de las noches azarosas en queel bramido del mar tiene resonancias lúgubres, saltar de la benéfica y heroica barca, su únicopatrimonio, su forja y su escuela. Pero ya el marino no está atado del todo a los brazos de sumujer, hechos así al blando arrullo como a la decisión de un esfuerzo varonil, ni al contentoretozón de sus hijos cuando le ven llegar del mar lejano. Hacia allá lejos, por encima de lasaguas atlánticas -cronicón de epopeya, visión luminosa de futuro- se pierde a veces su mirada,como en un dulce sueño de felicidad, columbrando en lejanías remotas la posibilidad de mayorholgura en su vivir y una vejez más venturosa.

El marinero mira hacia allá, cuando el barquichuelo se aleja demasiado, exhausto y vaci-lante. Mira porque apenas logra palpar a lo largo de sus días de incertidumbre y de sus nochesde borrasca, el fruto de sus afanes y sus fatigas. El prisma legendario de allende, el mar seduc-tor como un talismán milagroso, rutilante como un prodigio de bienaventuranzas; le cieganlos ojos del alma el amor de su hogar y su tierra. El calor de la aldea nativa ya no es suficientepara apaciguar su rebeldía contra la lucha estéril ni alimentar su romanticismo heroico en unapelea sin victoria. Los tentáculos de la ciudad y la villa llegan hasta su pobre hogar costeñocon la opresión brutal que es en Galicia maza, asfixia y llaga incurable. Y un día llegará enque la ilusión del humilde pescador se realice, liberándose de su mismo amor a lo que le rodea,y entonces estas rías, hoy llenas de encanto y hermosura, rutas de la quimera y la esperanza,se convertirán en charcas cenagosas en cuyo fondo no habrá más que sepulturas de ilusionesdestrozadas.

Galicia, Vigo, 7- XI -1922.

Algunos periódicos gallegos han recogido días atrás unainformación procedente de Madrid acerca de la emigraciónespañola a Francia. Parece que se le daba a esta informa-ción un tono alarmante, como si el éxodo hacia tierras fran-

cesas o hacia tierras europeas no fuese, en diversos aspectos, más provechoso que la sangríaemigratoria de Galicia hacia América. En cambio, de esto no se habla.

Al hablar de la emigración algunos periódicos regionales supusimos que por fin se iba aabordar este problema, que en Galicia reviste caracteres dramáticos; ya era hora de ello, por-que más que extrañeza causaba asombro un silencio tan sistemático sobre un mal cuya per-duración se debe a múltiples causas, entre ellas la tradicional ineptitud del Estado español paraentender en los problemas más hondos del país y el mutismo de aquellos órganos públicosque cuando se trata de los intereses regionales se incautan de un puesto en la palestra y hastasemejan asumir una actitud desinteresada.

Pero nuestra ingenua esperanza ha sido defraudada. Por lo visto, lo que alarma a algunoses el incremento de una emigración que, bien orientada, tendría resultados muy fructuosos al

LA EMIGRACIÓNGALLEGA Y SUS TRAFI-CANTES

Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 182



país. Concretémonos a Galicia. Si la emigración gallega tomase la ruta de algunas nacioneseuropeas, Francia, Alemania, Bélgica, Inglaterra, y a ellas no se llegase a la ventura, sino conpreparación o por lo menos vocación para el aprendizaje de disciplinas técnicas en la indus-tria, en la mecánica, en la agricultura, etc., otra suerte sería la del expatriado y la del país deorigen. Pero la emigración en esta tierra no ha conocido otra ruta que la de América, dondelas fortunas de antaño la fomentaron hasta despoblar la región, que se lanzó en masa en losbarcos negreros, atraída por el espejismo de un Eldorado fabuloso. Durante muchos años elvellocino de oro de América proyectó sus reflejos sobre las aldeas gallegas, aturdiéndolas ycegándolas, y se llevó de ellas sus mejores energías y les arrebató los agentes primordiales ymás activos de su futura riqueza. Comarcas hubo donde los campos -y no los menos feraces-quedaron desiertos, y el absentismo planteó un nuevo problema de graves contornos, que reper-cutió inmediatamente en la economía rural.

A cambio de un bienestar azaroso, prometido seductoramente por el giro de América,muchas moradas campesinas ofrecían a menudo cerradas sus puertas. La necesidad, secun-dada por el agente de embarques, perito en burlar las leyes y ducho en hipotecas con pacto deretro, lanzaba de sus casas a la mocedad, sin oficio ni instrucción y desesperanzada ya, antela realidad, de que su porvenir en el solar nativo pudiera superar la suerte de sus abuelos. Elcacique era también un agente directo e indirecto de la expulsión. Cada nueva generaciónpodría constituir un contén a las depredaciones caciquiles, y facilitarle el éxodo era una tác-tica hábil. Por eso en el pueblo gallego no se pudo articular eficientemente la ciudadanía, y laemoción civil sólo esporádicamente tuvo vibraciones en alguna comarca, para ser al fin estran-gulada por el régimen de barbarie política imperante.

Contra ese éxodo no había organismos que actuasen, ni los voceros que por su naturalezatenían asignada una misión de cultura, de defensa del bien público -y que de todas suertes sela arrogan- denunciaban tan hondo mal. Su silencio consciente tenía todos los tonos de la vileza,porque coparticipaba de las ganancias de los que traficaban con la desgracia, colectivamentehostiles a que se tratase de las miserias de la emigración en un sentido de advertencia moraly humano. Y en tan triste tráfico colaboraban unos con otros, con dejación de los más sagra-dos deberes para con el país en aquellos que tuvieron la avilantez de erigirse en defensoressuyos. ¡El anuncio de una casa consignataria vale más que centenares de vidas deshechas! (*).

De los emigrados que a trueque de muchas calamidades, ni compensadas por el goce deuna fortuna tardía ni computadas por la adquisición de una personalidad moral o intelectualque imprimiese sentido, valor a una vida, consiguieron una posición pecunaria, se sabía entodas las aldeas y aun se hablaba en todos los diarios; pero de los vencidos, de la inmensalegión de los fracasados, de los que no pudieron siquiera volver al solar nativo después de haberarrastrado su cruz en lejanas tierras, ¡cuán pocos supieron! Hace pocos meses llegaron a puer-tos gallegos barcos atestados de parias, de jóvenes ya envejecidos y exhaustos, con la improntade la ilusión destrozada en los rostros marchitos, los repatrió el Estado. Hoy ya se sabe algode esas amargas y dolorosas odiseas.

La emigración gallega fecundó, es cierto, tierras extrañas; pero fue a costa de la esterili-zación de las propias. De América -también esto es verdad- vinieron a Galicia algunos bie-nes; mas no en aquella medida en que fueron perdidos. El valor hombre no tiene sustitucio-nes fáciles. Sin esa sangría, que era a la vez válvula de escape a un horizonte estrecho -estrechoy ruín por causas que no hemos de examinar en este momento-; sin ese éxodo constante delhombre de sus campos y de sus pueblos, ¡lo que podría ser hoy Galicia! ¡Cuántas posibilida-des se abren ante esa mirada retrospectiva! En la hipótesis de una plétora, de un exceso depoblación, la consecuencia implicaría un cambio, quizá una nueva estructura...

———————-

Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 183



(*) En los periódicos gallegos, salvo honrosísimas excepciones, no se puede decir nada contrala inagotable sangría emigratoria. Recuerdo -y lo recordaré siempre, porque en aquella ocasiónme di cuenta de la abyección a que llegan gentes a quienes la moralidad social no ha aisladotodavía- cómo el propietario de cierto periódico de Vigo en que yo trabajé amenazaba a un redac-tor con echarlo a la calle “si le quitaba a él mil pesetas” (palabras textuales). Le quitaba mil pese-tas, por lo visto, si publicaba alguna cosa contra la emigración. Lo que el redactor había hechofue componer una noticia telefónica acerca de la mala situación económica de algunas repúbli-cas de América. Los consignatarios, en comisión, habían ido a la administración a conminar conla retirada de los anuncios si el periódico volvía a dar noticias por el estilo. Al enterarme de elloquedé estupefacto; pero en mi estupefacción no sabía que despreciar más: si la vileza de los queviven a expensas del infortunio, negociando con los desventurados a quienes la necesidad impelea emigrar; si el cinismo de aquellos señores que sin rebozo ni escrúpulos trataban de imponer aun periódico la negrura de sus conciencias y la inmoralidad de su triste tráfico, o la actitud desometimiento del administrador, que era un pobre hombre incapaz de discernir en una cuestiónde ética, y del propietario, quien quiere pasar por hombre culto y liberal, que fue ministro, quepertenece con grado elevado a una institución universal que tiene por finalidad el bien y el apoyomutuo entre los hombres (la masonería) y que, en suma, es millonario37.

———————————

Galicia, n.º 151, Montevideo, agosto de 1929.De esto y de lo otro, A Coruña, 1930, pp. 111 ss.38

Hace algunos días se publicó en un diario de Madrid un artí-culo acerca de las relaciones entre Galicia y los gallegosemigrados, en lo que a intereses materiales y de cultura

atañe. No debe pasar aquel trabajo sin un comentario, al menos por nuestra parte, ya que aesta misma cuestión hemos dedicado más de una vez nuestros afanes.

Afanes en vano, sin duda, como los de tantos otros que conocen el medio y las condicio-nes en que desenvuelven sus actividades nuestros conterráneos exiliados, se asomaron a lasrealidades gallegas en sus aspectos más vitales y trazaron en consecuencia un esquema de apro-ximación y conocimiento mutuo entre el país y sus hijos en la emigración.

Porque de conocimiento mutuo se trata, aunque parezca absurdo. Galicia verdadera, real,es una y la idea de los emigrados acerca de Galicia es otra. Los problemas fundamentales dela región no alcanzan a las preocupaciones de nuestros compatriotas residentes en América.Su concepto de Galicia, en la mayoría de los casos equivocado, porque la necesidad les haprivado de conocer su tierra e indentificarse con sus ansias, no pasa de rozar lo adjetivo y loanecdótico. La escasa visión que pudieron abarcar en el itinerario de la aldea al puerto, dondela presencia del trasatlántico les hablaba al fin del término de una vida de estrecheces y sin-sabores, es la que subsiste en su retina y la que en su memoria sirve de punto de comparación

GALICIA Y SUS COLECTI-VIDADES EN AMÉRICA

37. NOTA DO EDITOR: refírese ó xornal El Pueblo Gallego de Vigo, do que era director--propietario o pontevedrés e ministro Manuel Portela Valladares. Blanco Torres foi nomeadoredactor-xefe en 1927.38. Na primeira publicación saíu co título “En torno a un viejo tema: La emigración gallegay sus tácitos colaboradores”, que logo cambiou ó reedita-lo artigo. Tamén engadiu algunhaliña e a nota enteira, e suprimiu o último parágrafo: “Se nos hace difícil, en un orden elevadode ideas, representarnos una situación más postrada que la actual”.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 184



entre la vitalidad externa y el progreso mecánico de la urbe o la cosmópolis americana y laentequez y pobreza del vivir gallego, en la ciudad que apenas conocen y en la aldea dondetrenzaron sus sueños de una suerte mejor.

Muchos paisanos nuestros al retornar a la tierra se admiran de encontrar edificios suntuososen las ciudades y tranvías circulando por nuestras rúas. He aquí un ejemplo, tan real comoinverosímil, que con toda su elocuencia nos releva de subrayar prolijamente este aspecto deldesconocimiento de nuestros conterráneos en el exilio, respecto de Galicia.

De ahí proviene el tono epidérmico de superioridad con que, después de una ausencia máso menos larga, se acercan a su país nativo, y provienen también sus lamentaciones, al correrdel tiempo, sobre la ignorada que es su tierra respecto de la inmensa mayoría de los emigra-dos. Y esto ocurre cuando han visto y conocido a Galicia.

La potencialidad colectiva de los gallegos en América, sobre todo en la Argentina y Cuba,donde radican los núcleos más importantes, es enorme. Su amor a la tierra -tal vez un amormás sensible que espiritual, más estático que dinámico- es indudable. Su deseo de ver engran-decido a su país y aun su actitud de generosidad y munificencia pecuniaria cuando de favo-recer u honrar a su país se trata, no pueden negarse en ningún momento. Sin embargo, -y peseal centenar de entidades por ellos creadas para cooperar a la instrucción en Galicia- toda supotencialidad se reduce a proyecciones ambientales, locales, allá en sus centros y en sus pun-tos de residencia, con fiestas, banquetes, homenajes y de vez en cuando torneos electoralesen sus sociedades. No falta tampoco el patriótico mitin en que, con discursos, se redime a Gali-cia de su atraso, y de sus lacras caciquiles y de su servidumbre política.

Esta percepción justa y constatada de la actuación de nuestros compatriotas en sus cen-tros sociales no excluye -ni se vea en nuestras palabras tal propósito, pues queremos enten-dernos y para esto nada mejor que la verdad- el reconocimiento de sus grandes virtudes ni losbeneficios que alguna vez reportaron y todavía reportan a Galicia. Más que en su potenciali-dad, que sería fácilmente susceptible de más amplias y fecundas irradiaciones, pregonan sudesinterés y su espíritu de sacrificio en aras del bien regional los planteles de enseñanza cons-truídos en Galicia a sus expensas y las diversas colaboraciones económicas aportadas al paíscon distinto motivo.

Pero yo creo que algo más que eso pudieron haber hecho, y que si no lo hicieron se debeno a falta de buen propósito, sino simplemente a la desarticulación en que se mueven y a erroro falta de orientación. De mentores no andan muy sobrantes, y a las masas no se les puedepedir más que entusiasmo, y esto lo tienen bien probado. Cuando surge entre ellos algún men-tor, algún guía, no siempre lleva en sí aquel sello de eficacia que imprimen la capacidad y laausteridad. Esto bien lo sabemos los que conocemos la labor de aquellas colonias gallegas. Ysabemos también que, si Galicia puede esperar mucho de su cooperación y de su esfuerzopatriótico, especialmente en lo que se refiere a dotarla de órganos de cultura y nuevas ener-gías económicas (porque hay en nuestra tierra veneros de riqueza no explotados ni siquieraexplorados) no debe esperarlo todo y menos cifrar el éxito de cada iniciativa regional a la espe-ranza de un concurso automático de los ausentes.

Porque, por ejemplo, es lamentable que ahora mismo, para adquirir la biblioteca de unprelado fallecido, -empeño harto modesto- haya quien crea necesario recurrir a la ayuda, enestos casos esporádicos siempre generosa, de las colonias gallegas en América39. Galicia en

39. NOTA DO EDITOR: Refírese á biblioteca do arcebispo compostelán Manuel Lago Gon-zález, formada por uns 7.000 volumes, que foi adquirida pola Universidade de Santiago deCompostela e inaugurada en 1929.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 185



este sentido debe acordarse menos de los emigrados, y los emigrados pensar más en hacer efi-ciente su amor regional, su nostalgia patriótica.

De esto y de lo otro, A Coruña, 1930, pp. 145 ss.

BIBLIOGRAFÍA

ALONSO MONTERO, X.: “Primeiro achegamento á poesía de RobertoBlanco Torres”. Prólogo á edición facsímile de Orballo da media noite.Caldas de Reis, Concello de Cuntis, 1998.

BERNÁRDEZ, F. L.: “El ademán de Blanco Torres”. Galicia. Diario de Vigo.25 de xullo de 1924.

BLANCO VALDÉS, J. L.: Hipertensión cívica. Aproximación á vida e á obrade Roberto Blanco Torres. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1998.

DURÁN, J. A.: “Blanco Torres, Roberto”. Gran Enciclopedia Gallega. III.Santiago de Compostela-Xixón, 1974.

FERNÁNDEZ DEL RIEGO, F.: Escolma de poesía galega. IV, Os Contem-poráneos. Vigo, Galaxia, 1955.

GONZÁLEZ PÉREZ, C.: Roberto Blanco Torres. Noia, Editorial Toxosou-tos, 1998.

NEIRA VILAS, X.: A prensa galega en Cuba. Sada (A Coruña), Ediciós doCastro, 1985.

NÚÑEZ SEIXAS, X. M.: O galeguismo en América, 1879-1936. Sada (ACoruña), Ediciós do Castro, 1992.

OTERO PEDRAYO, R.: O libro dos amigos. Bos Aires, Ediciones Galicia,1953.

SEIXO PASTOR, M.: Roberto Blanco Torres. Vigo, A Nosa Terra, 1998.

Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 186



A Real Academia Galega acordou que o “Día das Letras Gale-

gas” correspondente a 1999 estea dedicado a Roberto Blanco

Torres, emigrante, xornalista e poeta nado na vila de Cuntis (Pon-

tevedra), e asasinado polos falanxistas pouco despois da suble-

vación militar do 18 de xullo de 1936. Ós 16 anos xa estaba en

Cuba e publica por esta época os primeiros artigos e poemas, nos

que -malia ser un emigrante adolescente que acaba de chegar á

illa caribeña- xa amosa excepcionais calidades como escritor e

xornalista. Colaborou asiduamente (en galego ou en castelán) na maioría da prensa galega, na que publi-

caban os emigrantes, e nos xornais máis famosos de Madrid. Un dos seus temas predilectos foi o da emi-

gración, que el coñecía moi ben por experiencia propia.

Palabras clave: emigración, xornalismo, liberdade, república, galeguismo, nacionalismo.

La Real Academia Galega decidió que el “Día das Letras Galegas”

correspondiente a 1999 esté dedicado a Roberto Blanco Torres,

emigrante, periodista y poeta nacido en el pueblo de Cuntis (Pon-

tevedra), y asesinado por los falangistas poco después de la suble-

vación militar del 18 de julio de 1936. A los 16 años ya se encon-

traba en Cuba, publicando por esta época los primeros artículos y

poemas, en los que -a pesar de ser un emigrante adolescente que

acaba de llegar a la isla caribeña- ya muestra excepcionales cuali-

dades como escritor y periodista. Colaboró con frecuencia (en gallego o en castellano) en la mayoría de la

prensa gallega, en la que publicaban los emigrantes, y en los periódicos más famosos de Madrid. Uno de

sus temas predilectos fue el de la emigración, que él conocía muy bien por experiencia propia.

Palabras clave: emigración, periodismo, libertad, república, galleguismo, nacionalismo.

La Real Academia Galega a décidé que le “Día das Letras Gale-

gas” correspondant à 1999 soit consacré à Roberto Blanco Torres,

émigrant, journaliste et poète, né dans le bourg de Cuntis (Pon-

tevedra) et assassiné par les phalangistes après le soulèvement

militaire du 18 juillet 1936. À 16 ans il était déjà à Cuba et il

publie à cet époque ses premiers articles et poèmes, dans lesquels

-malgrè qu’il ne fut qu’un adolescent qui venait à peine d’arri-

ver aux îles des Caraïbes- il fait déjà preuve d’exceptionnelles

qualités en tant qu’écrivain et journaliste. Il collabora assidûment (en galicien ou en castillan) dans la plu-

part de la presse galicienne, dans laquelle éditaient les émigrants, et dans les journaux les plus réputés de

Madrid. L’un de ses sujets préférés fut celui de l’émigration qu’il connaissait parfaitement de par sa pro-

pre expérience.

Mots clé: émigration, journalisme, liberté, république, galeguismo, nationalisme.

Resumé

ROBERTO BLANCO TORRES:

ÉMIGRANT, JOURNALISTE ET

POÈTE


Resumen

ROBERTO BLANCO TORRES:EMIGRANTE, PERIODISTA YPOETA


Resumo


EMIGRANTE, XORNALISTA E

POETA


Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 187



The Real Academia Galega (Royal Galician Academy) agreed

that the “Día das Letras Galegas” (Galician Arts Day) corres-

ponding to 1999 should be dedicated to Roberto Blanco Torres,

the emigrant, journalist and poet born in Cuntis (Pontevedra) and

assassinated by the Falangists shortly after the military revolt on

July 18th, 1936. He was already in Cuba by the age of 16, publis-

hing his first articles and poems at this time. Despite him being

an adolescent emigrant who had just arrived on the Caribbean

island, he already showed exceptional qualities as a writer and journalist. He frequently contributed arti-

cles (in Galician or in Castilian) to the majority of the Galician press -in which emigrants published- and

to the most famous newspapers in Madrid. One of his most favourite subjects was emigration, which he

knew of very well due to his own personal experience.

Key words: emigration, journalism, freedom, Republic, galleguismo, nationalism.

Clodio González Pérez. Membro da Xunta Rectora e do Patro-

nato do Museo do Pobo Galego; secretario da sección de Etno-

grafía e Folclore do Instituto “P. Sarmiento” de Estudios Gale-

gos; membro da Ponencia de Antropoloxía Cultural do Consello da Cultura Galega. Premio nacional do

Certamen nacional de prensa, radio y televisión sobre Artes y Tradiciones Populares, organizado polo

Ministerio de Cultura, os anos 1983, 1984, 1985 e 1986. Conta cunha ampla producción de máis de cento

cincuenta publicacións, entre libros e traballos en revistas especializadas, entre as que destacan: A festa

dos maios en Galicia. Unha aproximación histórico-antropolóxica ó Ciclo de Maio; A producción tradi-

cional do ferro en Galicia: As grandes ferrerías da provincia de Lugo; e Brión: Historia, economía, cul-

tura e arte.

Currículum

Abstract


EMIGRANT, JOURNALIST AND

POET


Paxs. 151-188 3/6/04 08:42 Página 188



Debemos entende-las audiciónsradiofónicas galegas no exteriorcomo unha forma de expresiónsocial e cultural dos nosos colec-tivos emigrados. Aquelas que eranpatrocinadas por sociedades deemigrantes e centros galegos

xogaron un papel similar ó que xa viñan desenvolvendo os voceiros dos quemoitas veces constituían un complemento oral: “a radio serviu sempre comocomplemento da tribuna e a prensa”, afirmaba Luís Pérez Rodríguez1. As emi-sións “oficiais” eran un instrumento articulador ó servicio da entidade que asfinanciaba e actuaban como tales mantendo ó día o seu calendario de comi-das, festivais, actividades culturais e todos aqueles eventos que servían parareforza-los lazos sociais da colectividade co seu lugar de orixe. En menormedida, tamén desempeñaron un papel importante difundindo a cultura galega.Pero as emisións máis coñecidas son aquelas promovidas por particulares, nameirande parte dos casos intelectuais exiliados, entre os que destacan Caste-lao e Luís Seoane, que sen renunciar á función organizativa do colectivo quecaracterizaba ás audicións oficiais, verían no medio radiofónico o instrumentoideal para o espallamento do galeguismo. Nos tempos actuais, a radio exte-rior, xunto coa televisión, está sendo utilizada para poñer en contacto ós gale-gos de ámbalas beiras do Atlántico, sucedéndose con frecuencia emotivosencontros dos emigrantes coa terra e a familia que deixaron atrás.

A primeira aproximación cuantitativa á radiodifusión galega no exteriorrealizouna Xosé Luís Blanco Campaña na súa obra Radio e Prensa na Gali-cia Exterior. Este autor censou un total de 51 programas radiais da emigra-ción galega: 27 en Europa e 24 en América. Sen embargo, a importancia deEuropa redúcese notablemente, se consideramos que boa parte dos espaciosincluídos nesa categoría corresponden a Cataluña, autonomía que entra den-tro do ámbito peninsular e por iso garda unhas afinidades máis estreitas conGalicia que calquera país europeo. Ó mesmo tempo, a súa situación de comu-nidade histórica, dotada cun idioma e cunha cultura propios, son caracterís-ticas que achegan aínda máis a Galicia este territorio. Na táboa de clasifica-ción por países que figura na obra de Blanco Campaña, Arxentina aparecíacomo o primeiro país en importancia con 18 audicións, seguido a pouca dis-tancia de Cataluña con 13.

As cifras máis recentes e actualizadas sobre a radiodifusión galega no exte-rior corresponden á base de datos que se está elaborando para a tese de dou-toramento Radiodifusión e emigración galega nos países rioplatenses2. Ata

OS PROGRAMASRADIAIS DOS EMI-GRANTES GALEGOS

Jesús José Blanco Rosas

1. PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: Fernando Iglesias “Tacholas”. Un actor auriense na GaliciaIdeal. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1996, p. 109.2. BLANCO ROSAS, Jesús José: Radiodifusión e emigración galega nos países rioplatenses.Tese de doutoramento en elaboración.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 189

Os programas radiais…


agora, aínda que apareceu algún espacio non rexistrado por Blanco Campaña,o que aumentaría o número total das audicións a 56, as cifras non experi-mentaron un incremento significativo. Por grandes áreas xeográficas atopa-mos 33 espacios en Arxentina e 19 en Europa, dos que 12 corresponden aEspaña. Deste xeito, nunha agrupación por países a Península sitúase inme-diatamente despois de Arxentina e a bastante distancia por diante de Suíza,que conta tan só con 3. Así mesmo, debemos destacar unha vez máis a impor-tancia das nosas audicións en Cataluña, onde ata o momento foron contabi-lizadas 9. As capitais respectivas destes territorios (Bos Aires, Barcelona eXenebra) son os puntos neurálxicos que concentran a maior parte das audi-cións. Pódense apreciar algunhas diferencias entre os nosos datos e os deBlanco Campaña en determinados casos. Por exemplo, só atopamos 9 pro-gramas en Cataluña fronte ós 13 que el apuntaba. O autor de Radio e Prensana Galicia Exterior chegou a contabilizar 4 audicións máis ca nós, pero nonespecifica cales son nin tampouco onde obtivo os datos que lle permiten esta-blecer esa cifra. Nós, polo momento, só puidemos confirma-la existencia dasque figuran no censo das páxinas finais.

Todas estas experiencias radiais, tanto as promovidas por particulares comoas financiadas por entidades societarias, participan de características simila-res: na maioría dos casos os espacios céntranse na divulgación de temas e noti-cias sobre Galicia e, sobre todo, da colectividade galega emigrada; utilizan parafinanciarse a publicidade de negocios galegos ou subvencións da entidadesocietaria que os promove; son de periodicidade semanal e a súa duraciónoscila entre 30-60 minutos, que era o espacio de tempo que tiñan posibilida-des de mercar nas emisoras do país receptor. Neste punto, Alberto Vilanovalamentábase de que os galegos non contasen cunha emisora propia, feito queatribuía á falta de unidade que sempre caracterizou os individuos da nosa terra:“dada la capacidad económica y emprendedora de nuestra colectividad, no secomprende como no ha adquirido una emisora propia que de manera cons-tructiva y organizada realizase la gran labor cultural y patriótica que deman-dan nuestras necesidades sociales”3. Isto si se conseguiría moi posteriormenteen Cataluña ou en Suíza, que, como veremos máis adiante, retransmitironalgúns dos programas dirixidos ós colectivos galegos desde emisoras propias.

No afán destas emisións por difundi-la nosa fala e a nosa cultura, moitosdeles estaban feitos en galego. Nembargantes, predomina o uso do castelán,debido a que na Arxentina, o país que conta con maior número de audiciónsgalegas, a totalidade dos programas foron radiados naquel idioma. Isto édebido, segundo apuntaron diversos persoeiros estreitamente vinculados ómundo da radiodifusión galega no exterior, a unha lei da época peronista queprohibía emitir en calquera lingua que non fose a oficial do país. Así, ManuelMeilán afirmaba:

3. VILANOVA RODRÍGUEZ, Alberto: Los gallegos en la Argentina. Vol. II. Bos Aires, Edi-ciones Galicia, 1966, p. 1421.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 190



Daquela a Constitución Arxentina, a diferencia da Uruguaia, prohibía o uso doutras lin-guas que non fosen o castelán nos medios de comunicación. Era unha lei de Perón4.

Sen embargo, este punto non parece estar demasiado claro. Por unhabanda, entre a prensa algúns voceiros publicaban artigos en galego, cando noneran bilingües ou incluso estaban totalmente redactados no noso idioma; poroutra banda, algúns autores, Ricardo Palmás entre eles, afirman que non exis-tían prohibicións legais:

Na Arxentina as audicións das colectividades estranxeiras eran en xeral en castelán, aíndaque había algunhas que se emitían na lingua do país de orixe, como é o caso da audicióncatalana.A pesar de non existir ningunha prohibición legal que impedise usar linguas distintas dacastelá, as audicións das colectividades preferiron usa-lo idioma oficial de Arxentina comomedio para acadar maior audiencia e espallamento5.

Aínda non se puido determinar con claridade se a realización dos pro-gramas en castelán respondía a imperativos legais, que algo debeu haber, ouben era unha estratexia voluntaria dos seus responsables para chegar a unpúblico máis amplo. Pero habemos de ter en conta que, aínda con esa lei envigor, a existencia de audicións noutros idiomas indicaría que as instituciónsnon eran moi estrictas na súa aplicación, feito do que as audicións galegastamén poderían aproveitarse.

As primeiras emisións radiofónicas da emigración galega xurdiron nascapitais dos países riopratenses durante a década dos anos 30. A resoluciónda Guerra Civil española a favor do bando franquista obrigou a exiliarse amoitos intelectuais galegos, que elixiron como destinos preferentes os paí-ses americanos con máis presencia galega. Froito da intensa actividade desen-volta tanto polos fuxidos da Guerra coma por aqueles galegos que xa viñantraballando en prol de Galicia antes do conflicto bélico español xorden agoraas audicións históricas con títulos como: Recordando a Galicia de MaruxaBoga, La Voz de Galicia de Tacholas, Galicia en el Aire de Andrés Rodrí-guez Barbeito ou Galicia Emigrante do polifacético Luís Seoane, todas elasen Bos Aires. No outro país riopratense, Uruguai, aparece outro dos buquesinsignia da radiodifusión galega, Sempre en Galicia, de Manuel Meilán. EnEuropa destacou o Galiciam Programme, emitido pola BBC de Londres.Paralelamente, nesta etapa os centros galegos rexionais e provinciais e inclusoalgún local poñen en antena programas dirixidos ós seus colectivos. O cam-bio de orientación da emigración galega cara a Europa, unido máis adianteó freo das saídas co restablecemento da democracia, un certo melloramento

4. SAMUELLE LAMELA, Cristiana: Conversas con Manuel Meilán. Vigo, Xerais, 1993, p. 157.5. PALMÁS CASAL, Ricardo: A emigración galega na Arxentina. Sada (A Coruña), Ediciósdo Castro, 1978, p. 28.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 191



económico e a asunción da identidade do país de destino por parte dos fillosdos emigrantes galegos, foron minguando as estructuras das comunidadesgalegas americanas. Esa deterioración notouse en tódolos campos, sen cons-tituí-lo da radiodifusión unha excepción. Nos nosos días, en América aíndasobreviven algúns dos programas míticos, pero con graves problemas eco-nómicos. Paradoxalmente proliferan as audicións meramente folclóricas, queevocan Galicia con morriña, pero que fóra da súa visión nostálxica non ache-gan nada significativo nin afondan, salvo excepcións, nos problemas da emi-gración. Analicemos máis detidamente estas etapas.

Sería aventurado establecer unha data concretapara os inicios da radiodifusión galega no exte-rior, xa que discorren case ó mesmo tempo unhaserie de acontecementos que determinarán aposta en funcionamento dos programas radiaisgalegos sen gardar necesariamente unha relación

entre eles, salvo o feito de estaren vinculados cos avances no mundo da radio-difusión e a dinámica evolutiva da emigración galega. En todo caso si pode-mos afirmar con certa seguridade que as orixes destas experiencias corres-póndense coa primeira metade dos anos trinta e xorden no marco das capitaisdos países riopratenses.

Algúns autores, como Xosé Luís Blanco Campaña, sitúan o punto de par-tida na transmisión radiofónica que tivo lugar o 18 de decembro de 1932 entreSantiago de Compostela e Bos Aires6. Esta transmisión efectuouse para darconta en directo á colectividade galega da capital porteña da celebración enSantiago da Asemblea do Concello que ía trata-lo primeiro Estatuto de Auto-nomía para o país. A emisora responsable en Arxentina foi Radio Splendid,e a Compañía Telefónica española fíxose cargo dos custos que tocaban polaparte peninsular. Foi a gran significación da presencia e a vida galega en BosAires, naqueles momentos, o factor determinante que xogou a favor da súaelección como o lugar idóneo co que establece-la emisión.

Uns anos antes iniciara a súa traxectoria nas ondas Xosé Núñez Búa, que,de acordo coa información que achega Alberto Vilanova7, será o primeirolocutor galego no exterior. Cando Núñez Búa comezou, en Galicia aínda nonhabía radio. O seu primeiro traballo foi como presentador en Radio Prieto(Bos Aires) e nos anos trinta tiña xa un programa ó seu cargo en Radio elPueblo (hoxe Radio América), titulado La Hora Iberoamericana. SegundoVilanova, nel dábanse cita “muchas de las manifestaciones folklóricas galai-cas”; de feito, pasaron pola audición tódolos actores galegos da capital, des-tacando especialmente Fernando Iglesias “Tacholas”, que foi invitado por

1. AS AUDICIÓNSAMERICANAS

1.1. Etapa inicial(1930-1936)

6. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: Radio e Prensa na Galicia Exterior. Santiago de Com-postela, Xunta de Galicia, 1995, pp. 11-13.7. VILANOVA RODRÍGUEZ, Alberto: op. cit., p. 1421.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 192



Núñez Búa a formar parte do equipo: “Alí saía a voz de Tacholas ó aire, tódo-los xoves e domingos, contando contos, teatralizando textos ou comentariosen galego”8. Precisamente será nesta audición onde o actor adopte o alcumepolo que sería coñecido ó longo da súa vida9. O programa, que estivo enantena entre 1932 e 1941, é considerado “la primera audición radiofónica detemas españoles en Sudamérica”10. A dedicación de Núñez Búa ó mundo daradio levaríao, anos máis tarde, a facer tamén unha audición británica na com-paña dun amigo neocelandés en Radio Excelsior.

Por unhas memorias do actor Tacholas11, nas que fala de como se vivironos tempos da Guerra Civil desde Bos Aires, sabemos que La Hora Iberoame-ricana, tamén coñecida co nome de Audición Iberoamericana, tivo a súa máisdirecta competidora na audición Hispano-Arxentina, de José Barreiro. Esemesmo documento infórmanos de que nesta etapa tamén funcionaron os pro-gramas Por los caminos de España, de Cano Maezco, e Habla Madrid, quefoi o último en aparecer. Segundo nos di Tacholas, Habla Madrid estaba con-ducido por tres mozos: Lema, Aguirre e Gil Huesca, un sobriño do cónsul deEspaña, ex-ministro Manuel Blasco Garzón. O programa era emitido por RadioCallao e difundía noticias e datos máis actuais cós outros, “aínda que tiñan osseus atrancos coas autoridades competentes... e outras non tan competentes”12.Polos seus títulos vemos que estes espacios pretendían captar unha audienciaespañola e latinoamericana, e polo tanto non podemos consideralos audiciónsgalegas propiamente ditas. Sen embargo, dous deles (La Hora Iberoamericanae a audición Hispano-Arxentina) estaban dirixidos por galegos e tiñan entre opersoal do equipo moitos dos nosos compatriotas. Ademais, nesas audiciónstiñan ampla presencia os asuntos vinculados con Galicia.

O primeiro programa xa completamente galego do que temos noticia é LaHora Gallega, emitido por Radio Mayo desde Bos Aires. Vilanova a penasofrece datos sobre esta audición fóra do feito de que nel pronunciou unhacharla o xornalista José Ramón Lence en 1935 “sobre el concepto despec-tivo hacia el gallego entre la población arxentina”13. É posible que se tratarada versión galega de La Hora Iberoamericana ou ben dese mesmo programa,que cambiaría o título por La Hora Gallega, debido á predominancia dostemas galegos nos seus contidos. En calquera caso, a similitude dos nomesleva a pensar que debeu existir algunha relación.

8. PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: op. cit., p. 34.9. Ibídem.10. COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio. Diccionario Bio-Bibliográfico de escritores. Vol. II.Santiago de Compostela, Bibliófilos Gallegos, 1952, p. 492.11. “A Guerra Civil española desde lonxe”. Texto de “Tacholas” recompilado e traducido ógalego para a obra de PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: Fernando Iglesias “Tacholas”. Un actorauriense na Galicia Ideal. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1996, pp. 223-244.12. PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: op. cit., pp. 228-229.13. VILANOVA RODRÍGUEZ, Alberto: op. cit., p. 1421.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 193



En Uruguai funcionará desde 1935 o programa dirixido polos irmáns Cadi-lla Airiños da Miña Terra14, no que se interpretaba música popular en vivo,estando a dirección musical a cargo de Jaurés Lamarque Pons. A audicióndurou aproximadamente ata 1937. Dous dos seus integrantes, Lorenzo Rositoe Pepe Fernández, formarían ó peche do programa o conxunto musical “LosParranderos” acompañados polo guitarrista Camilo Bóveda Amor.

Estes primeiros títulos estaban centrados nos aspectos puramente cultu-rais e folclóricos de Galicia e non amosaban unha vontade de compromisoactivo co galeguismo nin se esmeraban na denuncia dos problemas da emi-gración galega. Esta actitude será notablemente diferente nos programas pro-movidos polos exiliados, marcados por un carácter máis comprometido.

Entre o estalido da Guerra Civil Española e ofinal da Segunda Guerra Mundial entramosnunha etapa en que pouco ou nada sabemos doque sucedeu no panorama radiofónico da emi-

gración galega. Moitos dos programas citados na etapa anterior seguiron fun-cionando sen altera-lo seu carácter e xurdiron outros na mesma liña, é dicir,limitados exclusivamente ó ámbito da cultura.

Houbo tamén audicións de declarado apoio á causa republicana, pero onormal é que estivesen dirixidas ós colectivos españois en xeral, dado que,ante as circunstancias do conflicto bélico, pareceu máis apropiado unir esfor-zos en prol dunha mesma causa. Non é descartable que Castelao realizaseintervencións pola radio en Estados Unidos ou Cuba, países en que fixo cam-paña a favor da República Española. Coa Guerra xa finalizada hai constan-cia, segundo afirma Blanco Campaña, de que Castelao intervirá en 1939 nunespacio radiofónico presentado por Xerardo Álvarez Gallego para defende--la candidatura da Irmandade Galeguista á presidencia do Centro Galego daHabana, pero non se sabe con seguridade se era un programa “en toda regra”para a colectividade galega15. Fóra destes escasos datos a penas temos infor-mación, como xa apuntamos, sobre as audicións galegas; pero todo pareceindicar que foi unha etapa en que non se experimentaron moitas novidades.

Unha vez que a derrota do lexítimo gobernoresultou inminente, o movemento galeguista,lonxe de desaparecer, organizouse arredor

daqueles países que tiñan máis presencia de emigración galega. Iso foi con-secuencia directa da afluencia dunha nova clase de emigrantes procedentesdo exilio. Tratábase en boa parte de intelectuais fortemente comprometidos

1.3. As audicións do exi-lio (1939-1980)

1.2. As circunstanciasda Guerra Civil(1936-1939)

14. Atopámo-la información sobre este programa en SAMUELLE LAMELA, Cristina: Nues-tros gallegos. Montevideo (Uruguai), Editorial Nuestra Tierra, 1990, pp. 49-50. (Col. Nues-tras Raíces 2).15. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: op. cit., pp. 37-38.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 194



co movemento galeguista. Algúns, como Luís Seoane, chegaron ó iniciarseo conflicto; outros, coma Castelao, unha vez finalizada a guerra. Estes inte-lectuais convertéronse no motor que impulsou a etapa máis dinámica da nosaemigración, pola inxente cantidade de actividades que se desenvolven conGalicia como pano de fondo. Todo iso tamén alcanzará á radiodifusión galegano exterior, que vivirá agora os seus mellores momentos.

Os novos programas, aínda que na súa meirande parte seguen amosandoun carácter predominantemente cultural, tiñan unha máis clara vontade decompromiso coa ideoloxía galeguista que reivindicaba activamente a identi-dade da nosa terra e denunciaba a ilexitimidade do réxime franquista. É agoracando aparecen algúns dos títulos máis representativos que pola súa trans-cendencia ben poden ser cualificados como históricos. En 1939 inicia a súaandaina Galicia, Arte y Cultura, conducido por Maruja Villanueva en LR2-Radio Argentina, que foi inaugurado por Xavier Bóveda16. Seguindo unha ideade Castelao, aparece en 1945 Recordando a Galicia, programa emitido porRadio Rivadavia e dirixido por Maruxa Boga, que contaba coa colaboraciónde Fernando Iglesias “Tacholas” 17, Alfredo Aróstegui e o dirixente do CentroOurensán, Enrique González. A audición mantívose en antena ata 1961, desa-parece nesa data debido ó peche total de Radio Rivadavia, non está moi clarose por problemas económicos ou doutro tipo. O 8 de outubro de 1961 LuísSeoane adicaría unha homenaxe radiofónica desde a audición “Galicia Emi-grante” ó programa de Maruxa Boga por mor da súa desaparición18. Un dosseus integrantes, “Tacholas”, que abandonara a audición apremado por soli-citudes profesionais, algúns anos máis tarde iniciaría unha experiencia en soli-tario dirixindo La Voz de Galicia (1953) por LR-9, Radio Antártida. Practi-camente en todas estas audicións podemos observar que existía unha estreitarelación entre o mundo da radiodifusión e o teatro galego, dado que MaruxaVillanueva, Maruxa Boga, “Tacholas” e Enrique González eran actores reco-ñecidos na capital porteña. Tamén hai que chama-la atención sobre o papelque debeu desempa-la figura de Castelao na promoción das primeiras audi-cións da posguerra. Xa falaramos de que fora o impulsor de Recordando aGalicia, dato pouco ou nada coñecido, pero tamén podemos decatarnos de queboa parte das figuras citadas pertencían á Compañía de Comedias de MaruxaVillanueva, que puxo en escena unha das obras teatrais máis emblemáticas deCastelao. Referímonos a “Os vellos non deben de namorarse”, que foi repre-sentada no Teatro Mayo o 14 de agosto de 1941, figurando precisamente, entreos primeiros actores, “Tacholas”, Aróstegui e Maruxa Villanueva.

Ós títulos anteriormente citados engadiranse posteriormente Galicia en elAire (1958), de Andrés Rodríguez Barbeito, patrocinada polo industrial Xosé

16. PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: op. cit., p. 47.17. Como vimos, o actor xa iniciara as súas actividades como locutor na audición de ManuelNúñez Búa en 1932.18. BRAXE, Lino e SEOANE, Xavier: Escolma de textos da audición radial de Luís SeoaneGalicia Emigrante. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1989 [2ª edición 1994], pp. 167-169.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 195



Ramallo, e, sobre todo, Galicia Emigrante (1954), de Luís Seoane, que per-durará ata 1971. A audición de Seoane prolongouse trala desaparición darevista que lle deu o nome en 1959 e sobreviviu tamén a tódolos programasanteriormente citados, converténdose nunha das audicións máis lonxevas pordetrás de Sempre en Galicia, que aínda segue emitíndose en Montevideo.Aínda que Seoane sempre fixo fincapé na súa independencia de calquerapatrón, o certo é que o industrial Xavier Vázquez Iglesias contribuíu gran-demente e con puntual fidelidade ó financiamento da audición, continuandoasí o labor de mecenado que el e a súa filla Praty iniciaran anteriormente anun-ciándose na revista Galicia Emigrante. En decembro de 1958 o programa pasaa emitirse por Radio Porteña, onde Seoane xa viña colaborando nunha audi-ción para o Centro Lucense. Na sede desa entidade chegaría a constituírseunha sociedade denominada “Amigos de Galicia Emigrante”, co fin de con-seguir cartos para o sostemento da emisión e a revista do mesmo nome19, oque tamén puido condicionar en certa medida a dinámica “independente” daaudición.

Pero Arxentina non é o único país onde os galegos promoveron activida-des radiais. Non podemos esquecer que unha das audicións máis emblemá-ticas da galeguidade funciona dende hai tempo en Uruguai, o outro país rio-pratense. Referímonos a Sempre en Galicia, emitido por CX16 - Radio Carvede Montevideo, que iniciou a súa andaina en 1950 e chega ata os nosos días.O programa xurdiu como homenaxe a Castelao pouco tempo despois da súamorte. Precisamente leva o título dunha das súas obras máis coñecidas. Oespacio foi conducido durante moito tempo pola figura de Manuel Meilán,destacado galeguista de Montevideo e símbolo na capital uruguaia20, que trasdeixa-lo programa foi substituído por Tony de Seárez21.

Fora do ámbito riopratense sobresaen títulos como A Hora de Galicia(1952-1968), programa de contido cultural e informativo, promovido porRoxelio Rodríguez de Bretaña, e estreitamente vinculado co Padroado da Cul-tura Galega de México. O espacio emitiuse en galego22 tódolos domingos ásdez da mañá durante oito anos. Sobre esta audición existe abundante infor-mación na revista Vieiros, que é o voceiro oficial do Padroado. No seu pri-meiro número Carlos Velo Cobelas, codirector da publicación, salienta aimportancia do programa radial ó referirse ás actividades principais da enti-dade societaria23. O peche de A Hora de Galicia estivo motivado polas pre-sións dalgúns anunciantes que pedían a súa retirada da emisora, molestos polo

19. “Amigos de Galicia Emigrante”. Nota publicada na revista Lugo. Boletín del CentroLucense de Buenos Aires. Decembro de 1958, p. 4.20. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: op. cit., p. 30.21. SAMUELLE LAMELA, Cristina: op. cit., 1993, pp. 155-165.22. “No idioma dos Canzoeiros, de Curros, de Castelao e dos labregos e mariñeiros da nosaterra”, dicía Luís Soto nun comentario sobre o programa realizado no n.º 1 de Vieiros.23. VELO COVELAS, Carlos: “As labouras”. Vieiros. 1 (verán de 1959). México.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 196



seu talante de denuncia. O señor Ferreiro, responsable da emisora, non cedeuá chantaxe publicitaria; pero sería o propio equipo do programa o que deci-diría voluntariamente abandona-la emisión para non causar prexuízos eco-nómicos á empresa de Ferreiro24.

Os Centros galegos tamén poñerían en funcio-namento as súas propias audicións que, como xaapuntamos, servían de complemento oral ós

voceiros que editaban. O carácter “oficial” destas emisións leva a pensar que,a diferencia das conducidas por particulares, amosarían un ton máis mode-rado, aínda que é certo que a dificultade de atopar gravacións destes progra-mas non permitiu analiza-lo seu contido para afirmar se efectivamente era así.Estes programas son bastante menos coñecidos, polo que puideron funcio-nar algúns máis dos que citamos a continuación. Sabemos que houbo unhaaudición no Centro Galego de Bos Aires que se emitía por Radio El Mundo25.Tamén hai novas sobre a existencia de espacios radiais en tódolos centros pro-vinciais de Bos Aires, agás no pontevedrés. Para atopar información sobreeste tipo de audicións a mellor fonte constitúena os voceiros oficiais dasdevanditas sociedades. A esta categoría responden, por exemplo, as audiciónsque patrocinaba o Centro Lucense, que, segundo Ricardo Palmás, eran rea-lizadas no esencial por Luís Seoane26. Na revista Lugo cítase como conduc-tor principal desta emisión a Víctor Luís Molinari27. Tamén na mesma revistapublicáronse artigos a partir de extractos das audicións. En datas máis recen-tes, xa próximas ó final da Dictadura franquista, apareceu o programa Reco-rriendo España de la Mano del Centro Gallego y Saviñao (1977), emitidopor FM Radio Cosmos, na localidade de Rosario. A responsable das emisiónsé esta curiosa sociedade Galego-Arxentina, que xurdiu froito da unión entreo Centro Galego e a Asociación do Saviñao, vellas asociacións de Rosario.

Ata agora os investigadores amosaron escaso interese no estudio das audi-cións patrocinadas por entidades de emigrantes. O habitual é que estes espa-cios nin sequera se mencionen ou se faga alusión a eles, limitándose exclusi-vamente a cita-lo título do programa e as súas características máis significativas.Os estudios sobre a radiodifusión galega no exterior amosan máis preferenciapor aqueles títulos claramente galeguistas, descoidando así as audicións dos cen-tros galegos que polo seu carácter oficial terían un compromiso meramentesuperficial coa causa galega. Tamén hai que ter en conta que moitas veces ointerese por determinadas audicións ía unido ó interese polo estudio da vida e

1.4. As audicións dasentidades societarias

24. RODRÍGUEZ DOMÍNGUEZ, Elixio: Matádeo mañá. Vigo, Xerais, 1994.25. PÉREZ RODRÍGUEZ, Luís: op. cit., p. 109.26. PALMÁS CASAL, Ricardo: op. cit., pp. 29-30.27. Memoria y balance ejercicio del año 1967 del Centro Lucense de Buenos Aires. Institu-ción Cultural, Recreativa y Deportiva acordada por el S. Gobierno de la Nación. Decreto1303/45. Avenida de Belgrado 1841. Capital Federal.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 197



a obra de figuras destacadas da galeguidade. Nas audicións patrocinadas porentidades galegas o protagonismo adquiríao a sociedade que auspiciaba o pro-grama, quedando nun segundo plano o equipo encargado da súa realización.Pero o estudio dos programas patrocinados polos centros galegos resulta ine-ludible se se quere entender no seu conxunto o mundo da radiodifusión galegano exterior. A través deles podemos comprobar que as entidades societarias nonignoraron a importancia que podía ter un espacio radiofónico dirixido ós seusintegrantes. O feito de que só contasen con este tipo de espacios os centros máisimportantes é indicativo de que eran necesarias unha certa infraestructura e pros-peridade económica para que fose posible o seu sostemento.

Blanco Campaña foi practicamente o único autorque se achegou ó estudio dos espacios radiaiseuropeos28. Pola súa obra podemos comprobar

que en Europa, en xeral, as audicións galegas alcanzan maior importancia apartir dos anos sesenta, cando a emigración galega cambia a súa orientacióncara ós países do vello continente. Con anterioridade só atopamos un pro-grama que polas súas características se encadra perfectamente entre as audi-cións do exilio, o Galiciam Programme da BBC de Londres, iniciado en abrilde 1947 e rematado en 1956. Este espacio xurdiu por iniciativa do gobernoinglés que, para mellora-las súas relacións co goberno de Franco, decidiudedicar programas das súas emisións da BBC ás nacionalidades históricasespañolas (Galicia, País Vasco e Cataluña)29. O primeiro programa galego daBBC foi emitido o 14 de abril de 1947, ás once e cinco da noite, e estivo acargo de Felipe Fernández Armesto, correspondente de La Vanguardia enLondres30. Outro caso peculiar constitúeno as audicións galegas de RadioPirenaica, cun carácter político moi marcado polo contexto da posguerra. Nosanos sesenta Ramón Chao emite dende Radio París unha audición en galegoque non pasou dos tres anos ó ser suspendido polas presións do goberno fran-quista. En Portugal, Margarita Ledo Andión dispuxo dun espacio radiofónicoen Radio Clube Portugués que algúns deron en chamar Os meus amigos deGalicia; o espacio iniciouse en 1974 e a penas durou un ano. Por último, enSuíza destacan dúas audicións: Galiza Sempre, que comeza a ser emitida en1985 por Radio Tonic FM desde Xenebra (Suíza), que era un programa vin-culado coa asociación cultural Galicia Hoxe; e Espa-Voz, que se emite actual-mente por Radio Fönderband en Berna.

Como acabamos de comprobar, trátase de programas cun carácter fortementecrítico, tal vez dos máis críticos no panorama radiofónico da emigración galega,

2. AS AUDICIÓNSEUROPEAS

28. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: “Europa”. En Radio e prensa..., op. cit., pp. 65-88.29. FERNÁNDEZ PULPEIRO, Carlos: Apuntes para la historia de la prensa del siglo XIXen Galicia. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1981.30. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: op. cit., p. 66.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 198



ata o punto de que moitos dos que se facían con anterioridade á normalizacióndemocrática en España tiveron que pechar por presións políticas. Actualmente,co forte declive dos fluxos migratorios galegos, estas audicións, que nunca che-garon a alcanzar a importancia numérica das arxentinas, créanse cada vez menose tenden a desaparecer.

Madrid, o País Vasco e sobre todo Cataluña sonas únicas comunidades españolas nas que a sig-nificativa presencia de galegos propiciou a apa-rición de emisións radiofónicas. Blanco Cam-paña chamaba a atención sobre a escaseza de

programas galegos en Madrid, a pesar de ser unha cidade “cunha importantee numerosa colectividade natural ou oriúnda de Galicia e con importantes car-gos directivos en emisoras”31. Así, na capital peninsular só temos noticia dunprograma titulado Pandeirada, que funcionou entre 1968 e 1970, e, máisrecentemente, outro co mesmo título que o de Manuel Meilán, Sempre enGalicia, emitido por Radio Intercontinental de Madrid e conducido por Mer-cedes Buxán, de a penas un ano de duración (1993-1994). No País Vasco apresencia deste tipo de programas é tamén anecdótica. O único título coñe-cido é De orilla a orilla, que emite a bilbaína Radio Nervión en conexióncon Radio Gorbea, emisora de Gasteiz-Vitoria, cubrindo así un amplo terri-torio. Este programa aínda segue en antena.

Pero sen dúbida o caso máis importante é o de Cataluña, onde as emisiónsgalegas proliferaron ata tal punto que case poden equipararse numericamentecoas arxentinas. Os títulos máis destacados son: Lonxe da Terra, de ManuelValdés; A Nosa Galicia, de Manuel Fernando González; Radio Celta, emi-sora do Centro Galego de Barcelona; a experiencia de Radio Amistad, impul-sada por Olegario Sotelo Blanco; ou ERGAC, un intento de asocia-los espa-cios radiofónicos galegos en Cataluña32. Esta inxente actividade mantívose eperdurou ata os nosos días, como parece indica-la cifra de 13 programas deradio sinalada por Blanco Campaña na súa obra sobre comunicación galegano exterior33.

Desde mediados dos anos oitenta en Galicia ten-táronse levar a cabo, conxuntamente con outrospaíses, unha serie de experiencias para interco-municarse coas audiencias do exterior. Arxen-

tina foi unha vez máis o país elixido para realiza-los primeiros programasdeste tipo. A súa elección era ineludible, dado que é precisamente alí onde

4. INTERCONEXIÓNSGALEGAS CO EXTE-RIOR

3. AS AUDICIÓNSDAS COMUNIDADESAUTÓNOMAS ESPA-ÑOLAS

31. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: op. cit., p. 74.32. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: op. cit., pp. 76-80.33. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: op. cit., pp. 229-236.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 199



a radiodifusión galega alcanzou maior relevancia e contaba xa cun prece-dente deste tipo de experiencias na famosa retransmisión do 18 de decem-bro de 1932.

Entre xuño de 1984 e setembro de 1989 funcionou Sin distancias. O pro-grama era realizado por Radio Excelsior desde Bos Aires en conexión conRadio Vigo e tódalas emisoras da Cadena Ser de Galicia. A conducción enRadio Excelsior estaba a cargo de Luís de la Calle, namentres que en RadioVigo colaboraban María Angélica Cupiec e Antonio Mínguez Hermida. Inter-viñan na producción arxentina o empresario Xosé Luís López Garra, o avo-gado Delmiro Boente Rodríguez e o propio Luís de la Calle. Cando Sin dis-tancias deixou de funcionar, López Garra tentou levar a cabo unhaexperiencia similar no programa Recorriendo España, que neste caso ía diri-xido a toda a colectividade española en xeral. En Recorriendo España a unióncon Galicia viña da man de Xosé Antonio Mínguez, que informaba desdeVigo do que acontecía en Galicia.

Tamén desde os medios institucionais se realizaron esforzos dirixidos caraós emigrantes. A radio galega ten practicamente desde a súa fundación en1985 un servicio de radio exterior. Segundo nos informaba Xosé Luís BlancoCampaña, este servicio “Chegou a enviar un equipo de reporteiros, co popu-lar Luís Rial á fronte, para face-la ‘Volta Galega a España’ e a ‘Volta Galegaa Europa’, percorrendo os máis importantes Centros Galegos; mantivo durantetempo un servicio permanente de envío de programas gravados ás socieda-des galegas; e agora mesmo, co seu Servicio Exterior, atende as demandasdos diferentes programas galegos que se emiten polo mundo adiante”34. Undestes programas era Galicia no mundo, conducido por Luís Rial en 1988 eque tiña a súa proxección internacional a través dunha experiencia tituladaGalicia para o Mundo. A Dirección Xeral para as relacións coas Comuni-dades Galegas encargábase de facer chegar cada quince días unha gravacióndeste programa ás sociedades galegas e a algunhas emisoras.

Namentres que en Europa todo parece indicarque as experiencias radiais galegas tenden adesaparecer, en América proliferan os programasdirixidos cara á nosa colectividade. Paralela-mente, desde Galicia os servicios da Radio Exte-

rior da RTVG ofrecen conexións en directo compartidas con boa parte dosespacios conducidos polos emigrantes.

Nos países americanos, dos programas históricos só segue funcionando Sem-pre en Galicia aínda que, segundo Blanco Campaña, “con graves problemas

A SITUACIÓN NAA C T U A L I D A D E :BALANCE E VALO-RACIÓN

34. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: op. cit., p. 85.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 200



económicos”35. Nembargantes apareceron moitos espacios novos, principal-mente arxentinos: Betanzos y su gente, Galicia en el Mundo, Ventana a Gali-cia, Galicia Hoxe, Las exquisiteces del gallego ou, máis recentemente, Lem-brando a Galicia. En Brasil funcionan actualmente dúas audicións: Poloscamiños de Galicia e Espanha Hoxe. Finalmente, en Venezuela Sempre enGaliza, promovido pola Irmandade Galega de Caracas, Aires da Terra e Maga-zine. Podemos comprobar que Arxentina segue a se-lo país hexemónico no quese refire ó número de espacios radiais.

Como indicamos anteriormente, a situación dos programas radiais gale-gos en Europa é case anecdótica pola súa escaseza. Continúa en antena GalizaSempre, o programa emitido desde Xenebra pola asociación cultural GaliciaHoxe; tamén en Suíza funciona Alborada, emitido por Radio Azidule; e enInglaterra, Revista Hispánica, de Spectrum Radio, que, como o seu propionome indica, non se restrinxe unicamente á colectividade galega. Informa-ción sobre algúns destes espacios, tanto dos americanos coma dos europeos,pode atoparse en Internet, onde teñen as súas propias páxinas web con linksque os vinculan entre si.

Finalmente, nas Comunidades Autónomas españolas o primeiro lugarségueo ocupando Cataluña, que non experimentou demasiadas novidades conrespecto ós programas xa referidos. Continúan funcionando: Galicia novallés, Sempre en Galicia, Morriña, Lonxe da Terra e Camiño da Terra.Recentemente apareceu algún título novo como Galicia máis cerca ou Gali-cia algo máis.

A meirande parte dos programas que aínda seguen funcionando perderon,salvando algunhas salientables excepcións, ese espírito crítico e de denunciaque caracterizou a moitas das audicións do exilio. Os contidos limítanse aaspectos meramente culturais e folclóricos. Quizais nalgúns casos a radiodi-fusión galega no exterior volveuse un producto artificial, realizado coa únicafinalidade de obter algunha subvención institucional, a pesar de que seguenexistindo emisións de fonda honestidade. As experiencias máis dinámicas efructíferas son hoxe en día as que parten da propia Galicia, como é o casodo referido servicio exterior da Radio Galega. Recentemente, a televisióntamén se incorporou a esta dinámica con espacios de proxección internacio-nal dirixidos ós nosos colectivos emigrados. Todo parece indicar que, agoraque o peso da Galicia emigrada decreceu, a bandeira da galeguidade foi asu-mida pola Galicia Territorial. Co que isto podería ter de positivo resulta evi-dente a perda de liberdade e independencia para as emisións que se nutrendas axudas institucionais.

35. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: op. cit., p. 32.

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 201



PR

OG

RA

MA

S

LO

CA

LID

AD

ET

ÍTU

LO

RE

SPO

NSA

BL

EE

MISO

RA

PAÍS:A

lemaña

Múnic

Peña Galega de M

unichPeña G

alega de Munich

Radio B

aviera

PAÍS:A

rxentina

Azul

Punto de Encuentro

Salustiano Góm

ezFM

Universal de A

zul

Bos A

iresB

etanzos y su genteX

erardo Martínez Santiago

CL

AS FM

Bos A

iresG

alicia Em

igranteL

uís SeoaneL

S-10 Radio L

ibertad

LS-4 R

adio Porteña

Radio E

scelsior

Bos A

iresG

alicia en Am

éricaInstituto A

rxentino da Cultura G

alegaL

.R.A

. Radio N

acional

Bos A

iresG

alicia en el Aire

Andrés R

odríguez Barbeito

Bos A

iresG

alicia Hoxe

Juan Carlos Iniesta-V

ázquezC

W 1 R

adio Colonia

Bos A

iresG

alicia,Arte y C

ulturaM

aruja Villanueva

LR

2 Radio A

rgentina

Bos A

iresH

abla Madrid

Radio C

allao

Bos A

iresH

ispano Argentina

José Barreiro

Bos A

iresL

a Hora G

allegaR

adio Mayo

Bos A

iresL

a Hora Iberoam

ericanaM

anuel Núñez B

úaR

adio Pueblo

Bos A

iresL

a Unión por la Saudade

Centro L

ucense de Buenos A

iresL

S4 Radio Porteña

Bos A

iresL

a Voz de G

aliciaFernando Iglesias “Tacholas”

LR

-9 Radio A

ntártida

Bos A

iresL

embrando a G

alicia

Bos A

iresPor los cam

inos de España

Cano M

arezcoL

R2-R

adio Argentina

Bos A

iresR

ecordando a Galicia

Maruxa B

ogaR

adio Rivadavia

Bos A

iresR

ecorriendo España

Xosé L

uís López G

arraR

adio Esplendid

Com

odoro Rivadavia

Galicia en el M

undoM

anuel A. R

ei FlórezL

R-11 R

adio Nacional de C

omodoro R

ivadavia

LU

-4 Radio Patagonia

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 202



LO

CA

LID

AD

ET

ÍTU

LO

RE

SPO

NSA

BL

EE

MISO

RA

La Plata

Centro G

alego de La Plata

Centro G

alego de La Plata

FM Platense

Lanús O

esteL

a Madre Patria

Radio D

inámica

Mar del Plata

Ventana a G

aliciaC

entro Galego de M

ar del PlataL

RI-209 M

ar del Plata

Puerto Ordaz

Aires da Terra

Irmandade G

alega de Pto. Ordaz

Radio Puerto O

rdaz

Río G

allegosC

entro Galego de R

ío C

entro Galego de R

ío Gallegos

Radio E

statal LU

-14

Rosario

Recorriendo E

spaña de la C

entro Gallego y Saviñao:Sociedade

LR

A-5 R

adio Nacional R

osario

mano del C

entro Gallego

Galego-A

rxentina froito da unión entre o Centro

y SaviñaoG

alego e a Asociación de Saviñao,vellas

asociacións de Rosario. Fundouse en 1956

Salvador de Bahía

España H

ojeA

malia D

uránR

adio Excelsior

Sierra Grande

Las esquisiteces del gallego

Xerm

inal FilgueiraFM

-Radio C

osmos

Usuhuaia

De Fisterra ó fin do M

undoR

adio Nacional de U

shuaia

PAÍS:A

rxentina-España

Bos A

ires-Vigo

Sin distanciasR

adio Excelsior - R

adio Vigo (SE

R)

PAÍS:B

rasil

Ceará

Polos camiños de G

aliciaR

adio Universitaria FM

,da Universidade Federal

do Ceará

PAÍS:C

uba

Nom

e descoñecidoX

erardo Álvarez G

allego

PAÍS:E

spaña

Barcelona

A N

osa Galiza

Manuel Fernando G

onzálezR

adio Miram

ar

Barcelona

A N

osa TerraR

adio Florida

Barcelona

Airiños

Radio G

ramm

anet

Barcelona

Cam

iño da TerraD

istrito 3 Radio

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 203



LO

CA

LID

AD

ET

ÍTU

LO

RE

SPO

NSA

BL

EE

MISO

RA

Barcelona

Galicia,algo m

áisR

adio Ciutat V

ella

Barcelona

Galicia,esquina verde de E

spañaR

adio Peninsular de Barcelona

Barcelona

Morriña

Ram

ón PiñeiroR

adio Nou B

arris,dirixida por Henrique

Fernández Núñez

Bilbao

De orilla a orilla

Radio N

ervión (creada en 1987 e dirixida por Henrique

Cam

pos) emite este program

a en conexión con

Radio G

orbea,em

isora de Gasteiz-V

itoria

Cornellà de L

lobregat Sem

pre en Galiza

Ram

ón López

Radio C

ornellà

Rosa R

eboredo

Xosefina G

onzález

Madrid

PandeiradaR

adio España de M

adrid

La Voz de M

adrid,en conexión coas emisoras galegas da

RE

M cando era director xeral da cadea R

amón V

illot

Madrid

Sempre en G

aliciaM

ercedes Buxán

Radio Intercontinental de M

adrid

Mollet del V

allèsG

alicia no Vallès

Montse V

ilasR

adio Mollet

PAÍS:Francia

Marsella

Centro G

alego de Marsella

Centro G

alego de Marsella

Radio T

IC

ParísD

escoñecidoR

amón C

haoR

adio París

PAÍS:Inglaterra

Londres

Galiciam

programm

eB

BC

de Londres

PAÍS:M

éxico

México

A hora de G

aliciaPadroado da C

ultura Galega en M

éxicoX

.E.L

.F ou X.E

.S.M.

O principal prom

otor do programa R

oxelio Rodríguez

de Bretaña era secretario xeral da Prim

eira Directiva

do Padroado

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 204



LO

CA

LID

AD

ET

ÍTU

LO

RE

SPO

NSA

BL

EE

MISO

RA

PAÍS:Portugal

Lisboa

Os m

eus amigos de G

aliciaM

argarita Ledo A

ndiónR

adio Clube Portugués

PAÍS:Suíza

Berna

Espa-V

ozR

adio Föndderband

Xenebra

Galiza Sem

preR

adio Tonic FM

Zürich

Promoción da C

ultura Prom

oción da Cultura G

alega de Zürich

Radio L

ara

PAÍS:U

ruguai

Montevideo

Airiños da m

iña terraIrm

áns Cadilla

Radio A

riel

Montevideo

Centro D

eportivo de Bolos

Centro D

eportivo e Social de Bolos do V

al Miñor

CX

-40 Radio Fénix e C

X-46 E

misora C

iudad

Montevideo

Sempre en G

alizaM

anuel Meilán M

artínez (Marín,1894-1994):entre

CX

16 Radio C

arve

1950 e a súa vellez

Tony de Seárez (actual)

Patronato de Cultura de M

ontevideo (o programa

mantiña estreitas relacións coa entidade)

PAÍS:Venezuela

Caracas

Ecos de G

aliciaR

adio Caracas

Caracas

Sempre en G

alizaIrm

andade Galega de C

aracasR

adio Suave

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 205



A radiodifusión galega no exterior ocupa un lugar importante pero

pouco coñecido na historia da nosa emigración. Neste texto tra-

tamos de establece-las principais características dos programas

radiais conducidos por emigrantes así como a distribución dos

mesmos no espacio e no tempo. A maior parte destas audicións

poden localizarse en Bos Aires e será na etapa do exilio cando

aparezan algúns dos títulos máis emblemáticos, que hoxe poden

ser cualificados como históricos.

Palabras clave: emigración galega, radiodifusión, exilio, emisoras particulares, emisoras de entidades

societarias.

La radiodifusión gallega en el exterior ocupa un lugar importante

pero poco conocido en la historia de nuestra emigración. En este

texto tratamos de establecer las principales características de los

programas radiales conducidos por emigrantes así como la distri-

bución de los mismos en el espacio y en el tiempo. La mayor parte

de estas audiciones pueden localizarse en Buenos Aires y será en

la etapa del exilio cuando aparezcan algunos de los títulos más

emblemáticos, que hoy pueden ser calificados como históricos.

Palabras clave: emigración gallega, radiodifusión, exilio, emisoras particulares, emisoras de entidades

societarias.

La radiodiffusion galicienne à l’étranger occupe une place impor-

tante mais elle est très peu connue au sein de l’histoire de notre

émigration. Dans ce texte nous tenterons d’établir les principales

caractéristiques des programmes radiaux menés par des émigrants,

tout comme leur distribution dans l’espace et dans le temps. La

plupart de ces auditions peuvent être localisées à Buenos Aires et

cela va être pendant l’étape de l’exile que ferons leur apparition

certains des titres les plus emblématiques que nous pouvons actuellement qualifier d’historiques.

Mots clé: émigration galicienne, radiodiffusion, exile, stations émettrices privées, stations émettrices appar-

tenant à des entités sociétaires.

Resumé

LES PROGRAMMES RADIAUX

DES ÉMIGRANTS GALICIENS


Resumen

LOS PROGRAMAS RADIALES

DE LOS EMIGRANTES GALLE-

GOS


Resumo

OS PROGRAMAS RADIAIS DOS

EMIGRANTES GALEGOS


Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 206



Overseas Galician radio broadcasting occupies an important but

little known place in the history of our emigration. In this text,

our aim is to establish the principal characteristics of the pro-

grammes broadcast by these emigrants, as well as the distribu-

tion in space and time of the same. The majority of these broad-

casts came from the area of Buenos Aires and it was during the

period of exile when some of the most emblematic headlines

appeared, which today can be qualified as historical.

Key words: Galician emigration, radio broadcasting, exile, private radio stations, radio stations belon-

ging to societies.

Jesús José Blanco Rosas (Lugo, 1973). É licenciado en Xeo-

grafía e Historia, especialidade en Historia Contemporánea e de

América pola Universidade de Santiago de Compostela. Forma

parte do proxecto de investigación: Sociabilidade e alimentación en Galicia, dirixido por Francisco Xavier

Castro Pérez na Facultade de Xeografía e Historia da USC, e tamén colaborou no proxecto A arquitec-

tura escolar dos emigrantes galegos, baixo a dirección de Vicente Peña Saavedra no Arquivo da Emi-

gración Galega do Consello da Cultura Galega. As súas investigacións xiran arredor da emigración galega

e os medios de comunicación. Esa é a temática que trata na súa memoria de licenciatura Comunicación

e emigración galega na audición e a revista “Galicia Emigrante” de Luís Seoane e na tese de doutora-

mento (en elaboración) Radiodifusión e emigración galega nos países rioplatenses.

Currículum

Abstract

RADIO PROGRAMMES BROAD-

CAST BY GALICIAN EMI-

GRANTS


Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 207

Paxs. 189-208 2/6/04 21:40 Página 208

RECENSIÓNS

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 209

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 210



A propósito da obra de ManuelCastells.- Na era da globalidade, uninvestigador global. Na era dainformación, un investigador infor-mado. Un sociólogo que coloca ocampo do social na cultura, unantropólogo posmoderno, que nosdi que a cultura está en “las mentesde la gente”, un utópico revolucio-nario, herdeiro das revoltas do maiofrancés e as dos campus de Berke-ley. Un clásico do século XXI,segundo Alain Touraine, compara-

ble con Max Weber, segundo Anthony Giddens. Un pensador libre e un inte-lectual comprometido, desde o meu modesto punto de vista, pero punto devista significativo, porque tiven a satisfacción intelectual de estudiar e tra-ballar con el, nos primeiros anos do seu retorno a España, na UniversidadeAutónoma de Madrid. Participei nun curso de doutoramento impartido porManuel Castells (un curso dos de antes, dos de todo un ano de traballo). Eademais tiven o privilexio de traballar nun proxecto de investigación, dirixidopor Manuel Castells nos anos 1984 e 1985, sobre a influencia da economíasomerxida na organización familiar. Paralelo a outro moito máis coñecidosobre Novas Tecnoloxías.

Uns anos, os primeiros 80, de esperanzas, de cambio, e de transición, unsanos que se enfrontaban ó futuro cunha morea de estructuras obsoletas e oxi-dadas, entre elas a Universidade. O ano anterior a que empezara a cursa-losmeus estudios universitarios, o curso reducirase a unha semana, na Facultadede Filosofía, onde empecei a estudiar, debido ás folgas da transición. Senembargo, alí había un grupo de persoas, entre as que me encontraba, quetiñámo-la intención de facernos investigadores sociais, nunha Facultade deFilosofía que tiña vocación de todo menos de transmisora da medieval filo-sofía que se desenvolveu nos anos do franquismo. Contabamos con algunhaspersoas como Ubaldo Martínez Veiga, antropólogo formado baixo o influxode Columbia -Marvin Harris, entre outros, fora o seu mestre-; ou Ludolfo Para-mio, que era unha identidade complexa, interesante e solidaria, represaliadopolítico do réxime anterior, físico, sociólogo, e profesor reintegrado nunhaFacultade de Filosofía, e que foi quen nos puxo en contacto con Castells, tralasúa intervención nunhas xornadas memorables sobre “Metrópole, territorio ecrise” celebradas nos primeiros anos 80 e publicadas en 1985 pola revistaAlfoz. Alí, polos primeiros 80, todos riamos moito, cando dicía na súa confe-rencia que todo o mundo tería un ordenador persoal na casa –¡era ciencia fic-ción! Neste contexto chega Manuel Castells como catedrático de Socioloxía

La Era de laInformación.Economía, sociedad ycultura.Vol. 2: El Poder de laIdentidad

Castells, Manuel. Madrid,Alianza Editorial, 1998.

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 211

Recensión


á Universidade Autónoma de Madrid. Como lle dixo Ludolfo Paramio ódaquela libreiro da Autónoma: “te presento al que ha escrito la mayoría de loslibros que vendes aquí” .

Presento aquí a miña experiencia persoal porque creo que non se coñeceben a obra deste grande investigador e porque considero que teño unha débedacon el. O traballo de campo que realicei sobre a reconversión industrial e a“domesticación” que os grupos domésticos dos traballadores realizan, látegona man, desa poderosa fera que é a economía global, é absolutamente debe-dora, nos acertos que poida ter, de Manuel Castells, e do moitísimo que apren-dín, estudiando e traballando con el ó longo de todos estes anos. Cando che-guei a Galicia no ano 1987, case ninguén coñecía a Manuel Castells e a súaobra, e a gran maioría dos que o coñecían tiñan unha visión absolutamenteparcial, cousa que creo segue sendo moi xeral en Galicia e fóra dela. Algúnsquedaban no primitivo Castells, íntimo amigo de Nikas Poulantzas na Fran-cia dos anos 60, e marxista estructural, pero estes esquecen a Manuel Cas-tells creador xunto con David Harvey da socioloxía urbana contemporánea,e ó investigador de IAP, diríamos hoxe, (Investigación-Acción-Participación),que descobre e participa nas orixes dos movementos sociais contemporáneos:o do Maio Francés, que os mozos de hoxe identifican cun bonito conto, gra-cias a Ismael Serrano. Pero os que coñecen esta vertente da súa obra, ou aalbiscan, moitas veces descoñecen o proceso migratorio que leva ó retornadoCastells a América, á América dos campus de Berkeley, que fai dicir a Isa-bel Allende, na súa marabillosa novela sobre a emigración e o contacto cul-tural titulada El plan infinito: “Berkeley era la Meca de los peregrinos sin dios,[...] donde se iban escapando las viejas desilusiones en busca de una utopía,[...] una torre de Babel de blancos, asiáticos, negros, algunos latinos, niños,viejos, jóvenes, ...”.

... Hippys, feministas e homosexuais. Pero tamén hai un Manuel Castellsque investiga na España posfranquista, e na transición, así coñecémo-laimportancia dos movementos veciñais na creación dunha sociedade demo-crática en España, antes da transición e durante esta. E hai un Manuel Cas-tells que investiga e participa no proceso de entusiasmo democrático que per-corre Latinoamérica, como é o caso do Chile de Allende. Pero a este ManuelCastells súmase o coñecedor das sociedades emerxentes do capitalismo orien-tal como é Japón e Taiwan, que son, xunto ó famoso Silicon Valley, o berceda tecnoloxía da era da información. Neste momento é cando teño o privile-xio de traballar con el, e sei que ese Manuel Castells obsesionado polas novastecnoloxías, que algúns queren presentar, é un espellismo.

No momento que a ITT ou compañías multinacionais semellantes da erada información eran obxecto da súa análise, o concello de Leganés, da áreametropolitana de Madrid, e a nova reorganización das familias polo auxe daeconomía somerxida, e a súa abarcadora descentralización; e a influencia da

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 212

Recensión


economía somerxida e a incorporación da muller no mercado laboral, na reor-ganización de papeis sexuais dentro da familia, eran temas de investigaciónque tamén estaban na súa mente, xunto á influencia crecente das Novas Tec-noloxías..., e nós eramos modestos recompiladores de información, e entu-siasmados discípulos. Hoxe vexo ata que punto a súa pregunta era funda-mental e relevante. E hoxe contestaría a esta pregunta enmarcándoa naespléndida análise que fai no seu libro El Poder de la Identidad, do poder dopatriarcado, que fai que en España morran e sobrevivan unha morea de mulle-res torturadas no ámbito doméstico. Máis tarde viría o Castells coñecedor darealidade rusa.

A miña investigación en Vigo sobre a organización da economía domés-tica fóra do mercado e a resistencia dos movementos obreiros durante estesúltimos anos enmárcase perfectamente co seu estudio sobre o poder dos nacio-nalismos, e a importancia das identidades de resistencia, para a construcciónde identidades nacionais e locais que resistan ese poder global.

Sen embargo Castells advírtenos: “no todas las resistencias son iguales”,non tódalas resistencias e tódalas identidades xerarán o que el chama “iden-tidades proyecto”, que serán as únicas capaces de poder crear códigos cul-turais e informativos alternativos ó poder global, ese que: “Se difunde en redesglobales de riqueza, poder información e imágenes, [...]. Pero el poder nodesaparece, sigue rigiendo la sociedad, todavía nos da forma y nos domina[...]. El nuevo poder reside en los códigos de información y en las imágenesde representación en torno a los cuales las sociedades organizan sus institu-ciones y la gente construye sus vidas y decide su conducta. La sede de estepoder es la mente de las gentes. Sabemos lo que es, pero no podemos hacer-nos con él porque es una función de una batalla interminable en torno a loscódigos culturales de la sociedad” (p. 399).

O cambio social, que é e foi o obxecto á fin e ó cabo de todo o traballode Manuel Castells, estará segundo el: “En estos callejones traseros de lasociedad ya sea en redes electrónicas alternativas, o en redes populares deresistencia comunal [redes sutiles y descentralizadas] es donde he percibidolos embriones de una nueva sociedad, labrados en los campos de la historiapor el poder de la identidad” (p. 402). Así remata Manuel Castells o seu libro,e aí degústase o sabor dunha investigación e dunha vida de traballo que foireducindo con pouco lume os grandes temas da investigación social. Só mequeda dicir que, ademais de ser un libro apaixonante como aventura intelec-tual, é un libro cheo de ironía e sentido do humor, o que non fai senón inci-dir na grande intelixencia do autor. Non é un libro teórico, aínda que está pre-ñado de teoría. Non é un libro descritivo, aínda que a descrición é abafante.Ata o punto de facer dicir a unha socióloga amiga: “Es que habla hasta delas lesbianas de Taipei”. Pero, en fin, fala de todo. Porque o seu coñecemento

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 213

Recensión


persoal é amplo e porque é, ademais, un gran formador de equipos de inves-tigación e de investigadores. Pero é un coñecemento feito vida e feito pro-xecto, e é un coñecemento sobre o terreo. Quizais o seu exemplo nos fagasoñar cun día en que a Universidade se dedique máis á experimentación dotraballo de campo e do contacto coa sociedade, e trate os problemas de impor-tancia real. Pero isto só pode ter lugar no convivir coa xente. Recordo candoManuel Castells nos presentou, ós aprendices que traballabamos con el noproyecto de “Leganés”, a Alejandro Portes, catedrático de Antropoloxía daUniversidade John Hopkins: ós dous días de conocernos, Portes estaba alíconnosco, pobres estudiantes daquela, nun comedor benéfico, na calella tra-seira, da calella traseira que supón a área metropolitana industrial, da calellatraseira que supón Madrid, en relación co mundo.

O poder destas calellas da globalidade é inmenso, dinos Castells, así comoé inmenso o poder da globalidade; e isto dínolo con autoridade teórica, coninvestigación práctica, cunha metodoloxía rigorosa, pero tamén con sentidodo humor e proximidade, como cando nas conclusións nos advirte: “No sepreocupe. Me he prohibido las prescripciones normativas y la admoniciónpolítica” (p. 388). Ou como cando define o branqueo de diñeiro como “lamadre de todos los delitos”, ou as igrexas fundamentalistas -cristiás e musul-manas- como “vendedoras de suelo celestial” (p. 394).

Para rematar, debo dicir que empecei con La Cuestión Urbana e os Movi-mientos Sociales cando realizaba a miña investigación en Leganés, continueicon La Ciudad y las Masas cando realizaba o meu traballo de campo en Vigo,que me serviu para obte-lo meu doutoramento na Universidade Autónoma deMadrid, e agora con El Poder de la Identidad afronto o meu actual traballosobre Mujeres Gallegas Retornadas de Europa.

Beatriz Ruiz

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 214

Recensión


Unha das principais fontes coa quecontamos para o estudio da emi-gración galega é a denominadaprensa da emigración, constituídapolas publicacións periódicas edi-tadas polos galegos fóra de Galicia.A pesar da súa importancia, o temada prensa da emigración non tivoata agora un estudio pormenorizadoe o seu interese dentro da historio-grafía galega é bastante recente efragmentario, fenómeno que temosque relacionar co atraso, en com-

paración con outros países, dos estudios da emigración galega a América, reci-bindo aínda menos atención o caso europeo.

A maior parte dos títulos da prensa galega da emigración foron editadosen América, con máis de 200, especialmente en Arxentina e Cuba, a onde sedirixiu o groso da emigración galega, constituíndose en Bos Aires e na Habanaas colonias máis numerosas. Nos diferentes lugares onde se asentaron os emi-grantes galegos, e igual ca outros grupos nacionais de emigrantes, tenderondesde o comezo á formación de agrupacións ou sociedades mutualistas cofin principal e básico benéfico-asistencial; son os chamados centros galegos.A este proceso asociativo precede, acompaña ou/e continúa a prensa da emi-gración.

A historia da prensa galega en América comeza o 8-3-1878 coa apariciónna capital cubana de El Eco de Galicia, “Revista semanal de ciencias, arte yliteratura”, semanario fundado e dirixido durante dezaoito anos polo estra-dense Waldo Álvarez Insua, e á súa iniciativa débese o primeiro CentroGalego fundado en América, o Centro Galego da Habana en 1878. En BosAires aparece o 27-4-1879 o primeiro xornal da colonia galega en Sudamé-rica, fundado e dirixido polo muradán César Cisneros Luces, co expresivotítulo de El Gallego, e a quen se debe xunto con outros emigrantes a funda-ción o 4-5-1879 do Centro Galego da capital arxentina; pronto e como opo-sitor a El Gallego aparece a Revista Galaica de Manuel Vázquez Castro, apa-recida o 10-10-1879. O 30-8-1879 fúndase o Centro Galego de Montevideo,cidade onde tamén se concentraba un núcleo importante de inmigrantes gale-gos, e onde aparece o 1-2-1880 La Voz de Galicia, sendo o seu directorBenigno Salgado Vázquez, e un ano máis tarde, o 18-8-1881, La UniónGallega, con José F. Agrasar e Ramón Cerdeiras.

Esta prensa exerceu un papel relevante como vínculo de unión e solida-riedade entre os emigrantes, á vez que os informaba do que acontecía en Gali-cia e mais das novidades da vida interna da colectividade. Na súa maioría

Repertorio da prensagalega da emigración.

Peña Saavedra, V. (dir.).Santiago de Compostela,Arquivo da Emigración Galega,Consello da Cultura Galega,1998. CD-Rom.

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 215

Recensión


eran revistas ou órganos sostidos polas institucións e sociedades galegas, quese ocupaban de asuntos internos da sociedade en cuestión, sen conceder ungrande espacio a comentarios de tipo político ou social, aínda que nos anos daII República isto tenderá a cambiar. Hai unha escasa atención ós problemas polí-ticos e sociais dos países receptores; o tema nuclear, obxecto de preocupaciónconstante e pluralidade de tratamentos, é Galicia, vinculación que se pon xa demanifesto nos títulos das publicacións, servindo ademais de ponte entre osausentes e os residentes na patria. A maioría dos escritores e artistas galegoscolaboraron nesta prensa desde Galicia ou na propia América, pois moitos delesforon tamén nalgún momento da súa vida emigrantes ou exiliados (Curros Enrí-quez, Ramón Cabanillas, Antón Villar Ponte...). Nela expresábanse as opiniónse os debates ideolóxico-políticos que tiñan lugar dentro da comunidade emi-grada, tanto no relativo á vida interna das sociedades galegas como da reali-dade social, política e cultural de Galicia.

Por medio desta prensa tratábase de xustificar ideoloxicamente a presenciados galegos no país, presentándoos como un compoñente fundamental no seuprogreso, loitando contra a súa situación non destacada na escala do prestixiosocial, sendo en numerosas ocasións obxecto de burla e desprezo, baseado amaioría das veces nas dificultades lingüísticas que tiñan co uso do castelán. Poriso un dos temas recorrentes foi o da identidade étnica, prioritariamente expre-sada na lingua diferenciada. Así, os directores dos xornais están entre os fun-dadores dos Centros Galegos da Habana e Bos Aires, pois entre os obxectivosdestes xornais está fomenta-la unión dos galegos a través dos centros ou socie-dades de beneficencia. Foi o núcleo de intelectuais, algúns deles emigraran araíz da Restauración de 1875, os que van encontrar na súa pertenza a unhacomunidade europea e, polo tanto, superior, a solución para saír da condición,en palabras de Insua, de “advenedizos y proscriptos”.

A prensa da emigración galega en España e en Europa non se pode com-parar nin desde o punto de vista cuantitativo nin cualitativo coa prensa ante-rior. Brevemente, e centrándonos nas súas orixes, como fixemos para a prensaen América, podemos dicir que das publicacións aparecidas en España des-tacan na capital: La Ilustración de Galicia y Asturias, 1878, continuada des-pois por La Ilustración Gallega y Asturiana, en ambas tivo un papel sobre-saínte na dirección Manuel Murguía; en 1910 aparecen Acción Gallega eEstudios Gallegos. En Europa as publicacións son poucas, de breve duracióne cunha presentación modesta por carecer de medios; a finais do século XIXsaíron en Lisboa tres xornais: El Gallego (1881), La Voz de Galaica (1886)e La Unión Galaica (1897).

A catalogación de toda a prensa galega que se editou e se edita no exte-rior −pois é un fenómeno que continúa ata os nosos días amosando a vitali-dade das colectividades galegas espalladas polos diferentes lugares domundo− supón un traballo de tal magnitude que requiría dun esforzo xigante,

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 216

Recensión


que a nivel individual era practicamente imposible de realizar. Era necesaria ainiciativa dalgunha institución galega que, contando cos medios adecuados eco-nómicos, técnicos e de persoal, puidera levala a cabo. Co Repertorio da PrensaGalega da Emigración, o Arquivo da Emigración Galega do Consello da Cul-tura Galega ofrécenos unha base de datos en CD-ROM, onde se recollen casetódalas publicacións feitas polos galegos fóra de Galicia. Trátase dunha obranon só nova polo formato senón tamén pola súa amplitude e desexo de globa-lidade, con máis de 500 referencias, aínda que, como os propios autores sina-lan, o carácter aberto da producción ben pola dificultade de localización daspublicacións editadas, ben pola aparición de novos órganos de prensa, fará queo repertorio deba ser actualizado periodicamente e ter continuidade con novasentregas. Con esta nova producción, o Arquivo da Emigración Galega conti-núa co seu labor de recuperación da memoria da Galicia emigrante, sacando áluz as fontes documentais, bibliográficas e hemerográficas existentes sobre aemigración galega. Ese mesmo obxectivo tivo a publicación en 1996 da obrade Carlos Zubillaga Barrera: A prensa galega de inmigración en Uruguai1. Peronon só a catalogación da prensa galega da emigración senón a súa localizacióne conservación é de vital importancia para a historia de Galicia, dado o lamen-table estado en que moitas destas publicacións se encontran. Tamén neste laborde recuperación está a traballar desde hai uns anos o Arquivo da EmigraciónGalega, a través da microfilmación dos materiais depositados nas sedes das aso-ciacións de emigrantes e en diferentes centros de documentación americanose galegos, así como a incorporación de diversas coleccións particulares; espe-remos, ademais, que a aparición deste traballo sirva de acicate para que estariqueza cultural emerxa.

Antes de entrar a analizar polo miúdo a obra da que estamos a falar, fare-mos un breve percorrido polos traballos que ata agora se publicaron sobre aprensa galega da emigración. En xeral foron estudios centrados nalgún país con-creto e cando intentaron unha perspectiva global, o tratamento, habitualmente,non é completo, caendo en ocasións nunha mera descrición e falta de rigor.

Probablemente o primeiro intento sexa o estudio de Adolfo V. Caveiro,“Periodistas y prensa gallega en Cuba”, presentado no I Congreso da Emi-gración Galega, que tivo lugar en Bos Aires en 19562. Posteriormente, AlbertoVilanova na súa obra: Los gallegos en la Argentina fai unha análise biográ-fica de periodistas como César Cisnero Luces ou José Ramón Lence, entreoutros, e ten dous capítulos breves e máis ben descritivos titulados “Los perio-distas gallegos en la Argentina” e “Prensa, radio, coros y editoriales”3.

1. ZUBILLAGA BARRERA, Carlos: A prensa galega de inmigración en Uruguai, Santiago,Consello da Cultura Galega, 1996.2. CAVEIRO, Adolfo V.: “Periodistas y prensa gallega en Cuba”, en Primeiro Congreso daEmigración Galega. Documentación. Crónicas, Bos Aires, 1956, pp. 52 e ss.3. VILANOVA RODRÍGUEZ, Alberto: Los gallegos en la Argentina, Bos Aires, EdicionesGalicia, 1966, tomo II, pp. 1411-1421.

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 217

Recensión


José Antonio Durán na obra Entre la mano negra y el nacionalismo galle-guista dedica un capítulo titulado “Prensa periódica y organización comuni-taria en la Galicia emigrante (1875-1879)” ó estudio sobre as orixes da prensagalega de emigración en Cuba (El Eco de Galicia), Arxentina (El Gallego eRevista Galaica) e o caso madrileño (La Ilustración Gallega y Asturiana)4.

Para o estudio da prensa galega en Cuba podemos sinala-lo traballo deXosé Neira Vilas, completado anos máis tarde co índice da revista El Eco deGalicia5.

Cunha perspectiva de globalización destacan os diferentes traballos de M.ªdo Carme Pérez Pais: “Prensa”, recollido na Gran Enciclopedia Gallega, éun resumo sobre a historia da prensa galega, cunha análise da mesma porperíodos cronolóxicos desde os inicios do século XIX ata a actualidade ecunha parte dedicada á prensa da emigración; o traballo “A prensa da emi-gración: análise e valoración” presentado nas III Xornadas de Historia deGalicia, celebradas en Ourense en 1985; un resumo desta comunicación apa-rece na obra Galicia e América. Cinco séculos de historia6. Desde a mesmaperspectiva está a obra de Enrique Santos Gayoso: Historia de la prensagallega, 1800-1986, estudio voluminoso onde segue unha orde cronolóxicadas publicacións galegas desde 1801 ata 1986, 872 páxinas máis índices cro-nolóxico, temático e tendencias políticas, alfabético de títulos e portadas7.Máis tarde, en 1992, aparece o traballo de Julio Hernández Borge e Fran-cisco R. Durán Villa: Guía bibliográfica de emigración galega, que ofrece,por unha parte, unha panorámica xeral da producción historiográfica e biblio-gráfica sobre a emigración galega, e, por outra, intenta realizar un catálogodas publicacións periódicas da colectividade8.

4. DURÁN, José Antonio: Entre la mano negra y el nacionalismo galleguista. Crónicas -3,Madrid, Akal Editor, 1981, pp. 125-150.5. NEIRA VILAS, Xosé: A prensa galega en Cuba, Sada (A Coruña), Ediciós do Castro,1985; e Índice da revista “El Eco de Galicia” (A Habana, 1878-1901), Sada, A Coruña,Ediciós do Castro, 1988.6. PÉREZ PAIS, M.ª do Carme: “Prensa”, en Gran Enciclopedia Gallega, tomo 25, pp.219-231. “A prensa da emigración: análise e valoración”, en III Xornadas de Historia deGalicia, Ourense, Deputación Provincial de Ourense, 1986, pp. 161-184. “Prensa gallega enAmérica”, en Galicia e América. Cinco séculos de historia, Santiago de Compostela, Xunta deGalicia-Consello da Cultura Galega, 1992, pp. 150-153. Inexplicamente permanece inédita asúa obra La prensa gallega en la II República, tese de doutoramento, UniversidadeComplutense de Madrid, 4 vols.7. SANTOS GAYOSO, Enrique: Historia de la prensa gallega, 1800-1986, Sada (A Coruña),Ed. do Castro, 1990.8. HERNÁNDEZ BORGE, Julio e DURÁN VILLA, Francisco R.: Guía bibliográfica deemigración galega, Santiago de Compostela, Servicio de Publicacións e IntercambioCientífico da Universidade de Santiago de Compostela, 1992.

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 218

Recensión


O xornalista Xosé Luís Blanco Campaña analiza o tema da prensa e a radiodos emigrantes galegos en América e Europa, recollendo un total de 382publicacións, na obra titulada Radio e Prensa na Galicia Exterior9.

E, por último, sinalar o traballo de Carlos Zubillaga, ó que xa nos referi-mos, editado polo propio Consello da Cultura Galega, centrado na prensapublicada polos galegos en Uruguai.

O Arquivo da Emigración Galega continúa con esta obra o proxecto ini-ciado en 1992 coa publicación do repertorio Galicia-América: unha contri-bución bibliográfica, que, ampliado e actualizado, deu lugar á Base Biblio-gráfica da Emigración Galega, editada en CD-Rom o pasado ano 1997. ORepertorio da Prensa Galega da Emigración é tamén unha base de datos enCD-Rom e recentemente editada en papel. Nel recóllense referencias de iden-tificación, formato, contido e localización de tódalas publicacións periódicaseditadas polas colectividades galegas do exterior ou dirixidas especificamentea elas. En total 550 referencias hemerográficas correspondentes a publica-cións dunha variada tipoloxía, localizadas nos fondos dos principais centrosde documentación galegos, as coleccións hemerográficas da Secretaría Xeralpara as relacións coas Comunidades Galegas da Xunta de Galicia e do pro-pio Arquivo da Emigración Galega no Consello da Cultura Galega. Os datosque se ofrecen de cada unha delas son: identificación da publicación (nomede cabeceira, subtítulos, lemas, lugares de edición, idiomas, prezos, formasde financiamento, tiradas, lugares de distribución, sociedades editoras, ende-rezos da redacción, imprentas, formatos, número de páxinas); periodicidadee cronoloxía (épocas, datas e anos de aparición e cesamento da publicación);datos de colaboradores, fundadores, directores, subdirectores, editores, admi-nistradores e outros cargos; notas sobre os contidos e presencia e tipoloxíade ilustracións e publicidade. Por último indícase a súa localización, sinalandoo centro onde están depositados os exemplares e os números atopados e con-sultados, referencias bibliográficas e algunhas imaxes das portadas.

Convén salienta-la novidade do formato, en CD-Rom, de moi fácil manexo,os numerosos campos que se abarcan, que permiten un gran número de com-binacións, e, especialmente, a indicación da localización das publicacións, que,xunto co feito de que o Arquivo da Emigración Galega conta xa con moitasdelas microfilmadas, fai que sexa un apreciado e necesario centro de investi-gación, evitándose así o problema da dispersión das fontes, facilitando enor-memente as tarefas de investigación no campo da emigración galega.

Dolores Vieites Torreiro

9. BLANCO CAMPAÑA, Xosé Luís: Radio e Prensa na Galicia Exterior, Xunta de Galicia,1995.

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 219

Paxs. 209-220 2/6/04 21:41 Página 220


ARQUIVO DA EMIGRACIÓN GALEGA

CONSELLO DA CULTURA GALEGA

Pazo de Raxoi, 2º andarPraza do Obradoiro15705 Santiago deCompostelaTeléfono: 981 569 020Fax: 981 588 699E-mail: [email protected]


ARQUIVO DA EMIGRACIÓN GALEGA

CONSELLO DA CULTURA GALEGA

Distribución:

EDITORIAL GALAXIA

Reconquista, 1, entrechán36201 VigoTeléfono: 986 432 100Fax: 986 223 205

Paxs. 221-224 3/6/04 08:48 Página 221


É unha publicación editada polo Arquivo da Emigración Galega do Consello da Cultura Gale-ga, aparecida en decembro de 1995, que desde o número 3 ten unha periodicidade semestral.

A súa finalidade é ser un punto de encontro e reflexión dos investigadores sobre a temáticados movementos migratorios en xeral, e dos galegos en particular, acollendo nas súas páxinas di-versas investigacións sobre estes temas.

Aceptámo-lo INTERCAMBIO da nosa revista con todas aquelas revistas que teñan unha te-mática semellante.

BOLETÍN DE INTERCAMBIO

Sr. D. ...............................................................................................................................................

Organismo / Empresa .......................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

Enderezo .........................................................................................................................................

Poboación .......................................................................................................................................

País ............................................................................................... Tfno. .......................................

Desexo establecer intercambio de Estudios Migratorios coa nosa revista ..........................................

.........................................................................................................................................................

a partir do número ..........................................................................................................................


É unha publicación editada polo Arquivo da Emigración Galega do Consello da Cultura Galega,aparecida en decembro de 1995, que desde o número 3 ten unha periodicidade semestral.

A súa finalidade é ser un punto de encontro e reflexión dos investigadores sobre a temática dosmovementos migratorios en xeral, e dos galegos en particular, acollendo nas súas páxinas diversasinvestigacións sobre estes temas.

Número solto: 1.500 pesetas / Subscrición anual (2 números): 2.500 pesetas.

BOLETÍN DE SUBSCRICIÓN

Sr. D. ...............................................................................................................................................

Organismo / Empresa .......................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

Enderezo .........................................................................................................................................

Poboación .......................................................................................................................................

País ............................................................................................... Tfno. .......................................

Desexo subscribirme á revista Estudios Migratorios

Prégolles carguen á miña conta do seguinte xeito:

• contra reembolso

• domiciliación bancaria co número de conta ..................................................................................

Banco ou Caixa ............................................................................ N.º de axencia .........................

Enderezo da axencia ........................................................................................................................

Localidade ........................................................................... Provincia ..........................................

Asdo.:

Paxs. 221-224 3/6/04 08:48 Página 222

NORMAS PARA A ADMISIÓN DE ORIXINAIS

1. A extensión máxima dos traballos presentados non deberá exceder de 25 pá-xinas DIN-A4 numeradas, mecanografadas nunha soa cara a dobre espacio,nas que se incluirán gráficos, cadros, mapas e bibliografía. Xunto á copia me-canografada en papel entregarase outra en diskette de 3,5 pulgadas no pro-grama Word Perfect 5.1 ou Word.

2. Cada texto debe ir acompañado dunha páxina que conteña o título do traba-llo, nome do autor/a ou autores, enderezo completo, incluíndo o do centro detraballo, teléfono e un breve currículum. Acompañarase tamén dun resumo(Abstract), non superior a 100 palabras, que reflicta claramente o contido e osresultado do traballo. En cada caso acompañarase dun máximo de 5 palabrasclaves (Key words).

3. Para as referencias bibliográficas os autores poderán optar pola inclusión ennota dos datos completos da obra, ou pola mención en texto do apelido do au-tor, data e páxina, con remisión a unha bibliografía final das obras citadas.3.1. Se se opta pola primeira fórmula deberán incluírse os datos de locali-

zación completa de cada publicación ou documento citado por vez pri-meira. Exemplos:APELIDOS, Nome do autor/a (se existise): Título do libro. Lugar deedición, editorial, ano, pp. ás que se fai referencia.APELIDOS, Nome do autor/a (se existise): “Título do artigo”. Títuloda Revista. Volume, número (ano), páxinas.APELIDOS, Nome do autor/a (se existise): “Título do capítulo”. En APELIDOS, Nome do autor/a (se existise): Titulo do libro. Lugar deedición, editorial, ano, pp. ás que se fai referencia.APELIDOS, Nome do autor/a (se existise): “Título do documento” (seo ten). Data. Nome da colección: número de caixa e/ou atado. Centrode documentación no que se atopa.As remisións sucesivas a esas mesmas obras faranse de forma abrevia-da segundo as normas comúns.

3.2. Para o segundo sistema utilizaranse as parénteses no texto na seguinteorde: (APELIDO, ano, páxina ou páxinas das que se trate). Acompaña-rase, neste caso, dunha lista bibliográfica final, por orde alfabética).Cando as obras dun autor/a aparezan no mesmo ano, engadirase á dataunha letra (a, b, c, etc.).

4. Os orixinais enviados a ESTUDIOS MIGRATORIOS serán sometidos a revi-sión, cando menos, de dous avaliadores, seleccionados polo Equipo Editorialen función dos seus coñecementos sobre a materia de que trata o traballo, ga-rantíndose o anonimato tanto do autor ou autores como dos avaliadores. Aaceptación definitiva dos materiais depende do Equipo Editorial da revista.

5. Os traballos deberán enviarse a: Estudios Migratorios. Arquivo da EmigraciónGalega. Consello da Cultura Galega. Apartado de Correos, 773, 15705 Santia-go de Compostela.Tfno.: 981 569 020. Fax: 981 588 699.

Paxs. 221-224 3/6/04 08:48 Página 223

Paxs. 221-224 3/6/04 08:48 Página 224

portada n¼ 6consellodacultura.gal/mediateca/extras/ccg_pr_a19-mulleres_doc_29… · 00057-68 raúl...

Documents