ondarroa 2008 17/2/09 10:28 página 1 · pdf fileturco que había atacado...
TRANSCRIPT
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 1
3 Ondarroa 2008 • AURKEZPENA
Ondarroa Erdi Aroan
6 Crónicas o Noticias Medievales sobre Ondarroa
On dala 100 urte
12 1908an jaiotakoak16 1908ko Ondarroarrak30 1908, “Herriko Eskolak” itxi zituztenekoa36 Udala: eztabaida politikoen gunea.
J. A. Garramiola "kontzejal españolista"ren garaia
Ondarroa, arrantza herria
50 1908-07-12ko galarrenaren ondorioak Ondarroan62 Ondarroako Arrantza-ontziak (1955-1966)68 2007ko Bajurako Arrantza-ontziak69 2007ko Arrasteko Arrantza-ontziak70 «Toll» txakur arrantzalea
Ondarroa: Herria eta Herritarrak
76 Saturrarango andrazkoen espetxea (1938-1944)- Laguntzera joaten ziren herriko familien zerrenda- Jardunaldiak (2008-10-31/1109)
84 Jose Mari Etxaburu «Kamiñazpi»ri omenaldia86 Kamiñazpi auzoa: sorreraren 50. urteurrena
102 Komunikabide alternatiboak Ondarroan114 Erretratuen Otzarea
- Ondarroako baxurako arrantzaleak Senegalen (Dakar, 1958)- Gazte Eguna Ondarroan, 1958ko ekainean
36ko Gerra
130 36ko Gerran hildako ondarrutarrak (alde bietakoak)133 Ondarrutarrak GURS konzentzazio zelaian134 "Trabajadoreetan": Bertan egondako herritarren zerrenda141 Udal langileen "garbiketa" Ondarroako udalean (1936-1938) 152 Euskadiko urrearen garraioa Ondarroatik Baionara 1936ko irailean 159 Antzosolo, frankistek Ondarroan ezarritako errepresioaren lekuko
Ondarroa, euskal kulturaren kabia
170 Herriko Artisten Txokoa: Arrigorri Modelista elkartea172 Herriko Idazleen Txokoa: Zubikarai, «Zintzo» eta «Atxukale»179 Ondarroako Arrantzale giroko berbak (A-H)190 Ondarrutarren ekoizpenak 2008an192 Ondarroako Kontzejua (Udaletxe zaharra)
193 a) Udalaren asmoa tokiz aldatzeko (PERI)205 b) Kontzejuaren balio artistikoa
Artxiboak arakatzen
214 Agiri Historikoak• Fórmula usada para el arqueo de galeones (XVI)• Ejecutoria a favor de Martin Perez de Careaga• Testamento de Martin Ibañez de Markina
218 Ondarroako Abizen jatorrak220 Ondarroako errolda 1511n
Akatsak zuzentzen
227 Zuzenketak
Aurkibidea
JABEA:ONDARROAKO UDALATxomin Agirre Udal Liburutegia48700 ONDARROA • 94 683 33 43
LEGE GORDAILUA: BI-1-1.547-82
ERREDAKZIOA:ONDARROAKO HISTORIA [email protected]
IDAZKARITZA: Yolanda Urrosolo
AZALA:Felix Beristainen “Antiguako Ama” Oleoa horma gainean.Udaletxean dago, 1. eta 2. pisuen artean
ARTIKULO EGILEAK:“Saturraran” Lan talde bereziaFernando Agirre AramaioIon Iñaki Artetxe EgañaAitor Artetxe JaioPatxi Etxaburu AjarristaJon Fernandez San MartinMaite Garcia VelsacoGotzon Iparragirre BurgoaTxomin Letamendi UrrestiIbai Muñiz EtxanizImanol Oruemazaga BasetaOier Otxoantezana BerriozabalgoitiaAugustin Zubikarai
MAKETAZIOA:11 barri • Nekane Akarregi Amutxastegi
ARGAZKIAK • IRUDIAK:Eskerrik asko borondatez euren argazkieta irudiak laga dizkigutenei. Mila eskereta segi zuen altxor hori gurera ekartzen,Udal Liburutegira, guk gusturakaleratuko ditugu hemen-eta.
KOLABORATZAILEAK:Augustin Zubikarai Senideak
INPRIMATEGIA:Lizaso Grafikak. Zornotza.
TIRADA: 750 ale
ONDARROA 2008Antzinako eta gaur egungo sareak
Esku artean duzun aldizkari hau zortzigarrena da,2001ean Ondarroako Historia Zaleak elkarteanONDARROA urtekaria berriz argitaratzen hastea era-
baki genuenetik. Urtetik urtera, jorratutako gaiak zabaltzenjoan dira eta urtekaria bera ere mardultzen joan da, idazleeta artikulu kopuruak gora egin ahala.
ONDARROA 2008 honetan ohiko atalak aurkituko ditu-zu. Artikuluak banan-banan aurkibidean aurkituko dituzu.Beti bezala itsasoari lotutako zerrendak eta gaiak (1908kogalarrena esaterako), erdi aroari buruzkoak, 1936ko gerrarilotutakoren bat... Baita berrikuntzak ere: aurten 50 urte beteberri dituen Kamiñazpi auzoari buruzkoa adibidez, edotaOndarroako aldizkarien inguruan landutakoa. Hirigintzaarloan, Hirigune Historikoaren Birgaitze Planari buruzkoinformazio ofiziala eskaintzen dizuegu, eta udaletxe zaha-rraren historiari buruzko artikulu interesgarria. Beti legez,argazki ugariz hornitua, eta aurten ERRETRATUEN OTZARAn,Dakarreko kanpaina izango dugu gai nagusia, 50 urte beteberri dituela kontuan hartuta.
Aurten antolatu ditugun ekitaldien balorazio txiki batere egin nahi dugu. Ekainaren 7an, Jose Mari Etxaburu"Kamiñazpi" ondarrutar idazlearen omenaldia antolatugenuen Kamiñazpiko Jai Batzordearekin elkarlanean, etabere liburuaren –"Ondarru’ko abestiak"- edizio berri batargitaratu; uztailean, Ondarroako Liburu eta Disko Azokanpostu bat zabaltzeko ardura hartu genuen 10 egunetanzehar, OHZk editatutako materialaz gain arlo kulturaleanherriko hainbat talde eta norbanakoen ekoizpenak bilduzeta erakutsiz; irailean, Ondarroako hiribilduaren legeztatze-aren 681. urteurreneko ekitaldietan murgilduta ibili gara,hiru hitzaldi eskainiz eta erdi aroan alde zaharreko kaleaknolakoak ziren azaltzeko, ohol informatiboak egiten; ikas-
turtean zehar hainbat hitzaldi eman ditugu ikastola eta ikas-tetxeetan Erdi Aroko Ondarroa nolakoa zen azaltzeko.Baina zalantzarik gabe, aurten Saturrarango emakume etaumeen kartzelari buruzko jardunaldiak izan dira gure dina-mikaren motore nagusia. Urte osoan zehar ibili gara jardu-naldiok prestatzen eta azkenean jarri genuen helburua lortudugula uste dugu: kartzelan hil ziren emakume eta umeekinbatera, presoei laguntzen ibili ziren ondarrutar eta mutri-kuarrak omentzea, herritar xumeek eratu zuten laguntzasare hau gogoan hartzea, beti albo batera uzten diren horieimerezi duten protagonismoa ematea. Era berean, lerrohauen bidez ihardunaldi hauek antolatzen eta aurrera era-maten lagundu diguten guztiei emandako laguntza eskertunahi diegu.
Iazko urtekarian OHZ taldean jende gaztea sartzenari zela ospatzen genuen, bereziki arlo digitaleko lanakaurrera eramateko orduan, euren jakituria eta esperientziaizugarrizko laguntza delako taldearentzat. Eta aurten bestezera ospa dezakegu: euren lanari esker jada sarean gaudela,http://ondarroakohistoria.wordpress.com/ orrialdean,hain zuzen. Egia esan, ordua zen, OHZ ere teknologiaberriek informazio arloan eskaintzen duten aukeretara ego-kitzeko. Orrialde horretan orain arte egindako ihardunaldiezberdinei buruzko informazioa aurki dezakezu, argitalpe-nei buruzkoa, argazkiak eta abar. Zeure iritzia jasotzeko erezabalik dago. Beraz, eguneroko harreman zuzenarengarrantzia bistatik galdu gabe, sarean sartzean aurrerapausu handia eman dugulakoan gaude. Ea zuregana gehia-go hurbiltzeko ere balio digun, eta alderantziz, noski.Laster arte.
Ondarroako Historia ZaleakONDARROAN, 2008KO AZAROA
3O n d a r r o a 2 0 0 8 •
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 2
ONDARROA ERDI AROANOndarroa, 1846. Blanche Hennebutten grabatua
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 4
6
HACE 670 AÑOS.
Don Juan Núñez , señor de Bizkaia, confirma la sen-tencia dada por los Alcaldes de Bizkaia a favor de la villade Lekeitio en el pleito con la villa de Ondárroa sobre elpago de tributos por cargar madera en el canal de Amallo.Textualmente dice : " por cualquier cosa que de fuste fuesee cargasen en el puerto de la dicha villa de Ondárroa".
HACE 610 AÑOS.
Martin Ruiz I es consorte de la hija de Arantzibia. ElAbad de la Colegiata de Ziortza, Pedro Pérez de Albiz, yotros clérigos de ella venden a Juan Pérez de Goikoetxea,María Diaz de Elesperu y otros aparceros, la mitad de lasaguas de la presa de Ugalde, sita junto al sel de Susaeta,entre Mugartegi y Ojanguren de Berriatúa.
Martin Ruiz I aparece como uno de los aparceros. Enesas fechas, la casa-torre de Arantzibia (Antxubixe) junto aferrerías, molino (casería Laka) y ermita (Santa Ana), for-man una unidad socio-económica y religiosa de losArantzibias.
HACE 560 AÑOS.
Gonzalo Ibañez II. Sexto señor de Arantzibia.Aparece en 1.448 cuando en compañía de los demás gam-boinos de Bizkaia, acuden a la batalla de Mondragón y sufamoso incendio. Aparece además en la toma de la casafuerte de Zubieta en Lekeitio, perteneciente a los Yarza.Tuvieron que levantar el sitio, temerosos de las amenazasque les dirigió el Rey D.Juan II de Castilla desde Navarrete.Así mismo asiste en Gernika a la confección del FueroGeneral del Señorío. En 1.453, la Tesorería de Bizkaiaanota la posesión de un albalá otorgado por 353 maravedí-es de los derechos de la ferrería de la Cuadra, en lasEncartaciones. En 1.457 aparece entre los parientes mayo-res desterrados a Andalucía por los Reyes, y permanece 2
años en Jimena de la Frontera, Sierra de los Gazules. Vueltaa Berriatúa, por amores extra-conyugales de una hermanacasada del señor de Olaso, con un hermano del señor deArantzibia (Martin Ruiz), que se llevó a vivir a Ondárroa.Pero muerto el marido (Juan de Goitiniz y el suegro JuanSanchez de Goitiniz) que la hermana adúltera del señor deOlaso hacía vida marital en Mutriku con Juan Gonzalez deArteaga, para evitar que los bienes de su esposo e hijo (Juande Goitiniz, fundador de la ermita –convento de SantaKutz) cayeran en manos de los Arantzibias. En esta situa-ción es asesinado por los Arantzibias (Martin Ruiz deAranztibia) a Juan González de Arteaga. Relato de LopeGarcia de Salazar.
HACE 560 AÑOS.
En la referida batalla de Mondragón entre los dosbandos(oñacinos y gamboinos), acudió Rodrigo de Albiz yGonzalo de Arantzibia con más de 2.000 hombres gamboi-nos. Quemaron todas las casas, excepto dos. IncendiaronIglesias, robaron joyas, oro, plata etc.
HACE 530 AÑOS.
Salvaguardia dada por los Reyes Católicos a peticiónde Martin García de likona de Ondárroa, abuelo de SanIgnacio de Loyola, y maestre de la nao "Santiago". Esta sal-vaguardia es tanto para él como para los suyos que con élfueren por todos los mares del Reino.
HACE 530 AÑOS.
Los Reyes Católicos mandaron secuestrar todas lasembarcaciones de "30 toneles arriba, y en especial las deGuipúzcoa y Vizcaya, por ser necesarias para formararmada, que había de ir por la mar". Algunas de ellas erande Ondárroa. Necesitaba esa armada para frenar el empujeturco que había atacado Otranto(Italia) y estaba en peligroEl Estado Vaticano.
• O n d a r r o a 2 0 0 8
ONDARROA ERDI AROAN
CRONICAS O NOTICIASMEDIEVALES SOBRE
ONDARROAFernando Agirre Aramaio
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 6
8
HACE 520 AÑOS.
Perdón en atención a sus servicios prestados en laarmada de SS.AA , a Martin García de Likona de Ondárroa,culpable de la muerte de Gonzalo de Balmaseda, acaecidaen Flandes el año 1.486.
HACE 520 AÑOS.
Carta desde Murcia a Juan de Rentería, vecino de lavilla de Ondárroa, a petición de Catalina de Artieta, vecinade Lekeitio, mujer que fué de Pedro de Rentería, padre delanterior, para que restituya ciertos bienes.
HACE 510 AÑOS.
Libro de cuentas (7 desde a.498 á 1.663) de laCofradía de Santa Clara de Ondárroa con anotaciones decargos e ingresos. En esa época la Cofradía manejaba másdinero como presupuesto que el mismo Ayuntamiento.Aquella prestaba a ésta. Como anotaciones curiosas: apor-tación de socorro que el Señorío hizo en defensa y guerrade Nabarra, y en ayuda de las plazas de Fuenterrabía y SanSebastián en 1.521, con envío de 60 hombres en dos pina-zas al mando del capitán Fortún Ibañez de Arantzibia. Porello, el Rey Fernando de Castilla, previo informe del capi-tán Artieta de Lekeitio, envía una carta de felicitación alConcejo y Regidores de Ondárroa.
HACE 510 AÑOS.
Laudo (arbitraje) dado por los jueces-arbitros nom-brados por el Concejo de la villa de una parte y los propie-tarios de los molinos y molineros de la otra, sobre el pesode la harina y las maquilas de las moliendas.
Por el Concejo: su alcalde Otxoa Martinez deBerreño y Pedro de Ayara. Fieles-regidores: Juan Ortiz deRentería y Juan de Meabe. Por parte de los molinos y moli-neros: Juan Beltran de Rentería y Juan García de Likona.
Testigos: Rodrigo de Goitiniz, Per González deGamboa, Juan de Astigarrabiria y Lope de Barinaga deOndárroa.
HACE 510 AÑOS.
La Iglesia de San Pedro de Berriatúa fué eregida porvarios caballeros en el siglo XII. En 1.498 la familia ban-deriza de los Arantzibias (Ondárroa-Berriatúa), célebres enlas guerras de los llamados "parientes mayores", solicita alPapa Alejandro, confirmación de derecho de patronato divi-sero. El Papa mediante bula, concedió a Martin Rodriguezde Arantzibia, el patronato y con derecho a elección de clé-rigos.
HACE 510 AÑOS.
Los Reyes Católicos mandan hacer un repartimientoextraordinario entre la ciudad y villas del Señorío para laguerra de Granada (Reconquista), en la lucha contra losmoros. Del total a derramar de 1.173.000 maravedíes entre20 pueblos de Bizkaia, Ondárroa debe pagar 100.000 mara-vedíes, ocupando el 5º lugar en el tributo, después deLekeitio con 120.000 maravedíes.
HACE 510 AÑOS.
Sobre el testamento de Fernando de Zaldívar, solici-tan al escribano de Ondárroa, datos sobre la nao SantaMaría, propiedad de Juan Beltrán de Ondárroa.
HACE 500 AÑOS.
Pleito entre Martin de Auliquiz con María Ortiz deOlaso, consortes y vecinos de Ondárroa, sobre el pago dehierro, ropas y joyas debidas por dote.
HACE 500 AÑOS.
En el libro de visitas del Corregidor de Bizkaia apa-recen gastos realizados en su visita a los pueblos y villas dela provincia, así como revisión de documentos en manos delos Concejos: privilegios dados por los Reyes referidos alos montes de Amallo y otros ducumentos sobre los mojo-nes, límites entre Lekeitio y Ondárroa:
"trajimos de Rentería de Ondárroa tablas grandesde nogal, 233 tablas de castaño, 600 tablas deezquia en la pinaza del abad de Solaarte que iban 6hombres y 2 mozas para cargar y descargar. Segastó en pan y pescado, en aceite y vino en Rentería,en casa de Martín Ochoa de Guillistegui. Se gastóen ese día 220 maravedíes".
ONDÁRROA, NOVIEMBRE DEL 2.008
Fernando Agirre Aramaio
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A E R D I A R O A N
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 8
ONDARROA,ON DALA 100 URTE
Ondarroa, 1930-11-23an. 79-80 urteko ARRANTZALE NAGUSIAK.Zutik ezkerretik eskumara: Karlos Eugenio Mª Ibazeta, Bartolo Badiola «Rotxil» kofradiako presidentea, Jose Mª Badiola «Kelemente», BenantzioNardiz itsas komandantea, Pedro Jose Aspiazu, Martín Kanpos alkatea, Migel Antonio Arrizabalaga, Laureano Bilbao, Karlos de la Maza idazkaria,Matias Juan Agustin Ansola.Ezkerretik eskumara eserita: Eugenio Pablo Bedialauneta, Jose Joakin Akarregi, Blas Martin Solabarrieta, Juan Bautista Gazagaetxebarria, DomingoEtxaburu, Domingo Blas Gallastegi, Esteban Lasarte.
Ond
arro
a,X
X.m
ende
aren
hasie
ran.
YO
LAN
DA
EIZA
GIR
REU
RKIO
LAK
EMO
ND
AK
OA
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 10
12 13• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T EO N DA L A 1 0 0 U R T E 1908an JAIOTAKOAKJA
IOT
ZA
IZE
NA
GU
RA
SO
AK
AIT
AR
EN
GU
RA
SO
AK
Patxi Etxaburu AjarristaI-0
3I-0
4I-0
4I-0
5I-0
7I-0
8I-0
9I-0
9I-1
0I-1
1I-1
9I-2
2I-3
1II-
02II-
03II-
03II-
07II-
09II-
10II-
11II-
13II-
16II-
17II-
18II-
19II-
20II-
21II-
29II-
29III
-02
III-0
4III
-08
III-0
8III
-08
III-0
9III
-09
III-1
2III
-13
III-1
4III
-18
III-1
8
KORT
AZAR
ARAK
ISTA
INGE
NOBE
BABE
RRID
IARI
STON
DOAN
DRES
ARAK
ISTA
INAL
EGRI
ATE
LESF
ORO
AGIR
RETX
EAAR
ANA
TELE
SFOR
OUR
KIZA
AZPI
AZU
FERN
ANDO
URIB
EET
XABU
RUJU
LIAN
AIB
ARLO
ZAUR
KIZA
DOM
INGO
ARAN
TZAM
ENDI
BURG
OAJU
ANA
ARRI
ZABA
LAGA
ANSO
LAJU
ANA
JULI
ANA
ARRA
SATE
ARRI
OLA
KAND
IDO
BURG
OAAK
ARRE
GIBI
ZENT
AIR
IOND
OAR
ETXA
GAM
ªPIL
ARFE
RNAN
DEZ
EGIA
MIG
ELBA
RBAR
IAS
LENI
ZM
ªPUR
ABE
RRID
IIDU
ETA
MªT
ERES
AAR
ANTZ
AMEN
DIM
UGAR
TEGI
AURO
RABU
RGOA
OLAN
OJU
ANA
ARET
XAGA
IDIA
KEZ
RUFI
NOAL
DAZA
BAL
MAR
TIJA
MAR
ZELI
NOLA
RRAÑ
AGA
EGAÑ
AM
ARGA
RITA
BILB
AOAR
AMAI
OM
ªKAR
MEN
LARR
INAG
ALA
SART
ESI
MEO
NET
XABU
RUAR
ISTO
NDO
JOSE
BADI
OLA
GALL
ASTE
GITO
MAS
ABA
DIOL
ABE
DIAL
AUNE
TAM
ªASU
NBE
RIST
AIN
ARAN
BURU
ELBI
RAUR
RIST
IARA
NBAR
RIFR
ANTZ
ISKO
BERN
EDO
LAKA
LORE
NZO
OLID
ENAL
KORT
AAN
GELA
ARAM
AIO
ARAK
ISTA
INFR
ANTZ
ISKO
BALA
NZAT
EGII
RURE
TAGO
IENA
BERT
ABA
KERI
ZAAR
REGI
JULI
ANA
GOIT
IASO
LABA
RRIE
TAFR
ANTZ
ISKO
ZUBI
KARA
IURR
ESTI
KAND
IDA
ARAN
BARR
IETX
ANO
SIM
EON
ARAN
BARR
IPLA
ZAJO
SEFA
SOLA
BARR
IETA
ELU
LEAN
DRO
ETXA
BURU
LAND
ARIB
AREB
ARIS
TAGU
ENAG
AAM
ALLO
BIET
AM
ARIA
ETXA
BURU
LARR
INAG
AM
ONIK
AZU
BIKA
RAIA
GIRR
ETXE
AJO
SEFA
Pedr
o(Le
keiti
o)-F
elizit
asPe
rpetu
aPe
droZ
irilo-
MªI
sabe
lJo
seAn
tonio
(Xem
ein)-P
etra
Domi
ngoP
asku
al-Er
remigi
Ange
laEr
remigi
o-M
ªBale
ntina
(San
toña)
Libu
rioFl
oren
tino-
Libr
adaI
sidra
(Plen
tzi)
Domi
ngoM
ª-Lor
enza
Teod
ora
Inaz
ioFr
antzi
sko(
Leke
itio)
-MªD
oming
aRu
finoK
anuto
-Fau
stina
Sand
alioM
ª-MªU
rsula
Barto
lome
Salba
dorB
izente
-MªN
atibid
adPe
droJ
azint
o-Bu
enab
entur
aJo
seM
anue
l(La
sarte
)-MªE
spek
tazio
Dama
soJo
seAn
dres
-Bas
iliZe
zili(
Leke
itiok
oak)
Marz
elo-M
ªBito
riana
Niko
lasAn
tonio-
Isabe
lAgu
stina
Juan
Jose
-Seb
astia
naLi
berat
aDo
ming
oEleu
terio-
Benit
aMªM
adale
naSa
lustia
noAn
tonio-
Jose
faAn
toni(
Mutr
iku)
Bonif
azio
(Elgo
ibar)-
MªJ
osefa
(Mutr
iku)
Teles
foro
-Dom
inika
Toma
sFeli
pe-M
ªJua
naJu
anBa
utista
-Salb
ador
aSa
lbado
r-Elen
aDo
roteo
Mª-M
ªRita
Anton
ioM
ª-Esk
olasti
kaFe
rmina
(Aule
stia)
Inaz
ioIld
efons
o-Jo
sefa
Anton
i(An
txiku
)Ba
ldome
roIn
azio-
Zipr
ianaJ
ustin
aZi
prian
o(Zu
maia)
-Mari
ana(
Oikin
a)Br
unoM
ª-MªE
ujeni
(Itzia
r)Ra
fael(
Lesa
ka)-M
aria(
Zarau
tz)Na
zareo
-Leo
kadi
Deog
razias
Niko
las-M
ªJua
naFa
ustin
o-Do
ming
aSatu
rnina
Zipr
ianoM
eliton
-Petr
aKarm
enDo
ming
oAnto
nio-A
kilina
Jose
Bena
ntzio-
MªB
ernard
aPe
droK
ruz-K
laudia
Zaka
riasJ
oakin
-MªF
rantzi
ska
Mark
os-L
uzia
Eusta
kioEr
remigi
o-M
ªBern
arda
Agust
in(L
ekeit
io)-M
ªDom
ingaU
rkiza
Ange
l-Bue
nabe
ntura
Bedia
laune
taJos
eArak
istain
Urkid
i-MªK
laraB
arina
garre
mente
riaAr
anba
rri(B
erriat
ua)
Mige
l-MªA
ndres
Laka
Arak
istain
LinoJ
oseUr
kizaZ
aldun
bide-M
ªDolo
sZub
ikarai
Arrio
laLo
renzo
Uribe
Laka
-Julia
naAr
osteg
iZula
rika
Mige
lAnto
nioIba
rloza
Egigu
ren-E
ustak
iAnto
niOl
abarr
iaZe
laia
Pedro
Manu
elAr
antza
mend
iAgir
retxe
a-Nika
nora
Bilba
oAros
tegi(M
enda
ro)Jos
eJoa
kinAr
rizab
alaga
Atxu
rra-Ju
anad
eDios
Badio
laIba
rmia
Indale
zioJos
eArra
sateB
adiol
a-Petr
aOlab
eEiza
girre
(Mutr
iku)
Barto
lo-Tim
oteaB
adiol
aFra
ntzisk
oMª(M
utriku
)-Jose
faAn
toniO
larrea
gaDi
onisi
oFern
ande
zOka
iz(A
raba)-
MªAn
toniIg
arzaU
ranga
(Tolos
a)Jua
nAgu
stinB
arbari
asTx
akart
egi-L
eoka
diAn
soteg
iGoe
naga
Ange
lBerr
idiZe
laia-B
uena
bentu
raBe
dialau
neta
Urkia
gaSim
eonA
rantza
mend
iBak
eriza-
Isabe
lUrri
stiAu
lestia
rteEs
teban
Burgo
aAran
tzame
ndi-A
gapit
aEtxa
buru
Gainz
aDo
ming
oAret
xaga
Gabio
la-Lo
renza
Lezao
laAtxu
rraDo
ming
oBale
ntinA
ldazab
alLa
riz-M
anue
laOl
arreag
aArre
gi(B
erriat
uako
ak)
Kasim
iroJ.L
arraña
gaMu
rgiond
o(Elo
sua)-M
ªAgap
itaAg
irregom
ezkort
aArak
istain
(Elgoi
bar)
Laure
ano(
Bilbo
)-Zezi
liEtxa
buru
Ozeri
nJua
nJose
Larri
naga
Garra
miola
-Silbe
straE
gigure
nPag
aoag
aTe
odoro
Etxab
uruZe
laia-P
etraB
adiol
aUga
rtetxe
aEr
rupert
oMªB
adiol
aEgu
rrola-
Julian
aUrri
stiItu
rriza
Gaspa
rPrud
enzio
Badio
laIba
rmia-
MªTe
resaT
xaka
rtegi
Aran
barri
(Amo
roto)
JoseA
ntonio
Beris
tainA
ranbu
ru-Ma
rgarita
Pago
agaG
arram
iola
Simeo
nAnto
nioUr
ristiA
legria
-Rufi
naLe
zaola
Bika
ndi
JuanM
ªBern
edoM
akaza
ga(M
ende
xa)-S
aturni
naBe
reiku
aEtxa
buru
JoseA
ntonio
(Oiki
na)-M
ªBau
tistaA
rrizab
alaga
(Zum
aia)
Frantz
iskoA
ramaio
Aleg
ria-A
naTe
resaS
antis
oArko
txa(L
ekeit
io)Pe
dro(Z
arautz
)-Euse
biEs
koba
r(Le
on)
Soter
oBak
eriza
Dulan
to-Ru
iz-Ba
lbina
Etxan
oOtxo
aPio
Goitia
Egañ
a-Kan
utaBu
rgoaB
adiol
aFra
ntzisk
oZub
ikarai
Burgo
a-Karl
otaGa
rrami
olaZe
laia
Juan(
Berri
atua)-
Manu
elaIri
goien
(Mutr
iku)
JoseM
ªAran
barri
Aleg
ria-M
ªFran
tziska
Barru
tabeñ
aAgir
reEu
stakio
-Fran
tziska
Zaldu
nbide
Silbe
streE
txabu
ruGa
inza-E
baris
taLe
kueL
aka
Narzi
soGu
enag
aAzp
iazu-J
uana
Josefa
Irusta
Antxu
stegi
(Berr
iatua
)Ga
briel
Ramo
n-Mon
ikaEiz
agirr
eEu
stasio
-Fran
tziska
Zaldu
nbide
Luka
s-Dom
ingaL
ezaola
(Berr
iatua
)An
gelJ
oseMª
-Rem
igiEg
iguren
Domi
ngoA
lwgri
aAret
xaga
-Tita
Txak
arteg
iDula
ntorru
izAn
tonio
Arrie
taAr
ana(
Mutrik
u)-Jua
naBa
utista
Iturri
zaUr
ruzun
oPe
droAz
piazu
Arost
egi-M
ªDolo
sLek
ueBe
ngoe
txea
JoseS
ilbest
reEtx
aburu
Gainz
a-Eba
Leku
eLak
aLin
oUrki
zaZa
ñdun
bide-M
ªDolo
sZub
ikarai
Arrio
laPe
droMa
nuel
Burgo
aAram
aio-M
anue
laPa
gate
Baste
rretxe
aMa
tiasJ
uanA
gusti
nAnso
laUl
azia-J
uana
Ange
laIdi
akez
Oñed
erra
Luzio
Arrio
laOd
ria-Sa
turnin
aEtxa
buru
Zelai
aJos
eRafa
el-Bu
enab
entur
aMen
dizab
alFlo
rentin
o-Kris
tinaO
rtiz(U
rruna
ga-A
raba)
Melito
nEgia
Kinta
na(M
utriku
)-Rosa
MªAr
antza
mend
iAgir
retxe
aJos
eMªL
eniz
Setok
iz-Ka
ndida
Arreg
iaZe
laia(
Leke
itioko
ak)
JoseM
ªSote
roIdu
etaAg
irre-M
ªTere
saIdu
etaPla
zaDo
ming
oIna
zioMu
garte
giRe
tolaza
-Agu
stina
Berri
diItu
rriza
Leon
Olan
oAran
barri
(Dura
ngo)-
Antol
inaBi
zenta
Irama
tegiT
xaka
rtegi
Inazio
Idiak
ezAr
iston
do(It
ziar)-
MªKo
ntxaO
ñede
rraMu
garte
giJos
eDom
ingoM
artija
Olari
aga-M
artina
Simon
aTxu
rrkaG
arate
(Mutr
ikuko
ak)
JuanF
rantzi
skoEg
añaB
erned
o(Mu
triku)-
Petra
Martin
aUrru
zuno
Arriñ
ñaga
Danie
lAram
aioSa
ntiso-
MªKa
rmen
Baste
rretxe
aEgu
rrola
JoseM
anue
lLasa
rteUn
amun
o(Eib
ar)-To
masa
Arriz
abala
gaAr
ano
Ezek
ielKa
ndido
Arist
ondo
Egañ
a-MªD
olosL
arrina
gaEg
iguren
Benin
oRom
ualdo
Galla
stegi
Egigu
ren-B
eaAb
dona
Ibazet
aZub
izarre
taPe
droAn
tonio
Bedia
laune
taAlko
rta-Fr
antzi
skaJab
ieraA
rantza
mend
iArgo
itiaPe
droAr
anbu
ruKa
reaga
-MªIn
aziMe
abe-a
nsoren
aEtxa
no(A
ulesti
koak
)Jos
eMªA
ranbu
ruUr
kiza(
Berri
atua)-
Juand
eDios
Laka
Arak
istain
-Petra
Zelai
aAba
roaBa
rtolom
e(Oi
kina)-
Anize
taGa
larrag
a(Ge
taria)
JoseA
ntonio
Arak
istain
Martij
a-Jose
faBa
surto
Garat
e(Itz
iarko
ak)
Manu
el(Z
arautz
)-Jua
naBa
utista
Land
a(Le
rguain
-Gipu
zkoa
)Be
nitoA
rregi
Guen
aga-J
ulian
aAba
deaB
adiol
aNi
kasio
JoseS
olaba
rrieta
Badio
la-To
masa
Beng
oetxe
aOdri
aFra
ntzisk
oMªU
rresti
Aran
berri
a-MªJo
akina
Ugart
eburu
Ibaiba
rriag
a(Xe
mein)
Pedro
Euseb
io-Jua
naJos
efaBe
dialau
neta
JoseP
lazaB
ereiku
a(Be
rriatu
a)-Mª
Teres
aMala
xetxe
barri
aEiza
girre
(Xem
ein)
Mige
l-MªA
ndres
Laka
JoseB
entur
aLan
darib
arEg
uen-M
ªRosa
rioAr
rizab
alaga
Bedia
laune
taJos
eMan
uelA
mallo
bieta
Berei
kua(
Berri
atua)-
MªKo
ntzeI
turras
peZiñ
olis(
Mend
exa)
JuanJ
ose-M
ªKruz
Urros
oloMi
gel-M
ªAnd
resLa
ka
AM
AR
EN
GU
RA
SO
AK
JA
IOT
ZA
IZE
NA
GU
RA
SO
AK
AIT
AR
EN
GU
RA
SO
AK
AM
AR
EN
GU
RA
SO
AK
III-2
1IV
-02
IV-0
4IV
-08
IV-11
IV-1
4IV
-28
V-01
V-06
V-07
V-08
V-08
V-10
V-14
V-15
V-18
V-19
V-28
V-31
VI-0
2VI
-03
VI-0
4VI
-05
VI-0
9VI
-09
VI-1
0VI
-10
VI-1
7VI
-21
VI-2
5VI
-26
VI-2
8VI
-29
VII-0
2VI
I-03
VII-0
5VI
I-05
VII-0
7VI
I-10
VII-1
3VI
I-13
VII-1
3
GARR
AMIO
LAGA
RRAM
IOLA
BENI
TOEL
ORDI
LEZE
RTUA
FRAN
TZIS
KALO
PEZ
KINT
ANIL
LABI
ZENT
EAG
INAG
AAR
RIZA
BALA
GAJE
RONI
MA
EGIG
UREN
IBAI
BARR
IAGA
MªD
OLOS
AULE
STIA
RTE
SORA
LUZE
MAR
TINA
ARAN
BARR
IMAK
AZAG
APE
DRO
LABI
NIR
USTA
FELI
XABA
DIOL
ABU
RGOA
MªS
ANTO
SEG
IGUR
ENAG
IRRE
TXEA
JUAN
LERS
UNDI
ODRI
OZOL
AM
IGEL
ARKO
TXA
SOLA
BARR
IETA
ESTE
BAN
GARR
AMIO
LALE
GARD
AJO
SEEI
ZAGI
RRE
MAR
KUER
KIAG
AIÑ
AKI
ANTX
USTE
GIBA
DIOL
AJU
ANA
IKAR
ANAR
ANTZ
AMEN
DIBE
NANT
ZIO
BADI
OLA
ARRI
ZABA
LAGA
ANTO
NIO
ATXU
RRA
JUAR
IZTI
MAX
IMO
EGIG
UREN
SOLA
BARR
IETA
MªA
SENT
ZIO
AKAR
REGI
ARAK
ISTA
INM
ªTER
ESA
BALE
NZIA
GAET
XABE
MAR
IAET
XEBA
RRIA
LEZA
OLA
MAR
IAAG
IRRE
IRIO
NDO
KARM
ENBE
DIAL
AUNE
TAAR
ANTZ
AMEN
DIFE
LIZI
ANA
RAM
OSGA
RROT
ETE
RESA
BASI
LISA
LAND
ARIB
ARAR
KOTX
AM
IGEL
LARR
INAG
AAR
ETXA
GAAN
TONI
OSA
INZ
OLAB
EJO
SELE
KUE
AZPI
LLAG
ALU
ISA
ZELA
IABU
RGOA
ERRA
MON
AZPI
LLAG
ATX
AKAR
TEGI
JUAN
URKI
AGA
BURU
NDAR
ENA
DORO
TEA
ARAM
AIO
SESM
ABA
RBAR
AUR
RIST
IURR
ISTI
IREN
EET
XABE
URIO
NABA
RREN
ETXE
AAN
AM
ªID
OETA
AGIR
REIS
ABEL
BURG
OAIB
AZET
ABI
ZENT
ABA
DIOL
AOL
ARRE
AGA
PEDR
OJU
ANAM
ALLO
BIET
AUG
ALDE
GENA
ROHI
DALG
OEL
UAN
GEL
EGUR
ROLA
OLAR
REAG
ABU
ENAB
ENTU
RATX
AKAR
TEGI
ETXA
BURU
BRUN
O
Simp
lizio
Juan
Jose
-MªK
ruz
Andr
es-A
ngela
Mon
ikaAn
tonio-
Ziril
a(Cu
evas
deS.
Klem
ente-
Burg
osko
ak)
Domi
ngoJ
ose(
Mark
ina)-M
ªAnd
res(B
erriat
ua)
Jose
Salba
dor-E
meter
i-Joa
kina
Jose
MªM
arkos
-MªJ
osefa
(Xem
eingo
ak)
Blas
Agus
tin-F
rantzi
ska(
Arro
na)
Pedr
oAnto
nio(M
iera)-
Isabe
lTom
asa
Isidr
oGas
par-M
anue
laBa
lentin
aDo
ming
oFlor
entin
o-Ge
nara
Fran
tzisk
aNi
kolas
Mª-B
runa
Mª
Andr
esM
anue
l-Zez
iliLu
isaAl
ejand
roAn
dres
-Teo
dora
Anton
ioPa
blo-M
ªDom
inga
Simo
n(Be
rriatu
a)-Zo
aDom
inga
Domi
nogG
regor
io-Te
odor
aFran
tzisk
aSi
meon
Gasp
ar-Lu
isaBu
enab
entur
aJo
seFr
antzi
sko-
MªA
ntoni
(Berr
iatua
)Ra
faelD
oming
o-M
ªIsa
bel
MIg
el-M
ªJes
us(X
emein
)Ti
moteo
Andr
es-F
elipa
(Amo
roto)
Domi
ngoM
ª-Niko
lasa(
Berri
atua)
Bern
ardino
-MªF
rantzi
ska(
Mutr
iku)
Domi
ngoS
antos
-Jose
faAl
ejand
ra(M
utriku
)Ri
kard
o-Lu
ziaIsi
dro-
Marz
elaNi
kolas
aJu
anBa
utista
-MªJ
esus
Pauli
noSe
gund
o(Bi
lbao)
-MªZ
ezili
Bern
arda(
Mutr
.)Jo
seIn
azio-
Gille
rma
Antol
inAt
anas
io-Ba
rbara
Fran
tzisk
aJu
anLu
is-Jo
sefa
Anton
iDo
ming
oBale
ntin-
Kloti
ldeDo
ming
oNem
esio-
Bize
ntaBa
rbara
.(Le
zo19
34-11
)Hi
lario
Nika
nor-E
zekie
laEs
teban
Juan
Bauti
sta-F
rantzi
ska(
Zena
rruza
)Fr
antzi
skoM
ª(Be
rriatu
a)-Fr
antzi
ska(
Abarr
uri)
Domi
ngoT
rinida
d-M
ªDom
inga
Mige
lAnto
nio-S
eberi
Ebari
stoGa
spar-
Simo
na(B
erriat
ua)
Ferm
in(B
illafr
anka
)-Pas
koala
Fede
rikoB
izente
-MªR
amon
aNa
rziso
Ramo
n-M
ªDolo
s
JoseG
arram
iolaZ
elaia-
Juana
Agust
inaEg
urrola
Irama
tegi
Manu
el(X
emein
)-Jose
faIna
ziEg
urrola
(Berr
iatua
)An
gel-J
uana
Kinta
nilla
(Cue
basd
eSan
Klem
ente-
Burgo
skoak
)Jos
eAnd
resAg
inaga
Guen
aga(
Marki
na)-A
nasta
siLa
ka(M
ende
xa)
Felip
e-Fran
tziska
Bizen
taGa
rrami
olaJos
eMª-J
osefa
Anton
iElu
(Xem
eingo
ak)
Mige
lAran
barri
Gand
iaga-P
etraZ
abale
taSa
loña(
Aretx
abale
ta)Joa
kinIru
staAl
onso-
MªKa
rmen
Barki
nPere
z(Mi
erako
ak)
Esteb
anBa
diola
Txak
arteg
i-MªS
antos
Argo
itiaAr
rizab
alaga
Faust
ino-Ju
anaB
autis
taAr
rizab
alaga
Niko
lasAn
brosio
Lersu
ndiL
arrina
ga-Fr
antzi
skaBe
rnedo
Maka
zaga(
Berri
atua)
Rafae
lArko
txaOd
ria-Jo
sefaB
erned
oMak
azaga
(Berr
iatua
)Jos
eUlpi
anoG
arram
iolaA
legria
-MªR
osaBe
rridi
Iturri
zaIna
zioEiz
agirr
eAgin
agald
e(Az
peitia
)-Ram
onaA
rrutiM
anter
ola(E
rrexil
)X
X-Jo
sefaI
nazi
Loren
zaAn
txuste
gi(B
erriat
ua)
JoseT
omas
Ikaran
Unan
ue-M
ªSalo
meAn
txuste
giEg
aña
JoseA
ndres
Badio
laIba
rmia-
Josefa
Zena
rruzab
eitia
Onain
dia(Z
enarr
uza)
Domi
ngo(
Berri
atua)-
Satur
ninaA
ntoni
Urres
tiTo
mas-S
ilbest
raEiz
agirr
eDo
ming
oJose
Akarr
egiB
akeri
za-Kl
araLa
rrina
gaUr
rosolo
Inazio
Balen
ziaga
Elordi
(Mark
ina)-A
lejan
draPla
zaAr
regi(B
erriat
ua)
Alejo
Fede
riko(
Bilba
o)-Gr
egori
Josefa
Berri
atua(
Berri
atua)
Manu
elBi
zenteA
girre
Saleg
i(Mutr
iku)-M
ªMad
alena
Badio
laEiz
agirr
ePe
droKr
uz-Pe
traUr
ibeBe
rnardo
Ramo
sPere
z-MªT
eresa
dela
Iglesi
aGarr
oteRa
mos(
Tuda
)Pe
droJos
e-Rom
ualda
Iturri
zaBl
as-Eu
lojiIt
urrino
Frantz
iskoS
ainzL
opez
(Inest
rillas-
Logro
ño)-M
ªJesus
Guen
agaP
laza
JoseL
ekue
Solab
arriet
a-MªD
oming
aIba
ibarri
agaB
arrue
tabeñ
aJua
nBau
tista
Zelai
aAinz
uriza-
Maria
Bedia
laune
taJua
rizti
JuanT
omas-
MªAn
aEga
ñaDo
ming
oUrki
agaO
labarr
ia-Ma
rinaA
lkorta
Gabio
laPe
droAr
amaio
Zubik
arai-J
osefa
Ramo
naAr
antza
mend
iBak
eriza
Frantz
iskoM
ªUrri
stiIdi
akez-
Frantz
iskaG
oioga
naTo
torika
guen
a(Be
rriatu
a)Jua
nBau
tista
(Elgo
ibar)-
AnaM
ªEiza
girre
Toma
sIdo
etaUr
berua
ga(B
erriat
ua)-N
ikolas
aLak
aAka
rregi
(Men
dexa
)Jos
eMªB
urgoa
Iturrr
iza-A
kilina
Eizag
irreA
ramaio
Pedro
JoseB
adiol
aArri
zabala
ga-Jo
akina
Azpir
iUga
rtetxe
aJua
nAnd
resAm
allob
ieta-J
osefa
Anton
iOsa
Mige
l(Bela
unza)
-Petra
Aran
buru
(Albi
stur)
JuanJ
oseEg
urrola
Irama
teg-M
ªBen
antzi
Larri
naga
Garra
miola
Deog
razias
Txak
arteg
iDula
ntorru
iz-Jos
efaAn
toniE
gurro
laAr
anba
rri
JoseU
lpian
oGarr
amiol
aAleg
ria-M
ªRosa
Berri
diItu
rriza
Gabri
el(M
utriku
)-Rita
Izagir
reAl
ejo-Pe
traAr
ribas
(Cue
vasd
eS.K
lemen
te-Bu
rgosko
ak)
JoseA
ndres
Arriz
abala
gaAl
egria
-Gero
nimaA
zpiaz
uMag
uregi
(Berr
iatua
)An
tonio
Loren
zo-M
ªSalo
meZe
laia
JoseM
ªMari
aElor
di(X
emein
goak
)Ina
zioMa
kazag
aEiza
girre-
Manu
elaOr
uezab
alSe
gurol
a(Ar
ronak
oak)
Geron
imoI
rusta
Elordi
-Josef
aAnto
niElu
Koros
tola(
Berri
atua)
Klem
ente
Burgo
aAran
tzame
ndi-A
gapit
aEtxa
buru
Gainz
aMi
gel-M
ªAnd
resLa
kaIsi
droMª
Odrio
zola
Orbe
a(Az
peitia
)-Jose
faRa
mona
Epeld
eArm
endia
(Mutr
iku)
Esteb
anSo
labarr
ietaB
adiol
a-Jua
naOl
abarr
iaUr
ibeAg
ustin
Lega
rdaAg
irretx
ea(M
utriku
)-Mart
aIka
ranUn
anue
Domi
ngoM
anue
lMark
uerki
agaA
rrasat
e-Bize
ntaAr
anoS
olaba
rrieta
Badio
laGa
sparB
adiol
aIba
rmia-
MªTe
resaT
xaka
rtegi
Aran
barri
(Amo
roto)
JoseF
rantzi
skoAr
antza
mend
iBak
eriza-
Josefa
Anton
iBad
iolaL
aka
Bonif
azioA
rrizab
alaga
Atxu
rra-Z
eziliA
ntoni
Mend
izaba
lIdue
ta(M
utriku
)Fra
ntzisk
oAnto
nio(B
erriat
ua)-S
otera
Txurr
uka(
Mutrik
u)Ele
uterio
Mª-G
alaMª
Azpia
zuJos
eArak
istain
Urkid
i-MªK
laraB
arina
garre
mente
riaAr
anba
rri(B
erriat
ukoa
k)Jua
nJose
-Josef
aLarr
eateg
i(Amo
rotok
oak)
Niko
las(B
errria
tua)-M
ªAnto
niOl
abarr
ia(E
reño)
JoseG
abino
-Josef
aIna
ziEg
aña(
Mutrik
u)Pe
droMª
(Berr
iatua
)-MªK
atalin
aSan
Martin
(Mutr
iku)
PioGa
rrote
Santo
s(Sa
nRom
an-Z
amora
)-Basi
lisaR
amos
Perez
(Tuda
)Pe
droMª
-Eme
teriG
arram
iola
Primo
Feliz
iano-A
gapit
aArgo
itiaMa
nuel
Olab
e-Mart
inaAr
kotxa
(Mutr
ikuko
ak)
JuanT
omas
Azpil
lagaU
rrosol
o-MªA
naEg
añaP
agoa
gaJos
eMªB
urgoa
Iturri
no-A
kilina
Eizag
irreA
ramaio
JoseR
amon
-Jazin
taDu
lanto-
Ruiz
JoseI
nazio
Burun
daren
aUria
(Berr
iatua
)-Jua
naAn
toniB
adiol
aosa
Anton
io(M
arkina
)-MªU
rristi
Imaz
(Mutr
iku)(
Lezo
n•19
34-X
I-28)
Simon
Anton
ioUr
ristiA
legria
-Rufi
naLe
zaola
Bika
ndi
JuanK
ruz(Z
enarr
uza)-
MªTo
masa
Dolos
Irasto
rza(G
erena
)Ina
zioAg
irre-M
ªTere
saAl
bizu(
Ibarru
ri)Jua
ndeD
iosIba
zetaB
adiol
a-Satu
rnina
Idueta
Osa
Pedro
JoseO
larrea
gaAr
regi-R
amon
aUrri
stiElu
JoseI
nazio
-MªD
oming
aAran
barri
(Berr
iatuk
oak)
Isido
roElu
Bedia
laune
ta-Mª
Anton
iLeza
olaOl
abarr
ia(B
erriat
ua)
Bitor
Olarr
eagaA
regi-L
uisaL
ezaola
Etxea
Aleja
ndro
Etxab
uruIba
zeta-N
ikolas
aBen
goetx
eaGa
inza
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 12
14 15• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
JA
IOT
ZA
IZE
NA
GU
RA
SO
AK
AIT
AR
EN
GU
RA
SO
AK
AM
AR
EN
GU
RA
SO
AK
VII-1
5VI
I-17
VII-1
7VI
I-18
VII-2
5VI
I-25
VII-2
6VI
I-26
VII-2
6VI
I-27
VII-3
1VI
II-01
VIII-
03VI
II-05
VIII-
05VI
II-05
VIII-
06VI
II-07
VIII-
08VI
II-16
VIII-
26VI
II-27
IX-0
3IX
-03
IX-0
3IX
-03
IX-0
3IX
-06
IX-1
0IX
-10
IX-1
0IX
-12
IX-1
8IX
-19
IX-2
0IX
-22
IX-2
5IX
-29
X-01
X-03
X-04
KANP
OSLO
PEZ
DELE
TONA
MªK
ARM
ENGA
RATE
LAKA
MAR
ZELI
NAAR
RASA
TEAL
KORT
AM
ARZE
LINA
GAZA
GAET
XEBA
RRIA
MAR
KUER
KIAG
AJU
STA
AKAR
REGI
BADI
OLA
SANT
IAGO
ETXA
BURU
MUG
ARTE
GIAN
AUR
REST
IITU
RRIO
ZAN
ADO
MIN
GEZ
PRAD
AFE
LIPE
BADI
OLA
ARRI
OLA
ANA
ARKO
TXA
ARRI
ZABA
LAGA
FIDE
LAOS
AET
XANO
DOM
INGO
GARI
TAON
AIND
IAM
UGAR
TEGI
KARI
DAD
GART
ZIA
LAKA
MAN
UEL
BADI
OLA
URRI
STI
MAN
UELA
BADO
LLAR
ENA
JUAN
URRI
OLAB
EITI
AAR
ANTZ
AMEN
DIJO
SEBE
ITIA
GARR
AMIO
LAJO
SEM
EJIA
SSO
LABA
RRIE
TALO
RENZ
OUR
KIOL
ASO
LABA
RRIE
TAM
ARTI
NOT
XOAN
TEZA
NAAG
IRRE
TXEA
MªA
SUN
IRIO
NDO-
ARES
TIM
ARIA
LERS
UNDI
OSA
JOSE
Mª
EGUR
ROLA
KALZ
AKOR
TAKA
NDID
OGA
RRAM
IOLA
ETXA
BURU
KARM
ENLE
ZERT
UAET
XABE
SERA
PIBA
STER
RETX
EAAZ
PIRI
JOSE
BURG
OAAR
RIZA
BALA
GAKA
SIM
IRO
GESA
LAGA
GARR
AMIO
LAM
ªNAT
IVID
ADUR
RIST
IDIA
ZJU
ANA
ARAU
KOAR
RATE
FRAN
TZIS
KAGA
RALD
EOT
XOAN
TEZA
NARA
MON
AAL
EGRI
AEL
UAL
BARO
ALEG
RIA
ETXA
BURU
SOFI
AAR
ANTZ
AMEN
DIEG
IGUR
ENTE
ODOR
OGA
RRAM
IOLA
GOIO
GANA
MªD
OLOS
ARRI
OLA
REM
ENTE
RIA
BITO
RIAR
GOIT
IAOL
ARRE
AGA
ZIPR
IANO
ITUA
RTE
ARRI
OLA
MªR
OSAR
IOGA
RRAM
IOLA
GATZ
AGAE
TXEB
ARRI
AMª
ROSA
RIO
GARB
IZU
LARR
INAG
AM
ªROS
ARIO
URRI
STIU
RRIO
LAM
ªROS
ARIO
Mart
inIn
azio
(Orm
aizteg
i)-Jo
sefa
MªD
olos
Ebari
stoM
igel-E
mili
(Berr
iatua
)Jo
akin-
Mart
inaSa
ntosB
enito
-Agu
stina
Mª
Domi
ngo-
Benit
aJo
seKa
ndido
(Mutr
iku)-M
ªJos
efa(B
erriat
ua)
Fran
tzisk
o-Do
losFe
lipe-D
amian
a(Za
morak
oak)
Deog
razias
-MªB
enita
Zezil
iAn
gelF
ermin-
Rosa
Man
uela
Isidr
oMan
uel(
Mutr
iku)-Z
eferin
aJaz
inta
Jose
Anton
io(Z
aldua
-Bizk
aia)-S
imon
aMª
Blas
-Ana
kleta
Gasp
arM
ª-MªK
armen
Danie
l(Es
pejo-
Arab
a)-Pi
lar(B
urgo
s)Bi
torAn
tonio-
MªD
oming
a(Be
rriatu
a)Fe
rnan
do-M
ªDolo
sLo
renzo
-Juan
aJa
zinto-
AnaM
ªAn
gelB
alenti
n-Ag
ustin
aMª
Marz
elino
-Petr
aDo
migo
-Mª(
Berri
atua)
Dona
toFe
lipe-J
osefa
Mart
ina(B
erriat
ua)
Justo
Pasto
r-Seb
eriJu
ana
Juan
Mª(
Mutr
iku)-I
ldefo
nsaS
aturn
inaDo
nato-
Jose
faEu
genio
Jorg
e(Sa
nBize
ntede
laBa
rkera
)-MªA
gustu
naFr
antzi
sko(
Zarau
tz)-G
regor
iSatu
rnina
Man
uel-Z
ezili
Faus
tinoA
lbaro
-Petr
aPia
Andr
es-Ju
anaO
txoa
Jose
Mª-M
ªJos
efaIn
azio-
MªK
ontze
Juan
Toma
s-Fau
stina
Jose
-Jose
faM
odes
ta(B
erriat
ua)
Bitto
rBen
ito-M
ªKarm
enFa
ustin
a(Et
xeba
rria)
Domi
ngoJ
esus
-Fide
laGr
egor
iJo
se-H
ilari
Blas
Juan
Jose
-MªM
adale
naM
igelM
artin
(Pas
aia)-E
zekie
la(E
lantxo
be)
Anton
ioM
ª-Leo
kadi
Simo
na
Andre
s(Or
maizt
egi)-
Satur
ninaA
zume
ndi(G
abiria
)Jua
nJose
(Mutr
iku)-M
ªLuis
aElu
(Berr
iatua
)Ind
alezio
Arras
ateBa
diola-
Petra
Olab
eEiza
girre
(Mutr
iku)
Torib
ioGa
tzaga
etxeb
arria
Beitia
-Man
uela
Bena
ntziO
txoan
tezan
aEtxe
barri
aDo
ming
oJose
Akarr
egiB
akeri
za-Kl
araLa
rrina
gaUr
rosolo
Anbro
sioIsi
dro-M
anue
laAn
toniA
rrieta
(Mutr
iku)
Bitor
Urres
tiAran
berri
a-Mika
elaBu
stind
uiUr
reta(
Berri
atua)
JoseD
oming
ezGa
rtzia-
Toma
saMi
algoC
id(M
anga
nesos
dePo
lboros
akoa
k)Jos
eIna
zioBa
diola
Anak
abe-M
ªFran
tziska
Aran
barri
Txurr
uka
Pedro
MªAr
kotxa
Agote
-Eme
teriG
arram
iola
Frantz
iskoM
ª-Man
uela
Frantz
iskaL
arrusk
ainJua
nAnto
nioGa
ritaon
aindia
Gaue
naba
rrena
(Zald
ua-B
izkaia
)-Luis
aAlko
rtaIta
be(A
xpe-B
izkaia
)Ma
nuel
Gartz
iaGo
nzale
z(S.
Martin
deCa
npos-
Plentz
ia)-M
artina
Jabier
aLarr
inaga
Urkio
laDo
ming
oGum
ersind
oBad
iolaA
legria
-Man
uela
Anbro
siAna
kabe
Eizag
irre
Anton
io(E
spejo)
-MªK
atalin
aAng
ula(V
illanb
rosa-A
raba)
Pedro
Mª(X
emein
)-MªM
anue
laTre
kuMa
nuel
Frantz
iskoB
eitia
Eizag
irre-M
ªMelt
xora
InesA
rrizab
alaga
Etxab
uruDo
ming
oMªM
ejias
Anzo
la-Be
atriz
Torib
iaLe
kueA
retxa
gaAn
dresU
rkiola
Land
ariba
r-Euse
biDo
ming
aBerg
araGa
ldos
Domi
ngoJ
oseOt
xoan
tezan
aEtxe
barri
a-MªIs
idraA
rriola
Uribe
Frantz
iskoM
ªIrion
doAz
pidi(M
utriku
)-Jose
faAn
toniO
larrea
gaAr
regi
Pedro
-Kata
linaB
adiol
aJos
eIna
zio-M
ªDolo
sIba
rloza
Gonz
aloRa
faelG
arram
iolaZ
elaia-
Manu
elaAz
piazu
Aram
aioJos
eAnto
nioLe
zertua
Arrie
ta(M
utriku
)-MªM
artina
Manz
isido
rZulu
eta(B
erriat
ua)
JoseA
gusti
nBast
erretx
eaBa
keriz
a-Silb
estra
Azpia
zuSo
labarr
ieta
Kasim
iroBu
rgoaL
ertxu
ndi-M
ªPila
rBed
ialau
neta
Beng
oetxe
aJoa
kinGe
salag
a-Jose
faLa
rrarai
n(Za
rautz)
XX
-Josef
aUrri
stiAl
korta
(Mutr
iku)
JuanT
iburtz
ioAr
auko
Goitia
-Juan
aEtxe
barri
aDiez
(Aule
stia)
Kasto
rGara
ldeOr
tube(
Berm
eo)-L
orenz
aRam
onaI
barlo
zaUr
resti
Andre
sAleg
riaAr
etxag
a-Erre
migi
Solab
arriet
aBad
iola
JoseM
ªAleg
riaUr
risti-M
anue
laOl
abarr
iaAran
tzame
ndi
Simeo
nAgu
stinA
rantza
mend
iBak
eriza-
MªIsa
belU
rristi
Bake
riza
JoseM
artin
(Aule
stia)-
Josefa
Anton
iAsto
zabal
(Zen
arruz
a)Ed
uardo
Arrio
laGa
rrami
ola-D
emetr
iUrri
stiAr
anbe
rria
Dieg
oArgo
itiaRe
tolaza
(Berr
iatua
)-Eufe
miLe
zaola
Bika
ndi
JoseJ
abier
-MªD
oming
aAris
tiPe
droJos
eGarr
amiol
aZela
ia-Jua
naAg
ustina
Egurr
olaIra
mateg
iJos
e(Le
zo)-S
ekon
dinaA
lsua(
Pasai
a)Ag
ustin
Frantz
iskoU
rristi
Aleg
ria-M
ªAsen
tzioB
edial
aune
taArri
zabala
ga
Floren
tinoJ
ose(Z
iriano
-Arab
a)-Lib
oriaM
ªTere
saUr
ibeJua
nDom
ingo(
Berri
atua)-
Frantz
iskaA
ntxust
egi(A
morot
o)Do
ming
oJose
Alko
rtaKe
regeta
-MªJo
sefaA
ranba
rriLa
rreate
gi(B
erriat
ua)
Domu
ngoM
anue
lMark
uerki
agaA
rrasat
e-Bize
ntaSo
labarr
ietaB
adiol
aDo
ming
oRob
ustian
oBad
iolaE
txabu
ru-An
toniA
lej.G
oioga
naEtx
ebarr
ia(Po
rtuga
lete)
JoseJ
usto-M
ªAnto
niZa
bala
(Berr
iatua
koak
)Hi
lario
Iturri
ozAr
anzo
lo(M
urelag
a)-Te
odora
Manu
elaUr
anga
Zubik
arai
Manu
elPra
daPe
rez-G
ertrud
isGi
lVara
(Man
gane
sosde
Polvo
rosak
oak)
Luzio
Arrio
laOd
ria-Sa
turnin
aEtxa
buru
Zelai
aMe
ltxor
Isaak
-MªR
osario
Badio
laJua
nMart
in-Mª
Merze
desA
ranba
rriDo
ming
oIna
zioMu
garte
giRe
tolaza
-Agu
stina
Berri
diItu
rriza
Inazio
MªLa
kaBa
diola-
MªNi
eves
Agirr
eAlde
koa
Agust
inFra
ntzisk
oUrri
stiAl
egria
-MªA
sentzi
oBed
ialau
netaA
rrizab
alaga
Hijin
io(To
rres-B
urgos)
-Ban
tinaO
rtega
(Losa
)Ka
stor-T
rinida
Arreg
i(Berr
iatua
koak
)Ru
foJos
eGarr
amiol
aBerr
idi-M
ªJosef
aUna
muno
Olab
e(Ze
narru
za)Ele
uterio
Solab
arriet
aAleg
ria-G
alaAz
piazu
Aretz
aga
Martin
Solab
arriet
aBurg
oa-A
kilina
Azpir
iUga
rtetxe
aFro
ilanA
ntonio
Agirr
etxea
Zelai
a-Luz
iaUr
ristiA
rrizab
alaga
Luka
sAris
ti-Fern
anda
Etxeza
rreta
JuanB
autis
taOs
a-Eula
liAran
barri
JoseB
entur
aKalz
akort
a-Juli
anaA
txurra
(Berr
iatua
)Ka
simiro
Ramo
nEtxa
buru
Odria
-Bize
ntaAl
korta
Mutrik
u(Mu
triku)
JuanB
autis
taEtx
abeA
ranba
rri(E
lgoiba
r)-An
aMªE
izagir
reAr
amaio
Domi
ngoA
zpiri
Etxab
uru-Sa
lomeA
rosteg
iZula
rika
Greg
orioF
rantzi
skoAr
rizab
alaga
Aleg
ria-Ju
anaM
ªMuji
kaIri
ondo
Simeo
nMª-M
ªIlde
fonsa
Azpia
zuRo
sendo
Diaz
Lope
z(Ga
ibor-L
ugo)-
Natal
iKan
didaA
rauko
Etxeb
arria
Primo
Feliz
ianoA
rrate
Arrio
la-Zip
riana
Ibarlo
zaEg
iguren
Salus
tiano
Otxo
antez
anaA
rriola
-Man
uela
Badio
laLe
kue
Isidra
EluBe
dialau
neta-
MªAn
toniL
ezaola
Olab
arria
(Berr
iatua
)Mi
gelD
oming
oEtxa
buru
Ibazet
a-Juli
anaG
ertrud
isEiz
agirr
eAram
aioDo
ming
oFlor
entin
oEgig
urenA
rrizab
alaga
-Gen
araFra
ntzisk
aAgir
retxe
aLak
aMa
nuel-
MªJos
efaIru
sta(B
erriat
ukoa
k)Jos
eAnd
resRe
mente
riaAl
zibar
(Etxe
barri
a)-Bi
torAg
ustin
Olarr
eagaA
rregi-
Luisa
Lezao
laEtx
eaAn
tonio
Mª-M
ªTrin
idaAg
irre
Frantz
isko-M
ªKlar
aArri
zabala
gaZe
laia
Korne
lio-Si
mona
Azka
rate(
Elantx
obe)
Seraf
inUr
riola
Aran
barri
-Juan
aAna
kabe
Eizag
irre(
Berri
atua)
JA
IOT
ZA
IZE
NA
GU
RA
SO
AK
AIT
AR
EN
GU
RA
SO
AK
AM
AR
EN
GU
RA
SO
AK
X-12
X-13
X-15
X-17
X-19
X-21
X-23
X-28
X-29
X-30
XI-0
3XI
-03
XI-0
4XI
-07
XI-1
0XI
-13
XI-1
3XI
-14
XI-1
4XI
-15
XI-1
7XI
-17
XI-1
7XI
-19
XI-1
9XI
-21
XI-2
5XI
I-02
XII-1
0XI
I-15
XII-1
7XI
I-18
XII-2
0XI
I-22
XII-2
3XI
I-23
XII-2
6XI
I-28
XII-2
9XI
I-31
BERI
STAI
NUR
RIOL
ABEI
TIA
BONI
FAZI
OAR
RIZA
BALA
GAET
XABU
RUTE
RESA
SANT
OSBE
RRID
ITE
RESA
ETXA
BURU
BEDI
ALAU
NETA
ALEJ
ANDR
OUR
REST
IARR
IETA
ASEN
TZIO
GIM
ENO
BADI
OLA
DOM
INGO
ETXA
BURU
BADI
OLA
MªP
ERPE
TUA
GIM
ENO
ETXA
BURU
EUSE
BIO
BEDI
ALAU
NETA
HIGO
SAN
TONI
OBU
RGOA
ARAU
KOTE
RESA
LIZA
RZAB
URU
ASTI
GARR
AGA
PILA
RGL
ARIA
ERNA
UTIS
ABEL
ZARR
AGA
LARR
INAG
AM
ODES
TAGA
NDAR
IASA
GIRR
EDO
MIN
IKA
REM
ENTE
RIA
ELU
JOSE
AZPI
AZU
ANAK
ABE
FELI
PAZU
BIKA
RAIU
RKIZ
AKA
RMEL
OM
ARTI
NEZ
DELU
KOKA
NPOS
SERA
PIAR
ANBU
RUEP
ELDE
JOSE
Mª
BENG
OETX
EAAR
AMAI
ODO
MIN
GOIB
ARLO
ZAAN
AKAB
EGR
EGOR
IOUR
KIZA
ARAM
AIO
PAUL
AUR
KIZA
ARAM
AIO
PEDR
OAU
LEST
IART
EAN
AKAB
ENI
KANO
REG
IGUR
ENIB
AZET
AFE
LIX
IBAZ
ETA
EGUR
ROLA
MIG
ELAL
DARO
NDO
OSA
SOTE
RABE
DIAL
AUNE
TAAL
EGRI
AKA
RLOS
SOLA
BARR
IETA
URRE
STI
MªM
ILAG
ROS
ABAD
EATE
LLER
IAKA
NDID
ABE
RRID
IBAD
IOLA
LAZA
ROUR
IART
EUR
REST
IIN
AZIO
ZUBI
KARA
ISOL
ABAR
RIET
AM
ªROS
ARIO
BILB
AOOS
AM
ªBIT
ORI
ARRO
SPID
EEG
IAM
ªBIT
ORI
AGIR
REOA
ABAD
EAM
ARGA
RITA
URRE
STIL
ASAR
TETO
MAS
ARIS
TOND
OAZ
PIRI
TEOD
ORO
IRIO
NDO
URRO
SOLO
LUIS
ARET
XAGA
OLAR
RAGA
SILB
ESTR
E
Inaz
io-M
ªMod
esta
Gasp
arTo
ribio-
Juan
aBau
tista
XX
-MªJ
esus
Pablo
Aleja
ndro
-MªE
useb
iEm
eterio
-MªK
ruz(
Mutr
ikuko
ak)
Jose
Ferm
in-Lu
ziana
Teres
aJo
seEu
sebio
-Juan
aJos
efaM
arzeli
noSa
ntiag
o-Fi
dela
Mige
laDo
ming
oMate
o-Ju
anaM
arzeli
na(D
onos
tia)
Benit
oBlas
-Bern
ardina
Jose
Mige
l-Bas
ilisa
(Asti
garra
gako
ak)
Fran
tzisk
o(Ao
iz)-K
atalin
a(Bu
rgete
)(Na
farro
akoa
k)M
igelA
nton(
Santo
ña)-E
meter
iSus
ana
Jose
(Algo
rta)-Z
iprian
aJos
efaJu
anJo
se(E
txeba
rria)-
Dona
taEu
geni
(Berr
iatua
)Ild
efons
oMelt
xor-M
ªBisi
tazio
Erro
ke-M
ªAgu
stina
Jose
Atan
asio-
Libo
riaKr
istina
Jose
Mª-M
aria(
Mutr
ikuko
ak)
Pablo
Jose
-Marg
arita
Mª
Toma
sMan
uel-M
ªMart
a(Be
rriatu
a)An
tonio
Faus
to-M
akari
Dion
isiAn
tonio
Faus
to-M
akari
Dion
isiBe
rnab
e-Jua
naLi
berat
aDo
ming
oZak
arias
-MªL
oren
zaDo
ming
oFran
tzisk
o-Ge
rtrud
is(B
erriat
ua)
Salba
dorL
aurea
no-Ju
liana
MªO
saLa
urea
noAn
tonio-
MªB
autis
taJo
seM
ª-Mari
aEze
kiela
Nika
nora
Fide
lRob
erto-
Isabe
l(El
antxo
be)
Saba
s-Ine
sDo
ming
o-Kl
etaM
arzeli
naJo
seM
axim
iano-
Jose
faAn
toni
Fran
tzisk
oMª-S
egun
daM
artin
Man
uel(
Pasa
ia)-L
eand
raEg
iaJo
seAn
tonio
Rafae
l(Am
oroto
)-Anto
niM
ªAba
diaLo
renzo
Man
uel-L
oren
zaBI
biana
Juan
Jose
(Mutr
iku)-T
eeres
aBito
ri(M
arkina
)Eu
genio
Domi
ngo-
MªS
antos
Flor
entin
o(Ur
runa
ga)-M
ªDolo
s
Manu
elBe
ristai
nArri
zabala
ga-E
zekiel
aFran
tziska
Elordi
Guen
aga
JoseJ
oajin
Arriz
abala
gaAt
xurra
-Juan
adeD
iosBa
diola
Ibarm
iaX
X-
XX
Mige
lDom
ingoE
txabu
ruIba
zeta-J
ulian
aEiza
girre
Aram
aioIna
zioUr
resti-F
rantzi
skaPa
goag
a(Mu
trikuk
oak)
JuanJ
oseGi
meno
Beitia
-Luis
aMªD
olosA
lberdi
Leku
eTe
odoro
Etxab
uruZe
laia-P
etraB
adiol
aUga
rtetxe
aJua
nJose
Gime
no-L
uisaM
ªDolo
sAlbe
rdiPa
skoal-
Juana
Kaiet
anaA
rriola
JoseM
ªBurg
oaItu
rrino
-Akil
inaEiz
agirr
eAram
aioFra
ntzisk
o-Jose
faEg
aña(
Mutrik
ukoa
k)Ka
simiro
Glari
aGara
te(B
urgi-N
afarro
a)-Ge
nara
Arret
xeIpa
rragir
re(A
oiz-N
afarro
a)Ma
rkosA
ntonio
Zarra
gaGo
iogan
a-Ama
liBad
iolaA
rrizab
alaga
Luis
(Men
data)
-Feliz
iaBa
sterre
txea(
Lumo
)Jos
eAnd
resRe
mente
riaAl
zibar-
Aretx
ulaga
-Erre
migi
Martin
aJua
riztiP
laza
Pedro
JoseA
zpiaz
uAros
tegi-M
ªDolo
sLek
ueBe
ngoe
txea
Eusta
kioZu
bikara
iArri
ola-Fr
antzi
skaZa
ldunb
idePa
guag
aSa
turnin
o(Re
tolaza
-Arab
a)-Ra
imun
daIdu
etaJos
eMª(B
easain
)-Jua
naAz
piazu
(Mutr
iku)
Inazio
MªBe
ngoe
txeaO
dria-M
ªDom
ingaB
adiol
aArri
zabala
gaPe
droIba
rloza
Egigu
ren-Jo
sefaE
usebi
Amall
obiet
aOñe
derra
JoseM
igelU
rkiza
Zaldu
nbide
-MªA
sentzi
Iturri
noAr
rizab
alaga
JoseM
igelU
rkiza
Zaldu
nbide
-MªA
sentzi
Iturri
noAr
rizab
alaga
XX.
-Leo
narda
MªAu
lestia
rteJua
nPask
oalE
gigure
nUrki
eta-Fr
antzi
skaLa
rrina
gaAr
riola
Loren
zoNo
rberto
Ibazet
a-Jua
naPa
ulaLe
kue
Ramo
nKasi
miro
(Pasai
a)-Mª
Jesus
Agirr
etxea
Tiburt
zioBe
dialau
neta
Irama
tegi-G
ertrud
isUr
restiO
ndarz
aZa
karia
sAgu
stinS
olaba
rrieta
Badio
la-Jos
efaMª
Dolos
Marku
erkiag
aPag
uaga
Elias-
Laure
anaO
stolaz
aX.
X.-A
ntolin
aBerr
idiZe
laia
JoseJ
oakin
-Uria
rteItu
rrino
-MªT
eresa
Arras
ateAn
txuste
giEr
remigi
oZub
ikara
Arrio
la-Mª
Agust
inaGu
enag
aPlaz
aIld
efonso
Bilba
oAlde
koa(
Luno
)-Zele
stina
Aram
aioSa
ntiso
Anton
ioAr
rospid
eEtxe
berri
a-Rosa
Olazi
regoO
Iarzab
al(Pa
saiko
ak)
JoseA
ntonio
Agirr
eoa-M
ªBarb
araLa
ka(A
morot
okoa
k)Jos
eAniz
etoUr
ristiH
onda
rza-M
ªMad
alena
Land
aEtxe
barri
a(Er
eño)
JuanM
ª-MªJo
sefaA
stiga
rraga
(Mutr
ikuko
ak)
Frantz
iskoM
ªIrion
doAz
pidi(M
utriku
)-Jose
faAn
toniO
larrea
gaAr
regi
Hipo
lito(U
rruna
ga)-M
adale
naGo
nzale
z(Re
tolaza
)
Dieg
oUrri
olabe
itiaTre
ku-Se
rafina
Aran
barri
Lezao
laBi
torJua
nEtxa
buru
zelaia
-MªJo
sefaA
mezti
Erkia
gaKl
audio
Santo
sAlon
so(Z
amora
)-Anto
linaB
erridi
Zelai
aEu
genio
Bedia
laune
taBe
ngoe
txea-P
oloni
Santi
soAu
lestia
Frantz
isko-F
rantzi
skaLiz
undia
(Mutr
ikuko
ak)
Domi
ngoB
adiol
aArri
zabala
ga-Jo
sefaI
naziA
ulesti
arteB
ereiku
aDo
ming
oBad
iolaA
rrizab
alaga
-Josef
aIna
ziAule
stiart
eBere
ikua
Bitor
Juan-J
osefa
Amezt
i(Men
dexa
)Pe
dro(H
onda
rribia
)-Bize
ntaAg
oteJua
nTibu
rzioA
rauko
Goitia
-Juan
aEtxe
barri
aDiaz
(Aule
stia)
JuanK
ruz(M
utriku
)-Mari
aElor
di(B
erriat
ua)
JoseE
rnaut
Erna
ut(G
arrald
a-Nafa
rroa)-
Ramo
naAn
toren
aErro
(Burg
ete-N
afarro
a)Bl
asLa
rrina
gaUr
kiola-
Eulog
iIturr
inoAr
rizab
alaga
JoseM
ª-Ana
kleta
Alde
koa(
Lumo
)Jua
nBau
tista
EluGo
rostio
la(B
erriat
ua)-I
sabel
Frantz
iskaI
rusta
Elordi
JuanJ
oseAn
akab
eTxa
karte
gi-Po
loniU
rristi
Aules
tiarte
Segu
ndoA
gusti
nUrki
zaGu
enag
a-MªK
armen
Barru
tabeñ
aLeg
arda
Andre
s(Or
maizt
egi)-
Satur
ninaA
zurm
endi
(Gab
iria)
Manu
el-Fra
ntzisk
aArak
istain
(Mutr
ikuko
ak)
Pedro
MªAr
amaio
Zubik
arai-J
osefa
Ramo
naAr
antza
mend
iBak
eriza
Pedro
Anak
abeI
zagirr
e-Ina
ziM.
Olab
arriet
aMad
arieta
(Berr
iatuk
oak)
Pedro
Aram
aioZu
bikara
i-Jose
faRa
mona
Aran
tzame
ndiB
akeri
zaPe
droAr
amaio
Zubik
arai-J
osefa
Ramo
naAr
antza
mend
iBak
eriza
Frantz
iskoM
ªAna
kabe
Txak
arteg
i-Kata
linaT
xaka
rtegi
Albiz
u(Zu
maia)
Frantz
iskoI
bazet
aJau
regi-M
ªJosef
aZub
izarre
taElo
rdi(B
erriat
ua)
Anton
ioEg
urrola
-MªA
ndres
aAran
barri
(Berr
iatuk
oak)
Brun
oRam
on-Ja
zinta
Loren
zaAl
deko
a(Ab
ando
)Do
ming
oKorn
elioA
legria
Aretx
aga-R
itaTx
akart
egiD
ulanto
rruiz
Bitor
Urres
tiAran
berri
a-Mika
elaBu
stind
uiUr
reta(
Berri
atua)
Errup
ertoM
ªTell
eriaE
gurro
la-Jul
ianaU
rristi
Iturri
zaEr
rupert
oZezi
lioBa
diola
Zular
ika-
Simeo
nAnto
nioUr
ristiA
legria
-MªR
ufina
Lezao
laBi
kand
iLo
ngino
sDim
asSo
labarr
ietaB
adiol
a-Ben
itaAn
toniE
izagir
reAg
inaga
lde(A
zpeit
ia)Ez
ekiel
OsaZ
ubika
rai-M
ªMad
alena
Ibazet
aPag
ateMe
litonE
giaKi
ntana
r(Mu
triku)-
MªRo
saAr
antza
mend
iAgir
retxe
aKo
sme-J
osefa
Patriz
iXem
ein(X
emein
)Jos
eMan
uelL
asarte
Unam
uno(
Eibar)
-Toma
saAr
rizab
alaga
Aran
oFra
ntzisk
oAzp
iri(M
arkina
)-Anto
niAl
zibar-
aretxu
laga(
Etxeb
arria)
Tiburz
ioAn
tonio
Olarr
eagaB
urgoa
-Nika
nora
Bizen
taAz
piriT
elleri
aFra
ntzisk
oAnto
nioOl
arreag
aArre
gi-Mª
Mada
lenaU
rristi
Aleg
ria
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 14
16 17
ONDARROA,ARRANTZA HERRIA
A. Zubikaraik ondarrutar historialariak, 1995ekouetekarian, 56. orrialdean eskainitako datuen arabe-ra, 3.169 biztanle zituen Ondarroak 1900. urtean.
1910. urtean, 4.127 biztanle. Urte haietan, hazkundegaraiak hizi izan zituen Ondarroak. Biztanle hauetatikgehiengo nabarmena arrantzaleek osatzen zuten edo arran-tzari lotutako ogibidea zeukaten (2). Baxurako arrantzari eki-ten zioten urte osoan, bisigutea eta legatzaren arrantza negualdean, antxoatea udabarrian eta atunetea udaran zirelarikarrantzate oparoenak.
XX. gizaldiaren hasieran, traineru, lantxa eta potinhandien garaia zen. Bela eta arrauna nagusi. Hala ere, 1903.urtean baporez mugitzen zen lehen arrantza-ontzia sartuzen Ondarroako portuan, arrantzaren mundura iraultza eka-rriz.
1908ko Urte Berri egunean Ondarroako 12 baporearrantzan aritu ziren Ixkote eta Lakaistre zeritzen kaletan;beste 9 traineru eta beste 9 lantxa Plaiazu eta hurbilekokaletan (3).
Atunetako lehen kosteraren amaiera hain alaia izanohi zena arrantzaleentzat, herriko jaietarako itzultzen bai-tziren herrira, kopetiluna bilakatu zitzaien 1908. urtean.Honela diosku garai hartako Ondarroako kronika batek:
"Los pescadores no se muestran satisfechosdel resultado de la campaña, pues no puede decirseque ha sido más que regular y hay que tener encuenta que la parte de cada uno de los pescadoresque fallecieron hay que entregar á sus respectivasfamilias durante un año" (4).
Nabari denez kazetaria 1908.07.12ko galerrenak era-mandako 28 ondarroar arrantzaleetaz ari da. Honelakoezbeharretan, kaltetutako txalupa bakoitzak soldata batordaintzen zion galdutako arrantzale bakoitzaren familiariurtebete osoan.
Hitz bi soilik soldataz. Arrantza herrietan soldata dei-tzen zitzaion -eta gaur egun ere deitzen zaio- arrantzaleekirabazten zuten alogerari. Arrantzak emaniko etekinarenportzentaia bat txalupa jabeak jasotzen zuen, bere gain joanohi baitziren arrantza-ontziaren zenbait gastu, arraunak,belak edo ikatza, etabar. Bestea, arrantzaleen artean bana-tzen zen, astero-astero txalupa jabearen etxean egiten ziren"partillen" bidez.
Asteko "partilla" hura izaten zen arrantzaleen solda-ta. Astero kopuru ezberdina, arrantzatutako arrainaren sal-menta etekinaren arabera egiten baitzen partilla. Txalupabakoitzeko arrantzaleek irabazi ezberdina izaten zuten.Tostartekoek, gehienek, soldata bat jasotzen zuten bitarte-an, puenteko patroiak bi hartzen zituen, makinistak bat etaerdi, eta gaztetxoek soldata erdia.
1908. urte osoko arrantza eta honen salmentaren ete-kina adierazten dizkigu hurrengo laukiak.
ARRAINA KILOAK PEZETAK
Antxoa 535.150 198.005Bisigua 206.574 208.639Hegaluzea 136 979 68.489Hegalaburra 4.277 3.064Boa 6.670 1.667Barbarina 396 693Itsas aingira 3.277 2.950Txibia 15.196 13.676Papardoa ----- -----Txitxarroa 669 40Lantzoia 36.546 2.923Legatza 39.052 42.566Sardina 60.419 22.959Berdela 80.689 75.331Txelba 190 133Juliana 50 39Meroa 33 82Makalau 78 61OROTARA 1.126.245 k. 641.317 pzta.
ITURRIA: 1908-1933 URTEETAKO ARRANTZA SALMENTEN
DATU BILDUMA, ESKUZ EGINA. SANTA KLARA KOFRADIA-KO ARTXIBOAN GORDETZEN DA.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N DA L A 1 0 0 U R T E
(1) Txomin Agirre Ondarroako euskal idazleak Ondarroa Arrantza Herriari eskaini zion KRESALA eleberrian "ondarroarra" dei-tura erabili zuen Ondarroako biztanleak izendatzean. Lege onez erabili ere, Mutrikuko biztanleei "mutrikuarrak" deitzen zaienbezalaxe.
(2) 1906.07.15ko hauteskunde erroldaren arabera, 25 urtetik gorako 987 gizonezko zegoen Ondarroan. Hauetatik, 687 arrantzale-ak eta beste 36 lihorreko langile baina arrantzari lotutako ogibidea zeukatenak. BFA, Udalak, Ondarroa. 11.C-C/004. CensoElectoral (1906.07.15)
(3) Egun honetan bisiguaren arrantzan aritu ziren bapore, traineru eta lantxen artean 137 arroba eta 7 eta 3/4 bisigu arrantzatuzituzten. Baita 7'50 kilo legatz ere. Bisigu arroba 9'20 pezetan saldu zuten Santa Klara Kofradiako lonjan; legatza, aldiz, 1'80 peze-tan kiloa. IKus SKOAK, "Libro de Lanchas de Pesca Mayor" (1907-1908).
(4) NB, 1908.08.14, 1. or. Bilboko egunkaria. "Periódico Imparcial", omen.
O N DA L A 1 0 0 U R T E
1908ko ONDARROARRAK(1)Imanol Oruemazaga Baseta
Idazlan hau prestatzerakoan bi helburu ditut. Bata, ONDARROA 2007 urtekarian "On dala 100 urte"atalean argitaratutako "Edateko ura etxeetara", "Arrigorri hondartzara begira", "Izurriteak", "Herriko fron-toia", eta "Arrantzatik bizi nahin zuen herria" artikuluen bidez eskaini genuen Ondarroako argazkia 1908.urteko datuekin osatu.
Bestea, ondarroarrek nola erantzun eta bideratu zituzten eguneroko arazo horiek, udalaren bidez batezere. Idazlanak, beraz, bi atal izango ditu: Artikulu honetan, 1908KO ONDARROARRAK izenburupean, ordu-ko ondarroarrak nola bizi ziren 1908. urtean ezagutzeko, hainbat datu eskaini nahi nituzke. Ondarroarreneguneroko bizimodua, euren kezkak eta pozak, isladatzen saiatuko naiz.
Irakurleon erraztasuna bilatu nahirik, azpi-atal ezberdinetan banatu dut. Besteak beste, ONDARROA,ARRANTZA HERRIA, "BIZKAITARREK" ETA TRADIZIONALISTEK SORTUTAKO OLATUEN ZURRUNBILOAN, OSASUN ARA-ZOAK, ONDARROA, HERRI ELIZTARRA eta ZENBAIT JAKINGARRI. Ondoren, HERRIKO ESKOLAK ITXI ZITUZTENEKOA
artikuloa gehitu dut, gai honek tarte berezia behar duelako.
ARTIKULU HAUEN ATZETIK DATORREN ARTIKULUAN -1908KO ATALIK KURIOSOENA, AGIAN, - «ONDARROA-KO UDALA: EZTABAIDA POLITIKOEN GUNEA. J. A. GARRAMIOLA "ZINEGOTZI ESPAINOLISTA" REN
GARAIA» izenburupean, herritarren arazo haiek nolako oihartzuna izan zuten Ondarroako Kontzejuan etaUdalak emaniko erantzunak isladatzen ahaleginduko naiz.
Goazen, beraz, arlora.
Txalupak, belak, herriko bandan, 1910 aldera.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 16
19
a) Soldata murritzak.
Aski zaigu 17. orrialdean argitaratu dugun laukiaribegirada bat ematea. Urte horretan arrain salmentak utzita-ko etekinari, 641.317 pezetako etekin orokorrari, alegia,txalupa jabeei zegokien erdia kenduz gero, 320.658 pezetagelditu ziren 800 arrantzaleen artean banatzeko! (9)
b) Ume umetatik itsasora lanera.
Herriko mutiltxoak, 11/12 urterekin eskola utzi etaerruz joan ohi ziren arrantzara euren guraso edo etxekoentxalupa eta potinetan. Oraindik bizi dira 12 urte bete aurre-tik lehen aldiz itsasora joan, eta harrezkero bizi guztianarrantzale izan direnak, zahartzaroan itsasoa utzi arte.
Santa Klara kofradiako agiri liburuetan ere bada datuadierazgarririk ume-arrantzaleen adinaz. Gogora dezadanhemen Domingo Urkiriren kasua.
Domingo Urkiri, 11 urteko ume-mutikoa, 1909. urte-an "Margarita" izeneko batel baten hasi zen arrantzale lane-tan. Urte bereko maiatzaren 14an jeiki zen galerrenarenondorioz galdu egin zen itsasoan. Ezbehar hauetarakoSanta Klara arrantzale kofradiak izendatuta zeukan 25pezetako dirulaguntza eskatu zutenean bere etxekoek, eska-ri hau ontzat hartu zuen Santa Klara kofradiako BatzarNagusiak, mutiko honek ere berari zegokion azken “cuotade avería” ordainduta zeukala eta (10). Domingo Urkiri 11urteko ume mutikoa arrantzale peto-petoa! Arrantzale lan-gile bati 1909. urtean zegozkion eginbehar eta eskubideguztien jabe!
d) Igande eta jai egunetan ereitsasora lanera.
1908ko urtarrilean Ondarroako txalupak 25 egunezatera ziren itsasora bisigu eta legatzaren arrantzara. Badalan egun kopuru ederra hile baten! Kontuan hartuz, gaine-ra, neguaren bihotz-bihotzean itsasoa maiz gaiztotzen zela!Egun hauetan portuan lotuta gelditu behar nahitaez. Baina,beste egun guztietan itsasora. Astegun zein jai egun.Halaber, Urtebarri egunaz gain, beste lau igandeetan erearrantzan jardun zuten Ondarroako arrantzaleek (11).
Igandeetako atsedena urte batzuk geroago iritsi zenarrantzaren mundura. Antxoa arrantza garairako soilik iritsiere.
e) Itsasoari ordaina:
Urte haietan arrantzaleek ia urtero ordaindu beharizaten zioten Kantauri itsasoari euren zerga. Nolako zergaordaindu ere! Itsasoan ittotako gizasemeak, hain zuzen ere!
Halaber, Kantauri itsasoa urtero, udabarri eta udaraaldera, atunetearen garaian gehien bat, ez ohiko botizkeriazoldartzen zen, galerrena beldurgarriak sortuz, eta dolu tanegarra ekarriz arrantza herrietara. Ondarroari ere egokituzitzaioin honelakorik 1901. eta 1902. urteetan. Gogorrenairisteko zegoen: 1908.07.12ko galarrena.
Itsasoko ezbehar larri honetaz, ikus urtekari honetanbertan "1908.07.12KO GALARRENAREN ONDORIOAK" artiku-lua 50-61 orrialdeetan.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
(9) Ondarroako arrantzaleen kopuru osoa oso behetik kalkulatu dut, kontuan hartuz gero 687 zirela 25 urte baino gehiago zeuz-katen arrantzaleak, 1906.07.15ko hauteskunde erroldaren arabera.
(10) SKOAKBA, 1909.06.18. SKOAKBAL (1909-1922), 57-58. or.
(11) SKOAK, "Libro de Lanchas de Pesca Mayor" (1907-1908) liburutik neronek jasotako datuak.
18
Oharrak:
1) Deigarria egiten zaigu Ondarroako Kofradiakolonjan edo arrain saltokian papardo kilo bat bera ez zelasaldu 1.908. urtean. Garai baten hain arrantza oparoa gerta-tu zena, erabat desagertu zen 1908. urtean eta hurrengourteetan ere 1924. urtera arte.
2) Atunetako datuak baloratzeko orduan, kontuanizan behar dugu Ondarroako flota guztia atunetara irten ohizuela San Pedro Txiki biharamunean, bezperan ohikoSaliña-Saliña Ondarroako kaleetan dantzatu eta gero. Etaez zela itzultzen Ondarroara abuztuaren 11ra arte, SantaKlara Egunaren bezperara arte. Bitartean Santander etaAsturiasko uretan ekiten zion atuneteari, lortutako arran-tzua kostalde hartako portuetan saltzen zutelarik.
ARRANTZALEEN BIZIMODU PETRALA
1908ko urtarrilaren erdi aldera Ondarroara bisitaldiaegin eta gero, kazetari batek honela deskribatzen zuenarrantzale familien egoera:
"Las casas carecen de lo más indispensable,los muebles han sido empeñados, la ropas mal ven-didas. El casero es acreedor de sus rentas; al pana-dero, al carnicero, al comercio de comestibles sedeben algunos miles de reales. La situación esdesesperada; sólo podría salvarla una grandísimaabundancia de pesca, y ésta ya no existe en el mar"(5).
Kazetari honen kronikak ziñez isladatzen digu arran-tzale familien egoera ekonomiko larria 1908 urtearen hasie-ran. Aurreko urtea erabat ezkorra izan baitzen arrantzaleguztientzat. Arrantzale "koittau"en egoera leuntzeko,Bilboko zenbait erakundek -hauen artean "Centro Vasco"delakoa gehien nabarmendu zen- dirubiltze kanpaina hasizuten. Bildutako 25.167'05 pezeta banatzeari ekin zioten1908.03.31an. Arrantzale bakoitzari 6'68 pezeta banatzeaerabaki zuten antolatzaileek (6). Arrantzale familiek jasatenari ziren egoera ekonomikoaren aurrean, txaplata bat beste-rik ez zen, zalantzarik gabe; baina arrantzale familiek eskeronez jaso zuten eskupeko hura.
Arrantzu gabeziaren arrazoiak aztertzerakoan,Kantauri kostaldeko arrantzale gehienek, denek ez esatea-rren, erantzunkizuna leporatzen zieten XX. gizaldiarenhasieran Bilboko Errekan, Axpe Erandioko kaian gehienbat, biltzen ziren arrasteko arrantza-ontziei.
Euskal arrantzaleek baxurako arrantzari, kordakoarrantzari bereziki, lotuta bi zirenez, arrasteko arrantza-ontzi haiek erabili ohi zituzten arrasteko sareek, behinbaino gehiagotan tatarrez eramaten zizkieten bisigua,papardoa eta beste arrain mota batzuk arrantzatzeko, itsa-soan zabalduta zituzten amu-kordak. Gertaera hauek hase-rre bizian jartzen zituzten gure kostaldeko baxurako arran-tzaleak.
Kostaldeko arrantzaleen artean antzematen zen sose-gu-eza eta amorrazioaren ondorio izan ziren, zalantzarikgabe, XX. gizaldiaren hasieratik Arrantzale Kofradiek anto-latu eta burutu zituzten hainbat eta hainbat mobilizazio.Besteak beste, aipa dezagun hemen 1907.11.10ean Bilbon,Euskalduna frontoian, arrasteko arrantzaren kontra egin zenmitin erraldoia. Ikustekoa izan zen arratsalde bereanUribitarte nasatik irten eta Nerbioi ibaian barrena abiatuzen 165 txalupa, baporontzi eta traineruk eta beste zazpiatoi-ontzik osatutako komitiba zaratatsua (7).
Egia esan, arrasteko arrantzak baxurakoari egiten arizen kaltea aitortuta ere, bazen beste arrazoi estrukturalikere. Bilboko asanblada eta manifestapena prestatzen ariziren garaian, hain zuzen, J. A. Garramiola udal zinego-tziak, Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradiakozuzendaritzari zuzendutako idatzia aukeztu zuen1907.10.13ko udal bileran. Udalak idatzia bera oso-osorikaho batez onartu ondoren, zegokien agintari guztiei igor-tzea erabaki zuen. Bertan, arrasteko arrantzaren kontra zen-bait neurri hartzearen alde agertuz gain, beste zenbait neu-rri ere proposatzen zen arrantzaleen bizikera hobeagotzeko.Besteak beste, arrantzaleen prestaketa profesionala bultza-tzea, Arrantza Eskolak sortuz arrantza herrietan (8).
Izan ere arrantzaleen bizikerak bazuen hobeagotubeharrik, euskal gizartearen barrenengo mailan aurkitzenziren eta. Halaber, arrantzaleen lan baldintzak eurak ere ezziren batere egokiak. Are gehiago, beste langile batzuen lanbaldintzekin alderatuz.
Arrantzaleen lan baldintza hauetariko bat edo besteaipatuko dut hemen.
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(5) A. de Lerchundi: "Las pesca de arrastre. Impresiones de una visita a Ondárroa". GN, 1908.I.19, 1. or.
(6) GN, 1908.IV.09, 1. or. Bertan aurki dezakezu diru banaketa hura zela eta jasotako agiria.
(7) Bizkaiko arrantzaleek, Ondarrokoek bereziki, XX. gizaldiaren hasieratik arrasteko arrantzaren kontra egin zituzten mobili-zazioetaz datu ugari eskaini zigun P. Etxaburu OHZko kideak "Arrantzatik bizi nahi zuen herria" artikuluan. Ondarroa 2007, 34-49. or.
(8) BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004. Libro de actas de plenos (2-12-1906/9-5-1909), 186-189. or.
Ondarroa, XX. mende hasieran. Sareekin jantzita Zubi Barrian.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 18
21
Izenak izen, deiturak deitura, politiko haiek guztiakEspainiarekiko leialtasunak elkartzen zituen. Zer besterikadierazten zuen Alameda zumardiaren alboko eraikineanirekita zeukaten "Café Español" zeritzon egoitzak? (14)
Karlistak ez ziren desagertu, guztiz alderantiz baizik.Bai jakin zutela garai berrietara egokitzen! XX. lehen urte-etan, liberal, tradizionalista eta karlisten artean gertatu zenelkartze eta berrantolaketaren ondorioz "Café Español"hura "Círculo Tradicionalista" bilakatuko zen.
Antzeko bilakaera eta aldaketak gertatu zirenOndarroatik kanpo ere. Bilbon bertan bazegoen beste"Círculo Tradicionalista" bat 1908. urtean.
"BIZKAITARRAK"ONDARROAKO POLITIKAREN ZEZENPLAZAN.
1903ko abuztuaren 14an, zabaldu zen Ondarroan"bizkaitarren" (15) lehen batzokia. AbertzaletasunakOndarroan hartu zuen indarraren lekuko.
I. Muñizek dionez, "Batzoki hau zabalduko direnlehenengotarikoa izango da, eta eredu (Bermeoko batzokigoiztiarrarekin batera) inguruko herrietako abertzaleen-tzako" (16).
Bizkaitarren batzokia "Café Español"etik" oso hurbilzegoen. Eta batzokiaren balkoitik zintzilikatzen ikusi zutenikurrinak, antza, urduritu eta beretik atera zituen tradizio-nalistak. Kasua da egun horretan euron "Café Espaiñol"ekolau lehioetan ere bandera espainolak ipini zituztela.
Beste liskarrik gertatu ez arren, batzuen eta besteenartean jada sortuta zegoen giro nahasiaren lekukoa denikezin uka. Hona hemen, besteak beste, "Patria" astekariabertzaleak argitaratu zuen kronikaren pasartea:
"Aun cuando se temía alguna represión de loscontrarios por mal reprimida envidia ó rencor, no sedeterminaron a nada, dando con ello una muestrade sensatez que aplaudimos, como vituperamos susmalos procederes como el siguiente: Creyendo, sinduda, causa de ofensa para nosotros enarbolaron enla jaula de fieras "Euzkeldun Kafia"(?) donde sereunen, cuatro banderas hispanas en sus cuatrorejas y ventanas. No nos asustan por esas demostra-ciones, señores Allendezales (amigos de los deallende del Ebro); todo lo contrario" (17).
Ondarroako abertzale eta tradizionalisten arteannabarmentzen zen jarkiera lehertu egin zen 1903. urte bere-ko azaroaren 8an egin ziren udal hauteskundeetan. Halaber,herritar aldra batek gogor iraindu zuen Jose Urkizu alkatetradizionalista bera kontzejuan kokatuta zegoen
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
(14) "Café Español" gaur Kafe Marina dagoen eraikinean kokatzen zen.
(15) Garai hartan abertzaleei "bizkaitarrak" deitzen zitzaien. Geroago zabaldu eta indartuko zen "nazionalistak" deitzea.Ondarroako lehen batzokiaz, ikus, besteak beste, Ondarroako Historia Zaleen "Ondarroako lehen Batzokia (1903-08-14): EuskalLagun-Artea Elkartea" artikulua. Ondarroa 2003 urtekaria, 10-14. or.
(16) MUÑIZ ETXANIZ, Ibai, "Bizitza sozio-politikoaren moldeak II. Errepublikako Ondarroan. 1931-1936", 8-9. or. (argitaratugabea).
(17) PATRIA, Bilboko astekari nazionalista, 8. zkia. (1903-08-23), 3. or.
20
ARRANTZALEEN KOFRADIA BIONDARROAN
Arrantzaleen arteko ulertezinak eta eztabaidak aspal-ditit zetozen Ondarroan. Hain nabarmenak ziren ulertezi-nak non batzuek eta besteek euren txalupak toki ezberdine-tan lotzen zituzten portuan bertan ere: Zubi Zaharrareninguruan batzuek; Artibai ibaian behera, Kantoipe ingu-ruan, besteek.
Arrantzaleen arteko ulertezinak, -apurketa ere bazelaesango nuke‘ nik- argi isladatu ziren Santa KlaraArrantzaleen Kofradiako agirietan ... eta hutsunetan batezere. Halaber, garai hartan Santa Klara Kofradiako ardura-dunak "comisionados" izenaz ezagutzen ziren. Urtero auke-ratzen ziren Kofradiak azaroaren bian edo lehen egunetanegin ohi zuen Batzar Nagusian.
"Comisionados" delakoek bazeukaten euren bilereta-ko gaiak eta erabakiak biltzen zituen agiri liburua (12).Liburu honetan 1900.11.12an eginiko bilerarako akordue-kin hasi eta hurrengo urteetako bileretako agiriak agertzendira. 1905.04.28koa dugu azkena. Honen ondoren, hutsunebat gertatzen da Agiri Liburuan 1910.11.10era arte.
1905-1910 urteetako hutsune honek Santa Klarakofradian gertatu ziren arrantzale batzuen eta besteen arte-ko jarkierak gori-gori eta pil-pilean zeuden garairi dagoz-kio, hain zuzen ere. Egoera lehertu egin baitzen1909.05.13an Ondaroako arrantzaleen San Pedro kofradiaberria sortu zenean.
Arrantza herri baten bi Kofradia egotea, elkarrimokoka gainera, Ondarroa Arrantza Herriaren historiarenatal kezkagarria bezain mingarria izan zela ez dago inolakozalantzarik. Ea norbait animatzen den gai honi heltzera."Ondarroa 1909" urtekarian, -apurketa gertatu zen mendeu-rrenean- azterketa honen emaitzak irakurtzeko aukera iza-nen dugu, agian?
“BIZKAITARREK” ETATRADIZIONALISTEK
SORTUTAKO OLATUEN
ZURRUNBILOAN
LIBERALEN ETA KARLISTEN GARAIA
XIX. gizaldian liberalek eta karlistek bideratzenzuten Ondarroako giro politikoa. Kasu batzuetanelkarren kontra bortizki borrokatuz, II. Gerra
Karlista garaian bezala.
Gerra honen ondoren, liberalak nagusitu zirenherrian. Nolako erroak egin zituzten gainera! Bitxikeri batdirudi arren, aipatu dezadan hemen laburki bada ere, gerrakarlista hura amaitu eta urtetara, 1896.04.30ean, alegia,Espainiko Erregeak argitaratu zuen Erret Agindua. Aginduhonen arabera, II. Gerra Karlistan liberalekin gudukatuzuten bolondresen semeei soldadutza-urtea iristen zitzaie-nean, soldadutzarik ez egiteko pribilegioa eskaintzen zienErregeak. Geroztik, urtero-urtero, ondarrutar mutil gaztebat baino gehiago baliatu zen aukera hartaz. 1908. urteansoldadutzarik egin gabe geratu ziren Frantsizko IruetaIrueta, Buenaventura Beristain Urresti eta SantiagoAspillaga Uribe ondarrutar mutil gazteak (13).
Liberalek aurrerakuntzaren ateak ireki zizkiotenOndarroa herri arrantzaleari. Besteak beste, ordura arteSanta Klara Ondaroako Arrantzaleen Kofradiak zeukanmonopolioa hautsiz, Pedro Jose Zelaia alkate liberalak erai-ki zuen lehen arrain-kontserba lantegia edo "kabana" priba-tua 1863. urtean, arrain-kontserbagintzari bide berriak ire-kiz. Liberalek, era batera edo bestera, izen batekin edo bes-tearekin, Ondarroako Udalgintzaren lema eraman zutenurte haietan. Datu bat aipatzekotan, 1901-11-10ean eginziren udal hauteskundeetara aurkeztu ziren 14 hautagaieta-tik bat bakarra agertu zen "kontserbadore" moduan. Bestedenak independiente gisa.
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(12). "Libro de acuerdos adoptados por los Sres. Comisionados de esta Cofradía de mareantes pescadores de este puerto de Ondárroa, acontar desde el año 1900 en sus reuniones o puntos procedentes de asuntos correspondientes a esta cofradia", honela dio liburuarenhasierako orrialdean.
(13) Hirurok aurkeztu behar izan zuten Bizkaiko Batzordeak sinatutako ziurtagiria, bakoitzak berea, non adierazten zen 1896koErrege Aginduak onartutako pribilegioekin baliatzeko eskubidea zeukala. BFA, Udalak, Ondarroa. 12.C-C/001, ExpedienteGeneral de Quintas del reemplazo de 1908.
Ondarroa, 1930 aldera. Herriko agintariak korretako Ate Nagusiaren aurrean.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 20
22 23
Hauteskunde-Barrutiko Mahaitik irtetetzean. Gertaera hauaho batez gaitzetsiko zuen Udalbatzak hurrengo igandeanegin zuen osoko bilkuran (18).
ONDARROAKO UDALA ERE POLITIKAREN OLATUEN MENPE.
1903.11.08ko gertaera tamalgarri hark eragin handiaizan zuen, antza, Ondarroako Udalean. Halaber, handikhilabetera, Jose Antonio Agirre zinegotzi tradizionalistakbere dimisioa aurkeztu zuen, osasun arazoak alegatuz.Segundo Ibaibarriaga zinegotzi abertzaleak berehala aurpe-giratu zion nola zitekeen udal ardurak osasun arazoak zire-la-eta bertan behera uztea, eta Santa Klara ArrantzaleenKofradiako diru kontularitzaren ardura eramaten jarraitzea.J. A. Agirrek osagilearen agiriari kolpe egin zion, behin etaberriz, bidenabar zera gehituz
"... que el cargo que viene desempeñando decontador de la Cofradía lo había ejercido por vein-te años con aplauso de los mareantes, y que lo hacía‘porque tenía necesidad de sostener a sus hijos" (19).
Dena den Jose Urkizu alkate tradizionalistaren kon-trako herritarrrek ("bizkaitarrak", dirudienez) jaurtitako
irainek eta Jose Antonio Agirre zinegotzi tradizionalistarendimisio aurkezpena, hurrengo urteetan OndarroakoUdalean gertatuko ziren eztabaida eta jarkieren hastapenxumea besterik ez ziren izan, hurrengo lerroetan azaldukodudanez.
1904.01.01ean, ohiturari jarraituz, Ondarroako alka-tea hurrengo bi urteetarako aukeratzeko udal bilera egin zenUdalean. Bertan bildutako zinegotziek aho batez aukeratuzuten alkatetzat Segundo Ibaibarriaga Zelaia "bizkaitarra".Are gehiago, "bizkaitarrek" udalaren gehiengoa osoa lortuzuten. Ondarroako lehen udal abertzalea.
Udal aldaketa honek sutan jarri zituen tradizionalis-tak. Are gehiago sumindu zituen hurrengo bi urteetan Udalabertzaleak hartutako zenbait erabaiek.
Beraz, euren indar guztiekin prestatu ziren1905.11.25ean egingo ziren hurrengo udal hauteskundeeta-rako. Euren ustez, hautagai entzutetsuenak aukeratu zituz-ten. Hauen artean, Juan Antonio Garramiola Olarreaga,ospe handiko tradizionalista.
1905.11.25eko udal hauteskundeetaz luze eta zabalarituko naiz "Ondarroako Udala: Eztabaida politikoengunea. J. A. Garramiola "zinegotzi espainolista" ren garaia"artikuluan.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(18) "Ultimamente, a petición del Síndico Sr. Martinez, se acordó por unanimidad hacer constar en acuerdo el desagrado con que se vióel domingo último que una turba de gente inculta y soez insultara a gritos a la salida del Colegio Electoral de la C. Consistorial a la dig-nísima autoridad de esta villa" (OUOBA, 1903-11-15. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/003, Libro de Actas de Plenos (1903-1906), 33-34. or.
(19) OUOBA, 1903-12-15. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/003, Libro actas de plenos (1903-1906), 44. or. (20) BFA, ib., 50-51. or.
Ondarroa, XX. mende hasieran (1903a baino beranduago). Musika Plaza, frontoia eta beheko iturria. Eskuman, Euskal Lagun Artea Elkartea.JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA
1904.01.01ko udal bilera agiria osorik. (20)
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 22
24 25
IRAKASKUNTZA ARAZOAKONDARROAN.
Gai honi buruz ikus "ONDARROA 2008" urtekarihonetan, .... atalean, "Irakaskuntza Ondarroan. "HerriEskolak" itxi zituztenekoa" artikulua. Bertan aurkitukoduzu zenbait datu Ondarroako herriak garai hartan bizi etajasaten zituen irakaskuntza arazoetaz. Arazo larriak, egia-tan.
OSASUN ARAZOAK.
XX. gizaldiaren lehen urte haietan ere Ondarroakoherria ere sarritan astintzen zuten izurriteek (21). 1907. urteanbukatzean, bazirudien aurreko gizaldiko izurrite beldurga-rrien mamua uxatuta zeukatela ondarroarrek. Hala ere,1907-1908ko neguan gertatu ziren difteria kasuek -leunakizan arren, lau hildako utzi zituztenez herrian (22)- argi gorriapiztu zitzaien hainbat herritarri.
Urduritasuna ere zabaldu zen herrian. Honen ondo-rioz, hainbat herritarrek euren kexak helarazi zizkiotenOndarroako Udalari Anakleto Gaztañondo osagileak dipte-riaz gaisorik zeudenei eman ez zien osasun-laguntza zela-eta.
Herritarren kexa hauek Gastañomdo osagileari jaki-naraztea erabaki zuen Ondarroako udalak 1908.01.19kobileran(23). Hurrengo asteko udal bileran irakurri zenGaztañondo osagilearen erantzuna, bere kontra eginikosalaketak funtsik gabeak zirela adieraziz, berak eskainitakoosasun-zerbitzua ona eta egokia izan baitzen, bere ustez (24).
Hizka-mizka hauek gora-behera, kasua da, Jose A.Garramiola botikaria eta zinegotziak, oharturik dipteria izu-rria ez zela erabat desagertzen, Osasun Batzordea biltzekoeskaria egin zion Udalari 1908.02.16an (25). Eskari berberaberretsi behar izan zuen Jose A. Garramiolak 1908.03.08koudal bileran
"... por los casos de dipteria que aún se pro-ducen de tiempo en tiempo y por la falta de limpie-za que se observa" (26).
Hain nabarmena zen kaleetako zikinkeria, non, uda-lak, Osasun Batzordearen txostenaren zain egon gabe, bile-ra berean agindu zorrotzak eman zituen kaleak berehalagarbitzeko.
Izan ere dipteriak kasuak gertatzen zirenean osatzekoneurriak garaiz hartzea garrantzitsua izanik ere, azkozgarrantzitsuagoa zen gaisotasuna aurre-zaintzea. Prebentzioneurri artean, etxebizitza eta kaleetako garbitasuna zirenlehenetarikoak, zalantzarik gabe. Ondarroako herriak, izanere, gabezia larriak zituen arlo honetan.
Honetaz kasu batzuk aipatuko ditut hemen, osasunegoera larria argi adierazten baitigute, nire ustez.
a) Herriko Osasun Batzordearentxostena:
1908.03.29ko udal bileran irakurri zen hainbestealdiz eskatutako Herriko Osasun Batzordearen txostena, A.Gaztañondo herriko osagileak sinatua. Arantzamendianaiek Kale Handiko 1. eta 30. etxebizitzetako gabeziakaipatzen zituen soilik. Baina nolako egoeran zeuden etxebi-zitza haiek! Etxebizitza haiek ez zuten betetzen beharrezkobaldintzarik, nahiz batean zein bestean herritarrak bizi.Kale Handi 1eko etxebizitzak, harriko eta saneamendukohodiarik ez zeukan, hondakin eta ur zikin guztiak kalerairteten zirelarik etxeko eskaileretan barrena. 30eko etxebi-zitzak, aldiz, irola bat bazeukan, egoera onean, antza, bainabakarra etxebizitza hartan bizi ziren bost familientzat (27).
Herriko Osasun Batzordearen txostenak muturrekokasu bi besterik aipatu ez arren, antzeko kasuak maiz ger-tatzen ziren Ondarroako kaleetan.
Honetaz, adierazgarri deritzak J. A. Garramiola zine-gotziak Udal bileran egin zuen salaketa:
"(...) se tiran a la calle a mansalva despojosvegetales, palos y aguas sucias, con las que unatarde mojaron al venerable sacerdote D. MarcelinoCruceño y al dicente el pantalón de fiesta queposee;" (28).
b) Abereen kortak etxebizitzekinnahasian:
Herritarren osasunean eragin zuzena zeukan bestearazoa larria kale baserriak izan ziren; herriko kaleetan,Goiko kalean eta Kale Handian, gehien bat, etxebizitzekinnahasian zeuden abereen kortak. Hauetariko korta batLikona dorrean Ibaibarriaga anaiek zeukaten.
Lekeitioko Udalak abereen kortak herri barrutik ken-tzeko eman zuen agindua eredutzat hartu arren, kortakherritik kanpora ateratzeko eskatzera ez ziren ausartu,antza, udal agintariek. Baina Ibaibarriaga anaien kortak izu-rrite-gunea zirela argudiatuz, J. A. Garramiola zinegotziakherri osorako simaur-biltegia Zaldupen eraikitzea proposa-tu zuen 1908.03.29ko udal bileran eta udalak onartu (29).
Gai honetaz luze eta zabal jardungo dugu "ONDA-RROAKO UDALA: EZTABAIDA POLITIKOENGUNEA. J. A. Garramiola "zinegotzi espainolista" rengaraia" artikuluan, beronek parte zuzena hartu baitzuengaia bideratzeko lanetan.
d) Kaleetako zikinkeria:
Kale garbitzaileek euren lana bete arren, bazen herri-tarrik bere etxeko zamarrak kale-zurkuluetara botatzen zue-nik. Hauetariko bat izaten zen Korreta Zaharra eta JesusArantzamendiren etxebizitzaren artean zegoen zurkulua.Alkateak berak "(...) depósito de toda clase de inmundi-cias" deitu zion udal bilera batean. Are gehiago, korretazaharrean ere barra-barra txisa egiten zen. Egoera hainlarria bihurtu zen non Udalak berak korreta zaharrarensarrera burdinazko ate eta hesi batekin zarratzea erabakizuen 1908.10.18ko bileran (30). Laster burutu zuen proiektuaJ. Irusta udal-langilen buruak (31). Udal osoak, proiektuaburutzeko hiru enpresak aurkeztu zituzten aurrekontuenartean, Blas Aranbarrirena onartu zuen merkeena baitzen(32).
Hain larria izan zen kale-kantoietan herritarrek egi-ten zuten txizaren arazoa, non, Musika Plaza berrian egin-go zen kiosko berriaren azpian txizatokia egitea aurrekusieta erabakita egon arren, beste txizatoki bi gehiago egiteaerabaki zuen Udalak 1908.05.31ko bileran. Bata, frontoiarieusteko Ipar aldetik egindako hormaren ondoan. Bestea,
Kanttoipean, elizako Hegoaldeko zutabearen ondoan.Azken txizatoki honi dagokionez, Parroko Jaunaren oniri-tzia jaso eta gero, jakina (33).
Herrian eginhalak egin arren herriko higiene eta osa-sun arazoei aurre egiteko, ondarroarrek gutxien esperozuten albistearekin esnatu ziren 1908.10.05ean. Egun hone-tako egunkari batek jakinarazi zuen Ondarroan kolera gai-sotasun kasuak zeudela. Lehergailu bat bezala lehertu zenalbistea ondarroarren artean. Are gehiago herriko agintarienartean, udaren hasieran Markinan eta Berriatuan gertatuziren izurrite kasuen aurrean eurak ere neurri zehatzakhartu baitzituzten udaren hasieran (34).
Albistea agertu zen egun berean honako telegramahau igorri zion alkateak Bizkaiko Gobernari Zibilari:
"Me causa gran extrañeza el rumor circuladopor la Prensa respecto á supuestos casos habidos enésta. Para evitar alarma desmiento rotundamenterumor circulado sin fundamento alguno, pues salu-bridad esta villa no puede ser mejor" (35).
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(29) BFA, ib., 258-259. or.
(30) BFA, ib., 336-337. or.
(31) Ondarroako Udal artxiboan gordetzen proiektua, bere irudi eta guzti (BFA, Udalak, Ondarroa, 12.C-C/12 karpetan.
(32) BFA, ib., 352. or.
(33) BFA, ib., 375. or.
(34) BFA, ib., 288. or.
(35) NB, 1908.10.06, 2. or.
(21) Izurriteen gaiaz, ikus "Ondarroa 2007" urtekaria, 28. or.
(22) Izurritei buruz aurreko urtean argitaratu genuen artikuluan (Ondarroa 2007, 28. or.), jakinarazten genuen OndarroakoUdalak bazeukala antolatuta izurriteen eraginez hildako herritarren hilotzak Antiguako hilerrira eramateko andero zerbitzua.Andero hauei udalak ordaintzen ziem euren alogera. 2008.03.22an 15 pezeta ordaindu zizkion Pablo San Antonio herritarrari "porconducción de cadáveres". (BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/003, Libro actas de plenos, 254 or.
(23) BFA, ib., 231. or.
(24) BFA, ib., 233. or.
(25) BFA, ib., 245. or.
(26) BFA, ib., 252. or.
(27) BFA, ib., 257-258. or.
(28) OUOBA, ....
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 24
26 27
ONDARROA,HERRI ELIZTARRA
Ondarroarrek betidanik agertu izan dute atximenduberoa kristau sinismenari. Sinismena, hori bai, eraberezi eta propioan ulertu eta bizi izanda.
Antiguako tontorra bilakatzen zen ondarroarren sinismena-ren santutegi maitagarriena. Bertan biltzen ziren ondarroa-rren sinimesnaren bi ardatz nagusiak: AntiguakoAmarenganako maitasuna eta hildako etxekoen oroitzape-na. 1908. urtean ere oraindik bizi-bizirik zeuden ondarroa-rren oroimenean eta bihotzetan Antiguako baseliza berriz-tatzeko 1904. urtean egin ziren lanak, eta honen inguruanprestatu ziren ospakizun gogoangarriak.
Bestetik, baseliza horren alboan zegoen hilerrian ezzegoen, ez, panteoi askorik, arrantzaleen herri pobrea bai-tzen Ondarroa. Baina hilerrian, lurrean, hilobiratutakoengainean, ez zen falta izaten etxekoek eramandako lorarik.Herritarren sinismena janaritzeko, han zeuden parrokiakoabadeak.
* Jose Agustin Zenarruzabeitia Armaolea(Ziortza,1841). Parrokiako bikarioa 1909. urtetik 1930ekourrira arte. "Bikario zarra" deitzen zioten ondarroarrek.Kale Handian, 1. zenbakian bizi zen.
* Jorge Etxebarria Madariaga, 63 urte (?). KaleHandian, 47. zk. bizi zen.
* Paulino Ituarte Unanue (Ondarroa, 1845). GoikoKalean, 17. zk. bizi zen.
* Patrizio Madariaga Madariaga (Ondarrroa, 1864).Kale Handian, 48 zkian.
Ipar Kalean bizi zen Usobiaga Guenagatarren familiaere oso lotua zegoen garai hartan Ondarroako parrokiari.Halaber, kabildoko kidea zen Eugenio Maria UsobiagaGuenaga (Ondarroa, 1873). Eta honen anaia Markos ere(Ondarroa, 1880) abade izateko bidean (36).
Baita parrokiako organista izan zen DomingoUsobiaga Madariaga ere (Ondarroa, 1952). Ipar Kalean, 34.zkian bizi zen. 1908 urtean, 950 pezeta ordaindu zion uda-lak, garai hartan udalak ordaintzen baitzuen parrokiakoorganistaren soldata (37).
Nabari denez, elizako zerbitzari kopuru handia.
Goiztiarrak ziren abade haiek. Mezak ere goizegiematen zituztela-eta, bazen protestarik herritarren artean.Udalera ere iritsi zirenez kexa haiek, alkatea bera eta J. A.Garramiola zinegotzia hurbildu ziren D. Agustin bikarioa-rengana astegunetan goizeko 9:00etan ere meza bat emate-ko eskatzera. Eta beste meza bat goizeko 11:00etan igande-etan.
Jazoera hau, Ondarroako elizgizonen eta herrikoagintarien artean zegoen giroaren lekuko dugu. Parrokiakmaiz gonbidatzen zuen udala elizkizunetan parte har zezan.Udala, bere aldetik, udal-korporazio gisa joaten zen elizara.
Hona hemen adibide batzuk.
1908.09.20ko udal bileran irakurri zen D. Agustinbikarioak igorritako gutuna. Bertan, Pio X Aita Santuarenjubileoa zela-eta parrokian ospatuko zen Te Deum elizkizu-nean parte hartzera gonbidatzen zuen Udala. Honek udal-korporazio gisa parte hartzea erabaki zuen (38).
Ondarroako parrokiaren aldetik, egia esan, maiz iris-ten ziren Udalarera era bateko edo besteko gonbidapaneak.
1908. urte hartan ere ez ziren falta izan garai hartan -eta geroago ere- Elizak hain gogoko zituen "Misiñoiak".Sermoi eta penitentziazko elizkizunez osatutako eliz-eki-mena. Aste bete irauten zuen ekimen honetan herri osoaorpotik ateratzen zen. Kanpotik ekarritako sermolari batenedo biren sermoi sutsuak entzuteko (deitu ere "AitaMisiolariak" deitzen zitzaien), ume, gazte eta adintsu -ema-kume zein gizonezko- eguneko ordu ezberdinetan biltzenziren elizan. Zenbat eta orru handiagoak pulpitutik egin,sermoilari "famauagoa". Izan ere, eliztarrak hunkitu etaAitortzara hurbiltzea izaten zen "Misioen" helburu nagusia.
1908ko urrian egin ziren Ondarroan aipatutako"Misiñioak", sermolari bi ekarri zituztela. Kasu honetan erehan iritsi zen Udalera D. Agustin bikaioaren gonbidapen-gutuna. Gutuna 1908.10.18ko udal bileran irakurri zenean,J. A. Garramiola zinegotziak beste zinegotziei gogorazizien holako harreretan Udalaren ohiko jarrera ordura arteizan ohi zela Udal ordezkariek ere parte hartzea herrikobeste agintari batzuekin batera (39). Ahal edo nahi zuten zine-gotziek parte hartzea erabaki zuen Udalak, beti ere udal-korporazio gisa parte hartuz (40).
Izan ere Ondarroako Parrokia eta Udalaren arteanadiskidetasunezko harremanak mantentzen ziren. Adibidebat eskaintzeko, Aste Santuan parrokiako elizkizunetan etakaleetan zehar egiten ziren prozesioetan ezinbesteko ziren"fariseo" eta "palazeruak". 1908. urtean, hauen gastuak(afaria barne) -67'85 pezeta, orotara- Udalak ordainduzituen. Are gehiago, erabaki zuen "(...) que en lo sucesivo alos fariseos se dé cinco pesetas a cada uno, sin cena" (41).Afal ostean egin ziren gehikerien ondorioz, agian?
Ondarroako Parrokiari dagokionez, badago bestedatu bat, esanguratsua nire ustez. 1908ko ekainean,Espainiako Erreginaren alde Te Deuma abestu zenOndarroako parrokian. Te Deum honetan parte hartzekoBikario jaunaren gonbidapena ere iritsi zen Udalera, bainagobidapenaren berria jakitera mugatu ziten 1908-06.16kobileran. Hitzik ere ez elizkizunean parte hartzeaz (42).
Ohartxo bi Te Deum elizkizun honetaz. Herriko aba-deek euren bostean antolatu ote zuten elizkizuna? Elizakogoiko agintariek agindutakoa ez ote? Dena den, ElizakEspainiako Erregetzari zeukan atximenduaren ezaugarriargia dela ezin ukatu inola ere. Udalak elizkizunean parteez hartzeak, ostera, Ondarroako Udalean garai hartan nagu-sitzen zen alderdi politiko abertzalearen eragina islatzendigu, nire ustez.
ZENBAITJAKINGARRI
UDATIARRAK.
Ondarroa herri arrantzalea izan arren -agian, arran-tzale izaerak erakartzen zuen hainbeste udatiar-XIX. gizalditik ezagutu zuen udatiarren presentzia.
1908. urtean ere XX. gizaldiaren kehen urteetan hasi-tako gorantzako bidean finkatu egin zela esan dezakegu.Hona hemen datu batzuk nire esaldi hau baieztatzen dute-nak:
1908ko uda iristear telegrama bat igorri zionZaragozako alkateak Ondarroako udalari. Umeen udaldiaantolatu nahi zuten Ondarroan eta udaldi hura antolatzekotoki egokia eskatzen zion udalari. Ez dakit zein izango otezen tokia, baina udalak baietz erantzun zion (43).
Azken urteetan udatiarrek eraikitako txalelei ere urtehonetan gehitu zitzaien Jose Uribek eraiki zuenaLekeitiorako errepidearen alboan (44).
Ondarroako Udala bera gogotsu ahalegindu zen uda-tiarrek ahalik eta udaldirik goxoenaz goza zezaten.Hondartzarako bidea ahalik eta erosoen izan zezaten, batezere.
Aurretik ere bazen Ondarroan zubi birakaria egitekoasmorik herriko agintarien artean. 1907ko uda garaian,Alkatea eta J. A. Garramiola zinegotzia bildu ziren Sorianoingeniariarekin hondartzarako pasarela bat egitea proposa-tzeko. Proposamena begi onez hartu ez ezik, zubiaren esku-bideak ere herriaren eskuetan uzteko prest agertu zenSoriano bera, baldin eta zubia eraikitzeko akzio batzukeskuratzeko aukera berari ere ematen bazitzaion. Bereeskaria onartu eta gero, proiektua egiteko lanetan murgilduzen Soriano injeniaria.
1908. urtean, zubi birakaria eraikitzeko proiektuaonartu ez ezik, martxan ere jarri zuten herriko agintariek (45).Proiektu hura finantziatzeko akzioen jaulkipena ere onartu
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(39) Gogora dezagun J. A. Garamiola bera Ondarroako alkatea izan zela .... urteetan, eta zinegotzia.... beste urte hauetan.
(40) BFA, ibidem, 336. or.
(41) BFA, ibidem, 265. or.
(42) BFA, ibidem, 287. or.(43) BFA, ib. 309. or.
(44) Txalet berri honen planoak Rikardo Bastida arkitektoak egin zituen. Txaletaren hiru alderdiak agertzen diren hiru irudi ikusdaitezke gaur egun ere Ondarroako Udal Artxiboan gordetzen den espedientean. (BFA, Udalak, Ondarroa, 12.C-C/001,"Expediente de la construcción de un chalet por el Sr. Uribe...".
(45) BFA, ib., 252. eta 263. or.
(36) "Diakono" moduan agertzen da 1906.07.15eko Hautesleen Erroldan (BFA, Ondarroa, 11/C - C/002). Urte batzuetaraOndarroako parrokiako abade moduan ikusiko dugu.
(37) Ondarroako Udalaren 1908. urteko aurrekontuen txostenetik hartutako datuak. BFA, Udalak, Ondarroa. 12.C-C001,"Depositaría de Fondo Municipales. Año 1908". Garai hartan beste musikari ia denekin (denekin ez esatearren) gertatzen zenmoduan, parrokiako organista ere barrilegile ogibidea zeukan
(38) BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004. Libro de actas de plenos (2-12-1906/9-5-1909), 329. or.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 26
28 29
zuen Ondarroako Udalak urte berean (46). Zubi hura non jarrierabakitzeko orduan, hala ere, izan zen eztabaidarik SantaKlara Kofradiarekin. Arrantzaleek, zubia egiteko proiektuaaldatu zenez, kokagune berriak erreka estutu eta arrantza-ontzientzat oztopoak sortzeko arriskua ikusten zuten.
Zubiaren kokapenaz injeniariarekin hitz egitekoalkatea bera eta Kofradiako bi ordezkari Bilbora joatea era-bakia zen 1908.05.10eko udal bileran. Bidaia hori eginbeharrik ez zuten izan azkenean, injeniariak eurak etorrikobaitziren Ondarroara, alkateak berak jakinarazi zuenez1908.05.17ko udal bileran.
Itxaropentsu, adoretsu, herriko agintariek, 1908koudan bertan zubi berria eginda ikusten baitzuten. Hain itxa-ropentsu zeuden non udaren hasieran, urtero bezala, hon-dartzarako "pasajeru" zerbitzua enkantera atera zuten,
"haciendo prorrateo, si antes de terminar latemporada se tendría el puente giratorio que estáproyectado" (47).
Are gehiago oraindik, Ondarroako Udalak 1908.urterako prestatu zuen aurrentuan, 5.000 pezeta izendatuzituen, "para subvencionar la construcción de la pasarelaque se proyecta construir sobre la ría Artibay"(48). Dirukopuru hau pasarela finantziatzeko akzioak erosteko erabi-liko zuen Udalak. Kemena eta adorea bor-bor OndarroakoUdaldean 1908ko udaren hasieran!
Zer gertatu ote zen geroztik zubi birakariaz?Uztailaren 12an gertatu zen itxas-ondamendiak irentsi otezituen zubi berriaren proiektua eta prestaketa lanak?Zubiaren kokagunea gaindiezinezko arazoa bilakatu otezen, beharbada?
Kasua da zubi berria gehiago aitatu ere ez dela egitenudal agirietan. Dena den aipagarri deritzat 1927. urteaneraiki zen zubi birakariak bere aurrekariak izan zituela, iahogei urte lehenago! Udalaren asmoen porrotak, hala ere,ez zituen hoztu udatiarrak. Ez eta udatiarrak eskuzabaltasu-
nez hartzen zituzten ondarroarrak ere. 1908.10.11anOndarroako Udalak onartu zuen eta baimena eman zionPedro Guimon arkitektuak aurkeztu zuen Aspiltza ostatubarria egiteko proiektuari (49). Geroago "Hotel de la Bahia"izenaz ezagutuko zen ostatu entzutetsua.
EDATEKO URA ETXEETARA.
"Ondarroa 2007" urtekarian "Edateko Ura Etxeetara"artikuluan esaten genuen 1907. urtean Olentzerok ondarro-arrei, etxekoandrei bereziki, ekarritako oparia izan zelaedadeko ura etxebizitzetan ikustea.
Baina Udalaren asmo haiek gauzatzeak, jarritako urkontagailuek, gehien bat, buruhauste franko ekarri zietenherriko agintariei, kontagailuek ez baitziren homologatuak.
Bestalde, edateko ura iturburutik herrira ekartzekohodia berriak oraintsu jarrita egon arren (50), hedateko urkopurua bera mugatua zen. Ez da beraz harritzeko udalagintariek erabat asaldatu zirela ohartu zirenean balandrabatek hamar bukoi bete zituela balandraren zamagarri gisaerabiltzeko. Berehala arazoa mahaigaineratu zuen Goitiazinegotziak 1908.10.27ko udal bileran. Biziki eztabaidatuzen gaia, zinegotziek iritzi ezberdinak zituzten-eta.Azkenean, edateko ura hartzea baimentzea erabaki zen,
"(...)siempre que que no hubiera escasezpara el servicio público pagando quince céntimospor bocoy..., independientemente de los derechos decarga que ahora pagan por la grua" (51).
Handik gutxira, 1908.12.13an Udalak hiruhilebeteroordaintzeko hiru pezetako kuota jarri zieten hedateko uraherriko iturrietan hartzen zuten herriko baporontziei. Kuotaberdina baita, kanpotarrak izan arren, euren arrantzuaOndarroako portuan lihorreratzen zuten baporontziei ere.Beste kanpoko baporontziek, ordea, pezeta bat ordaindubeharko zuten edateko ura hartzen zuten bakoitzeko (52).
BESTE HAINBAT BITXIKERIA.
a) Herriko jaietan ezinbesteko ikuskizuna izan ohiziren kukaña gaineko jokoak. 1908.11.29an kukañarenantolatzaileek euren lanen truke soldata eskatu ziotenOndarroako Udalari. Udalak ez zuen hainkaz gora jaurtieskari hura. Eskaria bera zehaztu eta Udalari aurkeztekoerantzun zien (53). Eskariaren geroztikakoak ez ditut ezagu-tzen. Dena den, eskaria berak zerbait adierazten digu.Orduan ere txakurrak ortozik!
b) 1908.12.10ean Ondarroako Udalak egin zuen bile-ra berezian onartu ziren hainbat udal zerga berezi. Hauenartean, zenbait edariri (ardoa, garagardoa, sagardoa, txanpa-na, ...), merkatu plazara euren bendeja saltzera etortzenziren baserritarrei, saltzaile anbulanteei, etabar luzeari jarri-tako zergak (54). Bazirudien herritarren zergak biltzeko suka-rrak hartu zituela herriko agintariak! Zurrunbilo honetansartuta, herritarren txakurrak ere ez ziren salbatu.Herritarren txakur bakoitzak urtean 2'50 pezeta ordaindubeharko zion Udalari. Zerga hau kobratzeko Udalak berakprestatuko zituen beharrezko ziren txapa eta matrikulak.Txakur jabe bakoitza behartuta zegoen bere txakurrari ipin-tzeko zamakoa, bertan agirian zuela udal matrikula (55).
2008KO IRAILEAN.
Imanol Oruemazaga Baseta
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N
(53) BFA, ib., 362. or.
(54) Udal bilera berezi jakingarri honen udal agiria osorik aurki dezakezu OUOBAL (1906-1909) liburuan, BFA, ib., 365-369. or.
(55) BFA, ib., 366-369. or.
(46) BFA, ib., 269. or.
(47) BFA, ib., 292-293. or.
(48) BFA, Udalak, Ondarroa, 12.C-C/001, "Presupuesto Ordinario de 1908".
(49) BFA, ib., 335. or.
(50) Edateko ura iturburutik herrira ekartzeko herrilanak eztabaida artean burutu ziren aurreko urteetatik. Amaiera ere bideberetik joan zen. Herrilan haiek aztertu eta azken onarpena emateko bost ordezko izendatu zituen Udalak. Euren lana eskertzekoFernado Iturriabeitia ostatuan gonbidatu zituen Udalak. Ostalariak aurkeztutako 72'75 pezetetako faktura ordaintzeko orduan,eztabaida gogorra sortu zen zinegotzien artean. Azkenean ordaintzea erabaki zen, J. A. Garramiolaren ezetzaz. (OUOBA,1908.03.08. OUOBAL (1906-1909), 252. or.
(51) BFA, ib., 344-345. or.
(52) BFA, ib., 369. or.
BIBLIOGRAFIA
BFA : Bizkaiko Foru Aldundiaren Artxibategia.Bilboko Maria Diaz de Haro kalean dagoena.
GN : La Gaceta del Norte Bilboko egunkaria .
NB : El Noticiero Bilbaino egunkaria. "DiarioImparcial" bezalaxe aurkezten zuen bere burua.
OUOBA: Ondarroako Udal Osoko Bilera Agiria.
OUOBAL: Ondarroako Udal Osoko Bilera AgirienLiburua.
SKOAK: Santa Klara Ondarroako ArrantzaleenKofradia.
SKOAKBA: Santa Klara OndarroakoArrantzaleen Kofradiako Bilera Agiria.
SKOAKBAL: Santa Klara OndarroakoArrantzaleen Kofradiako Bilera Agirien Liburua.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 28
O N DA L A 1 0 0 U R T E
HERRIKO ESKOLAKITXI ZITUZTENEKOA
Imanol Oruemazaga Baseta
30 31
Harrigarri badirudi ere, hau ere gertatu zen gureOndarroan 1908. urtean. Duela ehun urte eskolara-tze hain arazo larriak jasaten ari zen Ondarroako
herria non Bizkaiko Hezkuntza Batzordeak agindu zorrotzahelarazi zion Ondarroako Udalari Herriko eskolak bereha-la itxi behar zituen Udalak, "por las deplorables condicio-nes higiénicas que tienen" (1).
Aginduak bazterrak harrotu zituen Ondarroan. Nolaez, bada, Kontzejuan herriko mutilentzat zeuden herriko bieskolak zarratzea agintzen baitzuen Bizkaiko HezkuntzaBatzordeak! Are gehiago, eskola hauetariko bata PedroMaria Leibar maisu entzutetsuak zuzentzen baitzuen.
Hala ere ez ziren kikildu ondarroarrak. Udalak berak,1908.11.15eko bileran, aginduaren berri jaso zuen bileraberean, arazoa aztertu zuten luze eta zabal. Azkenean uda-lak aho batez berretsi zuen eskola berriak eraikitzekoasmoa. Eskola berriak eraikitzeko espedienteari hasieraematea ere erabaki zuten. Segundo Ibaibarriaga alkatea etaJ. A. Garramiola zinegotzia izendatu zituzten beste eskolabat jartzeko lokal egokia bila zezaten (2).
Herriko maisuek ere txostena igorri zioten BizkaikoHezkuntza Batzordeari 1908.12.04an, eskolak berriz ireki-tzearen alde.
Herritarren jarreraz jabeturik, Bizkaiko HezkuntzaBatzorde berak agindu berria eman zuen 1908.12.15ean,
"...que se comunique al Ayuntamiento que envista de las reformas acordadas en los locales de lasescuelas de niños y la nueva distribución de treslocales distintos de los niños que concurren a lasdos escuelas municipales y teniendo además encuenta la opinión favorable de los Maestros en sucomunicación del día 4 del mismo, había acordadoen sesión del día 15 del corriente suspender provi-sionalmente la orden de clausura de dichas escuelascomunicada en fecha 5 de Noviembre próximo pasa-do (3).
Eskolak berriro irekitzea baimentzen zuen, baina...
"debiendo entenderse que esta solución nodebe tener caracter definitivo sino por el contrariono debe abandonarse por el Ayuntamiento la idea dehabilitar o construir un edificio escolar donde pue-dan instalarse las escuelas en las debidas condicio-nes" (4).
Beraz, herriko mutilen eskolak bi hilabeterik ere ezziren itxita egon. Baina ezin inola uka eskolak ixteak eraginhandia izan zuela. Herriko eskola berriak -urte askotan Z.Arriola izenaz ezagutuak- 1930. urtera ez ziren ireki. Bainakontzejuan kokatzen ziren mutilen eskolak berehala kon-pondu zituen Udalak. Geroztikan, Iñaki Deuna kalekoeskolak eraiki eta neska-mutilen eskolak eraikin berriraaldatu arren, urte luzez ezagutu izan dugu mutilen eskolabat kontzejuko lehen solairuan. "D. Sekundinoren eskola"izenaz ezagutua.
Eskolaratzea erabat problematikoa bilakatu zenOndarroan 1908. urtean. Analfabeto kopuru handia, "esko-la kiesi"ak, eskolak eurak egoera kaxkarrean, udal aginta-rien ahaleginak... Gai hauetaz jardungo gara hurrengolerroetan.
ANALFABETISMOA ONDARROAN
XX. gizaldiaren hasieran oso hedatua zegoenOndarroan ere analfabetismoa.
1906. urteari dagozkion datu interesgarriak eskain-tzen dizkigu Ondarroako Udalak 1906.07.15ean argitaratuzuen "Hauteskunde Erroldak". Bertan agertzen diren 1.006hautesleetatik, 670 lagunek ez zekiten irakurtzen ez idaz-ten. Portzentaia atereaz, herriko hautesleen %67'6ak analfa-betoak ziren (5).
Egia esan, bazeuden Ondarroan "herriko eskolak"zeritsenak. Bi mutilentzat; beste bi, neskentzat. Honezgaian, haur eskola bat ere ume txikoagoentzat. Eskola haue-taz eta Ondarroan zeuden irakaskuntzako zerbitzutaz azal-pen gehiago eskainiko dut "Irakaskuntzarako azpiegituraOndarroan" atalean.
"Herriko eskola" delako haiek, egia esan, ez zeuka-ten erakargarritasun handirik umeentzat. Batetik, maisu-maistrek gazteleraz irakasten zieten euskara besterik ezzekiten Ondarroako ume euskaldun peto-petoei. Bestetik,osasun-higiene hain arazo larriek zituzten, bereziki kontze-juan kokatzen ziren mutilen eskolek, non BizkaikoHezkuntza Batzordeak mutilen eskolak ixteko aginduaemango zuen, idazlan honen hasieran azaldu dugunez.Azkenik, eskolak eurak ikaslez mukuru egoten ziren negualdean batez ere, kontzejuko eskoletako eskaileretan pila-tzen zirelarik gelara sartu ezinean.
Egoera honetan ez da batere harritzeko "eskola-kie-sik"-ak (6) ugaltzea Ondarroan. Agian beste herri batzuetanbaino "Eskola kiesi" gehiago egiten zuten Ondarroakoumeek.
Hara zer dioskun honetaz Jose Maria Exaburu"Kamiñazpi" ondarrutar idazleak:
"... gure ume denboran eskola igesik asko egi-ten zan Ondarroa'n; eta orren aurka lanik ez zanegiten. Zortzi-bederatzi urtetik gorako mutil guz-tientzat eskola bi ziran; maixu bi. Ta batzuk utsemon arren, ba-euken maixuak nahikoa mutil esko-letan. Gurasoen goreberea zan zer ikusi geiagoeukana kontu onetan; ardurea izan edo ez izan,euren semeak eskolara jaoten ba'ziran edo ez ba'zi-ran joaten. Etxean ardura andirik ez ebenen seme-ak, edonoiz igesik egiten eben..." (7).
Jose Mari Etxaburuk eskaini digun argazki hau1920ko hamarkadari dagokio. Zenbat "Eskola kiesi" ez otezen gertatzen XX. gizaldiaren lehen hamarkadan?
ANALFABETISMOA ERROTUAARRANTZALEEN ARTEAN.
XX. gizaldiaren hasieran, Santa Klara ArrantzaleenKofradiako "Comisionados" delakoek (Kofradiako zuzen-daritza batzordeko kideei honela deitzen zitzaien)
1900.11.12an eginiko bileraren agiria sinatzeko orduam,Ebaristo Garramiolak soilik sinatu zuen. Bileran egon zirenbeste lau arrantzaleek ez zuten sinatu "porque ignoran" (8).
Beste datu bat. Lehen aipatu dudan 1906.07.15eko"Hauteskude Errolda"n agertzen ziren 671 arrantzaleeetatik127 lagunek solik zekiten idazten eta irakurtzen. Bestedenak, 544 lagunak, analfabetoak ziren. Arrantzaleen%81'07a, alegia (9).
Portzentaia hain handi honek bazuen bere arrazoia."Ondarroa, Arrantza herria" atalean, "ume umetatik itsaso-ra lanera" azpi-atalean azaldu dut nola herriko mutiltxoak10/11 urterekin "Komunio Nagusia" egin eta gero eskolautzi eta erruz joan ohi zirela arrantzara euren guraso edoetxekoen txalupa eta potinetan, arrantzale bizimoduan mur-giltzen zirelarik euren bizitza guztirako.
Irakaskuntzarako azpiegitura Ondarroan:
A) "HERRIKO ESKOLAK"
Lehen ere aipatu dut lau "Herriko Eskola" zeudelaOndarroan: bi mutilentzat; beste bi neskentzat.Mutilentzako zein neskentzako eskolak, biak atal ezberdi-netan aztertuko ditut hurrengo lerroetan.
Mutilen "Herriko Eskolak"
1907-1908 ikasturtean mutilentzako "Herri Eskolak"kontzejuan (orduko udaletxean) kokatzen ziren; kontzejua-ren beheko gelan, bata; kontzejuaren goiko gelan, bestea.
Hauetariko eskola bateko irakaslea izan zen PedroMaria Leibar maisu entzutetsua. Irakasle titularra.
Beste eskolako irakasleari dagokionez, ordea, ikas-turte honetan ere behin-behinekotasuna nagusitu zen.Honetaz benetan adierazgarriak dira, nire ustez, udal bileraagirietatik jasotako datu hauek.
Hasteko, 1906-1907. ikasturtearen bukaeranDomingo Millan Egiguren urte askotan "HerrikoEskoletan" maisu izan zenak bere dimisioa aurkeztu zionUdalari, bere ordez irakasle berria izendatzeko eskatuzbidenabar. Bilera berean, Udalak Felix Markuerkiaga,"Eskribau"koa, itsas-makinista, izendatu zuen (10).
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(1) BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, "Libro de actas de plenos" (2-12-1906/9-5-1909), 351. or. Bizkaiko Hezkuntza Batzordeak1908.11.05ean onartu zuen agindua 1908.11.15eko bileran aztertu zuen Ondarroako udalak.
(2) Ibidem, 352. or.
(3) Ibidem, 374. or.
(4) Ibidem, 374. or.
(5) BFA, Udalak, Ondarroa. 11.C-C/004. "Censo Electoral (1906.07.15".
(6) "Eskola kiesi". Honela deitzen zitzaion Ondarroan umeak eskolara joateari huts egitea.
(7) J. M. Etxaburu, "Ondarroa'ko Kontuak", Auspoa Liburutegia (1995), 226. zk., 18. or.
(8) Santa Klara kofradiako "Comisionados" delakoen bilera agiria 1900.11.10. "Libro de acuerdos adoptados por los Sres.Comisionados de esta Cofradía de mareantes pescadores de este puerto de Ondárroa, a contar desde el año 1900 en sus reunioneso puntos procedentes de asuntos correspondientes a esta cofradia" (1900/1933), 1. or. (SKOAK-ko Artxiboan).
(9) BFA, Udalak, Ondarroa. 11.C-C/004. "Censo Electoral (1906-07-15).
(10) BFA, ibidem, 124. or.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 30
33
Herriko agintarien buruhausteak.
Garai hartan Espainiako Hezkuntza MinistergokoValladolideko Unibertsitateko agintariek izendatzen zituz-ten gure herrietako maisu-maistrak (19).
Irakasleak izendatzeko sistema honek ondorio larriakzekartzan gure "herri eskoletara": akatsak, atzerakuntzak,irakasleen behin-behinekotasunak... Egoera honi aurre eginbeharrean aurkitzen ziren herriko agintariak, herriz herri,eskolaz-eskola.
Ondarroari dagokionez, aurreko lerroetan azalduditut Ondarroan gertatzen ziren arazoak, eta hauei nolaaurre egin zieten herriko agintariek.
Gai honi lotuta, jakingarri deritzat Ondarroako uda-laren 1908.05.31ko bileran zinegotzi batzuen artean sortuzen elkarrizketa.
1907-1908 ikasturtea aurrera zihoazez, eta eskolamaisu baten hutsunea luzatzen ari zela oharturik,Ondarroako Udalak Valladolideko Erretoreari eskari-agiriaigortzea proposatu zuen I. Etxeberria zinegotziak. J. A.Garramiola zinegotziak ideia hura burutik kentzeko eskatuzion, maisu-maistrak izendatzeko tramitea luzea izanezgain, epeak ere bete behar baitira esanaz (20).
Udala "Herri Eskoletako" gastu denakordaintzen.
Herriko maisu-maistrak Valladolideko IrakaskuntzaBarrutiko agintariek izendatu arren, hauen soldatak etaIraskakuntza gastu denak Udalak ordaintzen zituen.
Halaber, 1908ko urteko Udal Aurrekontuen arabera,urteko soldatatzat 1.100 pezeta jaso zuen maisu-maistrabakoitzak. Honez gain, Udalak beste 1.100 pezeta ere, gehi-garri gisa, banatu zituen lau maisu-maistren artean. Eurenetxebizitzen gastoak arintzeko ere beste 100 pezeta maisu-maistra bakoitzari (21).
B) "HAUR ESKOLA" UME TXIKIAGOENTZAT.
Eskola hau XIX. gizaldiaren azken aldera sortua zeu-kan Ondarroako Udalak. Udala bera izan baitzen eskolahonetako maistra hautatzen eta ordaintzen zuena.
1904. urtean, ordura arte eskola hartako ardura izanzuen Josefa Alberdi anderea hil zenez, Udalak GurutzekoAlabak lekaimeei "Haur Eskola"ren ardura ematea erabakizuen (22).
1905. urtean, Udalak lekaimeen laguntzailetzat izen-datu zuen Kalixta Bakeriza anderea.
Emakume honek bere dimisioa aurkeztu zuen1908an. Albistea iritsi bezain laster, Udalak herrian pregoiajotzea erabaki zuen "para proveer en la más necesitada" (23).
A nolako eragina izan zuen pregoiak! Bost emakumeaurkeztu ziren. Hauen artean hautaketa egiterakoan ezta-baida bizia sortu zen zinegotzien artean. Ez baitzetozten bataurkeztutakoen artean zein zen behartsuena izendatzekoorduan. Irtenbide bezala, herriko Parroko jaunari etaGurutzeko Alabak lekaimeen mojaburuari iritzia eskatzeaerabaki zuten (24).
Hurrengo astean, batzarra hasi bezain laster helduzioten gai honi zinegotziek. J. A. Garramiola EleuteriaBengoetxea hautatzearen alde agertu zen. Isidor Etxeberria,aldiz, Bentura Galdosen alde. Eztabaida bizia. Hain biziaeta beroa, non zinegotzi guztiek euren botoa banaka emateaerabaki zuten. Baita Arriola eta Arrizabalaga zinegotziekere; senidetasun arazoa zela-eta botoa emateko eskubideriklegez ez izan arren, botoa ere eman zuten, senideen aldeeuren botorik ez zutela emango hitza eman ondoren.
Benina Galdos izan zen hautatua. Lau boto bere aldeatera ziren; hiru, E. Bengoetxearen alde.
Emaitza hau jakiterakoan, beretik atera zen J. A.Garramiola. Gora-goraka hasi zen. Helegitea aurkeztukozuela ere mehatxuka (25). Badirudi mehatxua ez zuela buru-tu.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(19) Garai hartan gure herrietako Irakaskuntza Azpiegitura Valladolideko Irakaskuntza Barrutiari zegokion oso-osorik. Aldebatetik, gure herrietako gazteek Valladolideko Unibertsitatean egiten zituzten Magisteritza ikasketak. Ikasketa hauek ematen zienaukera gure herri eskoletan behin-behineko maisu-maistrak izateko. Eskola baten behin-betirako irakasle izateko, ordea,Valladolideko barrutiko Irakaskuntza Arduradunen izendapen pertsonala behar izaten zuten.
(20) BFA, ibidem, 280. or.
(21) BFA, Udalak, Ondarroa. 12.C-C/001. "Presupuesto Ordinario de 1908".
(22) Izendapen honen inguruko, eta Gurutzeko Alabak lekaimeen Ondarroara etortzeaz, ikus "Gurutzeko Alabak Ondarroan"artikulua, "Ondarroa 2004" urtekaria, 18-23. or.
(23) BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/004, "Libro de actas de plenos" (2-12-1906/9-5-1909), 279. or.
(24) BFA, ibidem, 281-282. or.
(25) BFA, ibidem, 286-287. or.
32
1907-1908. ikasturtea aurrera zihoala, azaroan (!)bere eskolako edukitza hartu zuen behin-behineko izenda-pena zeukan irakasle berriak (11).
Izendapen honen atzerakuntza ulergarriago egingozaigu, agian, aurreko hilebeteetan behin-behineko irakasle-aren izendapenaz gertatu zirenak, laburki bederen, azaltzenbaditut. Hitzez hitz kopiatuko du udal bilerako agiriarenpasarte hau, garai hartan maisuen izendapenaz zegoen giroaislatzen baitigu:
"Luego el Sr. Presidente leyó una carta delmaestro interino de Orozco manifestando que solici-taría gustoso esta plaza siempre que elAyuntamiento ó algunos particulares traten de apo-yarle para conseguir pronto. El Sr. Garramiola diceno dió cuenta de la renuncia del último maestrointerino, y sin atribuciones para ello designó ante síy por sí al joven Jacinto Arriola. El Sr. Presidentecontesta que recibió la carta después de la últimasesión y, porque no estuviera vacante la escuela,designó al joven Arriola pero con la idea de some-terlo luego a la aprobación del Ayuntamiento. El Sr.Echeverria dice que este nombramiento no es de laincumbencia del Ayuntamiento sino de la Junta deInstrucción Púbica, contestando lo contrario el Sr.Garramiola; y seguidamente se acordó tomar enconsideración la proposición del maestro interinoSr. Esnarriaga" (12).
Behin-behineko maisu honen izendapena uste bainogehiago luzatu zen. Arriola gazteak eskolak ematen jarrituzuen handik aldi batera ere. Azkenean, Arriola gazteak"Herriko Eskola"ko lana amaitzen zuela eta Orozkoko ira-kaslearen eskaintza aintzat hartzea proposatu zuen alkateak1907.10.27ko udal bileran. Zinegotzien proposamenakonartuz, bi erabaki hartu ziren; lehena, UdalakValladolideko Unibertsitateko Erretore jaunari idaztea,eskolako maisu postua ahalik eta lasterren bete dezala eska-tuz; bestea, alkateak berak idatzi iezaiola Orozkoko mai-suari ea oraindik prest legokeen "Herri Eskola"n maisulanak betetzeko, eskolako maisua behin-betirako izenda-tzen den bitartean (13).
1908ko ekainean, ikasturtea amaitzear, izendatukozuten maisu berria: Frantsizko Glaria Arretxe (14).
Gertaera hauek azaltzeko zerbait luzatu banaiz ere,merezi izan duela uste dut. Garai hartan irakasleen izenda-penen inguruan sortzen ziren tirabirak islatu baitira bertan.
Are gehiago, 1907ko urrian aurreko ikasturtean"Herriko Eskoletan" lanean jardun zuen Julian Perez behin-behineko maisuak gutuna igorri zion Ondarroako Udalari.Bertan uztailari eta abuztuari zegozkien hartzekoak eska-tzen zituen. 1907.10.13ko udal bileran aztertu zen eskarihura. Udalak aho batez erabaki zuen ezer ez ordaintzea,baldin eta Bizkaiko Irakaskuntza Publikoko Batzordeakhortara ez bazituen behartzen (15).
Hain kokoteraino zeuden herriko agintariak behin-behineko irakasleekin!
Nesken "Herriko Eskolak"
Neskentzako ere "herri eskola" bi zeuden Ondarroan.Badirudi 1908. urtean Iñaki Deuna kalean, gaur egun"MaskuIo Etxea"ren aurrean zegoen arrain-kontserba lante-giko goiko solairuan kokatzen zirela (16).
Eskola hauetako irakasleei dagokionez, nesken esko-la baten, Eulalia Agüero Pardo bera 1907-1908 ikasturteahasita gero hasi zen lanean (17).
Nesken beste eskolan, badirudi ikasturte osoan ira-kasle lanean aritu zela Benina Egiguren anderea, behin-behineko maistra gisa. Beronek sinatu zuen behintzat ikas-turte bukaeran "Herri Eskoletako" maisu-maistrek"Irakaskuntza Publikoko Herri Batzordea"ri aurkeztu zio-ten txostena; bakoitzak bere gelakoa, jakina. Eta ikasturtehasieran ere, 1907.10.27an, Ondarroako udalak erabakizuen emakume honi idazkia igortzea "(...) haciéndole pre-sente las quejas que hay sobre su asistencia a la escuela"(18).
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(11) BFA, ibidem, 216. or.
(12) BFA, ibidem, 163. or.
(13) BFA, ibidem, 198. or.
(14) BFA, ibidem, 291. or.
(15) BFA, ibidem, 183. or.
(16) Herritarrek eman didaten informazioaren arabera, 1920ko hamarkadan neskentzako "Herri Eskola" biak toki honetan koka-tzen ziren. Datua ziurtatzerik ez daukadan arren, 1908. urtean ere toki horretan kokatzen zirela dirudi.
(17) Ondarroako Udalaren 1908.02.11ko bileran izendapen honen berri eman zen. Ordura arte behin-behineko irakasle batek bete-tzen ari zen lanpostua omen zen berea. (BFA, Udalak, Ondarroa, ibidem, 291, or.).
(18) BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/004, "Libro de actas de plenos" (2-12-1906/9-5-1909), 198. or.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 32
35O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(34) BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, "Libro de actas de plenos" (2-12-1906/9-5-1909), 285. or.
(35) Ondarroako Udal Artxiboan gordetzen da "Libro de Actas de la Junta de Instrucción Pública (11.VI.1906-1933.I.05)". BFA,Udalak, Ondarroa.
(36) BFA, Udalak, Ondarroa. 12.C-C/001. "Presupuesto Ordinario de 1908"
34
1908. urteko aurrekontuetan 1.350 pezeta jarri zituenUdalak Haur Eskola honetarako: 1.000 pezeta ume txikieneskolako irakaslearen soldata ordaintzeko; beste 350 peze-ta ume txikien eskola zegoen gelaren eta irakaslea bizi zenetxebizitzaren alokairuak ordaintzeko (26).
D) GURUTZEKO ALABAK LEKAIMEEN IKASTETXE PRIBATUA.
Gurutzeko Alabak lekaimeak 1904.04.14nOndarroara etorri zirenean, Haur Eskola eta Herriko ospita-laren ardura hartu zuten euren gain.
Baita eurak bizi izateko etxetxo bat ere erosi zutenLekeitioko errepidearen alboan (27). Etxetxoak behe eta 1.solairu eta ganbara zeuzkan.
Eskolak emateko egokitu ondoren, 2006. urtean irekizuten. Gurutzeko Alabak ikastetxea zuzendu ez ezik, ira-kasle lanak ere betetzen zituzten. Ikastetxe honetara herri-ko familia dirudunek bialtzen zituzten euren alabak. Hauengurasoek ordaintzen zituzten hileko kuoten bidez manten-tzen zen ikastetxea.
E) ONDARROAKO IRAKASKUNTZAAZPIEGITURAREN BESTE ATAL BATZUK.
"Latineko eskola"
"Herriko esloletako" ikasketak amaitu eta ikastekogogoa edo asmoa agertzen zuten gazteak gutxi batzuekbaino ez ziren izaten garai hartan Ondarroan. Ohiko herri-ko handikien eta azken urteetan indartzen eta ugaltzen ariziren arrain-kontserba lantegietako jabeen semeek ikastenzuten eskola honetan.
Eskola honi "Latineko eskola" izen arranditsu hone-kin deitzen zioten ondarroarrek.
Udalak 1908ko aurrekontuetan 500 pezeta jarrizituen "para el profesor de latin" (28). Hau da: irakaslearisoldata eta eskola kokatzen zen gelako urteko errentaordaintzeko.
Zein izan ote zen eskola honetako irakaslea?.
Honetaz badut 1906-1907 ikasturteko datu bat.Ikasturte honetan "Latineko eskola"ko irakaslea Iriondoarrain-kontserbategiko etxekoren edo langileren bat izanzen, kontixu. Eskolako lana amaitu ondoren, goizeko8:00retan, puntu-puntuan, ateak ixten omen zituen "(...)porque el Sr. Iriondo marcha a la fábrica" (29).
Eskolaren ordutegia, desegokia iruditu zitzaienez,udal zinegotziek ordutegi egokiago bat erabaki zuten1907.06.16ko udal bileran. Uda garaian, 8:00etatik9:00etara goizetan; eta 14:00etatik 15:00etara arratsaldetan.Neguan: goizeko 9:00etatik 10:00etara (30).
"Nautikako eskola".
Eskola honen izenak berak Ondarroako itsasontziekmerkataritza lanetan Kantauri eta Mediterraneo itsasoakzeharkatzen zituzten garaiak gogora dakarzkigu.
XX. gizaldiaren lehen urte haietan ere irekita jarrai-tzen zuen. Baina gaurkotze premia ere bazeukan, antza.Zer besterik adierazten digu Ondarroako Udalak1907.10.13an aho batez onartu zuen mozio mamitsuak? J.A. Garramiola zinegotziak aurkeztu zuen OndarroakoArrantzaleen Santa Klara kofradiako zuzendaritzari zuzen-datutako mozio hura. Bertan, arrasteko arrantzaren kontrazenbait neurri hartzearen alde agertuz gain, beste zenbaitneurri ere proposatzen zen. Hauen artean, 6. atalean,Arrantza Eskolak sortzea (31).
Ondarroako Udalak 500 pezeta jarri zituen 1908.urteko aurrekontuetan "para el profesor de Náutica" (32).
"Gaueko Eskola herritarrentzat"
Ondarroako Udalaren 2008ko aurrekontuak irakur-tzean, deigarri egin zait gastuen atalean agertzen zaigundiru partida. Hitzez hitz jarriko dizuet segidan:
"Para gratificación, personal, alumbrado ymaterial de la enseñanza nocturna de adultos, conarreglo a lo establecido en el art. 84 del Reglamentode 6 de Júlio último, 825 pesetas" (33).
Hor aipatzen den Uztailaren 6ko Araudiaren edukiaezagutzeko aukerarik ez dut izan.
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(26) BFA, Udalak, Ondarroa. 12.C-C/001. "Presupuesto Ordinario de 1908".
(27) Etxe honi buruz, eta bere jabegoari dagokionez batez ere jakingarri zehatzak eskaini dizkigu F. Agirre historiazaleak "La casi-ta de la huerta ó el Colegio de las Monjas" artikuluan. IKus Ondarroa 2001, 54-57. or.
(28) BFA, Udalak, Ondarroa. 12.C-C/001. "Presupuesto Ordinario de 1908"
(29) OUOBA, 1907.06.16. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/004, "Libro de actas de plenos" (2-12-1906/9-5-1909), 124. or.
(30) BFA, 124. or.n
(31) BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, "Libro de actas de plenos" (2-12-1906/9-5-1909), 186-189. or.
(32) BFA, Udalak, Ondarroa. 12.C-C/001. "Presupuesto Ordinario de 1908"
(33) BFA, Udalak, Ondarroa. 12.C-C/001. "Presupuesto Ordinario de 1908"
Dena den, Ondarroako agintariek benetan ohartzenziren herriak sufritzen zuen analfabetismo arazo larriaz.
Ez da, beraz, harritzeko herritarrak alfabetatzekoiluntze-gauetarako eskola berezia antolatzea Ondarroanere. Dena udal dirukutxatik ordaindua.
Santa Klara Arrantzaleen Kofradiak parte hartu otezuen ekimen aipagarri honetan? Ez daukat daturik galderahoni erantzuteko. Jada ezaguna zaigun ArrantzaleKofradiako "Comisionados" delakoen Agiri Liburuan ezdira agertzen 1904-1910. urteetako bilera agiriak.
"ONDARROA DUELA EHUN URTE" artikuluan,"ONDARROA, ARRANTZA HERRIAK" atalean azaldu dugu nolaarrantzale familietako semeek oso gazterik eskola utzi etaarrantza munduan murgiltzen ziren. Baita honen ondoriozsortzen ziren analfabetismo arazo larriak ere. Hau guztiakontuan hartuz, guztiz logikoa deritzat Santa KlaraKofradiak ere Gaueko Eskola hura babestea eta ekonomizere laguntzea.
Hala ere, egia esan, badirudi ez zituztela gehiegi ain-tzat hartzen arrantzaleak. Ez baita egiten arrantzaleen edohauen arrantza "kostera" ezberdinen inolako aipamenik egi-ten inon.
IRAKASKUNTZA PUBLIKOKOHERRI BATZORDEA.
1908. urtean izan zen Ondarroan herrikoIrakaskuntzarekin lotutako beste ekimen bat. Oso garran-tzitsua, nire iritziz.
1908.02.07ko Errege Aginduari jarraituz, Udalakberak sortu zuen "Irakaskuntza Publikoaren HerriBatzordea".
Halaber 1908.03.22ko udal bileran aukeratu zituztenElbira Ibazeta Solabarrieta eta Emeteriak IbaibarriagaZelaia emakumeak eta Andres Urkizu Guenaga eta AntonioArriola Otxoantesana gizonezkoak. Lau herritar hauek,herriko parrokoa eta udalak aukeratutako beste bi zinego-tziekin batera, osatuko zuten aipaturiko Irakaskuntza
Publikoko Herriko Batzordea, alkatea bera buru zutelarik(34).
Batzorde hau iraunkorra izan zen (35). Bere eginbeha-rra, Udalari laguntzea Irakaskuntza gaietan aholkatuz.
Batzorde hau sortu eta laster, herriko eskoletan 1907-1908 ikasturtea bukatu zenean bildu zen.
Batzar honetan "Herriko Eskolak" delakoetako laumaisu-maistrek eta Gurutzeko Alabak zuzentzen zutenEskolaurreko arduradunek aurkeztutako txostenak aztertuzituzten. "Herriko Eskoletako" Pedro Maria Leibar mai-suak, Benina Egiguren behin-behineko maistrak, eta lekai-meek egindako lana goraldu zuten.
Batzordeak are txalogarriagoa zeritzon Pedro MariaLeibar maisuak egindako lanari, beronek eskolak ematenzituen Kontzejuko "Herri Eskola" zegoen egoera kaxkarakontuan hartuz gero.
Kontzejuko eraikin berean kokatzen ziren mutilen"Herriko Eskokak" higiene eta osasun aldetik aurkitzenziren egoera negargarriaz Udala ohartarazi zuten batzorde-kideek aho batez. Are, egoera hura berehala bideratzekolanari ekiteko ere eskatu zieten herriko agintariei.
Herriko Irakaskuntza Batzordearen aholku-eskarihau premonitorioa ere bilakatu zen. Urte berean, azaroan,mutilen "Herriko Eskolak" berehala ixteko agindua emanzuen Bizkaiko Irakaskuntza Publikoko Batzordeak, artiku-lu honen hasieran azaldu dugunez.
Udalak bera ere, egia esan, eskoletako lanari arretaberezia eskaini zion. Irakasleei euren txostenak eskatuz gai-nera, azterketak egin ziren ikastetxeetan ikasturtea bukatuaurretik.
Udala, bere aldetik, eskoletako lana saritzeko berekontuak garaiz aterata zeuzkan. Halaber, 1908ko udalaurrekontuetan 450 pezeta jarriak zituen, umeei sariakbanatzeko; beste 100 pezeta irakasleen lana saritzeko (36).
Izan ere herriko agintariek hurbiletik jarraitzen hasiziren herriko Irakaskuntzaren arazoak urte haietan.
Imanol Oruemazaga.
LABURDURAK
BFA : Bizkaiko Foru Aldundiaren Artxibategia. Bilboko Maria Diaz de Haro kalean dagoena.OUOBA: Ondarroako Udal Osoko Bilera Agiria.OUOBAL: Ondarroako Udal Osoko Bilera Agirien Liburua.SKOAK: Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradia.SKOAKBA: Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradiako Bilera Agiria.SKOAKBAL: Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradiako Bilera Agirien Liburua.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 34
36 37• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N DA L A 1 0 0 U R T E
ONDARROAKO UDALA:EZTABAIDA POLITIKOEN
GUNEAJOSE ANTONIO GARRAMIOLA
"KONTZEJAL ESPAÑOLISTA"renGARAIA
Imanol Oruemazaga Baseta
Azken urte hauetan Ondarroako Udalean gertatu eta gertatzen ari diren tirabirak eta ulertezinak ikusiz,ez zaigu txarto etorriko ondarrutarroi duela ehun urte Ondarroako Udalean gertatu zirenak ezagutzea.
Garai hartan Ondarroako Udala herritarrek bizi izan zuten giro polítiko suminduaren islada izan zen"1908ko Ondarroarrak" izen burupean, "BIZKAITARREK ETA TRADIZIONALISTEK SORTUTAKO OLATUEN ZURRUN-BILOAN" atalean Bizkaitarren eta Tradizionalisten artean zegoen giro politikoaz hainbat datu azaldu duguurtekari honetan (ikus 20-23 orrialdeak).
Orrialde horiek irakurriz, ohartu zera, irakurle, nolako amorruarekin prestatu ziren tradizionalistak1.905.11.25ean egin ziren udal hauteskundeetan parte hartzeko. Tradizionalisten artean, euren ustez, entzute-tsuenak aukeratu zituzten hautagaitzat. Hauen artean, Juan Antonio Garramiola Olarreaga, ospe handiko tra-dizionalista.
Garai hartan, bi urtetik bi urtera, urtearen amaieraaldera, udal hauteskundeak egiten ziren udalerriguztietan, zinegotziak lau urtetarako hautatzen
zirelarik. Gero, hurrengo urtearen lehengo egunean,Urtebarri egunean, udala berriztatu ohi zen, aurreko legeal-ditik udal aulkietan jarraitzen zuten eta azken hauteskunde-etan herritarrek aukeratutako zinegotzien artean alkateaaukeratzen zutelarik.
Hurrengo urteetan udalaren gestioan izan zuen eragi-nagatik, 1905.11.12an egin ziren udal hauteskundeetakodatuak ahalik eta zehatzen azaltzen saiatuko naiz.
1905.11.12KO UDAL HAUTESKUNDEAK ONDARROAN.
Bi barrutitan banatua zegoen herria, barruti bakoi-tzak bere hautesleak eta hautagaiak zituelarik.
1. barrutia kontzejuan (2) kokatua zegoen. 543 hautes-le zeuden deituak barruti honek zituen bi hautesontzietaneuren botoa ematera.
2. barrutia, aldiz, herriko eskoletan, 444 hauteslezeudela deiturik bertan jarritako hauteskunde-mahai baka-rrera.
Guztira, 987 hautesle (3). Kontuan izan behar duguemakumeek ez zutela botorik emateko eskubiderik. Etagizonezkoen artean ere, 25 urtetik gorakoek soilik.
1905.11.25eko udal hauteskundeen emaitzak:
1. Barrutian:
* 543 hautesleetatik 436k eman zuten botoa.
* Emaitzak:
Hautagaiak 1. mah. 2. mah. OROTARA
1.- Isidro Etxebarria Crespo 183 46 229
2.- Juan Uranga Mendizabal 182 46 228
3.- Jose Ant. Garramiola Olarreaga 145 59 204
4.- Doroteo Urkizu 140 55 195
2. Barrutian:
* 444 hautesleetatik 314 boto emaile.
* Emaitzak:
Hautagaiak. OROTARA
1.- Segundo Ibaibarriaga Zelaia 177
2.- Domingo M. Markuerkiaga Arrasate 171
3.- Kandido Arriola Otxoantesana 133
4.- Domingo Beitia 122 (4)
Hauteskunde hauek bizkaitar eta tradizionalistenartean zegoen gatazka giroan egin ziren. Haueskundeetanohi den baino giro politizatu eta beroagoan, esango nuke.Honen lekuko ditugu 1. eta 2. barrutian jasotako botoeneskrutinio aktak. Batan zein bestean, herritarrek zinegotzi-tzat aukeratutakoak onartu eta aldarrikatu eta gero, J. A.Garramiolaren protesta luzea gehitzen da, hauteskundehaien aurretik hauteskundeetarako giro baketsua ziurtatunahirik, bizkaitar eta tradizionalisten ordezkariek udaletxe-an egin zuten bilera berezia gogoratuz, eta han hartutakoerabakiak apurtu izana bizkaitarrei leporatuz. Protesta agirihauetan, españoltzat aurkeztu zuen bere burua J. A.Garramiolak (5).
1905.11.12ko hauteskundeetan hautatuak izan zirensei zinegotzietatik bi, Jose Antonio Garramiola eta KandidoArriola "Concejales de la Minoría Españolista" moduanagertuko zaizkigu 1906. urtean, geroago ikusiko dugunez.Herrian bizi zen giro politikoaren ezaugarri.
1906ko Urtebarri egunean, bildu ziren udaletxeanaurreko legealditik udal aulkietan jarraitzen zuten bostzinegotziak eta azken hauteskundeetan herritarrek aukera-tutako beste laurak. Bilera honetan Segundo IbaibarriagaZelaia alkatetzat hautatu zuten, botazioko 9 txarteletatikzortzitan beronen izena irakurtzen baitzen. Beste botoa,bakarra, Isidro Etxebarriak jaso zuen. Txarto pentsatzea oteda boto bakar hau Jose Antonio Garramiolak eman zuela?Dena den, boto bakar honek iragartzen zuen gutxiengo tra-dizionalistak hurrengo urteetan Ondarroako Udalean egin-go zuen oposizio-politika (6).
(1) Idazlan hau beste idazlan luzeago baten atala dugu. Urtekari honetan agertzeko laburtu dut. 1908. urteko ger-taerei mugatuko naiz gehien bat.
(2)) Garai hartan herritarrek honela deitzen zioten udalari zein udaletxeari.
(3) Ikus 1905.11.12ko hauteskundeetan herritarek emaniko botoen eskrutinioko hiru aktak. BFA (Bizkaiko ForuArtxiboa), Udalak, Ondarroa, 11.C-C/002, "Expediente General de la Elección de Concejales".
(4) 1905.11.12ko hauteskundeetan herritarek emaniko eskrutinioko hiru aktak. BFA, ibid.
(5) 1905.11.12ko hauteskundeetan herritarek emaniko eskrutinioko hiru aktak. BFA, ibid.
(6) OUOBA, 1906.01.01. BFA, Udalak, Ondarroa, Libro de actas de Plenos (1903-1906), 226-227. or.
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 36
38 39
JOSE ANTONIO GARRAMIOLA OLARREAGAREN JARDUERA UDALEAN.
J. A. Garramiolaz zertzelada batzuk.
Garramiolatarrek familia oso entzutetsua osatzenzuten Ondarroan.
XIX. gizaldian, Udal zinegotzien artean sarritanagertzen dira garramiolatarrak; besteak beste, Juan Bta.Garramiola zinegotzitzat aukeratu izan zen 1857ko udalhauteskundeetan, eta Eugenio Garramiola ere zinegotziizan zen 1885-1886 urteetan. Ondarroako parrokiako aba-deen artean ere aurkitzen dugu garramiolatarrik.
Jose Antonio Garramiola bera (Ondarroa,1853(?)/1914) zinegotzi eta alkate ere izan zen 1895-1897eta 1897-1899 agintaldietan. 1936/1939ko gerra garaian,bere omenez, Kale Handiari Garramiola izena jarri ziotenagintari frankistek. Izen honekin jarraitu zuen 1979ko udalhauteskundeen ondoren betiko izena berreskuratu zuenarte.
J. A. Garramiola, herriko botikaria izan zen. KaleHandian, gaur 64. zenbakia duen etxebizitzaren jabea erebazen, bertan bizi zelarik. Ezkongai hil zen 60 urte zituela.Herriko jauntxoetariko bat, dudarik gabe. Bere hiletak ereherriko gorengo mailan zeuden herritarrei egin ohi zirenmailakoak izan ziren. Hainbat fraide karmeldarrek, eurengalazko kapa zuri eta guzti, ilada bitan, Kale Handian zeharlagundu omen zioten bere atauteari elizaraino (7).
J. A. Garramiola udaleko zinegotzia(1906-1909)
Jose A. Garramiola Olarreagak 53 urte zituenOndarroako Udaleko zinegotzien aulkian eseri zenean1906-01-01ean. Bere gain hartu zuen gutxiengo tradiziona-listaren lema eta protagonismoa Ondarroako udalean. Beraizan baitzen tradizionalisten bozgorailua 1906/1909 urtee-tan.
1906. urte berean badira bi gertaera, J. A. Garramiolabera protagonista izanik, hurrengo urteetako bere zinegotzijardueraren nondik norakoa islatzen eta seinalatzen digute-nak. 1906.01.21eko udal bileran aurkeztu zuen mozioa,bata. Bestea, 1906.02.12an Bizkaiko Foru Aldundira igorrizuen salaketa idazki luzea.
Gertaera bi hauetaz hitz bi.
1906.01.26ko mozioa.
Udaleko zinegotzien aulkian eseri eta egun gutxira, J.A. Garramiolak 15 puntuko mozio luzea aurkeztu zion udalosoari.
Mozioan denetik zegoen. Ez ziren falta aurrekoUdalak hartutako zenbait erabakiren salaketak, BitorianoZelaia injineriaren izendapenaz eta ikuztegi berriaren herri-lanen likidapenaz, besteak beste. Eguneroko udal laneiburuz ere, herriko kaleetan nabarmentzen zen zikinkeria etaantzeko beste salaketez gain, udal bileretarako gaienzerrenda bilera egunaren aurreko ostegunerako zinegotzieibanatzea eta tenore honetako eskariak.
Udal bileran irakurri ondoren, Garramiolak berakzenbait azalpen egin zituen mozioaz. Ondoren eztabaidaluzea, baita garratza ere tarteka, sortu zen J. A. Garramiola,Jose Maria Goitia eta Isidro Etxebarria. J. M. Goitia udale-ko Prokuradore Sindikoa zen, eta Kontu-hartzailea I.Etxebarria. Azkenean, udalgizonek puntuz puntu bozkatuzuten aipaturiko mozioa. J. A. Garramiolak eginiko hama-lau eskarietatik, zazpi aho batez onartu zituen udal osoak,bost atzera bota, bat ez zen bozkatu "quorum" faltagatik,eta beste bat hurengo bilera batean aztertzeko geratu zen.
Honetan, gaueko 12:30ak arte luzatu zen udal bilera.Oraindik gaien zerrenda bazeuden gai batzuk eztabaidatugabe. Baina bilera bertan behera uztea erabaki zuen S.Ibaibarriaga alkateak, J. A. Garramiolaren protesta artean;honek bilera jarraitzea nahi zuen gai guztiak aztertu arte (8).
Mozio honek eta ondorengo eztabaida liskartsuak etabotazioaren emaitzek islatzen digute ezin hobeto J. A.Garramiolaren udaleko jarduera, udaleko zinegotzi izan zendenbora guztian. Herritarren bizimodua hobeagotzekoekarpen baliogarriak, batetik; norberekeria eta abertzaleta-sunari zion gorrotoa zeriela besteak.
1906.02.12an Bizkaiko Foru Aldundira igorritako salaketa idazkia.
Ondarroako Udalak 1906.03.04an egin zuen bileranBizkaiko Foru Aldundiak Udalari eginiko eskariaren berrieman zen. J. A. Garramiolak Foru Aldundiari zuzendutakosalaketa-idazkiari buruz Udalaren argigarriak eskatzenzituen Foru Aldundiak.
Salaketa-idazki honen hasierak honela zioen:
Exma. Diputación Provincial de Vizcaya.Exmo. Señor. El que suscribe, mayor de edad, natu-ral y vecino de la villa de Ondarroa y concejal enAyuntamiento de la cuerda y significaciónEspañolista desde el día primero de Enero últimotranscurrido... se vé en la sensible necesidad demolestar a V. E. acusando a la mayoría de sus com-pañeros que no siguen igual marcha ni política niadministrativa de las enormes transgresiones lega-les siguientes, que con justificantes fehacientes mecabe el alto honor de exponer y someter al estudio yresolución, siempre inspirada en los temperamentosde mejor acierto de la prestigiosa Diputación deVizcaya.
Ondoren, Ondarroako udalak, 1906.01.07 eta 14kobileretan, egin zuen herri ikuzleku publikoa (labadero)berriaren eraiketa lanen likidapen irregularra salatzen zuen,irregulartasunaren zenbait froga ere gehituz.
Salaketa-idazkia honela amaitzen zuen:
"Existen en esta Corporación municipal otrastransgresiones monstruosas é ilegales que iré sumi-nistrando a V. E. para poner coto a tamañas irregu-laridades que en todo caso caben explicarse en perí-odos de anarquía, propios de los temperamentoslibrados en el estúpido ideal biskaitar-separatis-ta"... (9)
Agiri honetan argi eta garbi nabarmentzen zaigu,batetik, noraino iristeko prest zegoen J. A. Garramiola berezinegotzi jardueran; eta, bestetik, euskal nazionalismoaren-ganako ezinikusia eta gorrotoa zela bere zenbait ekintzenazken arrazoia.
Goazen, bada, J. A. Garramiola zinegotziak hurrengourteetan, 2008. urtean, bereziki, udalean egin zuen ibilbideaikustatzea, ibilbide horren zenbait urrats azalduz.
J. A. Garramiolaren udal jarduerahurrengo urteetan
J. A. GARRAMIOLA UDAL BILERETAKO PEREXILA.
Izaten zen udal bilera guztietan, -udal bilera gutxita-ra huts egin zuen- ez zen isilik egoten. Aktiboki parte har-tzen zuen. Halaber, 1906-1908. urteetako udal bilera agi-riak J. A. Garramiolaren galdera, iritzi eta ekarpenez betetaagertzen dira. Ba ote dago bileraren bat J. A. Garramiolabatzarrean izan eta hitzik egin gabe irten zuenik?
Udal bilera guztietan zeukan zerbait galdetzeko edoeskariren bat egiteko. Ikus, besteak beste, 1908.08.09koudal bileran egin zituen eskari-galderen sorta:
"El Sr. Garramiola pide una nota de los tubosporque ha visto varios colocados y quiere saber siestán incluidos en la relación; pide también la reu-nión de la Junta de Sanidad, para tratar de la desa-parición de los estercoleros en que están converti-dos ciertos puntos. Pide también se le proporcionela escritura de fianza del depositario para ver siestá en forma legal; pregunta cuando se hará lainauguración oficial del retoño del árbol deGuernica y la fiesta escolar que se acordó hacer, alo que el Sr. Uranga contestó que habiéndose supri-mido las fiestas queda también eso suprimido porahora. Pregunta el Sr. Garramiola por cuánto tiem-po se ausentó el Sr. Secretario, y se dió por termi-nada la sesión de que yo el secretario accidentalcertifico" (10).
Udal bilera agiriaren atal honek, besteak beste, J. A.Garramiolaren izaera konplexuaren atal bat nabarmentzendigu: hots, bere jarrera kontrolatzailea, fiskalizatzailea.Hala ere gai askotan aberasgarriak izaten ziren bere iritzieta ekarpenak. Lagun giroan eginak, gainera. Hauetarikobatzuk aipatuko ditugu hurrengo atalean.
Beste gai batzuetan, hala ere, berehala agertzen zenJ. A. Garramiolaren izaera erasotzailea, fiskalizatzailea etalegezalea. Batez ere bere pentsaera tradizionalista-espaino-listari ikutzen zioten gaietan. Kasu hauetan, J. A.Garramiolari, oilarra balitz bezala, ileak harrotzen zitzaiz-kion, eta bera bakarrik nor sentitzen zen zinegotzi bizkaitarguztien kontra ere egiteko. Are, bere kordako ez ziren bestezinegotziekin mokoka eta erasoan berehala hasten zen.Segundo Ibaibarriaga alkateari jarkitzera ere iritsi zenbehin.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(9) OUOBA, 1906.03.04. BFA, Udalak, Ondarroa, Libro de actas de Plenos (1903-1906), 281-285. or.
(10) OUOBA, 1908.08.09. BFA, Udalak, Ondarroa, Libro de actas de Plenos (1903-1906), 320. or.
(7) Datu hau T. Solabarrieta nire adiskide ondarrutarrak eman dit. Berak sarritan entzun omen zion bere amari.
(8) J. A. Garramiolaren mozioak eta ondoren eztabaidak OUOBALren 18 orrialde hartzen ditu. Mozioak berak 8orrialde, beste bi Garramiolak berak mozioa irakurri ondoren emaniko azalpenek, eta gainerakoa zinegotzien arte-ko eztabaidak eta botazioak. BFA, Udalak, Ondarroa, Libro de actas de Plenos (1903-1906), 241-"249. cincotris" or.
Agiri hau idazterakoan, 241. orrialdea "241bis-241-cincotris" zenbakiak asmatuz biderkatu zuen idazkariak.Berdin gertatu zitzaion 249. orrialdearekin ere, "249.cincotris" orrialderaino luzatuz orrialdeztapena.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 38
41
Jakingarri deritzat J. Antonio Garramiola beraOndarroako Hezkuntza Batzordeko kidea ere izan zelagarai hartan.
Zorionez mutilen herriko eskolak bi hilabete bainolehenago ireki ziren berriz ere.
- Herriko osasunketa arazoak:
J. A. Garramiola bera herriko botikaria izanik, garaihartan Ondarroako herriak jasaten zituen izurriteekburuhauste franko ematen zioten.
Halaber, difteria izurritea zela eta AnakletoGaztañondo herriko osagilearen kontra Udalera iritsi zirenherritarren kexen aurrean (15), J. A. Garramiola berakHerriko Osasunketa Batzordea berehala biltzea eskatu zuen
“(...)en vista de que la epidemia diftérica noha desaparecido por completo, y en vista de que nohay limpieza en fuentes, muelles y otros sitios públi-cos, para tratar estos asuntos que son de su incum-bencia” (16).
J. A. Garramiolaren eskari hau ez zen izan bestebatzuei arazoaren ardura botatzeko. Ezta gutxiagorik ere! J.A. Garramiola bera ere baitzen Herriko OsasunketaBatzordeko kide.
Herriko kaleetako zikinkeria, izan ere, bereburuhauste larria bikakatu zen. Baita sarritan salatu ohizuen udal bileretan herriko kaleek eta zerka-kantoiekeskaintzen zuten irudi penagarria. Hona hemen salaketahauen adibide bat.
"... el Sr. Garramiola denuncia la poca lim-pieza que hay en calles, callejones y cuadras, la quesiempre es necesaria (garbiketa, noski) lo es ahoramucho más por los repetidos casos de fiebres gás-tricas que existen en esta localidad y dice que estánabandonados los corredores, la calle del Cierzo ycallejones que no se limpian a diario por negligen-cia de los alguaciles empleados varias veces en ocu-paciones impropias de su cargo. Existen pordoquier, dice, troncos, palos, barricas y carricochesentorpeciendo la via pública en perjuicio del barri-
do; se tiran a la calle a mansalva despojos vegeta-les, palos y aguas sucias, con las que una tardemojaron al venerable sacerdote D. MarcelinoCruceño y al dicente el pantalón de fiesta queposee; no se hace caso ni obliga a ciertos propieta-rios de los solares de la calle del Cierzo a que lim-pien los muros iervales y sarzales (sic) que sonalbergue de ratas y otros bichos inmundos que pro-pagan las enfermedades y que segidamente debendesaparecer obligando a aquellos.(17)
Negargarria -nolabait interesatua ere, agian?- JoseA. Garramiolak udal bileran irudikatu eta salatu zuen iru-dia!
Atal honen hasieran aipatu dugun J. A. GarramiolakHerriko Osasunketa Batzordea biltzeko egin zuen eskariahurrengo hileetan ere berretsi beharrean aurkitu zen, tron-ko, egur, tonel eta karroek non nahi jarraitzen zuten kalee-tan barrena, hauen garbiketa oztopatuz. Osasunketa batzor-dearen txostenaren zai egon gabe, udalak bilera bereanagindu zuen kaleetatik traba haiek kendu eta garbiketariberehala ekiteko (18).
Azkenean, 1908.03.29ko udal bileran irakurri zenHerriko Osasunketa Batzordearen txostena, A. Gaztañondoherriko osagileak sinatua. Arantzamendi anaiek KaleHandiko 1. eta 30 etxebizitzetako saneamendu eza aipatzenzuten soilik (19).
J. A. Garramiolak agian itxaroten zuen kaleetakozikinkeriaz, ordea, hitzik ere ez. J. A. Garramiolak bereha-la erreakzionatu zuen. Bilera berean, aipatutako txostenairakurri eta segidan Ibaibarriaga anaiean kortaren arazoamahaigaineratu zuen.
Herritarren osasunketan eragin zuzena zeukan bestearazoa larria herriko kaleetan, Goiko kalean eta KaleHandian, gehien bat, etxebizitzekin nahasian zeuden kalebaserriak izan ziren.
Hauetariko korta bat Likona dorrean Ibaibarriagaanaiek zeukatena. Jose A. Garramiola bera bizi zen etxebi-zitzatik oso gertu.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(15) Izurriteen gaiaz, ikus "Ondarroa 2007" urtekaria, 28. or.
(16) OUOBA, 1908.01.26. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 245. or. Eskarihau, antza, hor nonbait galdu zen. J. A. Garramiola eskari bera berretsi egin beharrean aurkitu zen 1908.03.08koudal bileran. Azkenean iritsi zen Udalaren eskuetara Herriko Osasunketa Batzordearen txostena (Ikus OUOBA,1908.05.03. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 258-259. or.)
(17) OUOBA, 1907.09.10. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 164. or.
(18) OUOBA, 1908.03.08. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 252. or.
(19) OUOBA, 1908.03.29. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 257-258. or.
40
Kasu hauek ez ziren gutxi batzuk izan, zoritxarrez.Urte haietako udal bilera agirietan sarritan agertzen dira.Adibide batzuk geroago aipatuko ditut «Alde ilunak» atale-an.
Dena dela, J. A. Garramaiolak Ondarroako Udaleraeraman zuen bizkaitarrek eta tradizionalistek, kalean, egu-nerokotasunean bizi zuten borroka. Hori bai, legaltasunez-ko jantziekin apainduta. Honetan maisu izan baitzen.
J. A. GARRAMIOLAREN ZINEGOTZI JARDUNA:ALDE BAIKORRAK.
Alde baikorrean izendatu behar ditugu, dudarik gabe,berak Ondarroako udal bileretan, gai ezberdinen inguruan,aurkeztu zuen hainbat mozio eta proposamen konkretu.Mozio asko aurkeztu zituen zinegotzi izan zen 1906-1909urteetan. Monografikoak, batzuk. Gai ezberdinak biltzenzituztenak, besteak.
Zer esan gai ezberdinei buruz eman zituen iritzi etaegin zituen ekarpen puntualez. Udal bileretan tratatzenziren gai guztietan parte hartzen baitzuen, bere ekarpenaeginaz edo bere iritzia emanaz.
Danak izendatzea luzeegia izango litzatekenez,batzuk soilik, nire uste apalean interesgarrienak, aipatukoditut ondoren.
- Herriko Eskolak ixteko aginduaren aurrean:
Artikulu berezia eskaini diogu gertaera honi urtekarihonetan. Ikus "Irakaskuntza Ondarroan. Herriko eskolakitxi zituztenekoa" artikulua.
Izan ere, lehergailu bat bezala erori zen Ondarroan1908.11.05eko Bizkaiko Hezkuntza Batzordetik iritsi zenagindu zorrotza.
Berehala heldu zion gaiari Ondarroako Udalak.Behin betirako konponbide baten bidean eskola berriakeraikitzea eta behar ziren diru laguntzak eskatzeko espe-dientearen hasiera emateaz gain, behin-behineko toki bataurkitzeko Segundo Ibaibarriaga alkatea eta J. A.Garramiola bera izendatu zituzten (11).
Egia esan, erabakia dramatikoa izan arren udal agin-tarientzat ere, hauek jakitun zeuden jada herriko eskolenegoera jasanezinaz. Eskolen egoera larria behin bainogehiagotan aipatu eta salatu baitzen udal osoko bileretan.
Jose A. Garramiola berak ere herriko eskolek jasatenzuten egoera larriaz sarritan ohartarazi zituen beste zinego-tziak. Konponbidea aurkitu beharra ere udal bilera askotanazaldu zuen. Izan ere, bera zen eskolen egoeraz gehienarduratzen zen zinegotzia.
Besteak beste, aipa dezagun hemen eskola berriakeraikitzeko gaurko Kafeko Atze kalean zeuden Legardarenontziolak erosteko 1907.10.13ko udal bileran aurkeztuzuen mozioa (12).
Proposamen hau defendatu ere gartsu defendatu zuenJ. A. Garramiola berak hurrengo udal bileran. Ez zuen,bada, gogotsu defendatuko, zeren, udal bileran azaldu zuenmoduan, "...hoy mismo se ha fijado en que la escuela del Sr.Leibar es incapaz a pesar de haber cambiado de local,puesto que los niños estaban en las escaleras, por lo que seimpone la necesidad de construir nuevas y... (jarraitu zuenaipaturiko ontziolak zeuden lur-eremuaren abantailak aipa-tzen) (13).
Are gehiago, Ondarroako Hezkuntza Batzordeak erearazo larri honetaz ohartarazi zuen udala bera.1908.02.07an egin zuen bileran, herriko maisuen txostenakjaso eta aztertu ondoren, idatzi zuen informeak ez zuenuzten ezelako zalantzarik.
Halaber, herriko eskolez, batez ere kontzejuko leheneta hirugarren solairuan kokatzen zirenei buruz BizkaikoOsasunketa Ikuskariak esandako "éste es un centro de futu-ros tísicos" hitzak berretsi ondoren, Ondarroako HezkuntzaBatzordeak berak zera utzi zuen idatzita:
"Faltaría a su deber esta Junta si no hicieranotar al Ayuntamiento la suma y urgente necesidadde construir lugares adecuados para escuelas, enforma tal, que procurando la salud de los vástagosque han de formar nuestra generación futura, reci-ban en mejores condiciones el nutrimiento que tieneque ilustrar sus inteligencias, formando a la vez suscorazones para que un día sean útiles a Dios, a símismos y a la Sociedad" (14).
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(11) OUOBA, 1908.11.15. BFA, Udalak, Ondarroa, Libro de actas de Plenos (1903-1906), 351-352. or.
(12) OUOBA, 1907.10.13. BFA, Udalak, Ondarroa, Libro de actas de Plenos (1903-1906), 189-191. or.
(13) OUOBA, 1907.10.22. BFA, Udalak, Ondarroa, Libro de actas de Plenos (1903-1906), 193-195. or.
(14) BFA, Udalak, Ondarroa, 3.C-L/003, Libro de actas de la Junta de Instrucción Pública (1906-1933), 18. or.Ondarroako Hezkuntza Batzordearen bilera hartan parte hartu zuten Bonifazio Larrañaga jarduneko alkateak(lehendakari), eta J. Agustin Zenarruzabeitia parrokoak, Jose A. Garramiola, Andres Urkizu eta Antonio Arriolak(bokalak). Azken lau hauek udalak hautatuak.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 40
(29) OUOBA, 1908.03.08. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 251. or.
(30) BFA, Udalak, Ondarroa. 12.C-C/001, "Emplazamiento del retoño del Arbol de Guernica en el Paseo de los Fueros.Año 1908" espedientea.
(31) IKus artikulu honen .... atala, .. or.
(32) OUOBA, 1906.03.08. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/003, Libro de Actas de Plenos (1903-1906), 308. or.
(33) OUOBA, Ib. 313. or.
(34) OUOBA, ib. 326. or.
(35) "Junta Municipal" delakoaren bilera agiria, 2008.11.03. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/002, Libro de Actas dela Junta Municipal de Ondarroa, (1890-1914), 147. or.a /
(36) "Junta Municipal"...., 148. or.
42 43
Lekeitioko Udalak abereen kortak herri barrutik ken-tzeko eman zuen agindua eredutzat hartu arren, kortakherritik kanpora ateratzeko eskatzera ez zen ausartu, antzaJ. A. Garramiola. Baina Ibaibarriaga anaien kortak izurri-te-gunea zirela argudiatuz, herri osorako zimaur-biltegiaZaldupen eraikitzea proposatu zuen 1908.03.29ko udalbileran eta udalak onartu (20).
Urte berean, 1908.11.24ko udal bileran aurkeztuzuten Irusta herriko beharginburuak 1908.11.17an eginzuen proiektua. Bertan simaurtegi edo zabortegi berriaZaldupen eraikitzea aurreikusten zen (21).
Mahai gainean geratu zen proiektua, inolako eraba-kirik hartu gabe. Beste zinegotzi batzuek, proiektu txikiazela kontuan hartuz, Irusta teknikariaren oniritzia nahikozela defendatu arren, Gimon herriko arkitektoaren oniritziaeskatzen zuen J. A. Garramiolak, honela erabaki baitzuenudalak 1908.03.29ko bileran. Eta arrazoia zeukan (22).
- Gernikako Arbolaren kimua OndarroakoAlamedan landatua.
"Círculo Carlista"ren bazkideak izanik (23),Karlismoaren ikur ziren Fueroak eta Gernikako Arbola beraOndarroako kaleetan ere presente egoteko gogotsu jardunzuten Ondarroako zinegotzi tradizionalistek.
Halaber, J. A. Garramiola bera izan zen1907.10.22an Ondarroko Udalari proposatu ziona,Gernikako Arbolaren kimu bat ekarri zezala Alamedan lan-datzeko, bidenabar Alamedari "Alameda de los Fueros"izena emanaz (24).
Hurrengo udabarrian, pozez jaso zen Ondarroakoudalean Foru Aldunditik iritsitako albistea. Prest zeukatenOndarroako udalak eskatutako kimua. Berehala, eta J. A.Garramiolaren proposamena onartuz, Uranga eta Goitiazinegotziek osatutako ordezkaritza ofiziala izendatu zuenUdalak, Gernikan zuhaitz kimua jaso zezan (25).
Are, telegrama bat ere igorri zioten Bizkaiko ForuAldundiari, jakinaraziz biharamunean bertan joango zelaGernikara udal ordezkaritza "...a por el retoño del sagradoroble de Gernika." (26).
Hurrengo astean, 1908.03.29ko udal bileran, agertuzuten Gernikako Arbolaren kimu hura. Baita landare huraGernikako Arbolaren kimua zela baieztatzen zuen ziurtagi-ria ere, Bizkaiko Foru Aldundiko eta Gernikako Juntetxekoarduradun nagusiak berak sinatua (27).
Izan zen zinegotzien artean alkar zoriontzerik. Hurapoza! Baina ez dagoenez arantzarik gabeko larrosarik, udalaretoan bor-bor irakiten zegoen poz hura berehala desager-tu zen.
Udal ordezkariek Gernikara eginiko bidaia zela-eta,J. A. Agirreoak J. M. Goitia eta J. Uranga zinegotziei aur-pegiratu zien bidaia trenez egin zezaketela, eta ez Aspiltzaostatuko landoa eraman, premiazko ez ziren gastuak eragi-nez udalari. Goitia zinegotziak bere erabakiaren arrazoiakazaldu ondoren, aurrera jarraitu zuen bilerak. Zuhaitzarenlandatzeaz hainbat erabaki hartu ziren, denek ados baitzeu-den jai giroan burutu behar zela (28).
Azpimarratzekoa dugu gestio eta bilera guzti hauetanJ. A. Garramiolak izan zuen protagonismoa. 1908.03.08kobileran iragarri zuen mozio berezia aurkezteko asmoa betenahirik-edo, Gernikako Arbolaren kimua landatzeko eguna"Eskola Jaia" bihurtzeko asmoz, proposamen hau aurkeztuzion udalari:
"... que con motivo de la bendición del retoñodel Arbol de Guernica se celebre una fiesta escolarcontando con el concurso del Director de la Banda,maestros, etc.; a cuyo efecto proporcionaría él unaletra apropiada para que puesta la música por elDirector, sea cantada en el acto de bendición por losniños de las escuelas".
Udalak bilera berean onartu zuen proposamena, eta,berehala, izendatu zituen I. Etxebarria eta J. Uranga zine-gotziak, Musika Bandako zuzendaria eta udal Idazkariajaiaren antolaketaz ardura zitezen (29).
Harrigarria bada ere, J. A. Garramiola bera batzordehonetatik at utzi zuten!
Bidenabar, Gernikako Arbolaren kimua Alamedanlandatzeko egitasmoa aurrera zihoan. Bi plano ere eginziren. Jeronimo Irusta herriko beharginburuak1908.04.18an egina, bata. Bestea, Pedro Gimon arkitekto-ak, 1908.04.28an (30). Ondarroako Udal Artxiboan gordetzendira biak.
Gernikako Arbolaren kimua Ondarroan landatzea etaurte batzuk lehenago egindako Alamedari "Alameda de losFueros" izena ipintzeak Ondarroako zinegotzi tradizionalis-ten et "Circulo Carlista" beraren ideologia politikoarenezaugarri eta leluko argia dugu, dudarik gabe.
Baina Ondarroako tradizionalisten ideologiak bazeu-kan beste alderdi bat. Ondarroako zinegotzi tradizionalisteknabarmendu zuten alderdia, hain zuzen. "Espainolismoa",alegia.
Anakronikoa badirudi ere, "Espainolismoa" indarre-an zegoen duela ehun urte Ondarroako udalean. Nolakoindarraz, gainera!
Aurrera ere aipatu dut J. A. Garramiola bera1905.11.12ko udal hauteskundeetara "Concejal de laMinoria Españolista" gisa aurkeztu zela (31).
Zinegotzi hautatu eta gero ere, bere ideologia etajarrera tradizionalistari -"espainolistari" berak deitzea hainmaite zuen moduan-, tinko eutsi zion Ondarroako udaleanere. Zein bere hitzetan, zein bere eguneroko jardunean.
Hona hemen adibide bazuk.
Aurrera ere aipatu dugu (ikus “1906.02.12AN
BIZKAIKO FORU ALDUNDIRA IGORRITAKO SALAKETA IDAZKIA”atala) J. A. Garramiola berak 1906.02.12an BizkaikoDiputazioari igorri zion txostena, zeinetan OndarroakoUdalean gehiengoa zeukan nazionalistek 1906.01.06anhartu zuten erabaki irregularra salatuz.
Agiriaren lehen orrialdean bere burua honela aurkez-tu zuen Jose Antonio Garramiolak:
"El que suscribe, ... y concejal de suAyuntamiento de la cuerda y significación españo-lista desde el día primero de Enero último" (32).
Handik egun gutxira, 1906.02.20an igorritako gehi-garriaren hasieran ere "Jose Antonio GarramiolaOlarreaga (...) y concejal españolista de su Ayuntamiento,Jose Ant. Garramiola..." (33). Eta sinatzeko garaian ere "Elconcejal españolista de su Ayuntamiento, Jose AntonioGarramiola" (34).
Ildo berean aipagarri deritzat 1906.11.03an "JuntaMunicipal delakoaren bileran Jose Ant. Garramiola, PedroUsandizaga eta Kandido Arriola zinegotziek eta alderdipolitiko bereko beste hainbat herritarrek aurkeztu zutenhelegite idazkia. Ondarroako Udalari eskatzen zioten ber-tan behera utz zezala udalak berak Silbestre AmbrosioBarrena Herri Epaitegiko idazkariari eta P. Maria LeibarEskoletako maisuari udalak eman ohi zien 500 pezetakoeskupekoa kentzeko aurrera hartutako erabakia.
Aipaturiko hiru zinegotziek helegite idazkiari hasie-ra eman zioten "Los que abajo firman concejales de laminoría Españolista de ese Ayuntamiento..." (35). Eta sina-tzeko garaian bakoitzak bere izen-abizenen aurrean "Elconcejal de la Minoría españolista..." idatzi zuen (36).
Euren buruari jarritako "titulu" hauek ez ziren izaneuren buruari jaurtitako lorak, euron hainbat udal-jarduke-taren eragile eta jomuga baizik. Jarrera "espainolistaren"adibideak ditugu, besteak beste:
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(20) BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 258-259. or.
(21) Ondarroako Udal Artxiboan gordeta daude proiektu honen planoak. BFA, Udalak, Ondarroa, 12.C-C/001,"Proyecto de la nueva caseta del estercolero o escombrera en el punto llamado Zaldupe para el servicio de la lim-pieza de las calles y demás extremos de la villa" txostena.
(22) OUOBA, 1908.11.24. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 357. or.
(23) J. A. Garramiola bera "Círculo Carlista"ko lehendakaria ere bazen.
(24) OUOBA, 1907.10.22. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 195. or.
(25) OUOBA, 1908.03.08. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 251. or.
(26) OUOBA, 1908.03.22. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 255. or.
(27) OUOBA, 1908.03.29. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 256. or.Ziurtagiri honetan irakur daitezke laudoriozko hitz hauek ("...un retoño del histórico árbol, símbolo de nuestraslibertades...).
(28) OUOBA, 1908.03.29. Ib. 256-257. or.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 42
45
Honetaz esan behar da, Udal idazkari berriaren bete-beharren artean azaltzen zela Zuzenbide ikasketen ziurtagi-ria aurkeztea ere.
1908.11.24. Udal idazkaria hautatzeko eguna. MigelIzagirre Irure eta Felix Maria Lekuona Etxeberria ziren bihautagaiak. Lehenak euskararen ezagutza agiria aurkeztuzuen; besteak, ordea, euskararen ezagutza agiririk aurkeztuez arren, murduskatzen omen zuen euskara, udal bileranbertan zinegotzien artean sortu eztabaidan azaldu zenez.
J. A. Garramiolak berehala egin zuen bere alegatoa F.M. Lekuonaren alde, ondarrutarra ez izan arren jaiotzez,Ondarroarekin zituen loturak azalduz (43). Etxeberria zine-gotzi "bizkaitarrak", aldiz, Migel Izagirreren alde.
Hautagai bakoitzak bosna boto lortu zituen.Alkateaaren botoa Migel Izagirreren aldekoa. Botazioarenemaitzak ezagutu ondoren, Idazkariaren hautaketa hurren-go udal bilerarako uztea proposatu zuen J. A. Garamiolak,garrantzi handiko gaia baitzen bere ustez. Etxeberria zine-gotziak, aldiz, gaiaren urjentzia aipatu zuen.
Ondoren idazkari berria hautatzeko urgentziarengaian nahastu ziren zinegotziak. Bi botazio ere egin ziren.Bietan berdinketa. Alkatearen botoa gaiaren urjentziarenaldekoa izan zen bi botazioetan.
Berdinketa honen aurrean, eta alkateak berak bi bota-zioetan urjentziaren aldeko botoa eman zuela kontuan har-tuz, udal bilera berean Udal idazkaria hautatzea erabakizuen alkateak. Ondoren idazkaria izendatzeko botoa zine-gotzi guztiei banan-banan eskatu zien alkateak. Berdinketaberriro ere. Alkatearen kalitatzeko botoari esker, MigelIzagirre Irure izendatua izan zen udal idazkaritzat (44).
Ondarroako udalean hain harrotu zen itsasoa nonegun gutxira, azaroaren 29an, udala ohiko bileran bildu etaaurreko bilerako akta irakurri eta onartu bezain laster, hitzahartu zuen J. A. Garramiolak, eta aurreko udal bileran udalidazkariaren hautaketaz esanikoak berretsi zituen. Arrazoihauekaitik, eta "principalmente porque no presentó títulode Licenciado en Derecho el Sr. Izagirre", udal idazkariaizendatzearen kontra gora jotzeko erabakia jakinarazi zuen.Beste lau zinegotzi tradizionalistek ere bat egin zuten gorajotze honekin. (45) Zinegotzi tradizionalisten azken salaketahau, egia esateko, ez zen funtsik gabea. Izan ere M. Izagirrehautagaiak, Zuzenbide ikasketak SalamankakoUnibertsitatean burututa izan arren, honen ziurtagiririk ezzuen aurkeztu bere garaian. Azaroaren 29an bertan, hain
zuzen, J. A. Garramiolaren salaketaren eraginez, agian(koinzidentzia susmagagarria gerta zenik ezin uka!), ziurta-giria eskuratzeko legeak agintzen zuen diru-gordailua eginzuen aipatutako Unibertsitako idazkaritzan. Diru-gordailuhonen ziurtagia aurkeztu zuen Ondarroako Udalean1908.12.04an, kargu-hartze egunean.
Idazkari berriaren kargu-hartzearen berri Ondarroakoudal osoari eman zitzaion, honek 1908.12.06an egin zuenohiko bileran. Bertan osorik irakurri zen kargu-hartzearenagiria (46). Nahiz agiri honetan argi eta garbi azaldu diru-gor-dailuaren ziurtagiria aurkeztu zuela, Kandido Arriola zine-gotzi tradizionalistak alkateari galdetu zion ea idazkariberriak Zuzenbide Ikasketen ziurtagiria aurkeztu ote zuen.Diru-gordailuaren ziurtagiria soilik aurkeztu zuela erantzu-tean alkateak, Arriola zinegotzia,
“(...) se levantó manifestando que todo estabamangoneado por el Secretario anterior y que lamayoría era dueña absoluta del pueblo, diciendo acontinuación que eran todos unos indecenetes y quecualquier persona que le sustituya al anteriorSecretario será más digna que él, retirándose a con-tinuación del salón repitiendo nuevamente la pala-bra indecentes.." (47).
Egia esan, aretotik kanpora bidea hartzerakoan,korda bereko J. A. Garramiola zinegotziak hartutako bidea-ri jarraitu besterik ez zuen egin Kandido Arriolak. Halaber,bilera bera hasi eta berehala bileratik alde egin zuen onar-tutako aurreko bilerako aktarekin ados ez zegoelako.
Abenduaren 10ean berriz bildu zen Udala bileraberezian udal zergak eta Merkatu Plazako saltokien enkan-tea gaiak aztertzeko. Bilera hasi bezain pronto, J. A.Garramiolak bere protesta adierazi zuen udal bilera bartanM. Izagirre idazkari lanetan ari zelako, beronen hautaketa-ren kontra errekurtsoa garaiz egina baitzegoen. Errekurtsohonen erantzuna iritsi arte, ez zitzaion bidezko iruditzen M.Izagirre idazkari lanetan aritzea; are gehiago behin-behine-ko idazkariaren zerbitzuekin baliatzeko aukera zueneanudalak berak (48).
Hau guztia agirian agertzea eta ("... la venia del Sr.Presidente) eskatu ondoren, alde egin zuen bilera aretotik(49). Geroztik, idazkari berriaren gaia soka luzea bilakatuzen.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(43) A. M. Lekuona honek eta bere familiak Ondarroarekin zuen loturaz jabetzeko, ikus P. Etxabururen artikulua:"Antonio Maria Lekuona (Tolosa,1931 - Ondarroa,1907), (Ondarroa 2007 urtekaria, 71-75. or.).
(44) OUOBA, 1908.11.24. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 357-361. or.
(45) OUOBA, 1908.11.29. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 361. or.
(46) OUOBA, 1908.12.06. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 363-364. or.
(47) OUOBA, 1908.12.06, ibid. 364. or.
(48) Pedro Maria Leibar herriko maisuak bete zituen behin-behineko idazkari lanak.
(49) OUOBA, 1908.12.10. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 365. or.
44
- Espainiako Independentziaren Gerrako "martirien" aldeko mezak.
Agian artikulu honen irakurle askok eta askok ezduzue honen berririk, baina Independentziaren aldekoGerra gogoratuz , maiatzaren bia "nazio jai"tzat izendatzenzen Espainian, batez ere eskumatiar gobernuek agintzenzutenean.
Adinean aurrera goazenok ondo gogoratzen dugu1936ko gerra ondoren, Francoren aginpide garaian nolaematen zen meza elizetan, agintariek eta eskola umeokparte hartzen genuelarik.
Duela ehun urte ere, 1908.05.03ko bileranOndarroako udalak ere erabaki zuen "celebrar una misa connocturno en sufragio de los mártires de la independenciaespañola", J. A. Grramiolaren eskaria onartuz. Nola ez!Nork egingo, bada, eskari hura J. A. Garramiola zinegotziespainolistak izan ezik! (37).
Meza hura ematen ez zenez, han jarraitu zuen gurezinegotziak jo eta ke galdezka udalari (ikus udal bilerak2008.06.09 eta 16).
Azkenean meza hura eman zen Ondarroako parro-kian. Udalak 12'50 pezetako faktura ordaindu zion EugenioMaria Usobiaga abadeari (38).
Baina J. A. Garramiola eta beste zinegotzi tradizio-nalisten jarrera espainolistak, udalaren guttiengoa izanarren, ondorio ilunak, ezkorrak eta, zenbait kasutan, larriakere izan zituen udalaren funtzionaketan, hurrengo ataletannabarmenduko dutanez
J. A. GARRAMIOLAREN ZINEGOTZI JARDUNA:ALDE ILUNAK
J. A. Garramiolaren zinegotzi-jarduna aztertzerako-an, alde ilunak aipatu behar nahitaez. Izan ere zenbait kasu-tan nabaria izan arren bultzada politikoaren eragina, arazoeta arrazoi legalak ere maiz tartekatzen dira. Honetaz, esanbehar da J. A. Garramiola bera oso legezalea agertzen zai-gula bere udal jardunean, behin eta berriz heltzen baitiolegeari bere zenbait jarrera eta erabaki hartzerakoan etadefendatzerakoan.
Ni neu, gertaera eta ekintza eurak ahalik eta zehatzeneta fidelen azaltzen saiatuko naiz. Zeure eskuetan uzten dut,irakurle, bakoitzari dagokion balorapena egitea.
- Udal idazkari berriaren hautaketa.
1908.10.06ko udal bileran idazkari berria izendatze-ko dei ofiziala egitea erabaki zuen Ondarroako udalak,1897ko urritik lanpostu hori betetzen ari zen DomingoSantiago Iralak dimisioa aurkeztu baitzuen bilera berean (39).
Aurreko udal bileran, J. A. Garramiolak salaketagogorrak egineran, idazkariak erantzun egin zion. Hau delaeta, idazkariaren eta J. A. Garramiolaren artean tirabiraksortu ziren. Tirabirok izan zuten zerikusia, dudarik gabe,Domingo Santiago Iralaren dimisioan.
Kalapita hura alkateak berak moztu zuen, J. A.Garramiolari idazkariaren kontra hitz egitea galarazoz, "...dada la animosidad patente que existe entre el Sr.Garramiola y el Sr. Secretario...(40).
Hurrengo bileran idazkari berriak bete beharkozituen baldintzen gaia mahairatu zen. Lehen eztabaida eus-karari buruz sortu zen. Aurretik Udalak onartua zeukan eus-kararen ezagutza -"saber la lengua vascongada con perfec-ción"-, kentzearen alde agertu zen J.A. Garramiola (41).
Hurrengo astean, 1908.10.27ko bileran, besteakbeste, jarrera berdinean jarraitu zuen gure gizonak,
“(...) hoy que se ha hecho más general elCastellano; hay un auxiliar de la misma localidaden Secretaría, y no se ha exigido tampoco esa con-dición para proveer otras plazas de importancia,citando como argumento la provisión delVeterinario, habiendo sido nombrado uno que noconoce el vascuence, y no ha habido queja ningunade que no haya cumplido con su misión a pesar detener que ejercer su profesión en las aldeas cuyosmoradores son los que menos hablan la lengua cas-tellana, por lo que pide al Ayuntamiento que sosten-ga ahora el mismo criterio...".
Azken arrazoi honi Ixidor Etxebarria zinegotzi biz-kaitarrak erantzun zion, albaiteroa aukeratu zenean, I.Etxeberria bera zinegotzia izan balitz, euskararen ezagutzaexigituko ziola.
Azkenenan botazioa egin zen. Alkate eta beste zine-gotzi bizkaitar guztiak - bostak- euskararen ezagutza exigi-tzearen alde botoa eman zuten. Hori bai, alkateak berak egi-niko iradokizuna onartuz, "con perfección" xehetasunakendu eta gero. Tradizionalista biek, ordea, J.A. Garramiolabera eta Pedro Usandizaga, baldintza hori kentzearen alde(42).
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(37) OUOBA, 1908.05.03. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 269. or.
(38) OUOBA, 1908.07.07. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 298. or
(39) OUOBA, 1908.10.06. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 333-334. or.
(40) OUOBA, 1908.09.13. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 328-329. or.
(41) OUOBA, 1908.10.18. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 338-339. or.
(42) OUOBA, 1908.10.27. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 341-343. or.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 44
47
Maisu honen izendapenaren gaia 1909.01.05eko udalbileran eztabaidatu zen. Ea zer deritsezun bilera honetakoagiritik jaso ditudan hitz hauei:
"(...) El Sr. Garramiola pidió la palabra paramanifestar que vista la imposibilidad de proveer elcargo en personas distintas del mencionado, y apesar de ser el propuesto al autor material de la fal-sificación del acta electoral de Guizaburuaga, quetantos gastos y disgustos proporcionó al exponenteprivándole además de su acta de diputado provin-cial de Vizcaya, quería ser magnánimo en aras de laenseñanza olvidando en honor a élla los agraviosrecibidos, pidiendo únicamente se consignaran en elacta sus manifestaciones, acordándose acto seguidoel nombramiento de dicho Sr. Barrenetxea en laforma propuesta" (55).
Garai hartan Ondarroan bizi zen giro politizatuareneta J. A. Garramiolaren nortasun bereziaren ispilu esangu-ratsua, nire iritziz.
J. A. Garramiolaren nortasuna ezagutzeko lagungarriizango zaizkizulakoan, hona hemen zenbait gertaera, zeine-tan J. A. Garramiolak zuzenean parte hartu zuen.
J. A. GARRAMIOLAZ ZENBAIT BITXIKERIA:
1.- 1908ko Ihauteriak hurbiltzerakoan, 10 puntukomozioa aurkeztu zion Udalari Ihauteriei buruz zenbait era-baki poposatuz. Erlijioaren kontrako gehikeriak moztutekozenbait neurriz gain, herriko moralitatea zaintzeko eraba-kiak ere eskatu zizkion Udalari.
Besteak bete, mozorrotzen zirenak mozorroak kendubeharko zituzten iluntzean "angelusetako" kanpai hotsakentzutean " (...) so pena de multa a los transgresores";mozorrotuak ezingo ziren elixopera eta korretara hurbildu,
" (...) a fin de que en estos sitios pueda lagente estar o pasear sin ser molestada"; "no se per-
mitirá que las mujeres se vistan de varón, so pena deser reconocida en una dependencia municipal y sustrajes propios habrán de ser decorosos", ...
Udal osoak 10 puntuak onartu eta pregoi bidez herri-tarrei jakinarazteko akordua hartu zuen (56).
2.- Uda garaia iristean, J. A. Garramiola bera behar-tuta sentitzen hondartzan ere moraltasuna zaintzeko, zen-bait neurri estu eta zehatz inposatuz Udalaren bidez.Honetaz esanguratsua da 1907.07.01ean Udalari egin zioneskaria: "que se prohiba bañarse con trajes de punto en laplaya" (57).
3.- Hala ere, Andra Mari jaiak prestatzeko garaia iris-tean, han aurkituko dugu J. A. Garramiola, aurrenengo mai-lan aurkitu ere, herritarrentzat aparteko jai eta ikuskizunakantolatzearen alde.
1908.06.30eko udal bileran ikuskizun berezi batantolatzeko proposamena azaldu zen. Egun bi ezberdinetanematea aurreikusten zen. Ekitaldi bakoitza, 200 pezeta.
4.- J. A. Garramiola berehala atera zen proposamenaonartzearen alde, "(...) a fin de dar variedad a las fiestascon espectáculo culto y poco explotado como gatuito alpúblico". Are, bi ekitaldi barik hiru eskaintzea proposatuzuen. Dena den, bi saio besterik ez eskaintzekotan, bataabuztuaren 12an "por la fiesta peculiar de los marineros"(58); eta bestea, abuztuaren 15ean edo 16an.
Udalak hiru ekitaldi eskaintzeko ahalegintzea eraba-ki zuen, hori bat 500 pezeta ordainduz. HonetarakoLekeitioko udalarekin harremanetan jarriko zen udala bera(59).
5.- Garai hartan maiz eramaten ziren kontzejura pas-telak eta jereza. Faktura hauek 10-12 pezeta inguruan ibil-tzen ziren. Ia aho batez onartu ohi zituen Udalak, J. A.Garramiolaren kontrako botoarekin. Holakoetan beti bereprotesta azaltzen zuen (60). 1908.07.12ko udal bilera agirianJ. A. Garramiolaren kontrako botoaren arrazoia ere adieraz-ten zaigu: (...)por no estar consignado en el presupuesto",alegia (61).
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(55) OUOBA, 1909.01.05. (OUOBAL, 2006-2009, 380. or.
(56) OUOBA, 1908.03.01. (OUOBAL, 1906-1909, 249-250. or.).
(57) OUOBA, 1907.07.01. (OUOBAL, 1906-1909, 135. or.).
(58) Garai hartan Santa Klara eguna (abuztuak 12) izaten zen arrantzaleen jaia. Sanpedroetan, Sanpedro Txiki egu-nean "Saliña Saliña" kalerik kale dantzatu eta gero, atunetara irten ohi ziren arrantzaleak. "Saander aldera"Ondarroan esan ohi zen moduan. Eta ez ziren itzultzen herrira Santa Klara egunera arte. Egun honetan ondarru-tar arrantzaleak herrian zeudelako, 1912.08.12an Kantauri itsasoan sortu zen galerrena ikaragarrian ez zen onda-rrutar bat bera ere galdu.
(59) OUOBA, 1908.05.31 (OUOBAL, 1906-1909, 289-290. or.).
(60) OUOBA, 1908.03.01 (OUOBAL, 1906-1909, 249. or.): OUOBA, 1908.04.05 (OUOBAL, 1906-1909, 261. or.);OUOBA, 1908.07.07 (OUOBAL, 1906-1909, 298. or.); OUOBA, 1908.07.12 (OUOBAL, 1906-1909, 303. or. 261. or.);.
(61) OUOBA, 1908.07.12 (OUOBAL, 1906-1909, 303. or.
46
Halaber, hurrengo astean, Udala ohiko bileran bilduzenean, aurreko bi bileren agiriak irakurri eta onartu ondo-ren, segidan mahairatu zuen idazkari berriaren gaia J. A.Garramiolak berak. Aurrera egindako adierazpenak berre-tsiz, argi adierazi eta salatu zuen idazkari berriaren hauta-ketaren kontra eginiko errekurtsoaren erantzuna jaso arte,baliogabeak zirela udalak ordura arte hartutako eta aurre-rantzean ere har zitzakeen erabaki guztiak. Eta ondoren,"(...) sintiéndose indispuesto y con la venia del Sr.Presidente se ausentó del salón" (50).
Segidan, I. Ertxebarria zinegotzi bizkaitarrak hitzahartu eta, K. Arriolak aurreko udal bileran udal gehiengoa-ren kontra esandako hitz iraingarriak; herriko ordezkarigisa udal gehiengoa osatzen zutenez, Udala beraren ohoreaeta duintasunaren kontra egindako erasotzat hartzen zituelaadierazi ondoren, K. Arriolaren hitzak bilera agirian azal-tzea eskatu zuen. Gainera, ez zuen baztertzen irain haienkontra egiteko beste bide batzuk hartzea. Protesta hau bereaegin zuten bileran zeuden beste zinegotzi bizkaitar guztiek(51).
Dena den, idazkari berria hautatzeko orduan udalbileretan gertatu ziren tirabira hauek iceberg handi batengailurra besterik ez ziren izan, hurrengo atalean azaldukodugunez:
- Liskarrez betetako udal bilerak
Udal bileren agiriei begiratzen badiegu, berehalaohartuko gara udal bilera asko ez zirela normaltasunezamaitu. Adibidez, 1908. urtean, sei udal bilera bertan behe-ra utzi behar izan zituzten. Egia esateko, ez zen hau gauzaberria Ondarroako udal bileretan. 1907. urtean ere, abuz-tuaren 11tik abenduaren 10era bitartean, sei udal bilera ber-tan behera utzi behar izan zituen alkateak, J. A. Garramiolazinegotziaren protesta artean.
Izan ere J. A. Garramiolak sortutako nahasmen etagehiegikeriek behartzen zuten alkatea honelako erabakiakhartzera.
Honetaz ohartarazlea dugu J. A. Garramiolak berak2006.01.22ko bileran aurkeztu zuen mozioaren eztabaida.Eztabaida honek hein handi batean iragarri baitzuen zine-gotzi berriak hurrengo lau urteetan udalean izango zuenjarrera.
Izan ere, 2006.01.26ko bilerako eztabaidak etaamaiera berezia, itxura batean behintzat, J. A. Garramiolaklanerako zeukan griñak eragindakoa zela iruditu arren, berebaitan bazeukan arrazoi sakonagorik eta mingarriagorik
ere. Tradizionalisten eta bizkaitarren arteko ezinikusia.Batzokiaren eta "Círculo Tradicionalista"ren arteako dema,alegia.
Halaber, batzuen eta besteen arteko diferentziak -normalak alderdi abertzale eta tradizionalistak ordezkatzenbaitzituzten- botazio bidez bideratzen ziren gehienetan.Zenbat bider J. A. Garramiolak bere botoari eutsi zion,beste zinegotziek kontrakoa ematen zuten bitartean! (52).
Jarrera hau nabarmenki agertzen zen udal aurrekon-tuak eta urtero dirukontuak onartzeko garaian (53).
Beste batzuetan lotsa ere galtzen zen udal bileretan.Hitz potolo, garratzak, samingarriak. Irainak. Gezurrezkosalaketak... Zer ez zen entzun Ondarroako udal bileretean1906 -1909. urteetan! Adibide argi bat dugu idazkari barria-ren hautaketa dela-eta esandakoak (ikus aurreko orrialde-an).
Egia esateko J. A. Garramiolak ez zuen maite hitzborobilak zinegotzi abertzaleen kontra jaurtitzea. Baina baihorretarako bidea eman eta giroa berotzen zuela, bere kor-dakoek bide horretatik abia zitezen inolako frenorik gabe.
Honetaz, gogora dezagun idazkari berriaren hautake-ta zela eta, J. A. Garramiolak nola alde egin zuen udal bile-ra aretotik eta udal bilera berean erabaki bera hartu zuela K.Arriola zinegotzi tradizionalistak.
1.908. urtean ere, udal bilereten zinegotzi tradiziona-listek, -honetan aitzindari izan zen J. A. Garramiolak bera-sortutako izkanbilak zirela-eta, alkateak behin baino gehia-gotan bertan behera utzi behar izan zituen udal bilerak.Ikus, besteak beste, 1908.02.02, 1908.07.12, 1908.09.23,eta 1908.12.06ko udal bilera agiriak.
1908. urte hartan tradizionalisten eta abertzaleenartean konfliktiboa bilakatu zen Rafael Balanzategi herrikotelegrafistarena. Halaber, Udalak lanpostu horretatik kan-poratzeko erabakia hartu zuen, tradizionalisten haserrebizia sortuz. 1908. urteko udal bileretako gai bilakatu zen.Gai interesgarria izan arren, aipatu besterik ez dut egingo(54).
Atal honetan isladatzen zaigun J. A. Garramiolarenirudi nahastatzailearen kontrapisu gisa, aipa dezadan 1909.urtearen hasieran (amaitutako urtearen azterketa egin otezuen?) agertu zuen beste irudia.
Herriko eskolaurreko irakasle baten bila ari zirenherriko maisuak. Egokiagorik ezin aurkitu, eta FrantsizkoBarrenetxea mutrikuarra proposatu zioten udalari.
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , O N D A L A 1 0 0 U R T E
(50) OUOBA, 1908.12.13. BFA, Udalak, Ondarroa. 3.D-L/004, Libro de actas de Plenos (1906-1909), 369-370. or.
(51) OUOBA, 1908.12.13. Ibid. 370. or.
(52) Ikus, besteak beste, udal bilera hauek: 1908.07.12 (OU0BAL, 303. or.); 1908.11.08 (OU0BAL, 348-349. or.).
(53) Ikus, besteak beste, udal bilera hauek: 1908.10.06 233. or.), 1908.11.24 (OUOBAL, 19006-19009, 353-354. or.).
(54) Ikus, besteak beste, 1908.06.24, 1908.07.17, 1908.09.20 eta 1908.09.29ko Ondarroako udal bilera agiriak.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 46
ONDARROA,ARRANTZA HERRIA Ondarroa, 1960 aldera. Karroa. Atzean, Artako etxeak. SABIN MURUETAGOIENAREN ARGAZKIA. JOSE MURUETAGOIENA SCOLAK EMONDAKOA.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 48
50 51
Atunetan ohi zenez, Santander aldeko Kantaurikouretan arrantzan ari ziren Bermeo, Lekeitio etaOndarroako atuneroak. Eurokin batean, Castro
Urdiales, Colindres eta Laredoko beste hainbat txalupa ere,"(...) irureundik gora batu eragiñaz Santander'eko portuan,irudi ikusgarri bat erakusten emonaz bertara inguratzenzan edonori", Aitor Gartzia Ilzarbe ondarrutar idazleakadierazten digunez (1).
Hainbeste arrantza-ontzi Santander aldean pilatzeakbazuen bere arrazoia. Hegaluzea zein hegalaburraAtlantikotik iristen ziren Euskal Herriko kostaldeko uretaraKantauri itsasoan barrena. Udabarrian antxoak egin ohizuen ibilbidearen alderantziz.
Honek ekartzen zuen euskal kostaldeko hainbatherrietako arrainkontserba lantegik Asturias eta Santanderaldeko kostaldean ere euren lantegiak irekitzen zituztelauda garaian, herritar asko lurralde haietako lantegietara joa-ten zirela lanera. Ondarroa ere ez zen izan salbuespena.Urte haietan Ondarroako alkatea izan zen SegundoIbaibarriaga Zelaia berak, adibidez, uda oro alde egitenzuen herritik, udal aginpidea Bonifazio Larrañaga lehenalkate-ordearen esku utziz (2).
Arrantzaleek, uztaila eta abuztuko hiletan Asturiaseta Santander aldera urtero egin ohi zuten irteera aipatzeko,bazen Ondarroan (eta egun ere entzuten den) esaldi berezibat: "Santoña Ameriketara...", alegia.
1908ko uztailaren 12a. Igandea. Goiz-goizetik ateraziren itsasora arrantza-ontzi guztiak hegaluzearen eta hega-laburraren bila. Eguraldia ere euron alde.
Garai hartan bazen eguraldiaren iragarle entzutetsua:Orkola jauna, apaiza, Zarautzeko parrokiako bikarioa.Honen iragarpenak ia egunero argitaratzen zituzten garaihartako egunkariek. Uztailaren 12rako ere egin ote zuen?Nik neuk ez dut inon aurkitu.
Arrantza-ontziak itsas barrena bertako portuetatikurrun zeudela, haizeak aldaketa txiki bat egin zuen, ipar-sartalderantz joaz. Inor ez zen kezkatu hasiera batean.Baina dena aldatu zen bazkal ondoren, arratsalde aldera,haizea geroago eta gogorrago eta sarriago joten hasi bai-tzen. Zeruko urdintasuna beltzera aldatu zen. Itsasoa bera,ordura arte nahiko bare, erabat asaldatu zen olatu handiaksortuz, eta arrantza-ontziak erruki gabe kolpatuz.
Txalupak, olatu zorabiatu artean ekaitzari aurre eginezinik, bakoitza ahal zuen moduan, kostaldeko portuetarairisten saiatu ziren, peripezia harrigarriak burutuz.Ondarroako arrantza-ontziek jasan zituztenei mugatukonaiz. GACETA DEL NORTE Bilboko egunkariak zionez, " (...)vamos reproducir los más salientes para que se conozca laverdadera magnitud de esta catástrofe" (3). Izan ere, honda-mendi hartan Ondarroari egokitu zitzaion zatia ez zen nola-nahikoa izan. Ez horixe!
ITXAS ZORABIATUARENOLATUEN KONTRA BORROKAN.
Jada ezaguna zaigun A. Gartzia ondarrutar idazleakOndarroako "Carmen" eta "San Jeronimo" arrantza-ontziengora-beherak azaldu dizkigu xehetasun guztiekin. Beronihitza emango diogu, bere idazkera eta ortografia ere erres-petatuz. Hara zer dioskun ekaitz hartan lehenengo hondora-tu zen "Carmen" arrantza-ontziaz, eta bertako arrantzaleekolatu zorabiatuen artean bizi eta jasan behar izan zituztenune larrietaz.
"Arratzaldeko irurak inguruan, beste itxa-sontzi guztiak lez, Ondarroa'ko Carmen traiñeruaaspalditik portura inguratu naian ebillela, bereaurrean lior koxkor Virgen del Mar ugartea eukalabakar-bakarrik oraindik, bertatik amazortzi millara
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
(1) A. Gartzia Ilzarbe: "Ondarrutarren itxas ondamendiak", Ondarroa 1994 urtekaria, 28. or. Galerrenaz eta Ondarroan utzita-ko ondorio larrietaz xehetasun ugari eskaini digu Aitor Gartzia Ilzarbe ondarrutar idazleak artikulu honetan. Ikus "Ondarroa1994", 27-37. or. Maiz baliatuko gara bere artikuluaz gure idazlan hau osatzeko.
(2) Ikus, besteak beste, OUOBA-k 1908.07.07, 1908.07.21, 1908.08.09, 1908.08.23, 1908.08.30. (OUOBAL (1906-1910), 296. or., 305.or., 317. or., 323. or., 325. or. Atunetako lehen eta bigarren kosteraren garaian, hain zuzen ere.
(3) Gaceta del Norte Bilboko egunkaria, 1908.07.15 or., 1. or. Santanderko egunkariek besperan emaniko zenbait albiste aurkitu-ko dituzu bertan, "La catástrofe ha alcanzado aterradoras proporciones en Santander" eta "Nuestros pescadores pagan su tristetributo al mar" izenburupean.
O N DA R R OA , A R R A N T Z A H E R R I A
1908ko uztailaren 12koGALARRENA
Ondarroako Historia Zaleak
Galarrena. Madrileko Mundo Grafico aldizkariaren fotomuntaketa.ITSAS MARRUMA LIBURUTIK. 166 ORR.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 50
53
Ekaitz hartan hondoratutako Ondarroako arrantza-ontzien zerrenda ez zen orain arte aipatu ditugun biekinamaitu. Zerrenda osatzen saiatuko gara GACETA DEL
NORTE egunkariak eskaini zituen datuez baliatuz.
"Las lanchas Concepción y Nuestra Señorade la Concepción, de la matrícula de Ondárroa,buscaron refugio en el puerto de Suances.
Su entrada fué dificil y emocionante. Nadiepodía prestar auxilio y la situación de los pescado-res era angustiosísima. Las lanchas no pudieronresistir la violencia del mar. El resultado del nau-fragio fué espantoso (eta segidan ittotako eta salba-tutakoen behin-behineko zenbait datu) (7).
A las dos de la mañana llegaron los náufra-gos a la villa de Suances, donde fueron solícitamen-te atendidos por todo el vecindario. En Suancesentraron más de 40 lanchas, algunas de éllas deOndárroa.” (8)
Biharamunean, egunkari berak, "El DiarioMontañés" egunkariak bezperan emandako datuak jasoz,"Concepción" arrantza-ontzian galdutako lau arrantzaleenizenak eskaini zituen.
Hurrengo laukian hauek izenak eta datuak:
"Concepción" arrain-otzian galtutako lau arantzaleen izen-abizen, adinaeta beste datuak. "Ondarroa 1994", 29.or (9).
Jarrai diezaiogun Ondarroako beste arrantza-ontzibati, "Nuestra Señora de la Antigua"ri, alegia, bere hondo-ratzean.
"A doce millas de San Vicente de la Barqueranaufragó la lancha "Nuestra Señora de la Antigua",de Ondárroa, ahogándose tres tripulantes. De loscuatro marineros restantes de esta embarcación,tres fueron salvados y conducidos a este puerto porla lancha "Ama Antiguakoa", y el otro por otra lan-cha que se supone que se refugió en Suances. Unmarinero llamado Blas Badiola fué recogido por lalancha "San José Belchar" en alta mar y el cual tri-pulaba la lancha "Nuestra Señora de la Antigua" (10).
Biharamunean, "Nuestra Señora de la Antiguan" gal-dutakoen hiru arrantzaleen izenak eskainiz gainera, zuzen-keta hau ere gehitu zuen. Txalupa honetako arrantzalea zenBlas Badiola Ondarroako "San Jose" arrantza-ontziak sal-batu eta San Vicente de la Barquerara eraman zuela, alegia.
"Ntra Sra. de La Antigua" galdutako hiru arrantzaleen datuak. "Ondarroa1994", 29. or. (11)
Ekaitz diaboliko hark Ondarroako beste arrantza-ontzietan ere beste hainbat ondarrutar arrantzale lapurtuzuen, hurrengo laukietan azaltzen dugunez:
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
(7) Datu hauek ez ditut azalduko, behin-behinekoak baitziren. Halaber, egunkari berak biharamunean datu zehatzagoak eskainizituen. Datu hauei jarraituko diegu, galdutakoen zerrenda egiterakoan.
(8) GN, 1908.07.15, 1. or.
(9) A. Gartzia, ib. 29. or.
(10) GN, 1908.07.15, 1. or.
(11) GN, 1908.07.16, 1. or.
52
egoala, aizeak eragindako olatuen indar zorigaitsu-tik al eben beste arte baztertu naian, aizoial andiajatsi egin bear izan eben. Baiña alper-alperrik, bar-din-bardin gertatu zalako gertatzekoa, orretarikoolatu batek zortzi gizonak jaurti ebazanean bateletikurrunera.
Bitarte batera Carmen'en proatik Flor deMaria etorren, baiña bertako gizonak danak eurenbatel andia zaindu eziñean ez ziran oartu gertatuta-koagaz. Zorionez, Carmen'en popatik etorren SantoCristo traiñerua, Pedro Valentín Azpiri'k gidatuta,konturatu zan bai jazotakoagaz eta alan-olan begiz-tatu eta bertaratuaz, al izan eben euren itxasontziraigo, soka batzuen bitartez, urazalean egoan agaaundiari eutsita egoezen arrantzale guztiak.
Arratsaldeko seirak inguruan, Comandanciade Marina'n dei bat jaso zan Faro de la Cerda'tikitxasontzi bat laguntza eske egoalata. Pallarenna,Lirane eta Hilaria, Donosti'ko erroldun baporak,portuko praktiko edo itxasontzigidarien Joaquin deBustamante baporegaz batera Puerto Chicotik urteneben. Portuko sarreraren aurrean, laster tope egineben Santo Cristo baporegaz, Virgen del Mar ugar-tetik amazortzi millara iparreruntz, ondura joanda-ko zortzi gizonezko trañeru batetik eurak berresku-ratutako sei lagunekin batera. Santo Kristo'koakedestu eutsen gertatakoa beste baporekoari ta,batak porturuntz sartuaz, besteak aurrera, itxaszabalerutz jarraitu eben euren laguntza nun beareskeintzeko gerturik, Esan eutsen ingurura elduzirenean, ez eben iñor ez eta ezer aurkitu ta etxe-runzkoan atunero batzuk ekarri zituezen popatiklotuta.” (4)
Tragikoagoa izan zen "San Jeronimo" arrantza-ontziaren hondoratzea, bertan zihoazen zortzi arrantzaleakgaldu egin baitziren. Honela jarraitzen du A. Gartziak:
"Biaramonean, goizeko zazpi t'erdietan bestedei jaso eben Comandancian de Marina'n, SantaMarina ugarte inguruan itxasontzi bat egoala ura-gaz beteta. Berealaxe, Joaquin de Bustamante bapo-ra barriro itxasoratu zan eta bian bitarteanJosefinako patroia Comandancia de Marina'ra joanzan Suances inguruan itxasontzi bat aienatzen ikusiebela esanaz eta bere ustez gaiñera San Jeronimoitxasontzia ete zan adieraziaz. Itxasontzigidarien
bapora Santa Marina ingurura eldu zanean, an aur-kitu eben ezagutu ezin zan ontzi bat eta amaika t'er-dietarako porturatu zan billatutako ontzia tatarrezebala.
Geroago, eukan ur guztia utsitu jakonean SanJeronimo zala egiztatu zan. Baita ontzi barruan,jantzi batzukin batera, kutxa txiki bat ingosti edopaperekin eta irurogeita amar pezeta. Proako tostaazpian ere gabeukatz bat billatu eben amaika t'er-dietan geratuta.” (5)
Izan ere "Josefina" txalupak inolako kalterik gabesartu ahal izan zuen Santanderko portuan. Baina bertakoarrantzaleek hurbiletik ikusi eta inpotentzia osoz bizi izanzituzten "San Jeronimo" txaluparen hondoratzea eta, ondo-ren, bertako arrantzaleek, itto aurretik, itsaso oldartuarenkontra eraman zuten borroka larria.
"San Jeronimo" arrantza-ontzian galdu zirenen izen-abizen, adina etabeste datuak. "Ondarroa 1994"ko datuak, 29. or. (6)
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
(4) A. Gartzia, ib. 28-29. or.
(5) A. Gartzia, ib. 29. or.
(6) A. Gartziak eta garaiko egunkariek emandako datuen artean, bada ezberdintasun bat edo beste. Kasu hauetan A. Gartziakeskainitako datuak hartu ditut.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 52
55
EUSKAL KOSTALDEKO ARRANTZAHERRIAK URDURITASUNETIKETSIPENAREN SAREETARA
Galerrenak eta honek eragin zuen itsas hondamen-diak ikarragarrizko kezka eta sosegu eza ekarri zuen Euskalkostaldeko arrantza herrietara. Zer besterik adierazten duOndarroako Arrantzaleen Kofradiako MaiordomoakSantanderko Itsas Komandantziara igorri zuen telegramak:
"Cofradía Mareantes, viendo angustia vecin-dario, ruega a V. S. telegrafíe si arribaron a puertosde esa Comandancia lanchas boniteras «SanTeodoro», «Santa Cruz», «Margarita», «SantaEufemia», «Santa Maria núnero 2», «Arizmendi»,«Marcuerquiaga», «Ondárroa número 1»,«Urchoria», «Ave Maria», «Rodas», «Genoveva»,«San Juan», «San Cándido», «Resurrección», «SanMarcos», «Rosario», «Trinidad», pues faltan noti-cias de todas ellas. Maiordomo." (14)
Hura S.O.S. larria bota zuena Ondarroa arrantzaherriak! Galerrena beldurgarria igaro eta hiru egunera ere,zenbat arrantzale familia gaixo euren etxeekoen txalupenalbiste ziurrik gabe!
Hurrengo egunetan iristen joan ziren Ondarroara,talde txikietan itzuli ere, itsas hondamendi hartatik onikatera ziren arrantzale gaixoak, euren etxekoei poza ekarrizeta, bidenabar, nahigabea eta negarra euren guraso, semeeta anai-nebak gehiago ikusiko ez zituztenei.
Dolu eta samintasunak bere negarrezko mantupeanhartu zuen Ondarroa herri osoa, azken albisteak iritsi zire-nean. Ekaitz madarikatu hartan, Ondarroan, 28 arrantzalegaldu ziren, 60 urte eta 17 urte bitartekoak.
Ondarroako parrokian ere ittotakoen aldeko hiletameza ospe handiz eman zen uztailaren 16an, goizeko9:00etan, Ondarroako Udala ere bertan izan zelarik herrikobandera aurrean zuela.
1908ko abuztuko Andra Mari jaiak ere aurreko hile-ko galerrenaren mamuaren menpe bizi izan zituzten onda-rroarrek. Jakingarria 1908.08.12an Ondarroatik bidali zutenkronika:
"Terminada la costera primera del atun vanregresando al puerto las lanchas pesqueras. De las92 que salieron han regresado ya 81 y se esperanhoy ó mañana las otras siete, pero sabido es quecuatro desaparecieron con motivo de la galerna que
tantas víctimas causó en este puerto. También sonesperados diez vapores que que fueron con las lan-chas para dedicarse á la misma faena.
Los pescadores no se muestran satisfechosdel resultado da la campaña, pues no puede decirseque ha sido más que regular y hay que tener encuenta que la parte de cada uno de los pescadoresque fallecieron hay que entregar á sus respectivasfamilias durante un año" (NB, 1908.08.14, 1. or.)
Nabari denez, mamua ez ezik, galerrenaren ondorio-ak ere jsan zituzten ondarroarrek Andra Mari jaietan ere.
ELKARTASUN UHOLDEA ONDARROAN
Gertakariak hain biziki dardaratu zuen herria, nonOndarroako Udalean eztabaidatu zen abuztuko Andra Mariherriko jaiak doluminez bertan behera utzi eta herriko jaihorietarako aurreikusitako diru-kopurua ittotako familieilaguntzeko eman. Jaiak bertan behera uztea onartu ez arren,gauetako zinema erakustaldiak eta su apainak bertan behe-ra uztea erabaki zen,
"añadiendo que las mil pesetas destinadas alos festejos se repartan inmediatamente para losprimeros gastos de las citadas familias". (15)
Halaber, Ondarroan bertan Udalak berak martxanjarri zuen "Sorospen Batzorde" berezia. Batzorde hau bere-hala hasi zen herritar eta kanpotarren dirulaguntzak etaeskaintzak jasotzeko lanean. Honen lekuko dugu “Lista delos socorros recibidos por la Junta local para las familiasde los naufragos perecidos a consecuencia de la galernadel dia 12 de Julio de 1908” izenburua duen txostena.
Batzorde honek utzi zigun herritarren diru-laguntzenzerrendan agertzen zaizkigu hainbat herritarren ekarpenak,herriko Udalak emaniko 1.000 pezetakin hasi eta herritarxumeek emaniko bi errealekin amaituz. Tartean, parrokiakoabade, "Euskal Lagun-Artea" eta "Sociedad Euskal Karlist-Etxea" elkarte politikoen ekarpenak, besteak beste.
Kanpotik ere berehala iritsi zen Ondarroara elkarta-sun-uholdea: telegramak, gutunak, diru-laguntzak biltzekokultur elkarteen eskaintzak...
Zorionez elkartasuna ez zen hitzetara mugatu. Lehenaipatu dugun "Diru-laguntzak" txostenean agertzen dira
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
(14) GN, 1908.07.16, 1. or.
(15) 1908.07.21. BFA, Udalak, Ondarroa, 3.D-L/004 (Libro de Actas de Plenos (1906-1909), 305. or.
54
"San Marcos" arrantza-ontziko 7 arrantzaleak. "Ondarroa 1994", 29-30.or.
"Jesus, Maria y Jose" arrantza-ontziko 3 arrantzaleak. "Ondarroa 1994",29. or.
"Santa Margarita" arrantza-ontziko 2 arrantzaleak. "Ondarroa 1994", 29.or. (12)
Aipamen berezia merezi du Ondarroako "SanIgnacio" arrantza-ontziak. Ekaitzak ustekabean harrapatuzuen Llanestik 72 mila ingurura. Parrastada batek kuberta-tik eroan zion Iñazio Badiola, 18 urteko mutil gaztea.Lagunek eginahalak egin zituzten olatu artetik ateratzeko.baina alferrik. Olatu artean irentsi zuen itsasoak.
Azkenean, beste bi txalupari lagundu eta gero, trai-neruko lema galdu eta arraun arrunt batez baliatuzSantanderko Puerto Chicon porturatzea lortu zuen.
NAUFRAGOEN SALBAMENDUSAIAKERA HEROIKOAK:
Aurreko atalean ere aipatu ditugu itsas amorratuarenolatu tartean noiz ittoko zeuden arrantzaleak salbatzekoberehala hasi zirela ahaleginak egiten. Ahalegin hauen arte-an, heroismoa zerienak ere asko izan ziren.
Bat aipatzekotan, "Gaceta del Norte"k egunkariak"La Atalaya"tik jaso eta kaleratu zuen erreportaia hau:
“De la «Jesus, Jose y Maria» fueron salvadosJose Antonio Burgoa, que resultó herido en unbrazo; José y Gabino Burgoa, hijos del anterior:José Burgoa, sobrino de Jose Antonio, e IgnacioAranzamendi. Esta lancha pretendía ganar el puer-to al mismo tiempo que la «Dos Hermanas» cuandoocurrió el naufragio.
El patrón de la segunda, Paulino Pagate,mandó virar para recoger a los náufragos, arries-gando heróicamente su vida, al igual que sus com-pañeros.
El acto de este salvamento fué imponente. Lamar imposibilitaba todo socorro, batiendo dura-mente la nave auxiliadora.
No obstante, Pagate, despreciando el peligro,continuó avanzando hacia la lancha zozobrada,consiguiendo, tras heróicos esfuerzos y en cincopeligrosísimas bordadas, salvar a los marinerosmencionados. Estos ponderan en alto grado el actodel patrón y tripulantes de Dos Hermanas y la gentede mar asegura que no se conoce otro salvamentotan peligroso y denonado.
Acompañaban a Pagate en la lancha salvado-ra los valientes marineros Domingo, Julián y JuanJosé Pagate, Emilio Urresti, Manuel Esnaola, LuisEgaña y Elias Lecue. Cada salvado costó a laembarcación una bordada, repitiéndose la opera-ción mientras quedaron naúfragos vivos.
Al hundirse el último hombre, la embarcaciónsalvadora retornó a puerto. En el momento de sal-var a uno de los náufragos que ha perecido, se esca-pó de las manos, destrozándose el cráneo contra eltimón" (13).
Gaur egun ere hotzikara sentiaratzen digun kontake-ta ziragarria!
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
(12) GN, 1908.07.16, 1. or.
(13) GN, 1908.07.16, 1. or.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 54
56 57
beste hainbat herrietatik ailegatu ziren ekarpenak, besteakbeste, Bartzelonako "Condal" frontoian bildutako 2.014,55pezetak, Debako zezenketa berezia zela-eta lortutako1.080,30 pezetak, Gasteizko Gotzaiaren 1.000 pezetak,Donostiako Pelegrinazio Batzordearen 300 pezetak, baitahainbat udal eta elkarte politikorenak ere...
Azpimarragarria Eibarko eta Soraluzeko herriekagertu zuten elkartasuna. Eibarko udalak eta kasinoek ema-niko dirulaguntzez gain, "San Marcial" eresbatza kaleraatera zen 1908.07.31an, kalez-kale egindako kalejiran 848pezeta bildu zituztela Ondarroako kaltetuentzat. Kalejiraarduraz antolatu zuten eibartarrek, hiru egun lehenagogutuna igorri baitzuten Ondarroara,
“(...) que (envien) en el primer tren que llegaaquí a las ocho, 5 ó 6 niñas de corta edad que acausa del referido siniestro hayan quedado huérfa-nas, pues viéndolas correr las calles juntamente conla Banda, no habrá alma que no se apiade de éllasy dé su óbolo necesario”.
Neskato hauek Eibarrerako bidaia goizero joan ohiziren emakume arrainsaltzaileekin batera egitea ere propo-satzen zuten (17).
Ondarrutar neskato umezurtzek parte hartu zutenkalejira-dirubilketa ekintzan. Halaber, Eibarrerako bidaiagastuak zirela-eta, "Sorospen Batzordeak" 18,60 pezetaordaindu zizkion Maria Garramiola andereari (18).
Soraluzen ere, "Círculo Español" eta "La Amistad"elkarteek eman zuten dirulaguntzaz gain, herriko JaiBatzordeak ere bere diru-biltzea egin zuen, hemen ereOndarroako umezurtzek parte hartu zutelarik. Honen adie-razgarri dugu jarraian agertzen den gutunaren atala:
"Placencia, 14 de Agosto de 1908.
Sr. Alcalde presidente de la villa deOndarroa.
Muy señor mio: La presente tiene por objeto
manifestar a V. nuestro agradecimiento al acceder anuestra petición, enviándonos las dos niñas quesolicitamos..." (19)
Lehen aipatu ditugun eskaintzen artean, eskuzko-pilotarienak ere izan ziren; lehen mailako pilotarienak eretartean. Honen adibide bat dugu jarraian agertzen denFrantsizko Arano (a) Baltasar pilotariak OndarroakoAlkateari igorri zion gutuna:
"Sr. Alcalde de la Villa de Ondarroa.
Elgoibar, Agosto 6 de 1908.
Distinguido señor: En nombre de mis compa-ñeros Urcelay, Errezabal y Chiquito de Azcoitia y enel mio, debo significarle que estamos dispuestos ájugar un partido a beneficio de las familias de losnáufragos que perecieron en las aguas de Santandera consecuencia de violentísima galerna; y nos ofre-cemos movidos por el deseo de mitigar la pena y lle-var socorro á las desgraciadas familias.
Nuestro empeño es que el partido sea enOndárroa, pero como no disponemos de día festivolibre durante algun tiempo, y los jueves en veranoson muy buenos dias en San Sebastián, creemos queel jueves dia 20 de Agosto habría un buen beneficio.Sin embargo estamos á las órdenes de ese IlustreAyuntamiento que V. tan dignamente preside.
De Ud. seguro servidor que su mano besa,
Francisco Arano (a) Baltasar" (20).
Pilotari hauen eskaintza kontuan hartuz, Udalak pilo-ta partidu bikaina antolatu zuen Ondarroan bertanOndarroako Arrantzaleek abuztuaren 12an ospatu ohi zutenjai egun berezian (21). Bestalde, aukera paregabea lehengofrontoi zaharra jaurti eta toki berean eraikitzen ari zirenfrontoi berria inauguratzeko ere. Pilota partiduaren bidezlortutako dirutza galdutako arrantzaleen familiei laguntze-ko izango zen.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 • •
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
(17) "Expediente de "Comunicaciones recibidas por la Junta de Socorros de Ondarroa referentes al naufragio ocurrido el12.07.1908". BFA, Udalak, Ondarroa. 9.C-C/005.
(18) 1909.04.20an egindako diru-banaketen agiria. "Expediente de los fondos recaudados...". BFA, Udalak, Ondarroa. 9.C-C/006,
(19) Soraluzetik Ondarroako "Sorospen Batzordeari eginiko gutuna (1908.08.14). IKus "Expediente de "Comunicaciones recibi-das por la Junta de Socorros de Ondarroa...."
(20) "Baltasar" pilotariaren gutuna (Elgoibar, 1908.08.06). BFA, Udalak, Ondarroa, 9.C-C/005, "Expediente de Comunicaciones...
(21) Garai hartan Ondarroako arrantzaleek abuztuko Andra Mari herriko Jaiei hasiera eman ohi zieten abuztuaren 12an ospa-tzen zen Santa Klara egunean. Egun honetarako Ondarroako arrantza-ontzi guztiak herriratzen ziren, San Pedro ostetik "SantoñaAmeriketan" atunetan ekin eta gero. Ondarroako arrantzaleen ohitura-lege hau zela-eta, hiru ondarrutar baino ez ziren galdu1912.08.12an gertatu zen galerrena ikaragarrian. Hauek Bermeoko portutik zibilen Ondarroako "Virgen del Puerto" arrantza-ontziaren mariñelak ziren.
"Lista de los socorros recibidos por la Junta Local..." txostenaren lehenengo orrialde biak. (16).
(16) "Lista de los socorros recibidos por la Junta local para las familias de los naufragos perecidos a consecuencia de la galerna deldia 12 de Julio de 1908" izenburuarekin hasten da Ondarroan egin zen dirubilketaren 9 orrialdeko txostena. Ikus txostena BFA,Udalak, Ondarroa, 9.C-C/006, "Expediente de los fondos recaudados (12.07.1908)".
Ondarroako Udal Artxiboan gordetzen dira itsas hondamendi hura zela-eta egindako zenbait txosten, datu jakingarriz beteak.Ikus BFA, Udalak, Ondarroa, 9.C-C/005 eta 9.C-C/006.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 56
58 59
PILOTA PARTIDU BIKAINAONDARROAKO FRONTOI BERRIAN (1908.08.12).
Abuztuaren 12an, Urzelai eta Azkoitiko TxikitokErrezabal eta Baltasarren aurka jokatu zuten. Garai hartakoeskuzko pilotaririk onenak.
"Frontoia bera herriko zein albo herrietakoikuslez bete zen.(...). "Sekulako partida", "Jokaldizoragarriak", honelako lorak eskaini zizkien pilota-riei garaiko konikariek. Halaber, 11na eta 12na"aillostu" ondoren, 22-19 irabazi zuten Urzelai etaAzkoitiko Txikitok. Eurok ziren, izan ere gogokoe-nak zaletuentzat. Ongintzazko partida izanik, jakin-garri deritzogu 930,15 pezeta lortu zirela, aurrekoeserlekuetako sarreren salmentarekin, soilik" (22).
Ondarroan egindako diru-biltzeak, orotara,12.219,35 pezetako emaitza eman zuen (23).
ELKARTASUNAONDARROATIK KANPO ERE
Antzeko diru-biltzeak antolatu ziren Ondarroatikkanpo ere, besteak beste, Bizkaiko Foru Aldundiak antola-tu zuena. Halaber, itsas hondamendia gertatu eta berehalaBizkaiko Foru Aldundiak agertu zuen kaltetuen familieilaguntzeko asmoa.
Uztailaren 15ean egin zuen bileran Bermeo, Lekeitioeta Ondarroako udalei eskaria zuzendu zien galerrenarenondorioz galdutako arrantzale eta hauen familien datuakeskatuz, "con el fin de atenderles con los socorros de quepueda disponerse". (24)
Are gehiago, 1908.07.22an mozio berezia onartuzuen Foru Aldundiak galdutako arrantzale eta hauen fami-lien alde. Ondarroako Arrantzaleen Kofradia berak ere tele-grama igorri zion Foru Aldundiari:
"Cofradía Mareantes agradece de corazónhermosa moción de socorro naúfragos y nobilísimos
acuerdos de Diputación. En nombre gremio y repre-sentación de numeroras víctimas e innumerableshuérfanos de naúfragos, Ondarroa, presidente".
Bizkaiko Foru Aldundiak diru-biltzea bultzatu zuenBizkaian ez ezik Araban eta Gipuzkoan ere. Dirulaguntzaguztiak bilduz, salbu Bilboko Centro Vascon bildutako12.148'30 pezetak, diru-biltzearen etekina 117.673'71 peze-tetara iritsi zen (25). Dirutza honen banaketari ekiteko,"Junta de Fomento de la Industria Pesquera" delakoak1908.10.21ean bilera berezia egin zuen Bilbon, ForuAldundiaren egoitzan. Bildutakoen artean han ziren AngelAristondo Ondarroako Santa Clara ArrantzaleenKofradiako lehendakaria eta Teodoro Agirre kofradia bere-ko diruzaina.
Luze eta zabal eztabaidatu zen gaia. Batzuek bilduta-ko dirulaguntza hartatik kopuru bat galdutako txalupenjabeei ematea proposatzen zuten. Beste batzuek, ordea, bil-dutako dirutza hura galdutako arrantzaleei eta hauen fami-liakoei banatu behar zitzaiela. Hauen artean Ondarroakoordezkariak eurak ere; hauen ustez, diru-biltze hura galdu-tako arrantzaleen familiakoei laguntzeko antolatu baitzen.Baina, galdutako txalupei ere dirutza hartatik zerbait bana-tzen bazitzaien, kasu honetan kontuan hartu beharko zirelaOndarroan galdutako lau arrantza-ontziak ere.
Bilera Bermeo eta Ondarroako Kofradiei gai honetaztxosten bat eskatzeko erabakiaz amaitu zen (26). Handik bihilabetera, 1908.12.10ean, aurreko bileran egon ziren guz-tiek bildu ziren Bilbon, Foru Aldundiaren jauregian.
Bermeo eta Ondarroako Arrantzale kofradiek eskatu-tako txostenak aurkeztu zituzten. Bermeotik bi txosten, bikofradia zeuden eta. Bermeoko Kofradietako bata, galduta-ko arrantza-ontziei ere nolabaiteko dirulaguntza ematearenalde agertzen zen. Bestea, ostera, etekin guztia naufragoenetxekoei laguntzeko oso-osorik erabiltzearen alde agertuzen. Iritzi berdina azaldu zuen Ondarroako Santa Klarakofradiak. Beraz, etekin guztia, 137.114 pezetak, alegia,galerrenaren ondorioz galdutako arrantzaleen familiakoeilaguntzeko oso-osorik erabiltzea erabaki zen. Ondoren,dirulaguntza familia bakoitzari nola banatu eztabaidatu zen.
Cruceño ondarroarrak hilero diru-kopuru bat ematearenaldekoa zen. Honela jasotako dirulaguntzak alferrik galtzeaedo xahutzea ekiditzea lortuko zen, bere iritziz. Honetaz,azkenengoz Ondarroan egin zen diru-biltzearen banaketagogoratu zuen. Sei urtez lauzatu baitzen dirulaguntzenbanaketa. Honen erabat kontrako iritzia zuen Vidaetxea jau-nak.
Luze eta zabal eztabaidatu ondoren, erdibidea hartuzuten. Hots, dirulaguntzaren erdia berehala emango zaiodagokion familiari. Beste erdia, aldiz, hurrengo hiru urtetanzatituta (27).
Foru Aldundiak antolatutako diru-biltzearen etekina-ren banaketa, beraz, 1908. urte berean bideratu zen. Arrasezberdina izango zen Ondarroan "Sorospen Batzordeak"bildutako dirulaguntzen banaketa herriko kaltetuen artean.Luzea eta korapiloz betea gertatuko zen.
ONDARROAN "SOROSPENBATZORDEAK" BILDUTAKO DIRULAGUNTZEN BANAKETA.
Dirulaguntza hauek, 12.399'60 pezeta guztira, kalte-tutako familien artean banatzeko garaian, izan zen haserre-rik herritarren artean. Herritarren hainbat erreklamazio-idazki iritsi ziztaizkion "Sorospen Batzordea"ri. Hauetatikbi oso-osorik jarri ditugu hemen. Biak idazten ez zekitenekigorriak. Batan zein bestean ezin hobeto islatzen dira erre-klamazio egileen arrazoiak. Herriko zenbait arrantzalefamili kaltetuen baitan bizi zen giro saminduaren islapen.
Batak, 1908.11.26an bi emakumek aurkeztu zutenak,honela zioen:
"Señores de la Junta de repartición de soco-rros á las familias de los náufragos del dia 12 deJulio de 1908. Ondárroa.
Aquilina Azpiri Ugartechea y Jacoba IruetaOsa, mayores de edad, viudas y madres respectiva-mente de los jóvenes náufragos Rufino SolavarrietaAzpiri y José Ignacio Badiola Irueta, a V. V. recu-rren y con la consideración debida exponen: que lesha sorprendido en extremo la forma de repartir losfondos recaudados para las pobres familias de losnáufragos y en especial la referente a las dos recu-rrentes de los dos jóvenes desgraciados, cuyos nom-bres se consignan anteriormenet, pues solo se les haentregado el 50 por ciento de las cantidades que hanpercibido los padres de los jóvenes Ignacio BadiolaLaca, Pascasio Iturriza Urquidi y Toribio
Bedialauneta L...(?) y otros, y entienden, hablandocon el respeto debido, que ésto no es equitativo nimucho menos. La Junta podrá alegar que los demásjóvenes ahogados tienen padre y madre y por élloles cotrrespeonde el doble que a las recurrentes y sia ésto arguyen éstas que se encuentran aquellos enmejor situación que las que suscriben, puesto quelos padres pueden ganar su sustento y el de su fami-lias en su profesión de marineros, pero las que sedirigen a V.S. con esta instancia carecen del factormás importante que son sus desgraciados marinos,para el sostén de las viudas é hijos; y por éllo creenque se les debe tener en el mismo concepto que á lospadres de los demás jóvenes ahogados, entregandoá éllas como tal madres igual cantidad que á aque-llos y de ningun modo solo la mitad. Además entien-den que no és tampoco equitativo que el reparto seextienda á los Abuelos pues debe unicamente alcan-zar á los ascendientes y descendientes de los náu-fragos.
Por todo lo expuesto Suplican a V.V. queteniendo por presentada esta instancia, se sirvanacordar que las recurrentes, madres de los jóvenesahogados Rufino Solavarrieta y Azpiri y JoséIgnacio Badiola Irueta tiene(n) el perfecto derechode percibir en los repartos igual cantidad que lospadres de los demás jóvenes desgraciados y nuncael 50 por % menos que éstos; y que no se hagaextensivo el reparto á los abuelos sino unicamente álos ascendientes y descendientes.
Esperan que esa Junta obrará en justicia consu elevado criterio é interim quedan rogando alDios de los Cielos conserve la importante vida de V.V. dilatados años.
Ondárroa, 26 Noviembre 1908
A ruego de los recurrentes que no saben fir-mar,
Fdo. Silvestre Ambrosio de Barrena" (28).
Besteak, 1908.11.28an lau gizonezkok aurkeztuak,aldiz, honela zioen:
"Sr. Presidente de la Junta de Socorros deNáufragos de esta villa.
Pablo Felipe Burgoa, Tomás Alcorta, PedroElustondo y Miguel Antonio Ibarloza, todos vecinosde esta localidad, a la Junta que Ud. dignamentepreside exponen:
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
(27) NB, 1808.12.11. 1. or..
(28) Ikus gutun biak (1908.11.26 eta 1908.11.28). "Expediente de comunicaciones recibidas..." BFA, Udalak, Ondarroa, 9.C-C/005.
(22) Ondarroako Historia Zaleak, "Saketik Errebotera" liburua, Ondarroa, 2004, 35-36. or.
(23) Dirutza honen balorapena egiteko lagungarri izango zaigu jakitea 1908. urtean udal idazkariaren urteko soldata 2.000 peze-ta izan zela, herriko maisu-maistrena, 1.100 pezeta eta 750 pezeta serenoena. Udalaren urteko aurrekontu osoa, 94.302'89 pezeta.BFA, Udalak, Ondarroa, 12.C-C/001.
(24) GN, 1908.07.16, 1. or.
(25) Bizkaiko Foru Aldundiak eratu zuen dirubiltzeaz jakingarri deritzat herritarren dirulaguntzak Bilboko Centro Vasco elkar-teaz gain, beste hainbat erakunde, banketxe eta egunkari bidez bideratzen zela. Besteak beste, "El Nervión", "La Gaceta delNorte" eta "El Noticiario Bilbaino" egunkariak, "Banco de Vizcaya" y "Bolsa de Comercio", "Real Sporting Club de Bilbao","Batzoki Begoñatarra"... Aipaturiko egunkariek ere sarritan eskaintzen zuten euren orrialdeetan diru-biltze bakoitzaren datuzehatzak.
(26) NB, 1908.10.22, 1. or.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 58
60 61
Que ha llegado á su conocimiento que por esaJunta se han concedido socorros a José AntonioBurgoa y Millán Chacartegui en concepto de padresde individuos perecidos el dia 12 de Julio último, asícomo también á los padres y abuela del malogradonáufrago Toribio Bedialauneta; y los que suscribenrecurren ante esa Junta manifestando hallarse en elmismo caso que aquellos padres, toda vez que en losmismos naufragios, el mismo dia, perdieron tambiéná sus respectivos hijos, y la posición económica delos recurrentes no es mejor que la de aquellos.
Por tanto á la dignísima Junta de Socorros sedirigen suplicándole se digne considerar igualsocorro por el concepto de padres de náufragosperecidos.
Es cuanto esperan conseguir de la rectitud delos dignos individuos que componen dicha Junta,por los que piden a Dios muchos años.
Ondarroa, 28 de Noviembre de 1908.
Por hallarse los cuatro Padres que no sabenfirmar Paulo Felipe Burgoa, Tomás Alcorta, PedroElustondo, Miguel Antono Ibarloza firmo P. O.Ramón Garmendia". (28)
Gutun hauek, 1908ko azaroaren azken aldera idatziziren. Santa Klara Kofradiak urtero, azaroaren 2an egin ohizuen urteko Batzar Nagusia burutu eta gero. Dirulaguntzengaia erabali ote zuten Batzar Nagusi honetan? Bi gutunhaiek Batzar Nagusiaren ondorioak direla dirudi. Baina ezdaukat daturik galdera bi hauei erantzuteko.
Kasua da Santa Klara kofradia 1909.06.18an eginzuen Batzar Nagusian dirulaguntzen banaketa gaia ukituzela, bilerako gai-zerrendako 2. atalean.
"Enseguida manifestó el Presidente -dio bile-ra agiriak- que habiéndose recibido contestación deoficios dirigidos a los puertos de Lequeitio,Guetaria y Motrico y San Sebastián en reclamaciónde las viudas de los perecidos en la galerna del dia12 de júlio de 1908, se iba a dar su lectura". (29)
Lekeitio eta Mutrikuko kofradiek igorritako erantzu-netan argi eta garbi adierazten zen 1903. urtean Kofradienartean sinatutako akordioa, -"Abono de 25 pesetas por cadanáufrago que hubiese en lo sucesivo", alegia- kaltetutakoarrantzaleen familiei laguntzeko zela. Donostiako SanPedro Kofradiak, ostera, beste hainbat azalpen eta xeketa-sun eskaini eta gero,
"... las cantidades que entregan los puertosde Compromiso Contraido se destinarám la mitadpara responder a los gastos que obtenga laCofradia y la otra mitad será destinada para lasfamilias de los desgraciados o perecidos.
En vista de estos resultados, se acordó que seobre conforme lo acordado la cofradia anterior-memte y que le sean abonadas la mitad de las can-tidades recibidas de Lequeitio, Motrico y Guetaria,no habiendo ningún otro puerto que ha dado cum-plimiento al conpromiso hecho por los puertos deLequeitio y Motrico". (29)
Bilera agirian nabari denez, kostaldeko Kofradienartean ere agertu zen aurrerago Bizkaiko Foru Aldundikojauregian "Junta de Fomento de la Industria Pesquera"delakoaren bileran eztabaidatu zen arazoaren antzekoa. Eakofradien arteko elkartasunezko dirulaguntzak galdutakoarrantzaleen familiei banatu behar zitzaizkien soilik, edozati bat galdutako arrantzaleen familiei banatu eta besteaKofradiaren gastuetarako gorde, alegia.
Handik bost hilabetera, 1909.11.02an Santa KlaraKofradiak egin zuen urteko Batzar Nagusian, berriz erabilizen gai hau, bileraren hamaikagarren atalean:
"Dando cuenta del oficio o comunicacióndirigida por la Cofradía de Lequeitio a estaAsociación con fecha 9 de Julio, manifestando queno podían atender al compromiso mutuo que teníaconcertado con esta Cofradía para abonar veinti-cinco pesetas a cada náufrago que había sucedidohasta la fecha y que la Cofradía citada de Lequeitiohabía acordado contribuir a proporción de las sol-dadas que hubiesen en esta Asociación, acuerdancomunicar a la expresada Cofradía de Lequeitioque se desetima en todas partes su pretensión y quepara lo sucesivo quedaban libres de todo compro-miso en este concepto." (30)
Lekeitioko Arrantzaleen Kofradiako agiria lehergailubat bezala erori zen Ondarroako Santa Klara kofradian.Lehendik ere erre-erre eginda bazeuden Santa Klara kofra-diako Zuzendaritza Batzordea eta bazkideak eurak ere hain-bat kidek Santa Klara kofradiako bazkidea izatea utzi etaSan Pedro Kofradia berria sortu zutela-eta. Zer esan entzunzutenean Lekeitioko Kofradiak ere apurketa hura onartzenzuela! Halaber, Lekeitioko Arrantzaleen Kofradiaren agi-riak argi eta garbi adierazten digu Kofradia hark ere ontzat
hartzen zuela Ondarroko Arrantzale Kofradia bien izaera.Aurrerantzean bere dirulaguntzak Kofradia bien arteanbanatuko baitzituen kofradia bakoitzaren bazkide kopurua-ren arabera.
Izan ere, 1909. urteko maiatzaren 13an nolabaiteko"ofizialtasuna" lortu zuen arrantzale batzuen eta besteenartean sortu eta indartzen ari zen banaketa. Egun horretan,hain zuzen, Ondarroako San Pedro delako kofradia sortuzen ofizialki. Aurrerantzean ere Santa Klara Kofradiakobatzar orokor guztietan mahai gaineratu ziren dirulaguntzahaiek banatzeko eskariak (31).
Hauen artean aipagarri deritzat 1910.11.02an eginikobatzarrari. 13. puntuan aztertu zen 1908ko galerrenarenondorioz galdutako arrantzaleen alargunek eginiko eskaria.Eskari minbera:
"éste es el día que con todo haber pasadomás de dos años no há percibido por dicho concep-to más que la exigua cantidad de á cada veintiseíspesetas y setenta céntimos que tuvo á bien de entre-gar ésta Cofradía y suplican se le abone todo locompleto que les correspondan;" zioen eskariak.
Bazekiten arrantza herri batzuek Ondarroako SantaKlara kofradiari jada ordaindu ziotela galdutako arrantzalebakoitzeko 25 pezetako dirulaguntza.
Batzarrean bildutakoek aho batez berretsi zuten2009.06.18ko bileran antzeko eskakizunari emaniko eran-tzuna: hau da, Lekeitio, Mutriku eta Getariako kofradiekigorritako dirulaguntzaren erdia soilik ordaintzea eskariaegindako alargunei (32).
Santa Klara eta San Pedro arrantzale kofradia biherrian egoteak, eta banaketa mingarri hartan gertatutako-ak, batez ere, gainditu ezinesko hesia bilakatu zen hurrengourteetan. Adibide gisa, hona hemen 1912ko azaroaren 13anSanta Klara Kofradiak egin zuen bileran hartutako eraba-kia:
"Habiéndose discutido nuevamente por nohaberse recaido resolución en la sesión anterior lareclamación de las viudas de los pescadores queperecieron en la galerna de 12 de julio de 1908,acuerdan por unamimidad, contestar que teniendoesta Asociación pendiente la liquidación de créditosy haberes con los familiares de la nueva cofradía deSan Pedro y siendo un asunto que deben cancelar larepresentaciones de ambas cofradías, no puedentomar ni toman en consideración hasta que se prac-tique dicha liquidación que está pendiente" (33).
Noiz egin ote zen San Pedro Kofradiako bazkideekinaipatutako "liquidación de haberes y créditos" hura? Eginote zen 1927ko urtarrilaren 1ean Kofradia biak berriz elkar-tu aurretik? Dena den, 1908ko galerrenak ondorio latzakekarri zizkion Ondarroa Arrantza herriari, batez ere etxeko-ren bat galdu zuen arrantzale familiei. Etxekoa itsasoan gal-tzearen tragediaz gain, zenbat urte zain egon behar herrita-rren dirulaguntza apurrak eskuratzeko!
ONDARROAN, 2008KO URRIAN.
OHZ
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
(31) Ikus, besteak beste, SKOAKBA-k 1910.01.21, 1910.11.02 eta 1911.11.05. SKOAKBAL (1909-1922), 87-88. or., 108-109. or., eta124-125. or.
(32) SKOAK-ko bilera agiria, 1910.11.02. SKOAKAL (1909-1922), 107-108. or.
(33) SKOAK-ko bilera agiria, 1912.11.13. SKAOKAL (1909-1922), 145. or.
(29) SKOAK-ko bilera agiria, 1909.06.18. SKOAKAL (1909-1922), 56-57. or.
(30) SKOAK-ko bilera agiria, 1909.11.02. SKOAKAL (1909-1922), 75. or.
BIBLIOGRAFIAGN: La Gaceta del Norte egunkaria.
NB: El Noticiero Bilbaino egunkaria.
OUOBA: Ondarroako Udal Osoko Bilera Agiria.
OUOBAL: Ondarroako Udal Osoko Bilera Agirien Liburua.
SKOAK: Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradia.
SKOAKBA: Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradiako Bilera Agiria.
SKOAKBAL: Santa Klara Ondarroako Arrantzaleen Kofradiako Bilera Agirien Liburua.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 60
18 Burmeister240 Burmeister
12 Emi200 T.E.B.3 Motobic
240 Burmeister9 Diter
125 Unanue2 Perkins10 Etxabe16 Beal
240 Burmeister7 Beal
200 Juarizti24 Beal
200 Etxebarria18 Juvega150 Ieregi
200 Unanue57 Krupp
250 Unanue200 Burmeister200 Etxebarria
400 Ieregi240 Burmeister
10 E.V.I.190 Bolund
3 Beal200 Burmeister
7 Beal225 Ieregi200 Ieregi373 Ieregi
200 Burmeister250 Burmeister
Arraunean180 Burmeister200 Etxebarria
330 Poyaud950 Barreras590 Deutz
4 Diter1 Beal
260 Ieregi3,5 Diter
580 M.T.M.7 Beal
ONDARROAKO ARRANTZA-ONTZIAK(1955-1966)
SEGUNDO BIENVENIDAZALDUPE
AKARREGI ARTETXEARANTZAMENDI
COPACABANADE ANTIGUA
DURDUELU
LUISMADRE DE LA ANTIGUA
MARI TEREMARIA GEMA
MARIA MERTXEMARIA REYES
SAN JOSEVERANO-OTOÑO
ANDRA MARIGABRIEL MARI
GRAN SAGRADAHERMANOS AGIRRE
MANOLITO PRENDESNUEVO PRIMAVERA
NUEVO SOLABARRIETAPEÑA ARTAPE
PRO. REINAROSARIO
ARRIZABALAGA IRIONDOBEITIA
BUSTIOKINTIÑ
NUEVO ANTXUSTEGINUEVO TOBANEKU
PEÑA ARBIDEPRO.SABAS
PLAYA DE ATXAZPIROBERTO
SIEMPRE BIENVENIDASIEMPRE MADRE DE LA ANTIGUA
AURRESKUBARRERAS MASO
COSTA DE CALIFORNIAISAAC
KAMIÑAZPILAKA-BURGOA
MANOLITAMARETON
MARI TERE
D. LARRINAGA+ D. ALKORTAALKORTA-KORTAZAR ELKARTEATEODORO UGALDEEUSEBIO ARANTZAMENDISANTOS BADIOLAJ. KORTAZAR + PATXI ALKORTAIÑAKI BADIOLAFRANCISCO ELUSALBADOR COBARCOSPABLO ARRIZABALAGAANGEL BURGOAPATXI ALDAZABAL ETA BESTEAKJOSE ZABALETACANDIDO ARKOTXABIXENTI AKARREGIFELIX ARANTZAMENDIFELIX LARRAÑAGAGABRIEL BETONDOSOLABARRIETA ANAIAKSALBADOR AGIRREMANUEL PRENDESEUGENIO ETXABURULEON SOLABARRIETAJOSE BEDIALAUNETAPASCUAL SANTISOFLORENTINO URKIAGAANDRES ARRIZABALAGAROMAN BEITIAP. GOIKOETXEA+ JOKIN ALKORTAJOSE MARIA BASAGURENJUAN ANTXUSTEGIDOMEKA MARKUERKIAGAJOSE BEDIALAUNETAMIREN A.ZUBIKARAIIÑAZIO ARRASATE ETA BESTEAKBELANTZIO LEKUED..LARRINAGA+D. ALKORTADOLOS ARRIZABALAGAJOSE MARIA AKARREGIBARRERAS HERMANOSTXOMIN ELKARTEAISAAC LASARTEMIGUEL AZPILLAGAAGUSTIN LAKAJOSE MARIA URRUTIAMIKAELA ITUARTEJOSE ARAUKO
BI-1-2804BI-1-2795BI-1-2842BI-1-2813BI-1-2825BI-1-2812BI-4-68BI-1-2814BI-4-204BI-1-2822BI-1-2819SS-3-1089BI-1-2816SS-3-1082SS-2-1528BI-1-2815BI-2-2115SS-3-1091BI-1-2836BI-1-2888SS-3-1099BI-1-2829SS-2-1533BI-1-2847SS-2-1536BI-1-2837BI-1-2839BI-1-2915SS-2-1106BI-1-2864BI-1-2855BI-1-2850BI-1-2861BI-4-45BI-1-2840BI-1-2867BI-1-1103SS-1-1551BA-301022VI-5-8000GI-4-1481BI-1-2877BI-1-2887BI-1-2872BI-1-2953SS-1-1965BI-1-2880
51,18-31,80126,60-83,10
1,40-1,0067,40-43,840,67-0,50
126,57-83,071,40-1,20
45,20-29,387,80-5,002,65-1,905,59-4,57
110,00-64,401,48-1,25
77,05-36,905,90-5,00
50,12-32,585,80-4,00
55,10-36,1566,35-42,9522,73-12,5591,00-56,1065,50-42,6566,40-36,75150,00-92,0078,36-37,101,20-1,00
91,80-52,700,80-0,70
71,20-42,352,20-2,00
78,40-50,9677,66-44,45154,63-100,567,35-3,4077,30-51,05
0,675,30-43,0071,20-42,3049,90-32,80320,54-180,0310,40-163,5
1,40-1,000,80-0,56
110,75-58,401,20-1,00
228 GT-2892,00-1,36
19,0523,25,6
19,54
23,25,1
16,410,77,249,1
23,36209
18,51020
20,214,520,119,920
26,521,65,6
22,44,7520
6,4521,219,9626,520204,320
21,319,438,7375,5
4,4522,7
5266
5,416,061,565,621,36,061,74,822,751,252,45,91,65,62,45,42,65,26,146
5,86,47,24
61,366,41,36
1,76,14
67,24
66,21,46,16,15,757,47,61,51,356,351,456,61,76
2,63,450,752,90,513,450,72,381,10,81,223,20,82,61,22,65
12,72,71,953,442,82,73,45
30,753,050,552,70,82,82,73,452,82,80,55
32,72,84,154,30,70,533,240,64
0,8
17122141131151011131145171016169141516141721411621615141414118157161511122141
1.400.000
1.550.000
22.000
13.000.000
2.500
1.522.000
36.000
1.000.000
105.000
60.000
70.000
1.820.000
50.000
1.130.000
90.000
1.300.000
61.500
840.000
1.380.000
250.000
2.700.000
2.300.000
2.300.000
3.100.000
3.200.000
400.000
1.990.000
16.750
2.800.000
50.000
2.500.000
2.300.000
3.100.000
2.700.000
2.180.000
3.500
2.300.000
2.450.000
1.580.000
16.000.000
12.000.000
30.000
3.500
3.800.000
22.000
6.500.000
31.000
BAXURAARRASTEATXIBITTA
ARRASTEATXIBITTA
ARRASTEATXIBITTABAXURA
BOLINTXETAKABRATATXIBITTA
ARRASTEAKABRATABAXURA
AINGIRATABAXURA
BOLINTXETABAXURABAXURABAXURA
ARRASTEABAXURABAXURA
ARRASTEABAXURA
TRES MAILETABAXURATXIBITTABAXURATXIBITTABAXURABAXURA
ARRASTEABAXURABAXURATXIBITTABAXURABAXURA
ARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTATXIBITTA
ARRASTEATXIBITTA
ARRASTEATXIBITTA
19551955195619561956195619561956195619561956195619561956195619561957195719571957195719571957195719571957195819581958195819581958195819581958195819581958195919591959195919591959195919591959
Arriola AnaiakBedua (Zumaia)
UgaldeFerradaz (Moaño)
UgaldeArriola Anaiak
Pedro Lazkano (Getaria)Murelaga (Lekeitio)Luis Villar (Ferrol)M. Elizondo (Orio)
UgaldeLazkibar, Urbieta + Galarraga (Zumaia)
Arriola AnaiakBedua (Zumaia)
UgaldeMendieta (Lekeitio)
Arrien (Bermio)R.Arrizabalaga
Eguren (Lekeitio)Mendieta (Mundaka)
Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)Arriola Anaiak
M. Elizondo (Orio)Arriola Anaiak
M .Elizondo (Orio)Ugalde
Mendieta (Lekeitio)Arriola Anaiak
Egaña (Mutriku)Arriola Anaiak
ArriolaEgaña (Mutriku)Arriola Anaiak
M. Elizondo (Orio)Murelaga (Lekeitio)
Arriola AnaiakBedua (Zumaia)
Pedro Lazkano (Getaria)Sables (Frantzia)Barreras (Vigo)
Constructora Gijonesa (Gijon)UgaldeUgalde
Mendieta (Lekeitio)Ugalde
58 M T MMurelaga (Lekeitio)
ZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAZURA
O N DA R R OA , A R R A N T Z A H E R R I A
IZENA JABEGOA FO
LIO
A
TO
NA
LU
ZE
RA
ZA
BA
LE
RA
ES
KO
RA
ES
KIF
AIA
BA
LIO
A
AR
RA
NT
ZA
UR
TE
A
H.P
.
AS
TIL
LE
RU
A
GA
IA
Patxi Etxaburu Ajarrista
• O n d a r r o a 2 0 0 862 Ondarroako portua, 1953 aldera. Eskursionistak, Nuestro Angel Maria txalupan. IMANOL AKARREGIK EMONDAKOA.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 62
200 Unanue200 Juarizti
280 Cummins200 Etxebarria
375 Ieregi200 T.E.B.
580 Wekspor Barreras0,85 Diter
600 Unanue300 Burmeister
200 Ieregi580 Urkuena
650 Carterpillar1.135 T.S.
200 Juarizti60 Ebro
600 Dubant250 Krupp10 Minsel6 Etxabe
450 Juarizti250 Etxebarria
300 Juarizti200 Juarizti
5 Diter810 Barreras450 Juarizti400 Unanue
5 Beal373 Ieregi3 Motobic
250 Etxebarria6 Diter
200 Cummins150 Unanue450 Juarizti7 Renault700 Krupp
5 Urpe375 Ieregi
570 Dubant570 Dubant555 M T M556 M T M450 Dubant800 Wartsila400 Ieregi300 Ieregi
3 Diter800 Lister
200 Burmeister300 Dubant
450 Etxebarria3 Diter
200 Unanue7 Beal
373 Ieregi200 Unanue400 Unanue900 Unanue300 Poiaud
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 • 6564
NUEVO ALBERTINNUEVO SAN RAFAELPERLA DE GAZKUÑA
SALBADOR ELUSIMESARGA
SOLABARRIETA ARRIZABALAGAVENTISCA
ADELITAARRIZABALAGA ETA ETXEBARRIA
ARTADIAVE MARIA DEL MAR
CAPITAN TXIMISTACARRULO
CORRUBEDOESTRELLA VENUS
FLORIANLUNA Y SOL
LUZ DEL GRAN SOLMARIA LUISA
MIGUEL BERMIOMONTE ALAITZ
MONTE SANTA CRUZNUEVO LASARTEOSA HERMANOS
PLATA DE BIZKAIARIA DE MARIN
ROSA NAUTICAS. SALBADOR DE GETARIA
SANTA INESSESERMENDI
TARIÑAVICTORIA MARIA
VOLUNTADAVE MARIA PURISIMA
AVE MARIA SANTISIMABAHIA DE BIZKAIA
ERMITA SANTA CLARAESTORNINO
JOSE ANDRESKALAMENDIL' CAPITAINLE AURORELEKEITIO 1LEKEITIO 2
LUNA NUEVAMOLARES ALONSO
MARIA CEFERINAMARIA DIGNA
NEREANTRA SRA DE BITARTE
PEDRO MARIA JOSEPLAYA DE ARRIGORRI
PORTU BARRISAETA
SAGRADA FAMILIASOL DE VERANO
TONTORRAMENDITORRE DE LIKONA
URARTEVIRGEN AMADA
ARIZTONDO
ALBERTO ARANBARRITOMAS ARIZTONDOJUAN BAUTISTA BEITIAJOSE MARIA ELUAGUSTIN LAKALEON SOLABARRIETA+BESTE BI MENDIPESCA ELKARTEAFRANTZISKO ARIZTONDOARRIZABALAGA + ETXEBARRIAPATXI ALKORTA + J. KORTAZARJOSE MARIA URANGAPATXI ARRASATENORPESCA ELKARTEACORRUBEDO ELKARTEAJOSE MARIA ARIZTONDOJOSE MARIA ALBERDILARRAURI ANAIAKFERMIN ZABALETAJOSE MARIA AZKARATEMIGUEL UINZENZA ORTORIKAALBERTO ETXEBARRIAKALIXTO ZABALA ETA BESTEAKFERMIN ZABALETAOSA ANAIAKANTONIO BEDIALAUNETAANGEL LEDOINAZIO MURUITIZ ETA BESTEAKAGOA ELKARTEAAPOLINAR LARRINAGAJOSE LUIS ARRIOLAJESUS ALBERDIFERMIN ZABALETAJUAN ELORDIALEJANDRA ALEGRIAMIGUEL MELITONAKARREGI + LARRINAGA ANAIAKFRANCISCO PLAZAMOURO FICHERIES ELKARTEAAGUSTIN OSAJOSE A. KAMIÑAARTIBAI ELKARTEAARTIBAI ELKARTEALAURAK BAT ELKARTEALAURAK BAT ELKARTEAROMAN BEITIAE. MOLARES ALONSOANTONIO BEITIADOMEKA BADIOLAMANUEL BEITIAREINAKU ELKARTEABENIGNO BADIOLAPATXI ALKORTA+ J. KORTAZARBENITO PORTUONDOSILVESTRE ELORDISOLABARRIETA ANAIAKJOSE LUIS ARANTZAMENDIJOSE LUIS ARANTZAMENDIJ. A. GOIKOETXEA+OTXAGABIATXERNI ELKARTEAASTERRIKA ELKARTEAFRANCISCO ARIZTONDO
SS-2-1570BI-1-2851SS-2-1564BI-1-2854SS-2-1585BI-1-2862SS-1-1966BI-1-2914SS-1-1614SS-3-1155SS-2-1627GI-4-1512GI-4-1496VI-5-8292BI-1-2875BI-2-2299BI-2-2296SS-3-1153BI-1-2905BI-1-2916SS-2-1630BI-2-2305SS-3-1556BI-1-2883BI-4-185FE-4-2162BI-2-2302SS-2-1653BI-1-2912BI-4-102BI-1-2917BI-2-2294BI-4-66BI-1-2923BI-1-2923SS-3-1170BI-1-2927MILF-334BI-1-2968SS-3-1159PH-244723BR-194403BI-1-2924BI-1-2825SS-3-1163VI-5-8288SS-3-1176BI-1-2926BI-1-2944ST-4-2252SS-3-1162SS-3-1158ST-4-2262BI-1-2944BI-1-2936BI-1-2948BI-1-2928BI-1-2918SS-2-1626SS-2-1659BI-4-14
80,40-39,8064,36-41,8080,32-36,8567,30-44,45154,57-110,170,25-39,60248,1-112,25
1,05-0,70168,67-114,623,20-71,8075,40-39,60174,35. GT-19228,30-93,40278,5-118,768,50-40,248,50-5,80
188,36-85,3070,76-44,000,82-0,801,20-0,80
176,3-130,180,60-51,1074,23-23,9068,67-40,801,20-1,00
251,6-123,8157,30-68,2684,23-30,401,75-1,20
173,8-123,81,80-1,50
70,76-44,000,73-0,7054,05-26,154,00-26,50170,10-95,40
1,04-1,00311,25-136,7
1,16-1,00173,66-119,4168,33-67,15179,63-900,5188,36-85,30188,36-85,40155,90-92,10234,97-173,00169,60-96,8571,40-42,400,96-0,90
212,52-75,8471,3 GT-73105,95-71,96171,80-77,60
0,96-0,9077,55-40,401,40-1,20
179,30-97,5783,54-44,00
188,00-106,00193,70-70,87100,50-40,50
2019,4521,519,231,1520,15
305
28,523,220,5430,631,633,520,82
2028,321,54,654,627,520,621
20,14,937,628,528,65,927
5,0521,54,318,819
26,25,338,9
526,53028
28,828,827
33,328,521,34,4830,3421,323,225,54,521,95,7527,821,428,628,623
6,85,86,266,146,45,96,81,46,656,16,026,66,87,16,14
36,45,71,371,56,855,566
1,57
7,156,21,757,061,55,71,35,375,46,961,46,81,456,37,57,56,46,46,36,326,465,91,356,26
6,16,71,35
61,66,866,046,186,18
6
3,22,732,72,763,52,73,90,553,553,352,83,63,54,12,81,13,32,80,30,74,72,93
2,70,73,73,73,50,783,520,642,80,52,63
2,50,64
0,653,73,83,83,653,653,63,93,52,70,63,22,73,353,70,622,80,83,52,63,53,53
1717181213171511413141516161441512111412121521514101151121151414116116171715151515151511415131411511514161415
2.430.000
2.300.000
4.200.000
2.000.000
7.500.000
2.800.00
9.600.000
17.250
6.300.000
4.400.000
2.650.000
6.500.000
10.000.000
18.600.000
2.300.000
210.000
6.300.000
2.500.000
11.500
33.000
4.700.000
1.890.000
3.000.000
2.300.000
27.600
12.500.000
4.000.000
6.000.000
26.000
4.000.000
21.000
2.500.000
4.000
2.700.000
2.600.000
5.000.000
12.000
8.000.000
31.000
6.500.000
7.000.000
6.000.000
6.500.000
6.500.000
5.500.000
4.500.000
7.100.000
2.100.000
16.240
12.000.000
2.100.000
4.400.000
4.500.000
26.240
2.800.000
45.000
4.750.000
2.800.000
8.100.000
8.040.000
4.500.000
BAXURABAXURABAXURABAXURA
ARRASTEABAXURA
ARRASTEATXIBITTA
ARRASTEAARRASTEA
BAXURAARRASTEAARRASTEAARRASTEA
BAXURAKORDA
ARRASTEAARRASTEATXIBITTATXIBITTA
ARRASTEAARRASTEAARRASTEA
BAXURATXIBITTA
ARRASTEAARRASTEA
KORDATXIBITTA
ARRASTEATXIBITTA
ARRASTEATXIBITTABAXURABAXURA
ARRASTEATXIBITTA
ARRASTEATXIBITTA
ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA
BAXURATXIBITTA
ARRASTEABAXURA
ARRASTEAARRASTEATXIBITTABAXURATXIBITTA
ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA
BAXURA
1959195919591959195919591959196019601960196019601960196019601960196019601960196019601960196019601960196019601960196019601960196019601961196119611961196119611961196119611961196119611961196119611961196119611961196119611961196119611961196119611962
Ostolaza (Orio)Mendieta (Lekeitio)
Egaña (Mutriku)Murelaga (Lekeitio)Goldarazena (Pasaia)
Epelde (Zumaia)Barreras (Vigo)Arriola Anaiak
Goldarazena (Pasaia)Bedua (Zumaia)
Goldarazena (Pasaia)Kantabriko (Vigo)G. Riera (Gijon)
Santodomingo (Vigo)Arriola
Arrien (Bermio)Murueta (Gernika)
Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)R. ArrizabalagaArriola Anaiak
Mendieta (Lekeitio)Pedro Lazkano (Getaria)
Egaña (Mutriku)Egaña (Mutriku)Arriola AnaiakAstano (Vigo)
J. Muruaga (Bermio)Luzuriaga (Pasaia)
Murelaga (Lekeitio)Arriola
Arriola AnaiakBedua (Zumaia)
R. Arrizabalaga (Laredo)Murelaga (Lekeitio)Murelaga (Lekeitio)Eguren (Lekeitio)
Aizkorreta (Pasaia)Vulcano (Vigo)
Murelaga (Lekeitio)Balentziaga (Zumaia)
S.I.C.C.M.A. (Saint Malo)S.I.C.C.M.A. (Saint Malo)
Murueta (Gernika)Egaña (Mutriku)
Astander (Santander)Santodomingo (Vigo)
Egaña (Mutriku)Pedro Lazkano (Getaria)Juan Castañeda (Laredo)
Astander (Santander)Pedro Lazkano (Getaria)
Galarraga-Urbieta (Zumaia)Solana (Santander)
Juan Castañeda (Laredo)Eguren (Lekeitio)
Arriola AnaiakArriola AnaiakArriola Anaiak
Abra Elkartea (Bilbo)Ardeag Elkartea (Erandio)
Egaña (Orio)
ZURAZURAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAZURAALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAZURAALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAZURAZURAALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAZURA
IZENA JABEGOA FO
LIO
A
TO
NA
LU
ZE
RA
ZA
BA
LE
RA
ES
KO
RA
ES
KIF
AIA
BA
LIO
A
AR
RA
NT
ZA
UR
TE
A
H.P
.
AS
TIL
LE
RU
A
GA
IA
ATLANTISAVE DE MAR
BAHIA DE ONDARROABOCARENA
CORDERO DE BELENCORDERO DE DIOS
FRANCISCA ANGELESMADARIAGA
MARILINANUEVE HERMANOS LEKUE
OLEAJEREGIL
RIO GALDIZRIO ZALDUERREKAVIRGEN PODEROSA
AKARLANDAAZKARATE BENGOETXEA
BEN HURCIUDAD DE LA CORUÑA
CRUZ 1ELU ARANTZAMENDI
ENSENADA PORTU TXIKIINTXORTAMENDI
IPARRAGIRREJULIAN PORTUONDO
KANTTOIPELARRAURI
LAURITAMADRE DE CRISTO
MANUEL MARTINEZMIREN BEGOÑA
MITXELNTRA SRA DE GARDOTZA
NUEVO AURTENETXEANUEVO BENGOETXEA
NUEVO CAPERORIA DEL BURGO
RIO KRESALAROMPEOLAS
SAN EDUARDOSOL DE VERANO
URIBARRIURIBE
BAHIA DE BERMEOBETI SAN JUAN
BOGA-BOGAGRAN KARMENGO AMA
GRAN ROSA DE LOS VIENTOSHERMANOS SOLABARRIETA
IDOIAHERMOSO VERANO
JULITAMATXET
MONTE CARRANDIMONTE EGUZKI
NTRA SRA DE COVADONGANTRA SRA DE SIARROTZA
NTRA SRA. DE LOS REMEDIOSNUEVO LUCIANA
NUEVO ROSA MARINUEVO SANTA ANA
ATLANTIS ELKARTEAJOSE LUIS GOMEZJOSE MARIA ATELASABIN TXAKARTEGIJOSE RAMON GOIENETXEAAURELIO BILBAOI. IZPIZUA ETA SEME-ALABAKTXERNI ELKARTEAJOKIN ALKORTAJULIAN PAGATEIBEROSMAR ELKARTEATXERNI ELKARTEAANDRES GARMENDIAAKORTA+KORTAZAR ANAIAKCIPRIANO OSAMOURO FISHERIES ELKARTEAAKARREGI-LARRINAGAJOSE MARIA ARIZTONDOLARRASMENDI ELKARTEAGARAPENA ELKARTEAFRANCISCO ELUTARKIS ELKARTEAINTXORTA ELKARTEAUSOA ELKARTEAAKETXE ELKARTEAPEDRO ETXABURULARRAURI ANAIAKANDRES ELORDIRAMON URIBARRI ETA BESTEAKJOSE A. MARTINEZ
-ESTURION ELKARTEAREINAKU ELKARTEASILBERIO GOITIAALEJANDRO URRESTIT. ETA MIGENS ELKARTEAASTERRIKA ELKARTEAIXIDOR ETXEBARRIAMENDIPASCA ELKARTEAMIYA ELKARTEAJESUS LARRAURIAKETXE ELKARTEAJUSTA ETXABURUPEDRO CAMPOSJON GALLASTEGIJOSE SAN MARTINR. LABOA ETA L. ZELAIAIÑAZIO MUNITIZHERMANOS SOLABARRIETAFELIPE GORROTXATEGIFELIX ARANTZAMENDIANGEL ARIZTONDOBIZENTE AZPIAZUMIKAELA ITUARTEANGEL AREITZAGAMIKAELA ITUARTE + SEME-ALAB.REINAKU ELKARTEAMIKAELA ITUARTEANDRES EGIGUREN ETA SENDIAFAUSTO BEDIALAUNETASILBERIO GOITIA
N-400ST-4-2277SS-2-1173BI-1-2930BI-1-1180SS-3-1189BI-2-2323SS-2-1672SS-2-1856BI-1-2946SS-1-2046SS-2-1665BI-2-2345SS-3-1182BI-1-2938MLF-331VI-5-8488BI-1-2985GI-4-1602SS-2-1725BI-4-3BI-4-6SS-3-1204SS-2-1716ST-4-2302BI-4-70SS-3-1209BI-4-11BI-2-2406BI-4- -
-SS-2-1713BI-4-4BI-2-2381BI-4-1CO-2-3617CO-4-3237BI-4-5SS-1-1964SS-3-1195SS-3-1191ST-4-2303BI-4-2ST-4-2331SS-2-1706BI-4-209SS-1-2068BI-2-2384SS-3-1230BI-4-85BI-4-9BI-1-2284BI-4-25BI-4-13BI-4-47BI-4-12VI-5-8506BI-4-16BI-4-15BI-4-7BI-2-2436
262,04-82,7035,00-20,1098,20-47,431,92-1,50
105,00-57,63105,00-57,64150,45-87,20188,00-112,00
8,16-5,552,60-1,80
200,10-80,00188,00-106,00150,35-72,80128,64-83,0078,50-38,34
264,47-147,00128,47-53,40
1,00-0,90248,40-74,10183,40-114,1084 GT-84,46194,90-88,60170,88-110,00185,55-116,19127,33-54,70
0,9122,90-73,10
1,70-1,10150,30-97,20143,75-68,30
-264,47-147,00200,10-170,40110,10-53,3087,68-39,40
215,20-157,60256,30-119,80200,10-145,40256,60-119,90123,90-70,84117,60-81,20
127,5 GT-11880,30-35,10
137,90-118,80105,93-43,3790,35. GT-6499,00-49,60130,33-97,20166,00-117,45
2,70-2,63109,50-61,00
1,15-1,001,22-0,83
145,18-71,801,50-1,00
145,18 GT-190240,60-208,03145,18-71,9096,30-40,6893,6-39,80115,1-48,7
35,4418
21,955,823,523,527
28,69729
28,626
25,121,233,224,955,533,72822
28,827,528,6234,424,4
526
29,7-
33,228,823,522
31,932,228,830
25,423,225,44
2226
26,5622
26,128
31,047247,35,5295,32930
28,99222224
7,654,56,11,755,845,846,456,18
31,96,56,176,36,326,047,36,651,557,546,26
6,56,336,186,71,56,541,76,26,7
-7,26,46,65
67,257,26,46,86,36,256,76
6,46,26,56,226,3
6,33626
1,51,56,21,66,26,656,26,56,16,66
3,12
2,80,83,433,433,63,51,10,823,753,53,63,352,83,953,50,794,13,53
3,73,683,63,40,543,20,73,53,45
-3,953,653,23
3,83,93,653,93,43,253,43
3,52,23,13
3,53,680,93
0,650,733,450,83,43;93,45
32,853,2
14141421313141421141614131516131161612151516141141138-
16151416151515161413121414151613141521611141141614161214
12.000.000
1.150.000
5.800.000
35.000
4.500.000
4.500.000
5.000.000
6.160.000
170.000
60.000
10.500.000
8.100.000
7.500.000
6.000.000
2.800.000
13.600.000
7.760.000
24.500
11.000.000
15.000.000
3.000.000
9.400.000
8.100.000
8.500.000
5.800.000
5.000
3.260.000
30.000
6.500.000
3.700.000
-
13.600.000
12.200.000
4.500.000
2.700.000
6.500.000
11.500.000
11.200.000
9.600.000
6.200.000
6.000.000
4.500.000
2.200.000
7.440.000
5.800.000
7.560.000
4.500.000
6.400.000
8.600.000
40.000
6.200.000
2.860
48.000
5.500.000
37.000
5.500.000
14.500.000
5.500.000
5.200.000
4.500.000
3.100.000
ARRASTEABAXURA
ARRASTEATXIBITTA
ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTATXIBITTA
ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA
BAXURAARRASTEAARRASTEATXIBITTA
ARRASTEAARRASTEA
BAXURAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEATXIBITTA
ARRASTEATXIBITTA
ARRASTEAKORDA
-ARRASTEAARRASTEAARRASTEA
BAXURAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA
BAXURAARRASTEA
BAXURAARRASTEA
BAXURAARRASTEAARRASTEATXIBITTABAXURATXIBITTATXIBITTA
ARRASTEATXIBITTA
ARRASTEAARRASTEAARRASTEA
BAXURABAXURA
ARRASTEA
1962196219621962196219621962196219621962196219621962196219621963196319631963196319631963196319631963196319631963196319631963196319631963196319631963196319631963196319631963196419641964196419641964196419641964196419641964196419641964196419641964
790 Blaskpor150 Baudouin300 Etxebarria
6 Diter300 Etxebarria301 Etxebarria400 Etxebarria
400 Unanue80 Perkins10 Diter
320 Weks Poor400 Unanue
450 Etxebarria350 Etxebarria
200 Juarizti1.000 Deutz
430 Etxebarria5 Atlas
770 Deutz510 Werks Poor280 Etxebarria
700 M T M 400 Ieregi
400 Unanue330 Etxebarria
Arraunean250 E.T.B.
6 Beal450 Etxebarria
390 --
1.000 Deutz950 M T M
330 Etxebarria320 Baudouin430 Wartsila900 B M W930 M T M900 Barraras
350 Ieregi300 Unanue
330 Etxebarria200 Juarizti
430 Etxebarria800 Cummins
300 Poiaud300 Poiaud
400 Etxebarria800 Etxebarria
10 Peter330 Etxebarria
1,5 Motobic7 Diter
400 Dubant6 Etxabe
400 Dubant950 Deutz
400 Dubant300 Poiaud
280 Burmeister330 Etxebarria
Mirlees Bickerton (Stockport)Solana (Santander)
Arrizabalaga-Olasagazti (Zumaia)Murelaga (Lekeitio)
Egaña (Mutriku)Egaña (Mutriku)Bedua (Zumaia)
Abra Elkartea (Bilbo)Solana (Santander)
Arriola AnaiakBarreras (Vigo)
Abra Elkartea (Bilbo)Murueta (Gernika)Bedua (Zumaia)Arriola Anaiak
Luzuriaga (Pasaia)Gardama (Vigo)
Eiguren (Lekeitio)Cantabrico Riera (Gijon)
Luzuriaga (Pasaia)Mendieta (Lekeitio)Murueta (Gernika)
Balentziaga (Zumaia)Luzuriaga (Pasaia)Solana (Santander)
Arriola AnaiakPedro Lazkano (Getaria)
UgaldeBalentziaga (Zumaia)
Murueta (Gernika)Arriola Anaiak
Luzuriaga (Pasaia)Murueta (Gernika)Mendieta (Lekeitio)
Egaña (Mutriku)Cantabrico Riera (Gijon)Maritima Musel (Gijon)
Murueta (Gernika)Barreras (Vigo)Egaña (Mutriku)Bedua (Zumaia)
Solana (Santander)Egaña (Orio)
Balentziaga (Zumaia)O.Sarasua (Orio)
ArriolaGoldarena (Pasai Donibane)
Murueta (Gernika)Balentziaga (Zumaia)
Azpe (Erandio)Murueta (Gernika)
Astondoa (Santurtzi)Arriola
Murueta (Gernika)Arriola Anaiak
Murueta (Gernika)P.Freire (Vigo)
Murueta (Gernika)Arriola
Egaña (Mutriku)Mendieta (Lekeitio)
ALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAZURAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAZURAALTZAIRUAZURAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAZURAZURAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAALTZAIRUAZURAZURAALTZAIRUAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAZURAZURA
IZENA JABEGOA FO
LIO
A
TO
NA
LU
ZE
RA
ZA
BA
LE
RA
ES
KO
RA
ES
KIF
AIA
BA
LIO
A
AR
RA
NT
ZA
UR
TE
A
H.P
.
AS
TIL
LE
RU
A
GA
IA
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 64
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
SOÑEIROUSOA
VILLA DE ONDARROAVIRGEN DEL MAR
AIXKIDEALZAGA
APOSTOL SAN ANDRESAPOSTOL SAN JUAN
ARCA DE LA ALIANZADECANO
FLOR DE MAYOGALGOI-IPARRRA
GOIMARGRAN ARTIBAI
GRAN SAN JUAN APOSTOLHNOS. JOSE ALVAREZ
HERMANOS OTXOAIDURRE
ITXAS ERTZL' ESPOUR DU MARIN
LE STIFFLANDABERDE
LEGARDALURGORRI
MARIA MILAGROSAMOUNTAIN PEAK
NUESTRO ALKARTASUNANUEVO AUSTIN MARI
NVO. JESUS DE NAZARETOION
ONDARRUTARRA
M.ETXEBARRIA ELKARTEAMANUEL ETXEBARRIAUR-GAIN LANKIDEGOJUAN MARIA ARANTZAMENDIBITTOR ALBIZUS. AGIRREGOMEZKORTA+ BESTEAKATXAZPI ELKARTEAATXAZPI ELKARTEAMANUEL ARANTZAMENDIKORTETA ELKARTEAJOSE ARIZTIROSARIO ZULAIKA +BESTEAKMOURO FISHERIES L.T.D.HELIODORO LAKA + BESTEAKLOREN BURGOAJUAN FEBREROM. L. IGLESIASS. AGIRREGOMEZKORTA + BESTEAKINTXORTA LIMITEDBOKARENABOKARENAARRIEN + J. LUIS BASTERRETXEAAUSTIN AKARREGIMARBASA ELKARTEAMARIA LUZ CUERVOJOSE AGIRREGOMEZKORTAVISTA MAR LANKIDEGOAUSTIN AKARREGIBITARTE ELKARTEAJUANJO URKIZUMARBASA ELKARTEA
CO-4-2892SS-2-1736BI-1-2017SS-3-1239BI-4-179SS-2-1762GI-4-1692GI-4-1682BI-4-21FE-1-1758BI-4-47BI-4-31SS-2-1787BI-4-10BI-4-20BI-4-26ST-2-1287SS-3-1266BM-293LO-18517BA-185147BI-4-18BI-1-2809BI-4-29BI-4-27BM-297BI-4-28BI-4-40SS-2-1727BI-4-44BI-4-150
198,4-86,8307,4-193,5113,57-41,81
3,25-3,005,25-5,00209,5-90,6
147,5 GT-153149,50 GT-153103,1 GT-103,9150,20 GT-135
1,30-0,90230,65-74,80251,29-132,1107,45-49,60107,63-49,2097,63-43,206,25-4,31
153,60-87,52292,8-211,27178,20-95,47179,20-95,40184,33-89,00
3,43-3,05184,33-88,6186,90-42,85210,91-90,6693,38-32,9011,15-8,40
93,05 GT-685,50-3,80
184,33-89,00
27,537237,6931
30,3329,4123,526,65,332
31,82423
22,98,1
25,541,327,427,4298,1292131221224
8,9529
6,47,446,32,152,47,026,56,536,46,481,56,97,186,76,56,42,66,5
7,6187,227,226,41,966,46,27,026,53
6,32,36,4
3,72,43,30,951,44
3,63,63,163,660,73,93,523,33,13
1,23,54,23,63,63,650,93,65
343
1,33,151,13,65
141514521715151514115151515121151612121441513171467115
8.900.000
16.000.000
4.850.000
89.000
215.000
15.300.000
7.200.000
7.200.000
5.000.000
7.000.000
38.000
15.500.000
8.600.000
3.400.000
4.000.000
2.900.000
250.000
7.500.000
19.870.000
14.000.000
17.000.000
13.000.000
62.700
13.000.000
3.800.000
11.000.000
5.000.000
650.000
6.000.000
115.000
12.800.000
ARRASTEAARRASTEAARRASTEA
BAXURAKABRATA
KORDAARRASTEAARRASTEA
BAXURAARRASTEATXIBITTA
ARRASTEAARRASTEA
BAXURABAXURABAXURATXIBITTA
ARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEAARRASTEA
LANGOSTATAARRASTEA
BAXURAKORDA
BAXURAAINGIRATA
KORDATXIBITTA
ARRASTEA
1964196419641964196519651965196519651965196519651965196519651965196519651965196519651965196519651965196519651965196519651965
600 Etxebarria800 M.W.M.
380 Carterpillar60 Ebro
35 Mercedes Benz900 Baudouin400 Dubant401 Dubant402 Dubant
450 Carterpillar4 Urin
800 Baudouin800 Dubant300 Ieregi300 Poiaud
300 Baudouin22 Barreiros
565 Otto-Deutz1320 Deutz800 Dubant800 Dubant750 Deutz
12 Beal750 Deutz
280 Etxebarria900 Baudouin
390 Otto Deutz75 Pegaso450 Ieregi42 Volvo
750 Deutz
Astano (Ferrol)Luzuriaga (Pasaia)Murueta (Gernika)
R. Arrizabalaga (Laredo)Aizkorreta (Pasaia)Luzuriaga (Pasaia)
Cantabrico y Riera (Santander)Cantabrico y Riera (Santander)
Egaña (Mutriku)D.Riego (Ferrol)Arriola Anaiak
Murueta (Gernika)Ardeag (Erandio)
Arriola AnaiakArriola Anaiak
ArriolaR. Arrizabalaga (Laredo)
Guria (Pasaia)Balenziaga (Zumaia)
SICEMP (Saint Malo)S.I.C.C.M.P.(Saint Malo)
Murueta (Gernika)Ugalde
Murueta (Gernika)Arriola Anaiak
Luzuriaga (Pasaia)Mendieta (Lekeitio)
Olaziregi (Hondarribia)Balenziaga (Zumaia)Astondoa (Santurtzi)Murueta (Gernika)
ALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAZURAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAALTZAIRUAZURAALTZAIRUAZURAALTZAIRUAZURAZENTZUAALTZAIRUAZURAALTZAIRUA
IZENA JABEGOA FO
LIO
A
TO
NA
LU
ZE
RA
ZA
BA
LE
RA
ES
KO
RA
ES
KIF
AIA
BA
LIO
A
AR
RA
NT
ZA
UR
TE
A
H.P
.
AS
TIL
LE
RU
A
GA
IA
PUNTA ESKILLANTXARRISAN CAYETANO
SAN EUSEBIOSIEMPRE ONGI ETORRI
TOXUUDA BERRIUDARAKO
ACONITARANTXITA
ASMORBURGOA LAKA
ENSENADA DE SAGUZTAN IIFRANCISCO JABIER
GIBELPEGOENAGA
GRAN BEATO BALENTINIOAR
ITXAROPENATXOMIN
LA CANDELARIAMADRE VENERADAMADRE DE BITARTE
MIAMI JAI ALAINUESTRO ITXAROPENA
NUEVO AKARREGIPUTZ- ONTZI
REINA FABIOLAROHELLAN
SIEMPRE BETI ALAISIEMPRE DEUN ARGIA
SIEMPRE GURE AMETSA
JOSE MARIA SAN MARTINPEDRO BEITIAMIYA ARRANTZA ELKARTEAHONDAR GAIN LANKIDEGOIMANOL LASARTEITXAS GAIN LANKIDEGOSALBADOR BADIOLAACONIT ELKARTEAMANUEL GOENAGALARRAURI ANAIAKMIGUEL BURGOAUR-GAIN LANKIDEGOINAZIO ETXABURUA. ARRIZABALAGA +E. EMALDIFRANCISCO+MANUEL GOENAGAANTIGUAKO AMA LANKIDEGOAJOSE BERMUDEZDANOK BAT ELKARTEADOMINGO LUZENALAUBIVICTORIA MARIA ELKARTEABITARTE ARRAN. LANKIDEGOCARLOS BEDIALAUNETALA ESPERANZA LANKIDEGOAJUAN AKARREGIPEDRO GOIKOETXEAHILARIO BEITIAJOSE Mª AKARREGI +BESTEAKPORTO EDER LANKIDEGOAKALARE DEUNA LANKIDEGOONDARRUTARRA A. LANKIDEGO
BI-4-85SS-2-1768SS-3-1260BI-4-32BI-4-48SS-3-1272BI-4-182BA-318494BI-4-43SS-2-1787BI-1-2866BI-4-38BI-4-84BI-2-2462SS-3-1268BI-4-33BI-1-3107SS-3-1283BI-4-54FE-1-1773BI-4-60BI-4-37BI-4-50BI-4-34BI-4-52BI-4-96BI-4-69LO-115937BI-4-42BI-4-35BI-4-41
1,50-1,20107,63-60,50127,83-71,59117,35-52,00
1,00-0,90127,40-72,38
2,30-2,15218,14-74,00
0,90-0,60251,00-120,0112,30-59,32125,04 GT-108
1,20-1,00190,2-100,86178,4-103,1599,60-31,783,99-3,00
127,35-72,204,50-3,26
181,90-110,50235,6-126,65113,50-49,83
1,82-1,24122,60-54,9071,35-25,301,70-1,501,50-1,30
279,0-136,37115,40-37,40104,63-45,53112,60-44,35
5,823
25,5235256
33,254,731,822,725,55,324,528227,6258,2
27,4630
23,5623235,55,5
30,532323
23,4
1,66,36,36,61,56,421,97,771,37,196,36,41,46,657,036,72,156,42
6,96,87
1,66,796,791,71,57,156,76,76,7
0,73,153,13,20,73,20,93,030,63,523,243,30,653,23,73,11,13,21
3,653,83,20,73,23,20,790,754,23,23,23,2
1141415115110115141411415142-3161121416116151110141515
72.000
7.500.000
9.500.000
6.800.086
44.000
6.000.000
865.900
12.000.000
11.000
8.600.000
12.600.000
7.850.000
105.000
8.000.000
8.860.000
5.500.000
450.000
6.250.000
130.000
11.000.000
14.500.000
6.700.000
70.000
7.650.000
3.400.000
70.000
30.900
22.500.000
6.600.000
6.500.000
6.000.042
TXIBITTABAXURA
ARRASTEABAXURATXIBITTABAXURATXIBITTA
ARRASTEATXIBITTA
ARRASTEABAXURA
ARRASTEATXIBITTABAXURA
ARRASTEABAXURAKORDAKORDA
TXIBITTAARRASTEAARRASTEA
BAXURATXIBITTABAXURABAXURA
BARRUKOABARRUKOAARRASTEA
BAXURABAXURABAXURA
1965196519651965196519651965196619661966196619661966196619661966196619661966196619661966196619661966196619661966196619661966
12 Beal700 Poyaud350 Ieregi390 Deutz6 Gudner
390 Cummins60 Power
800 Dubant1,50 Motobic800 Dubant260 Ieregi
380 Guascor14 Minsel
675 M.A.N.450 Otto Deutz
410 Ieregi30 Perkins390 Deutz68 Penta
650 Carterpillar680 Burmeister380 Otto Deutz
7 Fita410 Cummins320 Baudouin
6 Diter6 Etxabe
800 Carterpillar400 Cummins410 Cummins410 Cummins
Arrien(Bermio)Ardeag (Erandio)Egaña (Mutriku)Arriola Anaiak
Murueta (Lekeitio)Egaña (Mutriku)Arriola AnaiakUtska(Polonia)
Egaña (Mutriku)Ardeag (Pasaia)
Mendieta (Lekeitio)Guria (Pasaia)
Goldazarena (Pasaia)Bedua (Zumaia)
Balenziaga (Zumaia)Mendieta (Lekeitio)Astondoa (Santurtzi)
Egaña (Mutriku)Arrien(Bermio)
Beltran (Coruña)Balenziaga (Zumaia)
Arriola AnaiakArriola Anaiak
Mendieta (Lekeitio)Goldazarena (Pasaia)
Egaña (Mutriku)Arriola Anaiak
S.I.C.C.N.A. (Saint Malo)Mendieta (Lekeitio)Mendieta (Lekeitio)
Arriola Anaiak
ZURAALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAZURAALTZAIRUAZURAALTZAIRUAZURAZURAALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAZURAZURAZURAZURAZURAZURAALTZAIRUAZURAZURAZURA
IZENA JABEGOA FO
LIO
A
TO
NA
LU
ZE
RA
ZA
BA
LE
RA
ES
KO
RA
ES
KIF
AIA
BA
LIO
A
AR
RA
NT
ZA
UR
TE
A
H.P
.
AS
TIL
LE
RU
A
GA
IA
Ondarroa, 1944an. Eskursionistak, Nuestro Angel de la Guarda txalupan. IMANOL AKARREGIK EMONDAKOA.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 66
69
OPPAO
ARRANTZA-ONTZIAK 2.007an
BAXURAKO
ARRANTZA-ONTZIAK 2.007an
Arranontzia Jabegoa Folioa Tona H.P. Urtea
AMA ANTIGUAKOA Oztarki Elkartea BI-2-3-97 78,7 316 1997
ARLANPI Arlanpi Elkartea BI-4-1-99 65,07 365 1999
BETI OITZ Jose Beitia Goikoetxea BI-4-2-02 18,72 88 2002
ITOITZ Arlanpi Elkartea BI-4-1-02 64,92 259 2002
LAU ANAIAK Eusebio Arantzamendi eta beste ST-2-5-96 99,9 402 1996
NUEVO RUIZ SAEZ Ouviña Crujeiras CT-1-598 34,95 GT-108,6 220 1998
ONGI ETORRI Ondarkide Elkartea BI-4-1-04 149 1000 2004
TONIÑO SEGUNDO Jose Luis Ouviña eta besteak CO-7-3571 43,68 360 1985
O n d a r r o a 2 0 0 8 •68
O N DA R R OA , A R R A N T Z A H E R R I A
Patxi Etxaburu Ajarrista
Patxi Etxaburu Ajarrista
IZENA
ABIKOAGORA
AKETXEAKILLAMENDI
ALLEGROANDREKALA BERRIA
ANTIUKO AMAAPAR
ARBIDEARRETXINAGAKO MIKEL DEUNA
ARRETXU BERRIAARRIGORRIBACCARABEGIRARI
BETI ASMORBITS
CONCERTODAGMARA
EGUZKI LOREELSINOR ERLAXIESKAMI
ESKARDIGOIZALDI
GAZTELUGATXEGURE REINARE
HODEIERTZAIDURRE BERRIA
INTXORTAMENDIIZOARD
KALAMENDIKAXU
KEROULANKIRRIXKILANFON
LASTILEGORPELIORAN
MARETONMIREN
MOUNTAIN PEAKMUZTU
NAUTICAPATRICE THERESE
PEÑA VERDETOKI ALAI BERRIA
URERTZAURONDO
ZAPI
JABEGOA
Abigune ElkarteaLagun Talde Elkartea
Aketxe ElkarteaAkillamendi Elkartea
Aurrerutz ElkateaAndrekala Elkartea
Gaztiak ElkarteaChemaypa Elkartea
Jarbide ElkarteaAstiola Elkartea
Arretxu Berria ElkarteaBoga-Boga Elkartea
Galdonamendi ElkarteaItsasbaster Elkartea
Larrauri Hnos. ElkarteaChemaypa Elkartea
Galdonamendi ElkarteaLagun Talde Elkartea
Aketxe ElkarteaIturraspe Elkartea
Larrasmendi Bi, ElkarteaBadigara ElkarteaBadigara ElkarteaArtalde ElkarteaAketxe Elkartea
Pa Zarrak ElkarteaPa Zozuak Elkartea
Idurre ElkarteaIntxorta Elkartea
Galdonamendi ElkarteaIntxorta Elkartea
Chemaypa ElkarteaArmament Keroulan Elkartea
Lagun Talde ElkarteaLanfon Elkartea
Lagun Talde ElkarteaS.Agirregomezkorta eta besteak
Itxas Zabal ElkarteM.Ituarte E Hijos Elkarte
Armament Keroulan ElkarteaS. Agirregomezkorta eta besteak
Chemaypa ElkarteAstiola
Irrintzi ElkarteOndarrutarra Elkarte
Larrauri Hnos. ElkarteUrondo ElkarteaUrondo Elkartea
Chemaypa Elkarte
ARRANTZA
ArrasteaArrasteaArrasteaKorda
ArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaKorda
ArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaKorda
ArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaKorda
ArrasteaArrasteaArrasteaArrasteaArrastea
IKURRIÑA
IngelesaFrantsesa
Frantsesa
Frantsesa
FrantsesaFrantsesa
FrantsesaFrantsesa
Frantsesa
Ingelesa
FrantsesaIngelesa
• O n d a r r o a 2 0 0 8
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 68
70 71
Toll.
Txakurra.
Zuri-zikin, gris nastu lakoxe.
Ule kirikolautsu, bete, lodi.
Ikus baterako, itxusi.
Ba egozan errian, gure itxasondoko erritxoan, beralako beste batzuk.
Arraza bereziko ur txakurrak; zeatzago esanda, itxas-txakurrak.
Itxas-arrainen izenak, deiturak, ipinten eutsezan.
Alaxe ezagutu genduzan "Lasun", "Lixa", "Durdoi","Korkoi", "Toll"... eta beste batzuk.
Kaletan ibilten ziran danon artean; umerik txikienakbe ez eutsen bildurrik izaten.
Noiz-nai ikusten ziran erriko kale, kantoi, etxarte etakarkabetan, txalupetatik euretara aoan zerbait dindilizkaeroaten, ura legortzeko lanbasa izan, nai txalopen azpi-ingurutan urak batu al izateko tangartak, edo kirtendunbeste zerbait.
Arrantzale eta marinelen laguntzaille ziran, orrelakozeregin txikiak egiteko zale, eta inok ez eutsen kendukoeroienik.
Beste batzutan txalupak errira sartu orduko, lotzenasi orduko, etxera bialtzen zitun jaubeak, papardo, besiguedo kolaioren bat aotik dindilizka, edo ta olakoetan sarrigertaten zan lez, kaneko bete kafesne beroa etxetik txalo-para eroaten, andreak edo amak senarrari edo semeari bial-duta.
Orrelako serbitsu ta zereginetako erakutsita egozan.
Legorrean ez eben besterik egiten.
Eguraldi beroetan, umeak erreka ondoan igarian ibil-ten ginanean, eurak be gure ondoan ibili nai izaten eben,jolasean, ur egaletik jaurtiten zituen arri zuriak ondotik ata-rateko dzangadaka eta muska ibili ta aleginduten.
Bestetan, arrainak ibai ertzean puzpuloka ebiltzane-an, igarian joan, must-egin eta arrainen bat agin artean artuta jolasean lez ibilten ziran, euren duintasuna arro agertzen.
Itxasoan, geienetan, txalopak sokak luzatzeko euki-ten zituen aurreko begi zuloen inguruan joaten ziran, edo tabrankako txopa gainean. Eta nai eta txalupan ezer egin ez,arrainkaletan gizonak nekez eta arriskuz beterik egin eike-ezan lanak beteten zituen.
Orrelako bat, sareak jaurti edo zabaltzean puntakosoka batzea izaten zan; edo ta tertzak luzatu eta batzen aste-rakoan, tretza buruetako etenak ontzira eroatea; edo ta por-tura eldu ta molla egalera txaluparik urreratu ezinean, txi-kotaren burua aginekin artu ta leorrekoei urreratzea, anmolla gaineko gizonen batek txalupa mollako zuloen batensendo lotu al izateko.
Pozik eukiten zituen ontzietan, eta itxasorako bakoi-tzak eroaten eban jaki pototik, danak nai izaten eben txaku-rrari ondakintxoen bat eskintzen.
Etxeko sukaldean lo egiten eben. Ez beti. Batzutantxalupa bakoitzak bere sare eta tresnak gordeten zitun ater-pean gelditzen ziran. Olakoetan sare multsoen gain-gaineanetzaten ziran, tresna guztien zaindari lez.
Danen lagun ziran. Leorrean ez eben etxeetan trabaandirik egiten. Zikinkeririk be ez.
Ixillak ziran, leialak, asarre gitxikoak, eta umeekinbe jolaszaleak, eta ba ekien, inoiz andrak etxetik nunbaite-ra joaten, etxeko gaixoen zaindari zur geratzen.
Sarri lez Kristina etxetik urten bearrean gertatu zan,Kontze zarra oean lagata.
- la Toll, ama ondo zaindu gero! Ez laga oetik urte-ten!
Eta entzun orduko, ama zarraren oe egalera joan etaetzan zan.
Ez eban lorik egiten olakoetan. Adi, adi, Kontze’kzer egingo.
Ez jakin zegaitik, orma egalean dindilizka egoan kur-tzailloa bere ultzetik laban eta oe ganera jausi zan.
Garraxika asi zan Kontze oe gainean, sua indarraartzen igarri ebalako. Eta bera baino lenago konturatu zanToll, eta koltxilla zarra aginekin tenka kaleko atadira tata-rrez eroatea lortu eban.
Kalekoak igarri eben, batu ziran, eta oe adarrean suaindartzen oartu eben, Kontze zarra berbarik be ezin asma-tuta, izerdi larritan egoala
Ibai ondoan sarri gertatzen zan umeren bat uretarajaustea, erreka ondoan uretara arrika ebiltzala edo ta batelbatetik bestera igaro naian.
Geienetan orrelako umeak goiko kaletakoak izatenziran. Erriberakuak oituago egozalako ur-ertzeko kantoi etaarriskuetara.
Orrelakoetan jendea garraxika asten zan: Umia!Umia! Umia uretara!. Eta ez jakin zelan, askotan, gizonakbaino lenago eta biziago artzen eben ur-txakurrak deadar
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 • •
O N DA R R OA , A R R A N T Z A H E R R I A
Donostiako portua, 1917. Lekeitioko «Clotilde» arrantzako baporearen tripulazioa, txakurra tartean, jakina.Photo Carte. Kutxa Fototeka. ITSAS MARRUMA LIBURUTIK. 137. ORR
TOLLAugustin Zubikarai Bedialauneta
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 70
72 73
larri ori, eta besteak baino bizkorrago joan umea egon eike-an tokira, eta azalean agiri ez ba zan, ondora joaten dirangauzak ingurutan lagaten daben ubilla igarten eben tokianmust-egiten ekien, eta jantzirik ba euken jantzi-egalen bate-tik aginka oratuta edo bestela samatik dindilizka ataratenekien umea.
Toll’ek iru-lau ume atarata eukazan era orretara.
Baina gizonak zartu egitera dira eta txakurrak be bai.
Arrantzaleak be kala andietarako indarrak galtzendabez, eta txakurrak be etxearen babeserako joera artzenasi.
Alaxe, Erramun zarra inoiz gizon asarre, alegintsu,ausarditsu eta atzera-bakoa izan ba zan be, txalopatik urtenbearrean aurkitu zan.
Txarrena, beste zar asko lez, astundu zala, zortu zala,lotu zala eta zartu zala sinistu nai ez da.
Ainbat denpora igaro eban gaztiekaz txalupan betos-koz, ba-zalakuan ezin elduta, beti mar-marrean eta nastetan.
Bein zartu ezkero, arrantzaleak batel txikietan eurenkontura asten dakienak ba dira. Eta Erramun’eri, txalupatikkanpora atarata geiago irabaziko ebelakuan, txalupakomutillak erosi eutsen bastertuta egoan batel txiki bat, etaorrela bere kontura asi zan arrantzan.
Jakina, zarrak lez, kai aurretxoan, itxas-ertzeanaurreko kaia txikietan arrantzaten.
Erramun’ek "Toll" eroaten eban, au be zartuta, beste-rik ezean "kontuak esateko".
Bein Arta azpian ebiltzan.
Ango aitzetan dagon "Ama Birgina’ren zuloarenparez pare.
Eta Erramun’ek goitik berako arradea sentidu eban.Perlezi aizea lakoa.
Espanak okertu jakozan eta berba oguzkera galtzenigarri eban. Beso bat geratu be bai, eta gerritik bera be ezegoan ziur.
Karel gainean makurtu zan. Eta ez zan lerdentzekogai.
Toll’ek orrela ikusi ebanean, bildurra sartuta lez,zaunka asi zan.
Lenengo Erramun’eri, eroiazan praketatik eta txama-rratik tenka.
Gero antzera joan nai aurrera aldatu, eta tosta gane-tik aizetara eten bearrean zaunka.
Baina inguruetan ez ebillan inor. Ez egoan agirianbeste inoren batelik. Ez egoan urrun barrako sarrera, bainanok eroan?
Arta-buru’ko, legorretik gizon batzuk igarri ebenzerbait gertaten zala ia arra batera euken bateltxoan, bainaErramun lo egongo zalakoan ez eben ardurarik artu, Toll’enetenbako zaunkadak urduri laga arte.
Eta eurak, ikusi eben Toll, batelak lotzeko eukan txi-kota aginekin artu, uretara salto eta igarian tenka eroan alizateko alegin biziak egiten. Baina ezin batela erabiltekoaina indarrik egin.
Keixatu ziran legorrekoak. Talaixeruak be arriskueta-ko ikurrina jaso eben. Kaian ebiltzan gazteak orregaz kon-turatu orduko, bateletara joan eta bizkor urten eben, geia-goko zertzelada barik.
Ez egoan urrun be ta laster eldu ziran. Eskerrak itxa-soan bare egoala be. Toll azkenetan ebillan, arnas-estuka,eta intziri batzuk egin zitun urreratu ziranean, poz-agerpenlez.
Erramun ez zan gauza zutik jarteko.
Batela atoian ipini barik, gazte bik salto ebenErramun’en ondora, eta andiagora igaro nai izan eben,baina itxasora jausiko jakoelakoan, lengoan zela-ala etzan-da ipini, eroiezan euren jantziak bere gainean zabalduz etaalaxe asi ziran, erramutan, egalean besteak eioazala, zergertatuko kezketan, eta kiriotsu eta geldi-ezinik ikusteneben Toll’ezin zainduta.
Kaiara eldu ordukoxe, Kofradian gertuta egoten zaneskuoe txikian ipini eben Erramun eta etxera eroan.Berandu zala ikusten eben, arnas zorroa besterik ez eukala-ko.
Etxerako bidean, gizonen tartean, ia ankartetik kenduezinda, euren inguruan joan zan Toll bere etxera.
Eta Erramun oean etzan ebenan, an egoan bera bebastertxo baten, burua makur, zirkin barik.
Laster emon eban Erramun’ek azken arnasa, ezegazkonturatu barik.
Eta au gauza arrigarria!
Inor konturatu barik, Toll be ilda egoala igarri eben.
Uretara jaurtiten zituen len ilten ziran txakurrak.
Norbaitek esan eban, gizonen mesedean ainbeste lanegin eban txakur arek ez ete eban merezi gizonen eskerobeagorik.
Parrokoa ukatu egin zan kanposantuan tokia emote-ra, gitxiago Erramun’en ondoan, batzuk gura izan eben lez,baina erriak molla barruan egin eutsan zulo bat, eta antxesartu eben Toll, itxas olatuak egunero laztandu al izangoeben tokian, egunen baten, itxastarrak itxas-txakurrei oroi-garri ederren bat egingo dautselako, eurak, euren denpore-tan, gaurko teknika bako marinelei egin eutsezan mesedienesker onez.
Ainbestean maitatu eben gure zarrak Toll.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A O N D A R R O A , A R R A N T Z A H E R R I A
Dakar (Senegal), 1958. Arrantzale ondarrutarrak Concha de San Sebastian txalupan. Lau txalupetako tripulazioetakoak dira: Sagrada, Reina, MariaReyes eta Concha. Ezkerretik eskumara, goian: Joseba Arrizabalaga «Karpanta», Salbador Zendoia, Agustin Urresti «Otero», Doroteo Balenziaga etaPedro Emaldi. Erdian, Pako Azpillaga, Fernando Etxaburu eta Mikel Azpillaga. Aurrean, Iñaki Anakabe «Nakarra», Abraham Bedialauneta txakurragazaltzoan (edo monoa da??), Apolinar Larrinaga eta Salbador Badiola. FERNANDO ETXABURU «BOLTSILLO»K EMONDAKOA.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:28 Página 72
HERRIAETA HERRITARRAK
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 74
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K
SATURRARAN,ANDRAZKOEN ETAUMEEN KARTZELA
(1938-1944)ESPETXERATUEN LAGUNTZAILEAK
76 77
MMUUTTRRIIKKUUAARRRRAAKK
ALBERDI JUAN LUIS (ARREBAK)
ANDONEGI GARBIÑE
ARRASATE MIREN
ARRASATE XOLE
ARRIZABALAGA ASPIAZU BENIGNO
ARRIZABALAGA Mª DOLORES
GOENAGA ELFINA
GOENAGA GURUTZE
GOENAGA LUISA
MAIZ SAISARBITORIA KARMELE
ODRIOZOLA ITZIAR
OSTOLAZA BEÑE
OONNDDAARRRRUUTTAARRRRAAKK
ADRIEN “BALTZA”NEKO BADIOLA-UGARTETXEA SENDIA
AKARREGI”KO AKARREGI-ETXEBARRIASENDIA
“AKERRA”NEKO INAZI BADIOLAARRIZABALAGAREN SENDIA
“AKERRA”NEKO MIREN BADIOLAARRIZABALAGA
ALBERTO “PORROS”ENEKO MARKUERKIAGA-IRIONDO SENDIA
“ANIX”ENEKO GOIOGANA-BADIOLA SENDIA
ARISTONDO-ZUBIKARAI SENDIA
ARRATE “BARBERU”NEKO ARRATE-KORTABITARTE SENDIA
“AXUNA”NEKO BADIOLA-GIMENO SENDIA
“AXUNA”NEKO LUISA ARRIZABALAGA
“BADIOLA”KO ANTXUSTEGI-BADIOLA SENDIA
“BALTXA-MORENA”NEKO BEDIALAUNETA-ARKOTXA SENDIA
BITTOR “TXIKIXA”NEKO ARRIOLA-REMENTERIA SENDIA
“BLOEM”ENEKO BADIOLA-IBAIBARRIAGASENDIA
“ERREMIJIO”NEKO-ZUBIKARAI AGIRRETXEASENDIA
ERROSA “ARRAINSALTZAILI”NEKOLARRINAGA-BADIOLA SENDIA
“EUSKADI”NEKO AMUTXASTEGI-AZPIAZUSENDIA
“GARRIDO”NEKO GARRIDO-ITUARTE SENDIA
GOIOGANA-LAKA SENDIA
“GURE AINGERU”KO BURGOA-BERRIDISENDIA
“HAIZMENDI”NEKO IRIONDO-JAIO SENDIA
“HARRIESKAILETAKO” ETXABURU-MARURISENDIA
“IRIONDO”NEKO IRIONDO-AULESTIARTESENDIA
IRIONDO-TELLERIA SENDIA
“IPARRAGIRRE”NEKO IPARRAGIRRE-GANDIAGA SENDIA
ITUARTE ARRIOLA SENDIA
“JELASIO”NEKO JUARIZTI ETXEBARRIASENDIA
JOSE “POLONI”NEKO BEDIALAUNETA-EGIGUREN SENDIA
ISABEL BADIOLA MARKUERKIAGAREN SENDIA
KANPOS-ROLDAN SENDIA
KARMEN “BALTZA”NEKO
“KATUZARRA”NEKO AULESTIARTE-ARANBARRI SENDIA
LEON “ TOTU”NEKO ETXEBARRIA-LARRINAGASENDIA
“LIBURIO”NEKO URIBE OSA SENDIA
AROSTEGI-ARANBERRI SENDIA
MARI “KARRATXIER”ENEKO BEITIA IBAZETASENDIA
“MARITOBA”NEKO ZELAIA-MARKUERKIAGASENDIA
“MANTZEO”NEKO GUENAGA-ANTXUSTEGISENDIA
“MANTZEO”NEKO GUENAGA-ETXEBARRIASENDIA
“MARIE ARRAINDUNA”NEKO LARRINAGABENGOETXEA SENDIA
“ORTIZ”ENEKO ORTIZ-ARRIOLA SENDIA
“PAKO”NEKO LARRAÑAGA-ZELAIA SENDIA
PAKO “TXATARRERU”NEKO RAMONABARAINKAREN SENDIA
PEDRO “KARNAZERU”NEKO ARRIOLABADIOLA SENDIA
“PEÑA”NEKO PEÑA-ARANBURU SENDIA
“PERLA”KO ARANBARRI-BEITIA SENDIA
“PERRATZAILI”NEKO MUGERZA ZUBIKARAISENDIA
“PITXIRRI”NEKO AGIRRE-EIZAGIRRE SENDIA
“SAGRADA”KO SOLABARRIETA-BEDIALAUNETA SENDIA
“SALDU”KO ALBERDI-ARRIETA SENDIA
“SANDALIO”NEKO ARANBARRI ARRASATESENDIA
“SANTANA”NEKO BENGOETXEA BADIOLASENDIA
SANTIAGO IRALANEKO SENDIA
“SERRERU”NEKO AIZBITARTE-GARRAMIOLASENDIA
“TXAPERO”NEKO GABILONDO-GOITIZ SENDIA
“TXISPAS”ENEKO ARTOLA BEDIALAUNETASENDIA
“URRUZUNO”NEKO URRUZUNO-ESPILLASENDIA
• O n d a r r o a 2 0 0 8
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 76
78 79• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
SATURRARAN,ANDRAZKOEN ETAUMEEN KARTZELA
(1938-1944)JARDUNALDIAK 2008ko azaroan
ERAKUSKETA
HITZALDIA (2008-11-05)
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 78
80 81• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
HITZALDIA (2008-11-07)
OMENALDIA MUTRIKUKO
HILERRIAN (2008-11-08)
Aurten 70 urte bete dira Francorenerregimenak Saturrarango emaku-meen espetxea zabaldu zuenetik. Sei
urtetan zehar (1938-1944), euren ideia etajarduera politikoarengatik atxilotutako mila-ka emakume, euren umeekin batera, igaroziren bertatik. 1939ko erroldaren arabera1.582 emakume eta ume zeuden espetxera-tuta, 25 moja eta 58 buruzagi militar eta sol-dadu, zaintza lanetan. Euskal Herrikoak 187ziren, asturiarrak 501, Gaztela-Leongoak336, Andaluziakoak 133 eta Kantabriakoak116; gainontzekoak estatuko beste lurralde-etatik ekarri zituzten.
Aurtengo jardunaldi hauetan omenal-di xume bat eskaini nahi izan dieguSaturrarango espetxean hil ziren 177 umeeta emakumeei, eta hainbat urtetan zeharespetxeratuei lagundu zieten Mutrikuko etaOndarroako familia guztiei. Orrialde haue-tan argazki kronika eskaintzen dizuegu.
Hitzaldia, Kofradia Zaharrean. Goiko argazkian, Anita Morales, Saturrarango espetxean egondakoa.Behean, ezkerretik eskumara, Anita Morales, Fernando Agirre OHZko kidea eta M. Laruelo, asturiar ikerlaria.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 80
OMENALDIA SATURRARANEN
(2008-11-08)
OMENALDIA SATURRARANEN (2008-11-08)
82 83• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 82
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K
JOSE MARI ETXABURU«KAMIÑAZPI» RIOMENALDIAKAMIÑAZPIKO JAIAK’ 2008
85O n d a r r o a 2 0 0 8 •
Jose Mari Aranbarri «Botx» eta Jon Arrizabalaga bertsolariak, beharrean.
Jose Mari Etxaburu «Kamiñazpi»ren seme-alabak OHZko kideekin,Kamiñazpi 23ko atariaren aurrean. Bertan bizi izan zen idazle ondarrutarra.
Kresala Kultur Elkarteko dantzariak agurra eskaini zuten.
Kamiñazpiko Jai Batzordeak eta «Kamiñazpi»ren seme batek,Kamiñazpi 23ko plaka bistarazi zuten.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 84
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K
OROIMENA TRAIDOREA DAKamiñazpi auzoak, 50 urte
Aitor Artetxe Jaio
87O n d a r r o a 2 0 0 8 •
Gauza bitxia da oroimena, buruan gordeta ditugunoroitzapenen bilduma da. Gainera, oroitzapenhoriek era askotakoak izan daitezke: pertsonak,
lekuak, sentipenak, sentimenduak… denetik dago bildumahorretan. Oroimen hori batzutan traidorea dela diot bertandaudenak guztiz egiazkoak ez dira eta. Gure begi, belarrieta beste sentzumenen filtrotik pasatzen dira burmuineraheldu aurretik eta bertan pilatzen duguna errealitatearen
gure bertsioa izaten da. Bestalde, oroitzapen horiek aldatuere egin daitezke kontatu digutenagatik eta azkenean gureburuan gordetakoa errealitatearen halako nahaste-borrasteada. Gaur egun horrelakorik gertatzea zailagoa da teknologiberriei esker. Edozeinek edozein momentuan ateratzen duargazki edo bideo makina bat une hori betiko gera dadin,gure oroimenari traiziorik egin ez diezaiogun.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 86
88 89
Neure haurtzaroko oroitzapen askok Kamiñazpirekindute lotura. Aurtengo Kamiñazpiko jaietan auzoaren sorre-raren 50. urteurrena zela eta, antolatu zen erakusketakneure oroimenari astinaldi ederra eman zion, beste askorimodura seguruenik. Bertan auzoaren eta auzotarren argaz-kiak ikus zitezkeen. Erakusketa hunkigarria izan zen bene-tan, oso gustora egon nintzen eta sentipen asko gogorarazinuen, urte askotan barruan egondakoak.
Auzoa nolakoa zen eta nola bizi ginen ikus zitekeenerakusketan. Gaur egun Ibaiondo kalea eta parkea dena,gure orduko jolaslekua zen, oraingo umeena den modura;hala ere, aldea nabarmena da. Gure garaian, eskonbrozbetetako marisma zen leku honetan jolas egiten genuen...edo pinu enbor artean... edo ibaian karramarroak bilatzen...edo basaz betetako kaleetatik bizikletaz... edo gaur egunTxomin Agirre Ikastola dagoen lekuan zegoen zelaian goraeta behera.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 88
90 91
Bestalde, jendea ikus zitekeen... aurpegi ezagunakasko, ahaztutakoak batzuk, ahaztu ezinak besteak… umeak,gazteak, andrazkoak… Andrazkoak, horiek ziren eta diragaur egun ere, auzoari bizia ematen diotenak. Garai hartan,emakumeak ziren etxea gobernatzen zutenak eta egunerokoborrokari, auzoaren baldintza eskasei eta infraestrukturagabeziari aurre egin behar ziotenak. Arrabala deitzen zioten
herrikoek, mesprezu handiz gainera. "Nola liteke ondarru-tar bat arrabalera bizitzera joatea?" zioten. Garai latzakziren haiek eta merkeak etxe hauek. Besterik ezean, lasterbete ziren jendez Kamiñazpiko etxeak. Auzotarrak, beraiek,hasi ziren Kamiñazpi deitzen auzoari eta gero Jose MariEtxaburu idazleak ezizentzat hartu eta zabaldu zuen mun-dura.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 90
92 93
Euskalzale amorratua zen Jose Mari Etxaburuk urte-ak eman zituen herritik eta auzotik kanpo, errefuxiatu lezIparraldean eta Landetan. Hegoaldera bueltatu ondoren gar-tzela ere ezagutu zuen eta bere azken urteak Hondarribianeman zituen. Bizitza guztian euskararen alde lan egin zueneta hainbat lan argitaratu ere. Sari asko jaso zuen eta 1965.urtetik Euskaltzaindiako urgazlea ere bazen. Euskararenkontrako garai gogorrenetan musika banda monjetan ari-
tzen zela eta, hango irakasle falangista baten laguntzaz,ordutatik kanpo, euskara irakasten hasi zen ume talde bati,berak prestatutako gramatika bat erabiliz. Azkenik,2001eko azaroaren 30ean merezimenduzko omenaldia izanzuen Hondarribia eta Ondarruko udalen eskutik. AurtengoKamiñazpiko jaietan egin zen erakusketan izan zuen berelekua eta hemendik ere, berarentzat gure errekonozimendueta omenaldia.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 92
94 95
Gure auzora bueltatuz, gaur egun gauzak asko aldatudirela esan behar da. Azpiegiturak hobetu egin dira. Hasierabatean etxeak eraiki baino besterik ez zuten egin, ez urba-nizaziorik, ez infraestrukturarik. Saneamendu arazo larriakzeuden, argiteria eskasa, eta abar. Denbora pasa ahala,arazo batzuk konpontzen joan dira eta auzoko bizitza asko
hobetu da. Orain, herritik "hurbilago" gaudela esan daitekeeta herrikoentzat "hurbilago" dago Kamiñazpi ere, eta lehengertatzen ez zen modura berton ikus daitezke herrikoak,anbulategira datozelako edo ikastolara edo parkera…Kamiñazpi eta herriaren artean etxebizitza asko egin da etahorrek nolabaiteko lotura eragin du.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 94
96 97
Hala ere, badira urte hauetan aldatu ez diren gauzak.Alde batetik, bertoko andreen grina. Jaietan, adibidez, burubelarri ibili ziren emakumeak, ez bakarrik txosnan, apain-ketetan, tortilak egiten… baita erakusketa antolatzen, loka-la lortzen, argazkiak biltzen, auzotar batzuri grabaketakegiten... benetan eskertzekoa. Honen harira, aipatu beharda Ondarruko Historia Zaleak taldeak bere proiektuen arte-
an baduela "ERRETRATUEN OTZAREA" deiturikoa, bertanOndarruko argazkiak biltzen ari dena eta hemendik anima-tu nahi ditut herritar guztiak beren argazkiak otzara horre-tara eskaintzera (OHZ taldeko kideek eskaneatu ondorenbueltatuko dizkizue argazkiok). Eta argazkiez gain herrita-rrei eginiko grabaketak ere digitalizatzen ari dira.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 96
98 99
Beste alde batetik, bat ere aldatu ez dena Kamiñazpikbetidanik izan duen auzo izaera eta kontzientzia da. 70 eta80.hamarkadetan auzo elkarte indartsua izan zen berton,borroka eta lan asko egin zuelarik auzoaren alde eta auzo-tarren bizi baldintza eskasen kontra. "HAUZO HOTSA" deitu-riko aldizkari bat kaleratu zuten ere. Elkarte hau 1977kourrian egin zen hitzaldi baten ondorioz sortu zen eta batzor-de desberdinak zituen: hirigintza, kultura eta jai batzordeabesteak beste. Bere sorrerako estatutuetan agertzen denlehenengo helburua auzoaren egoeraren lekuko da:
"Promover la realización o mejora de interéspúblico, urbanización, sanidad, limpieza, educa-ción, enseñanza, abastecimientos, transporte, bene-ficiencia, guarderías, centros juveniles, así comovelar por el buen estado y funcionamiento de losmismos."
Argi ikus daiteke garai haietako beharrak eta aldarri-kapenak zeintzuk ziren.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 98
100 101
Gaur egun, beste auzoetan gertatzen den lez arazoakegon badaude, batzuk betikoak, beste batzuk berriak: kiroleta kultur gune falta, aparkaleku falta, trafiko ugaria, …"globalizazioa" Kamiñazpira ere heldu ote da? Dena den,bere auzo izaera izaten jarraituko duelakoan nago.
Eta amaitzeko, eskerrak eman gabe ezin gelditu:eskerrik asko argazkiak utzi dituzuenoi, eskerrik asko era-kusketa antolatu duzuenoi, eskerrik asko OndarrukoHistoria Zaleak taldeko kideoi, eskerrik asko jaien antola-tzaileoi, guzti honengatik eskerrik asko… eskerrik askonire oroimenaren traizio txiki hau argitzen lagundu duzuenguztioi.
KAMIÑAZPIN, 2008KO URRIAREN 15EAN
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 100
103O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N DA R R OA : H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K
ALDIZKARIAK, FANTZINEAK, PANFLETOAKETA BESTE ERAKO KOMUNIKABIDEAK… EDO
PRENTSA "ALTERNATIBOA" ONDARROAN (I)
Ion Iñaki Artetxe EgañakLUTERL Taldeko kide Aitor Badiola Ibarluzea-ren omenez
(1967-2008)
Onerako edo txarrerako agian herri bizia da gurea, laster berotzekoa,aho beroa… Mendez mende, eta orain dela gutxira arte albisteak, pasadizo-ak, historiako gertakariak, iritziak, kantak eta bertsoak herritarren arteanzabaltzeko orduan ahozkotasuna nagusitu izan da. Ezta honako hau, bestalde,inguruko beste herriengandik gehien bereizten gaituen ezaugarria, ez horixe,soberan ezaguna baita Euskal Herri osoan arlo guztietan ahozkotasunak izan-dako garrantzia. Dena dela, inprenta asmatu zenetik aurrera, eta eskolatuakzirenen artean ere (gutxi batzuk), idatzien bidez elkar komunikatzeak ikara-garrizko zabalkundea izan du mundu osoan zehar, baita gure bizilekua dugunbazter honetan ere. Gainera, azken hamarkadetan eman diren aurrerakuntzateknologikoek ere (Offset-a edo fokopiagailuak lehenago eta ordenagailuekgeroago), asko erraztu dute era guztietako argitalpenak kaleratzeko aukerazabaltzen. Horren adierazle dugu artikuluan aipatzen diren era guztietakoargitalpenen ugaritasuna. Harritzeko modukoa baita, bai kantitatez baita esti-loaren aniztasunari dagokionez ere, gure herrian kaleratu izan diren argital-penekin osatu daiteken zerrenda luzea. Hori dela medio, lana atal desberdi-netan banatuta argitaratu beharrean gaude, artikulu bakarrean guztiak beharbezala aipatzea ezinezkoa baita.
Azterketa hau egiteko orduan, komunikabide bakoitzak lantzen dituenesparruak kontutan izanik, multzoka elkartu ditugu eta sorrerako datetanoinarrituta kronologikoki ordenatuak izan dira. Sailkatu ditugun multzoakhauek dira; lehen atal hau osorik hartuko duten HERRI ALDIZKARIAK, etahurrengoetan aipagai izango diren era guztietako FANTZINEAK, PARTI-DUEN eta MUGIMENDU SOZIALEN PRENTSA, ESKOLETAKO saiakerak,UDALAREN BERRIPAPERAK,… eta amaitzeko, gure herrian inprenta erabi-li gabe zabaldu izan diren BESTE ERAKO KOMUNIKABIDEAK ere.
Lehenengo eta behin, artikuluarenxedea azaldu beharra dago, irakurleak jakindezan artikulugileak ze helburu betetzekoasmoz idatzi duen. Helburua sinplea da:Gure herrian artikulugilearen bizitzan zeharezagututako (aztertu beharreko garaia nola-bait finkatu ahal izateko eta norberak ezagu-tutakoari buruz aritzea egokiena delakoan)era guztietako prentsari buruzko gogoetaeragin, guztien berri emanez. Nahia burutuden ala ez zalantzari, bertan azaltzen denairakurri ondoren, irakurleak berak emanbeharko dio erantzuna.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 102
"ONDARROA" URTEKARIA.
Nahiz eta lehendabiziko zenbakiaren aurkezpen-agu-rrean bertan "ONDARROA 82" aldizkari legez aipatuaizan; aldiberean "…ezin da esan aldizkaria denik…"[1] aitor-tzen da, ez baitu betetzen aldizkariek dituzten ezaugarriak.Oso mardula da eta urtean behin kaleratzen baita. Bainaartikulu hau Urtekariaren baitan babesten denez ezinezkoazaigu aipatu gabe uztea.
Augustin Zubikarai idazleak 1982-an sortua,Udalaren babes osoarekin, izan ere argitalpenaren jabeaUdala bera baita. Oker ez bagaude, haseran Kultur Etxeakburututako ekimeneetako bat legez bideratzen zen. Gogoanizan garai hartan Augustin Zubikarai Kultur Etxearenzuzendaritzaren arduraduna zela. Liburutegi berriaren ire-kieraren ondorioz Kultur Etxearen izaera eta eginkizunaknolabait lausotzen joan ziren, betirako desagertu zeneraarte. Ziurtatu beharra legoke, baina seguraski ordundikOndarroa dugu Kultur Etxerik gabeko herri bakarrenetari-koa, bakarra ez bada.
Urtekariaren lehendabiziko garaia, sorreratikAugustin gaixoak jota, argitaratu ahal izateko lanak beteezinik bertan bera gelditu zen arte iraun zuen. 1998koa izanzen Augustin Zubikaraik zuzendu zuen azkena. Ondorioz,pare bat urte inguru igaro ziren kaleratu gabe. Bigarrengaraia, Ondarroako Historia Zaleak talde sortu berriarekinhasten da garaiko Udalari argitalpena berriro martxan jar-tzeko ardura hartzeko prest zeudela agertzearekin batera,2001 urtean.
Lehendabiziko alean, euskarazko testuan bere burua"Ondarroako gaiei buruzko aldizkaria"[1] legez azaltzenbada ere, gaztelerazkoan ñabardura bat gehitzen zaio"Publicación ilustrada con temas de Ondarroa"[1] legez azal-tzen baita. Bertan irakurtzen denez dirudienez berez lehen-dabiziko zenbakia aurreko urteko urrian ospatzeko zirenEuskal Lore Jokoetarako kaleratzeko asmoa bazen ere,azkenean herriko jaietarako ikusi zuen argia. Honela min-
tzatzen da bere buruaz; "Gure aldizkari au ez da alderdike-rien asmo eta gogoen agerbiderako, ez eta beste batzueidagokiezan jokabide eta ekintzen aldizkari be"[1].Aurkezpen kriptiko(*) xamarra dugu, ez baita guztiz ulertzenzer esan nahi den esaldiaren bigarren zatiko hitz hauekin.Edukiei buruz honela azaltzen da; "Gure herriko kondaira,artea, oiturak, urigintza, kai eta arrantza, etnografia, ber-tsolaritza, kirolak eta antzekoak erabilita aizetzeko izangoda"[1]. Aldamenean azaltzen den gaztelerazko testua ez daeuskarazkoaren hitzez hitzezko itzulpen soila, alea beteze-ko kolaborazioak egingo zutela agindu zuteneko batzukkale egin diotela azaltzen baita testuko parrafo nagusiene-an. Halaber, gaztelerazkoan luzeago mintzatzen da, argital-penean jorratuko diren gaiez idatzi nahi duten guztieiorrialdeak betetzeko aukera eskaintzen zaiela esanez.
2001eko udazkenean kaleratu zen garai berriko"ONDARROA" urtekaria Historia Zaleak Taldearen esku-tik. Honela mintzaten dira alearen hitzaurrean; ""ONDA-RROA" urtekaria azken aldiz argitaratu zenetik, hiru urteigaro direnean urtekari honek garai berri bat hasten du,"ONDARROA 2001" alearekin. Lo kuluxka txiki bat eginondoren indar berriekin esnatzen denaren antzera, AugustinZubikaraik –Ondarroako udalaren babespean- 1982anabian jarri zuen proiektuari eutsi eta bultzada bat ematekoasmoz hasten da Ondarroako Hiztoriazaleak" taldearentzatsasoi berri hau"[2]. Ondoren beraien taldearen sorrerarenberri ematen dute eta nola joan diren gorpuzten azaltzendute. Gero edukiei buruzko gogoeta dator.
Urtekariaren mantxeta(**) sinplea da baina aldi bereannahiko originala dugu, argitalpenaren izena idazterakoantxikota balitz bezala marraztua baitago, gure herriak itsaso-arekin duen lotura azpimarratuz. Zoritxarrez ez dakigu norizan zen diseinuaren sortzailea. Azaletan betidanik FelixBeristain margolari ondarrutarrak landutako margo erakar-garriak azaltzen dira, gehien bat itsas giroko irudiak izatendirelarik. Ez du izan inoiz orrialdeen kopuru zehatzik, halaere lehendabiziko garaian antzeko lodiera mantendu zuen,baina Historia Zaleen eskutik orrialde kopurua gehitu eginzaio eta askoz mardulago izatera pasatu da. Hasierako ale-
105O n d a r r o a 2 0 0 8 •104
Gure herrian lan honetan agertzen diren argitalpenenaurretik ere izan ziren beste batzuk, guk ez dituguezagutu eta ezinezkoa zaigu euren berri ematea.
Entzuna dugu eleizaren babespean, Franco-ren garai gogo-rrenetan ere nolabaiteko boletin edo berripaper antzeko zer-bait kaleratzen zela, eukarari ere bere lekutxoa eskainiz.Garai hori bizi izan zutenek edo gu geu baino hobeto ara-katze lanetan ibiltzeko ahalmena duen norbaitek, ekinbeharko lioke hemen jasotako aldizkarien aurrekariak izanzirenen berri emateko lana, baleude behintzat. Gure artxi-boan agertu zaigun bakarra, "ONDARROA" urtekariarenaurrekaria izan daiteken, "EGUTEGIA 1976, ONDA-RROA" izenburua dakartzan argitalpena dugu. EgileaAugustin Zubikarai, argitaratzailea "KAXARRAK" lagunkoadrila eta Aristondo Irarkolan inprimatua izan zen.Euskeraz eta gazteleraz idatzia, egunez egun urte guztikoegunetan zehar Ondarroako historiako hainbat gertaerenberri ematen du, efemerideen zerrenda bailitzan bezala. Ezdakigu zer dela eta, argitaratu zuten, ezta nolako zabalkun-dea izan zuen. Hurrengo batetan agian, honen berri dakiennorbaitek eman diezagula gure jakinmina asetu ahal izate-ko.
Bestalde, herriko zein eskualdeko argitalpenei buruz-ko gogoetei dagokionez... Gogoratzen ditugun bakarrak;1995eko abenduaren 18tik 22ra, Ondarroako Institutuak,antolatutako Kultur Astean-ren egitarauaren barne eskainiziren "LEA-ARTIBAIKO ALDIZKARIGINTZA, 1957-1995" erakus-keta, eskualdeko aldizkari ezberdinen bultzatzaileekin osa-tutako mahai ingurua (besteak beste, Augustin Zubikarai,Luterl Taldeko kideen eta aulestiarren partaidetzarekin) etaAsier Aranguren kazetariak herri aldizkarigintzaz landuta-ko tesiari buruzko hitzaldia ditugu. Eta baita ere, geroagoaipatuak izango diren, 1996an JARRAI gazte erakundeakantolatutako Gazteen Topaketen barne Ondarroako komu-nikabideei buruz egindako ausnarketa edo baita ere HITZA
eskualdeko egunkaria-ren aurreko weg-gune-ko eztabaida ataleangaiai buruz izandakosolasaldiak izan dira.
HERRI ALDIZKARIAK
Irakurleen esparru zabalenari zuzentzen diren argital-penak dira, eta batez ere herri mailako albisteez, herriariburuzko kontuez eta herriko talde zein pertsoinaiei eginda-ko elkarrizketez osatzen dira. Gertuko prentsa izanik, ira-kurleei bere inguruan gertatzen edo egiten denaren berriizateko aukera eskainiz.
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
(*) Kriptiko: Argi ulertu ezin den adierazpena, agian nonbaiti nolabaiteko ezkutuko mezua igortzen delako.
(**) Mantxeta: Azalean argitalpenaren izena agertzen duen logoa/diseinua.
[1] ONDARROA-82; "Gure agurra/Saludo" izenburuarekin azaltzen den testutik hartua. 1. orrialdean.
[2] ONDARROA 2001 alean. 2. orrialdean.
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 104
106 107
etan 80 orrialde + azala eta kontrazala kopuruan mantendubazen ere, urte batzuen barru 88 orrialdeetara heldu zen,1989koan 108ra heldu zelarik, beraz, orrialde kopurua goraeta behera ibili ohi zen. Urtekariaren garai berrian asko hazida: 148 orrialderekin hasi zen eta gerora zenbakitik zenba-kira orrialde kopurua igotzen joan da 200 orrialde bainogehiagora heltzeraino.
Edukiari dagokionez gehien bat garai guztietakoOndarroako historiaren (zentzu zabalenean ulertuta) berres-kurapenarekin eta ezagutzera ematearekin lotua dago, noi-zean behin egungo gaiei ere tarteren bat eskaintzeari ukorikegin gabe. Artikulugileak, arloko ikasketen jabe izan ala ez,historia kontuetan adituak dira eta argitaratzen diren testuakluzeak eta sakonak izaten dira, ikerketa eta datu azterketazehatzak burutu ondoren idatziak. Herriaren izatearekin bateginez, arrantzari loturiko irakurgaiak eta datu bilketek lekunabarmena hartzen dute. Azpimarratzekoa da baita ere ain-tzinako argazkien bilketan egindako lan eskerga.
Amaierarik gabeko zerrenda luzean guztien izenakaipatzea ezinezkoa izanik, hona hemen urtekarian idatziizan duten kolaboratzailetako batzuen izenak. 1. garaian,idazkien kopuruari dagokionez Augustin Zubikairen eskuhartzea nabarmentzen da sinadura ezberdinak erabiliz;Augustin Zubikarai, A.Z.B., A.Z., Z’tarA., ZuBe-A, etabeharbada beste ezizen batzuk erabiliz, esate baterako;"Ondarrutarra", "Zubiondo", "Ondarzubi",… Besteetakobatzuk hauek dira; Julian Urkiza, Joseba Agirretxea, AzpiriJoxe Mari, Martin Gartzia "Gorri", Joseba Zubikarai, JoseM. Etxaburu "Kamiñazpi", Andoni Basterretxea, AndresUrrutia, Liborio Urrutia, Sabas Bedialauneta, MarkosGabika, Blas Iturriza, Kepa Agirre, Ana Urkiza, ImanolOruemazaga, Gotzon Aulestia, J. I. Martinez de Luco Irazu,Josu Erkoreka, Maribel Aiertza, Sabino Agirre, YolandaUrrosolo, Rafael Castellano, eta gutxiagotan azaltzen direnbeste batzuk. Kontutan izan ere, Kultur Etxeak antolatuta-ko literatur lehiekata desberdinetako irabazleen lanak ereurtekarian argiratzen zirela.
Urtekariaren 2. garaian, Historia Zaleak Taldekokideak nagusitzen dira artikulugile legez; Fernando Agirre,Patxi Etxaburu, Argia Garrido, Rosana Goikoetxea, GotzonIparragirre, Angel Ituarte, Imanol Oruemazaga,… Bainabadira aurretik ibilitakoak; Joxe Mari Azpiri "Iperkale",Ana Urkiza, Andres Urrutia, Gorka Aulestia eta AugustinZubikarai. Eta baita idazle berriak ere; Salvador Ariztondo,Peli Markuerkiaga, Joseba Markuerkiaga, Fco. JavierArrieta, Felix Gerenabarrena, J. Agustin Maiz, KoldoAlijostes,… Historiazaleak legez sinatutako lanak ere uga-riak dira.
Bestalde, urtekaria sorreratik elebiduna izan da.Euskara eta gaztelera erabiltzen dira artikuluak idazterako-an. Lehen garaian idazkietan bizkaieraren erabilera gailen-tzen bada ere, aro berrian, ezbairik gabe, batuak hartzen dunagusitasuna. Gazteleraren erabilpena mantentzen bada ere
asko murriztu da aurreko garaitik berrira. Maketazio alde-tik ere aldaketakin etorri zen garai berria, lehen garaikosoiltasunarekin alderatuz, argazkiak eta testuen arteko este-tika bisualagoa, ikusgarriagoa, landuz. Argazki zaharrenbilketa lana ere nabarmena izaten jarraitzen du.
Herriko Liburutegian, liburudendetan eta TurismoBulegoan saltzen da. "ONDARROA" urtekariak eskaintzenduena kontutan izanik salneurria egokia dela deritzogu.
"AIXE BOLARI" ALDIZKARIA.
1989ko uztailan kaleratu zen lehen zenbakia.Ondarroan herri aldizkari xede argia duen lehendabizikoargitalpena dugu. Udalaren dirulanguntzari esker kaleratua,unibertsitatean ikasketak burutzen ari ziren talde batekkudeatzen zuen aldizkaria. Talde horren berezitasun nabar-menena, beharbada, hasieran osotzen zuten guztiak emaku-meak zirela litzateke(?). Partaideak hauek izan ziren; AnaUrkiza-ren gidaritzapean (zuzendaria bera baitzen), MirariArtime, Argia Etxarri, Dolores Cortes eta Amaia Lete.Geroago kazetaritza ikasten ari ziren Jose Juan Pérez etaFernando Urrutia gehitu ziren taldera eta ondoren AndoniBasterretxea Kortazar. Lehendabiziko zenbakian honela
aurkeztu zuten beraien burua; "Badatorrela! Naufragobatek zekarren besapean jaiotzeaz batera hilgo den albiste-gia. Guk bostok hondartzan kausitu genuen arnasarik,begirik, belarririk gabe. Sans poivoir. Azken txioak agertuzituen mokoa isiltzean, gorpua ehortzi genuen, epela orain-dik, eta haren omenez sortu zen argazkilari hizlari idazlariinformalari maketalari taldi. AIXE BOLARI."[3]. Aurkezpenhonetan kriptikotasuna oraindik ere nabarmenagoa dugubere burua azaltzerako orduan, agian idazleak literaturkutsua eman nahian bere idatziari.
Mantxeta marrazki bat da, aldizkariaren izenarekinbatera emakume baten irudia azaltzen da, eskuetan ditueninprimatutako orriak aize bolara batek eramaten dizkionbitartean. Egilea Nekane Akarregi dugu. Azalak kolorebakarreko argazki batek hartzen zuen osorik, aletik alerakolorea aldatuz. Batzuetan barnean azaltzen denaren berrititularrekin emanez eta besteetan ez. Haseran hilerokoa iza-tekotan jaio bazen ere, lasterrera bihilabetekaria biurtu zen.Lehendabiziko zenbakian 12 orrialde xume agertzenbazuen ere azkenetan 28 orrialdeteraino heldu zen.
Edukiari dagokionez, gehien bat, garai hartako herrimailako gaiak dira nagusi, literatur kutsuko idazlanekinosatuta, atal desberdinak osatuz: "Erreportaiak","Elkarrizketak", "Kirolak", "Inkestak", "Kultura","Euskera", "Aisia", "Tuti-fruti", "Zuk zeuk esan",… Eraberean, "Plenoak" edo "Komisioak" atalen bitartezUdalaren jardunaren berri ematen zen. Jorratzeko aukeratu-tako gaiak eta tratamenduarekin erreparatuz gero, batez ere,gazte jendeari zuzendua zegoela ondorioztatu daiteke.Herriko dendetako publizitatea ere azaltzen zen aldizkaria-ren aurrekontuak orekatzeko asmoarekin edo.
Aldizkariaren eduki gehiena lan taldeko partaideakosatua izaten bazen ere, bazeuden noizbehinka parte har-tzen zuten kolaboratzaileak, hauetako batzuk finkoak.Aipagarriena Aitor Urkiola "Brontxe"-ren komiki lanek iabeti kontrazala osorik hartzen zutela. Euskara batuaz lan-dutako aldizkari legez jaio bazen ere, 5. zenbakitik aurreragaztelerari ere bere tartea eskaini zieten artikuloetakobatzuk hizkuntza horretan argitaratuz.
Gure artxiboan dugun azken alea, 19. zenbakia da,1992 urteko maiatzean argitaratua izan zen. Oker ez baga-biltza doan banatzen zen.
"ARRANONDO" ALDIZKARIA
Augustin Zubikairen zuzendaritzapean ArranondoKultur Alkartearen eskutik sortua, 1990ko maiatzean kale-ratu zen lehendabiziko alea. Honela aurkezten du bereburua:
"Ara emen euskal ume bat. Ama euskerarenseme barri bat. Hurí-guria. Jaio eta berréala aur-keztuten daitsagu, ezagutu dagizun. Izena bat bate-an ipini dautsagu. Lenakoak egiten eben lez, jaio etaegun berean bataiatu. ARRANONDO da bere izena.Ezin ukatu orretarako Txomin Agirre gogoan eukidogunik. Ain zuzen bera jaio zenetik 125 urterendenbora betetean dator mundura. Ori dala taTxomin Agirre ondarrutar euskal idazle maisuarigure agurragaz batera, berak erakutsi ta aginduakeuskerarentzako maitasun gordelari nai doguneskintza barriztatu gura doguz. Gogoratu TxominAgirrek, Kresala’n, Arranondo deitzen eutsalaOndarroari. Orrela gure izenaren iturririk ez besteiñun billatu. Atzera edo aurrera, zuzen edo jiraule-tara, beti be Ondarru. Gure guraria? Erria euskerairakurri ta erabiltzera zaletzea da, euskera erraz,errikoi eta jatorrez. Euskerari eusten alegintzea".[4]
Bestalde, gogoan dugu Augustin Zubikaraik ARRA-NONDO aldizkariari buruzko elkarrizketa desberdinetan,berak zuen helburu nagusia Ondarroari lotutako gaiak etor-kizunerako gordeak izatea zela azaldu izana.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
[3] AIXE BOLARI, 1. zenbakian "Aurkezpena" izenburuko hitzaurrean. 1. orrialdean.
[4] ARRANONDO, 1. zenbakian "Egunon" izenburuko hitzaurrean. Azalean.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 106
108 109
Aldizkariaren man-txeta haseratik ia gaurdainoberdina erabili da,Ondarroako irudi zahar batazaltzen duen laukia etaaldamenan bere izena.Aurtengo apirileko 212. zen-bakitik aurrera aldaketanabarmena izan du, izenarenhizki-tipo mota aldatuta etahasierako hizkia nabarmen-duz, aintzinako Ondarroakoirudiaren laukia txikituz.Lehendabiziko zenbakiko aza-lean idatzitako aurkezpenaazaltzen bada ere, bigarrenetikaurrera paper motaren aldaketa-rekin batera, batez ere Ondarroaedo inguruko paisaiak agertzendituzten argazki bakarrak hartzendu azala. Hasieran, kolore bakarrekoa,hain urdina. Geroago, 29-30 zenbakitikaurrera, kolorezko argazkiekin ordezkatuarte. Mantxetaren diseinuaren aldaketare-kin batera azaleko argazkiaren egitura erealdatu egin da, azal osoa hartzen baitu.Hilerokoa izateko asmoarekin jaioa, noiz-behinka bihilabetekaria izaera hartzen du.Orrialde kopuruari dagokionez, salbuespe-nak salbu, bere ibilbidean zehar nahikoegonkorra izan da bataz besteko 20 orrialdemantenduz.
Edukiari buruz lehengo alean honakohau azaltzen zuen aldizka-riak; "Kontu eta kantu, bertsozar eta barri, ipuin eta konta-kizun, sukaldaritza ta oitura,egunari begira, eta beste abarasko erabiliko doguz, guretxoko onetako beste gertaera,egitura, asmo, eginbear, premi-na, ikusbide, plangintza etazeregiñak agertu eta eztertuazbatera. Itxaso aeta legorragureak doguz. Beraz etxetikurten eta atako bandan be ibilibearko gara. Euskaldunak etaeuropearrak gareala kontutanhartuta".[4]
Ukaezina da, ordundikgaurdaino heldu dela hasierakoegitasmoari gogor eutsiz. Denadela, gure ustetan, azken aldietakoaleetan iritzi artikuluen garrantzianabarmentzen joan da. Aldizkariakeskainitako atal guztiak aipatu ezi-
nik, irakurleen arreta gehien piztu dute-nak aukeratuko ditugu aipagarri;"Ondarroa paperetan" egunkari desberdi-netan gure herria aipagai izan ziren albis-teak jasotzen zuena, gehienetan erdialde-ko orrialdeak hartzen duen argazkienatala (herriko jendea eginkizun desber-dinetan agertzen da), demografía etaezkontzak jasotzen dituen atala, kontra-zalean pentagrama eta guzti agertzenden kanten bilduma, herriko hizkera
jasotzeko ahaleginak, jaunartzezerrendak,… 2000garren urterar-te eta aldizkariaren hamargarrenurteurrena betetzearekin batera,Augustin Zubikarai ez da gehia-go agertuko zuzendari legez etaharen ordez Arranondo Taldeakhartzen du eginkizun horretanjarraitzeko lekukoa.
Eduki eta itxurari dago-kionez, Augustinen gaixoazela eta, urte batzuk aurretikzetorren esku aldaketak ezzuen inolako ezberdintasunikekarri, ildo bereari eutsi bai-tzion. Aldaketa bakarra for-matuan izan zen, zentimetrogutxi batzuk hazi zelako.Augustin Zubikarai 2004kouztailaren 12an zendu zeneta abuztuko alea, 171. zen-bakiduna, oso osorik berarieskainia izan zen eta hone-
la mintzatu zirenARRANONDOkoak beraien aldizkaria-ren bultzatzaile nagusiari buruz; "Irakurlehori, esku artean dozun Arranando berezihonetan, aldizkariaren sortzaile, zuzen-dari, berba eta arima izan dan AugustinZubikarairen omenez idatzitako edozen-bat artikulu aurkituko dozu. (…)Hainbeste da Augustinek erakutsi deus-kuna: behar egiteko era, herriaren aldeegiteko ilusiona eta konpromisoa,herriarengandik hurbil egotea, eta,batez be, euskerea defendatzea, zaratahandirik atera barik, baina gogotsu,hilero-hilero, urtez urte, ondarrutarrenetxeetara bateko edo besteko kontuakeroanez. Hori guztia bere lan esker-gan ikusi dogu. Euskaltzale amorra-tua, gure herriak bizi izan dabezanunerik gogorenean be bertan egonzan, ez eban alde egin. Bertan egonzan, literaturaz gain, herriaren his-toria, itsastarren zein baserritarrengorabeherak aztertzen eta lantzen.
Bete-betean igarri eban: kulturea da euskal nortasunaaurrera ateratzeko bide bakarra, apaltasunean eta egune-roko jardunean, onustean. Alabaina, emon ez eze, zabaldube egin eban. Ondarroa (urtekaria) eta Arranando dirahorren adibiderik garbiena, eta gu lekukorik aproposenak.Horrek guztiak indartu eta aberastu gaitu. Horregaitik,berak hasitako bideari jarraitzea da gure omenaldirikonena".[5]
Aldizkarian Augustin Zubikarairen testuek, sinaduradesberdinak erabiliz, asko ta asko izan badira ere, urte guztihauetan zehar bere orrialdeak betetzen laguntzen ibilitakokolaboratzaileak ugariak izan dira, hona hemen batzuenizenak; Joseba Agirretxea, Aitor Gartzia "Gorri" (argazkigehienak bereak ditugu), Juan Fernandez (argazkiak),Edurne Urresti, Ricardo Gatzagaetxebarria, NuriaMugartegi, Gerardo Sainz, Andoni Basterretxea, AgustinArrizabalaga, Miren Josune Solabarrieta, Jesús Palacios,Maite Bakeriza, Andoni Basterretxea Kortazar, Joxe MariUrteaga, Kepa Agirre, Ana Urkiza, Azpiri’tar Jose Mari"Iparkale", Miren Urresti, F. Javier Arrieta, Iker Badiola,Agurtzane Iriondo,… Hala ere, ugariak dira ezizenez(Itxasertz, Zubegi, Lengus, Txipli Txapla, Arteta, AnduKoaxi, Ur Zale, Likona, Amallo,…) edo izenpetu gabekoartikuluen kopurua.
Euskera hutsezko aldizkari legez jaioa, gehien batbizkaiera eta Ondarroako hizkera hartu izan du oinarritzat,hala ere, azken aldian apurka apurka batuak ere bere lekuahartzen joan da. Maketazio aldetik hasierako hainbat urtee-tan zehar nahiko sinplea izaten zen, aintzinako argitalpenennolabaiteko kutsua hartzen zuelarik. Arlo honetan bitxia daurte mordoan artikuluen osagarri agertzen ziren argazkiakaskotan ez zirela izaten gaiaren lagungarri, han hemenkaedozein motatako argazkiak sartzen zirelarik, gerora kon-pondua izan zen "akatsa". Azkenik, aurten eman den man-txetaren aldaketak barneko maketazioaren eraberritzea ereekarri du, itxura modernoagoa emanez.
Aldizkariak Eusko Jaurlaritza, Bizkaiko Aldundia etanoizbehinka Udalaren dirulaguntzak jaso arren, herrikodendek euren publizitatea jartzeko aukera eskaintzen du.Aipatutako hasierako aurkezpenean ere argi azaldu zutenaldizkaria banatzeko zuten asmoa; "(…) eta ahalegiñakegingo doguz borondaterik onenagaz, bakar-bakarrik eus-keraren begirapen eta maitasuna eskatzen, etxe guztietarasartzeko."[4] Etxeetan sartzeko doan banatzen baita herriguztiko buzoietan jasoz. Eta nahi izanez gero, zeure etxetikedo nahi duzun lekutik ARRANONDO-k berea duen weborrian sartzeko aukera eskaintzen du, ale barriak zein antzi-nakoak (azaltzen den zaharrena 163. zenbakia delarik) ira-kurtzeko. Helbidea hauxe duzu; www.arranondo.comTeknologia berriek eskaintzen duten aukerei egokitu denherriko argitalpen bakarra da.
Bestalde, ARRANONDO Kultur Alkarteak aldizka-ria kaleratzeaz gain beste erako hainbat ekintzen antolatzai-le izan da, eta dugu, herriko kulturgintzan bere ekarpenaeginez. Esate baterako, urtero-urtero "Arranondo KulturAstea" antolatzen dute, ekitaldi desberdinekin osatutakoegitaraua antolatuz. Hainbat urteetan herriko jaietan antola-tzen den Marmitako Lehiaketaren arduradunak ditugu.Iraganean abesbatza, irratia, gazte taldea eta beste hainbes-te ekimen burutu izan dituzte.
"BOLO BOLO", ONDARROA ETAKAMIÑAZPIKO ALDIZKARIA.
Lehendabiziko zenbakiak 1998ko urtarrilean ikusizuen argia. "Prexku-prexkua" jaio zen, gain-azalean bereizena, gelaz inguratuta, arrain kaxa baten barruan orrialdeguztia hartzen zuen argazki batetan aurkezten baitzuen.Ondoren alearen benetako azala zekarren titularren bidezbarnean aurkituko zenaren berri ematen. Freskotasuna alda-rri, baina, izan zuen honek bere ibilbidetxoa jaio aurretik…
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
[5] ARRANONDO, 171. zenbakian "Gure omenaldirik onena" izenburuko hitzaurrean. 3. orrialdean.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 108
[6] "Zeoze baabil, bolo-bolo…" izenburua duen eskuorria. 1997ko abuztua.
[7] BOLO BOLO, 1. zenbakian "Hamen gaaaa. Pertsonasdepokafe" izenburuko aurre-aurkezpena. -2. orrialdean.
[8] BOLO BOLO, 1. zenbakian "Agur Ondarru, agur Euskal Herria." izenburuko aurkezpena. 3. orrialdean.
[9] BOLO BOLO, 21. zenbakian "1000 esker danoi!!!" izenburuko aurkezpena. 3. orrialdean.
110 111
1996ko apirilaren 27tik maiatzaren 4ra,Ondarroako JARRAI gazte erakundeak "OndarroakoGazte Topagunea" izeneko jardunaldiak antolatu zituen.Helburua Ondarroako gazteei lotutako gaiak jorratzea etaaztertzea zen, beraien ekarpenak herrigintzan zeintzuk izanbehar ziren erabakitzeko asmoz, beraiek burutu beharrekolan politikoari era egokiagoan heldu nahian. Topagunekoazterketaren ondorioetako bat Ondarroan gazte jendearizuzendutako herri aldizkari baten beharra zegoela izan zen.Ondoren, horretan interesa zutenen artean taldetxo bat joanzen eratzen, JARRAI erakundearekin inolako loturarikgabe. Azkenean, BOLO BOLO erditu zenarte.
Dena dela, aldizkariak jaio baino lehenago ere emanzuen zeresana, hona hemen eskuorri baten bitartez nola aur-kezten zuten beraien burua:
"Ez dakigu jabetu zaren baina Ondarruko herrianbadabil azken hilabeteotan zerbait bolo-bolo, zerbaitberria agertu behar dela nonbait…aumiñin dabil. (…) aur-tengo udazkenetik aurrera Bolo-Bolo deituriko aldizkaribarria argitaratuko dugu hemen, Ondarrun, guretzat,ondarrutarrontzat. Eta euskara hutsean, gainera. (…)Jakin ezazu Bolo-Bolo aldizkaria urtean lau aldiz agertukodela, hiruhilebetekaria izango da beraz,(…)"[6]
Gero salneurria aipatzen da. Eskuorriaren xedeaherriko jaietan RADIXUrekin batera jarritako txosnanaldizkariaren harpidedunak lortzea zen.
Lehengo aleak azal bikoitza zuelarik aurkezpenbikoitza zekarren bere baitan, hona hemen lehendabizikoanazaldutakoaren zati bat; "Proiektu hau aurrera ateratzea ezda izan egun batetik besterakoa. Lehen ideia, funtzeskoa,Ondarroan dauden komunikabideen arloa aberastu etahutsuneak betetzea izan zen gure asmoa, ezinegon berdin-tsuak ditugun talde bat batu eta aldizkari berri batez hitzegiten hasi eta oinarrizko baldintza batzuk finkatzea izanzen gure hurrengo urratsa. Horrela mahai gainean agertuziren lehen hitzak EUSKALDUNA, ZABALA, GAUR-KOA, BAIKORRA, eta BIZIA bezelakoak izan ziren.Gutxira ideia gauzatzeko pausoak etorri ziren, izena, logo-tipoa aukeratu, lokala bilatu, asteroko batzarrak, finantzia-zioaren nondik norakoak, txosna, harpidetzak…Gaurarteko denbora horretan eman dugu."[7] Aukezpen haunahikoa ez balitz bezala, hona hemen "egiazko" aurpezpe-naren zatitxo bat:
"Ba zen garaia!" esango duzu, eta arrazoia-rekin gainera. Pasa den Andra Mari jaietan txosnamontatu genuenetik, egunak joan eta egunak etorrieta zorioneko "BOLO-BOLO" horren aztarrenikgabe! "Rebisti ze?" izan da gure belarriek azkenasteotan entzun duen galderarik intentziodunena;"Baru itxuri hartzen", berriz, gure erantzun ihesko-rrena. Ba hemen duzue, mesfikaitzok, azkenean ereesku artean! (…)[8]
Lagundu dutenei eskerrak emanez eta irakurleen par-taidetza eskatzen jarraitzen du idatziak.
Aldizkariaren mantxeta izango zen izena eta logoaaukeratzeko orduan lehiaketa antzeko bat egin zen.Azkenean, Iñigo Zabalak burututako logoa eta izena izanzen aukeratua. Azala argitalpenaren elkarrizketa nagusikoprotagonisten kolorezko argazkiak hartzen zuen oso-osorik,barneko orrialdeetan aurkituko zenaren berri ematen zutentitularrekin batera. Hasieran urtean lau zenbaki kaleratzekoasmoa agertu bazuten ere, askotan maiztazun horri eutsiezinik ibili izan ziren, noizbehinka kaleratuz. Orrialdeeidagokionez, sorrerako aleak 34+2-rekin kaleratu bazen,azkenaldikoek 68 izan zuten, bere ibilbidearen zehar tarte-ko kopuru anitzak eskainiz.
Eskainitako edukiari buruzko ezaugarri azpimarraga-rriena agian bere garaian bizitako gaurkotasunaren atzetiketengabe ibiltzea litzateke. Aldizkaria atal finkoetan bana-tuta agertzen zen; "Motzin", "Auakemonala", "AtakoBandan", "Karenka" elkarrizketa zabalena eskaintzenzuena, "Eskapadi" bidaiei buruzkoa, "Zeatxik ez euske-
raz?", "Dossierra", "Pintadan paeta", "Aldabenak-aldabe-na", "Komikixe", "Musika", kirola jorratzen zuen "Dinantxoku", "Bixi gaaa ero?", ale guztietako kontrazala hartzenzuen "Artistan txandi", "www.plazaberduri.kom" umoretartea, eta beste batzuk,... Orrialdeetan aurkeztuko zenariburuz honako hau azaldu zuten aurkezpean;
"Barruko orrietan gure Ondarru honi buruz-ko hamaika istoritara hurbilduko zaitugu: batzukgozoak, besteak gazigozoak, baina geureakdenak."[8]
Ustez herri aldizkari zabalena izateko bokazioarekinjaioa, agian aukeratutako maketazio era modernuak gaztejendearentzat erakargarriagoa egiten zuen eta zaharragoen-tzat irakurgaitza(!?). Dena dela, itxura aldetik, bederen,Ondarroan izan den aldizkaririk landuena izan dela aitortubeharra dagoela uste dugu., estetika erakargarria eta orrial-de guztietan bi-tonoa (kolore bi) erabiliz, idatzien eta iru-dien arteko oreka ikusgarria mantenduz beti.
Lehendabiziko zenbakian erredakzio taldeko partai-de legez, honako hauek agertzen ziren; Nekane Akarregi,Miren Lore Bengoetxea, Joserra Egiluz, GotzonIparragirre, Kemen Uranga, Xabat Zabala, Iñigo Zabala,Joseba Zengotitabengoa. Geroago, besteak beste, JosebeAzpiri, Leire Egiguren, Yolanda Ibarloza, Txomin L.Aramaio, Igor Urresti, Joxemari Urteaga, KemenBedialauneta, Joseba Markuerkiaga, Kepa Perez eta HaizeaEtxebarria, gehitu ziren lan taldera. Arlo ezberdinetan partehartutako kolaboratzaileen zerrenda amaigabea litzateke,zenbakitik zenbakira aldatzen joaten baitziren, honahemen batzuen izenak; Arantza Ibarra (maketazioa),Eneko Akarregi (argazkiak), Ikusi Makusi (argazkiak),Klik Klak (argazkiak), Ion Iñaki Artetxe, Leire Bilbao, aleguztietan azaldu zen Luis Iriondo ("Bolo" pertsonaiarenumorezko komiki tirekin), Iñaki Solabarrieta "Serreru"(kirol atalean), Mikel Etxaburu, Angel Ituarte, PatxiZubikarai, Rosana Goikotxea, Juan Fernandez, XabatAjuriagerra, Breixo "Danbala", Jose Muruetagoiena,Alberto Markuerkiaga, Itziar Nabarro, Ana Urkiza, InasUrrosolo,… eta herriko edozelako taldeak ere.
Hau ere euskera hutsezko aldizkaria dugu eta bereorrialdeetan zehar ezbairik gabe batua nagusitzen da, biz-kaiera edo Ondarruko hizkeraren agerkundea oso noiz-behinkako kontua izanik. Bestalde, jaietan jarritako txosna-ren bidez eta beste era askotan beharrezko dirua eskuratuz,autofinantziatuak izatea lortuta, ez zuten inolako propagan-darik onartzen bere orrialdeen baitan. Hasierako salneurria300 pezetakoa (edo 12 libera) izan bazen, azkena eskura-tzeko 2’50 euro (edo 45 niñu-niñu) ordaindu beharra zego-en. Harpidetzek berebiziko garrantzia zuten aldizkariabanatzeko orduan, harpidedunen kopuru dexentea lortuzutelarik, gainera hauei eskaintzen zitzaien aldizkaria ira-kurtzen aurrenak izateko aukera. Herriko liburudendetan,egunkarien salmenta lekuetan eta taberna batzuen bidezzabaltzen zen.
Aldizkariaren talde eragileak herriko kulturgintzanbere ekarpena egin nahian, beste ekimen batzuk ere bultza-tu zituen, esate baterako OLEE Produkziñoik Elkartearekinbatera "NIÑU-NIÑU" kamiseta marka sortu zuten,Ondarroan arte plastikoak lantzen duten zenbait artistekzubi zaharraren inguruan egindako lanek biltzen zuen "31Zubi Zahar posterra"(70X100 zm.), Azken Agurra" literaturlehiaketa, eta batez ere hain arrakastatsua den "ZAPATOAZULE" herri jaiaren sortzaileak izan ziren. 1998an,BOLO-BOLO-koek herri jai hau sortu zuten, herriko aldezaharreko (Zubi Zaharraren ingurua) jai giroa bultzatzekoasmoarekin, eta aldi berean, aintzinean Ondarroan ospatzenzen San Pedro eguneko jaia era barrituan berreskuratuz,herriko komunikabide baten proiektua indartzeko erabilibeharreko dirua lortzeko.
Azken hiru urteetan, BOLO-BOLO desagertu zene-tik, RADIXU IRRATIAk hartu du jaiaren antolakuntzaaurrera eramateko ardura. Jai honen barruan txitxarroak,taloak, euskal dantzak, ikuskizun desberdinak eta gehienbat jai giro bikainaz gozatzeko aukera eskaintzen da.Kanpotarrentzat "Ondarrutartasunaren" jai-leihoa izanik,ondarrutarren bizi-poza ulertzeko aukera paregabea da.Egun honetan, herriko jaietako "Arrantzale Egunean" beza-la derrigorrezkoa da mahoiez edo arrantzalez janztea.
Festa honen barruan, Dina Bilbao herriko kirolaria-ren omenezko "Dinamartxa" legez bataiatutako, Tolosanhasita helmuga Ondarroan duen
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 110
[10] MENDEBALA, 1. zenbakian. Azalean.
[11] MENDEBALA, 1. zenbakian. Aurkezpena. 3. orrialdean.
[12] MENDEBALA,5+1. zenbakian. Aurkezpena. 2. orrialdean.
112 113
bizikleta martxa herrikoia burutzen da, Dina beraren bizi-tzako herri garrantzitsuenak lotuz. Eta baita, ZubiZaharraren aldameneko Latxanbre plazan, Euskal Herrimailako Kamiseta Azoka bakarra antolatzen da. EuskalHerriko txoko ezberdinetako kamiseten diseinu ikusgarrie-nak ikusteko aukera eskaintzen duena. Azokan parte har-tzen dutenak epaimahaikide legez, Euskal Herriko etaOndarroako kamiseta onenaren saria aukeratzen dute.Irabazleek garaikur bezala, estrapoa (bogan egiteko, arrau-na batelaren toletari lotzeko erabiltzen den soka) oinarriduen marmolezko boloa (esfera) eta irabazlea dela ziurta-tzen duen diploma jasotzen dute.
Aldizkariaren azken zenbakia, 21garrena, 2005ekoudan kaleratu zen eta honela agurtu ziren:
"1000 esker gure harpidedun ixan zazen guz-tioi, 1000 esker ixe eskatu baik zeuen dendetanaldizkaixe saltzen lagunduzuen guztioi, 1000 eskerhurrengo ali nox atako gendun zain egon zazen ira-kurle guztioi, 1000 esker mesedi eskatzea jun gazenbakotxin irribartsu hartu gaitxuzuen guztioi, 1000esker danoi, 1000 ESKER ONDARRU!!Azkanengoko zortzi urtetan zeuekin bat ixan gaz,bañe proiekto guztik dakarre euran denbori, etaongun Boloboloi alla gako berana. EztakixueBolobolo ataten zelako ondo pasa douen azkanen-goko zortzi urtitan. Zebat burukomin emoskun, bañezenbat aberastu gatxun (pertsonalki!! Ze pentsatenzendun ba?) gure arteko bakotxe". [9]
Eta agurrarekin amaitzeko zera gehitu zuten, norbai-tei eurek hasitako bidean jarraitzeko gonbitea luzatuz;
"(…) etxeko dazen gauzak askoz be interesan-tiak diz beti einddakuk baño. Gu ez gaz geatu, bañebitxartin… anima zeu!! Ideaik badakazu hamen gazixetan laguntzaik emon bageinke. Gogu eta indda-rra jarri ezkeo dana da posible. Anima gustokudozune etxea, benetan irabazten urtengou danok!!Eskerrik asko!!"[9].
"MENDEBALA" ALDIZKARIA.
"Ondarruko gaztin ahotsa zabalduko daben aldizka-ria"[10], 2004ko udan kaleratu zen lehen aldiz. Agian,1996an Gazte Topaketetan hain beharrezkoa ikusten zenOndarroako gazteei zuzendutako aldizkariak, azkenean,argia ikusteko zortzi urte itxaron beharra izan zuen, orduanhitz egindakoa, gure ustetan behintzat, MENDEBALA-rekin gauzatu baitzen.
Honela aurkeztu zuten beraien egitasmoa:
"Aupa gazte! Hamen gatoz proposamen berribateaz, MENDEBALAZ!!! Ez zazela entera zerdatorren? Ba, axe bolada indartsu bat. Ezkerretiksartuko dan, eta herriko gaztik mendebaletik futza-daka eukiko gaittun haixe bolari (kasuakitatea?!).Zetako futz eiñ? Egungo komunikaziñoi sarik konde-naten gaittuen inkomunikaziñoiaz apurtzeko, gaz-tion abotsa jaso eta plazaratzeko, buruk astintze-ko,… Pentsaixun gazte, pentsa zeuk bakarrik! Guk,ez dotzuau esango ze haixei jarraittu, ze haixen kon-tra jun… bañe guk, Mendebaleko haixe kritikueskaintzen dotsuau. Egungo egoeri biluztaratzensaiatuko dana, Zeuk pentsa eraitti nahi dabena. Iamendebaleko aixiaz, kaskarrin dakauzen hautsakharrotzen douzen. Ze egungo, egoeri, bai hamen baikanpun, ez da erreza, eta gittia, gaztiontzako. Guk,honen danan altaboza nahi dou bihurtu Mendebala,gogoetak plazaratuz, eta jakin, zeure erittixak (hala-ku edo bestelaku) hamen dakarrela tokixe. (…)Ondarruko gazte desbardin guztin aportazinoin zaingaz eta espero dou Mendebala gaztion tresna bihur-tzi, eta gaztion bizitxako kolorik, Mendebaleko hai-xik atati!!!"[11]
Hala ere, dirudienez, sortu zirenetik laugarrenurtera ere argitu beharreko zerbait azaltzeko premia ikusizuten; "(…) Beti esan ixan dou aldizkari bat baño gehixagazela. Bai, komunikaziñoi proiekto baten asmuaz sotugiñan. Eta hor egon zin intento batzuk: irratsaiu, web orri-xe, topaketak… Intentuk… hortxe lagako dou. Bañe egixeda aldizkari bat baño gehixa bagazela.[12].
Aldizkariaren azaletan, kolorezko argazkiekin bateraelkarrizketa nagusiaren protagonista direnen taldeen logoaknabarmentzen dira, barruan aurkituko denaren berri ematenduten titularrekin batera. Beharbada deigarriena aukeratuta-ko formatoa dugu, guk aintzina ezagututako "El Guerrerodel Antifaz" komikien antzekoa izanik, etzana ("apaisatua"deitzen dena). Haserako zenbakietan nahiz eta azal osoarenhondoa hartzen zuen koloreak aldatzen joan, mantxetarenakolore berdinarekin mantentzen zen aletik ale, aurtengo5+1 zenbakian diseinua aldatu dutenera arte. Gure eritzizbeharbada kutsu kostunbristagoa emanez, nolabait"Arranondo"-k urte askotan ibilitakoaren estilura hurbil-duz, eleizaren irudia erabiltzen baita gezi batekinMENDEBALAk kontzejuko edo udaletxe zaharra deitzendugun eraikinean erabiltzen duten egoitza non dagoen sei-nalatuz. Honekin batera aldizkariaren neurria ere handituegin dute eta barneko maketazioan ere aldaketa nabarme-nak burutu dituzte, maketazio era berrienekin bateginez.
MENDEBALA ere atal zehatzekin banatuta agertzenzaigu, hauek dira; "Iritzixe" izenak dioen bezala iritzi arti-kuluei bidea emateko, albiste laburrekin osatutako"Korretatik begire", "Ingurumena", inkestetan esandakoajasotzen duen "Kale galdetegixe", mugida sozialei eskaini-
tako "Herrixan herrixantzat", herriko gazteen kuadrilakezagutzeko aukera ematen duen "Kuadrilan batzen gara","Gaztea naiz eta harro nago!", "Berbetan" elkarrizketen tar-tea, "Plaiesteixonan ordez…" txangoak edo eskulanak,…egiteko gonbitea luzatzen duena, "Gaztiok sortzen" olerkizein irudi edo komikiez hornitutako atala, "Katxondeuan?","Klik eta klak" argazkientzat gordetako orrialdeak, etabadira atal zehatzetan sartu gabe azaltzen diren artikuludesberdinak ere. Estilo aldetik, erraz eta arin irakurtzendiren artikulu laburrak nagusitzen dira, beharbada egungokomunikabideetan erabiltzen diren tankeren ildoei jarrai-tuz.
Artikulu gutxi batzuk daude izenpetuta, beharbadaaldizkaria talde lanean osotua dela azpimarratu nahianedo. Lehendabiziko zenbakian MENDEBALA egitendutenen zerrendan agertzen direnak hauek dituzue; AneBonilla, Asier Alkorta, Eneritz Zeberio, IbaiIbaibarriaga, Irati Markes, Naiara Arrizabalaga, NaroaArgoitia eta Txomin Lasarte dira. Hurrengo aleetanhauek gehitu zaie; Jon Zabala, Oier, Alain, Ane etaAndoni.
Hau ere euskara hutsezko argitalpena dugu, batua etaherriko hizkera erabiliz. Ez dute lortu maiztasun zehatzikizaterik, beraz noizbehinka kaleratzen da, gehienez urteanbi zenbaki plazaratzea lortu dutelarik. Lehendabiziko aleaeskuratzeko ordaindu beharreko salneurria 3 eurokoa izanzen, eta azkenak 2 eurotan saldu dituzte. Dena dela, ez dutuste oker ibiliko naizenik finantziazio bide nagusia herrikojaietan jartzen duten txosnan egindako lanaren truke iraba-zitakoa dela esaterakoan. Halaber, "Mendebala Eguna" ize-neko jardunaldiak ere antolatu izan dituzte.
HURRENGOARTE…
Oraingoz honela amaitzen da Ondarroako komunika-bideei buruzko lantxo hau. Hurrengo urtekarian jarraitzekoasmotan gaude gurean sortutako fantzineak, herri erakunde,instituzio eta partiduen argitalpenen berri emanez… etabaita herrian martxan eduki ditugun beste era bateko komu-nikabideak ahaztu gabe.
Ondo esanak hartu, eta okerrak parkatu (intentziotxarrik gabe eginak izan baitira) eta zuzendu itzazu...Eskerrik asko zure arreta eta pazientziagaitik.Hurrengoarte,… ondo ixan!!
(JARRAITUKO DU…)
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 112
114 • O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
115
Dakar (Senegal), 1958ko urtarrilean. Arrantzale ondarrutarrak Concha de San Sebastian txalupan.Ezkerretik eskumara, goian tente: Inazio Bedialauneta «Papardo», gazte dakartarra, Asturianu, Pako Aranbarri, Dakarreko beste gazte bi eta Joseba Badiola «Txaket».Erdian, Salbador Zendoia, Pedro Arkotxa, Joseba Arrizabalaga «Karpanta», Dakarreko gazte bi, Joseba Lersundi «Marmar», eta Dakarreko beste gazte bat. Aurrean, Dakarreko hiru arrantzale gazte, Fernando Etxaburu, Anton Yurrita, Jose Trueba «Krusallu», gazte dakartarra eta Iñaki Anakabe «Nakarra».
FERNANDO ETXABURU «BOLTSILLO»K EMONDAKOA.
Dakar (Senegal), 1958ko urtarrilean. Arrantzale ondarrutarrak.
O N DA R R OA , H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K
ERRETRATUENOTZAREA
ONDARRUTAR ARRANTZALEAK SENEGALEN(DAKAR, 1958)
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 114
116 • O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
Dakar (Senegal), 1958ko urtarrilean. Arrantzale ondarrutarrak.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
117
Dakar (Senegal), 1958ko urtarrilean. Arrantzale ondarrutarrak.
Dakar (Senegal), 1958ko urtarrilean. Arrantzale ondarrutarrak.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 116
118 • O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
Dakar (Senegal), 1958ko otsailaren 3an. Salbador Zendoia arrantzale ondarrutarra txalupan arrantzale senegaldarrekin.
119
Dakar (Senegal), 1958an. Concha de San Sebastian txalupa. Ezkerreko koadrila: Salbador Badiola, Apolinar Larrinaga, Agustin Urresti «Otero» eta ???.Eskumako koadrilan, tente ezkerretik, Asturianu, Jose Badiola «Txaket», Joseba Lersundi «Marmar», Joseba Arrizabalaga «Karpanta», ???, Abraham
Bedialauneta, Inazio Bedialauneta «Papardo» eta Anton Yurrita. Aurrean jarrita, Dakarreko gazte bi, Fernando Etxaburu «Boltsillo» eta Salbador Zendoia.FERNANDO ETXABURU «BOLTSILLO»K EMONDAKOA.
(Alboko argazkia)Dakar (Senegal), 1958an. Concha de San Sebastian txalupa.
Tente goian ezkerretik eskumara: Inazio Bedialauneta «Papardo», Anton Yurrita, Jose Badiola «Txaket» eta «Asturianu». Erdian, Fernando Etxaburu «Boltsillo», Salbador Zendoia, Jose Trueba «Krusallu» eta Joseba Lersundi «Marmar».
Aurrean jarrita, Joseba Arrizabalaga «Karpanta», Pako Aranbarri, Pedro Arkotxa, Iñaki Anakabe «Nakarra» eta Agustin Urresti «Otero».FERNANDO ETXABURU «BOLTSILLO»K EMONDAKOA.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 118
120 • O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
Dakar (Senegal), 1958ko urtarrilean. Arrantzale ondarrutarrak Concha de San Sebastian txalupan. Lau txalupetako tripulazioetakoak dira: Sagrada, Reina, Maria Reyes eta Concha. Ezkerretik eskumara, goian: Salbador Zendoia, Agustin Urresti «Otero», Abraham Bedialauneta, Doroteo Balenziaga eta Pedro Emaldi. Erdian, Joseba Arrizabalaga «Karpanta», Pako Azpillaga, Fernando Etxaburu eta Mikel Azpillaga. Aurrean, Iñaki Anakabe «Nakarra», Apolinar Larrinaga eta Salbador Badiola. FERNANDO ETXABURU «BOLTSILLO»K EMONDAKOA.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
121
Dakar (Senegal), 1958ko urtarrilean. Arrantzale ondarrutarrak Concha de San Sebastian txalupan.Lau txalupetako tripulazioetakoak dira: Sagrada, Reina, Maria Reyes eta Concha de San Sebastian. Ezkerretik eskumara, goian: Joseba Arrizabalaga «Karpanta», Agustin Urresti «Otero», ???, Pedro Emaldi eta Asturianu. Erdian, Pako Azpillaga, Fernando Etxaburu eta Mikel Azpillaga. Aurrean, Abraham Bedialauneta txakurragaz altzoan, Apolinar Larrinaga eta Salbador Badiola.
FERNANDO ETXABURU «BOLTSILLO»K EMONDAKOA.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 120
122 • O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 • 123
Dakar (Senegal), 1958ko urtarrilean. Arrantzale ondarrutarrak Concha de San Sebastian txalupan. Lau txalupetako tripula-zioetakoak dira: Sagrada, Reina, Maria Reyes eta Concha. Ezkerretik eskumara, goian: Jose Trueba «Krusallu», AgustinUrresti «Otero», Inazio Bedialuneta «Papardo» eta Doroteo Balentziaga. Erdian, Joseba Arrizabalaga «Karpanta», ???, JosebaLersundi «Marmar» eta Asturianu. Aurrean, Domingo Larrinaga, Fernando Etxaburu «Boltsillo» eta Pedro Arkotxa. FERNANDO ETXABURU «BOLTSILLO»K EMONDAKOA.
Ondarroa, 1958ko abuztuaren 17a. Arrantzale Eguna. Dakarren egondako arrantzaleak (tartean) Ondarroan Andramaxetan.
Dakar (Senegal), 1958ko urtarrilean. Arrantzale ondarrutarrak Concha de San Sebastian txalupan.Ezkerretik eskumara, atzean: Fernando Etxaburu «Boltsillo», Juan Luis Azpiri, ??? eta Jaime Zubikarai. Aurrean, Domeka Ugartetxea, Domingo Ibarloza eta Joseba Arrizabalaga «Karpanta».
FERNANDO ETXABURU «BOLTSILLO»K EMONDAKOA.
Dakar (Senegal), 1958ko urtarrilean. Arrantzale ondarrutarrak Concha de San Sebastian txalupan. Ezkerretik eskumara, atzean: DomekaUgartetxea, , Juan Luis Azpiri, Salbador Zendoia eta Jaime Zubikarai. Aurrean, Domingo Ibarloza, Fernando Etxaburu «Boltsillo» eta JosebaArrizabalaga «Karpanta».
FERNANDO ETXABURU «BOLTSILLO»K EMONDAKOA.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 122
124 • O n d a r r o a 2 0 0 8
O N DA R R OA , H E R R I A E TA H E R R I TA R R A K
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
125
1958ko ekaina. GAZTEEN EGUNA: kalejira, Nodoa, banda eta korrida frontoian. Komitiba Zeledonio Eskoletatik ateratzen.
GAZTEEN EGUNA ONDARROAN(1958ko ekainean)
1958ko ekaina. GAZTEEN EGUNA: “La Banda de los casiguapos”. Monjetako bidegurutzera ailegatzen
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 124
1958ko ekaina. GAZTEEN EGUNA. Frontoia jendez gainezka.
126 • O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
1958ko ekaina. GAZTEEN EGUNA: Kantxopeko Jimmy (Imanol Eizagirre) torero jantzita. Atzean, Juanito Balentziaga kapotearekin.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
127
1958ko ekaina. GAZTEEN EGUNA: Kantxopeko Jimmy (Imanol Eizagirre) torero jantzita. Atzean, Juanito Balentziaga kapotearekin.
1958ko ekaina. GAZTEEN EGUNA. Frontoia jendez gainezka.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 126
1936KOGERRAONDARRUTARRAK GERRARENONDORIOAK PAIRATZEN
1942 aldera. Trabajadoritako Batailoia mezatan.Abadearen atzean, Ion Arantzamendi ondarrutarra.IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 128
Fidel Roberto-Isabel
J. Anton-M. Josefa
Zizilio-TeresaJose M.-M. JosefaAndres-ErremijiBenito-Salbadora
Villalba de los BarrosJose Joakin-IsabelFernando-Maria
Pedro Juan-ManuelaJose Dgo- KarmenJose Dgo- Karmen
Pedro Juan-ManuelaBenito-Tomasa
Jose M.-BuenabenturaJose M.-Buenabentura
Antonio-MadalenaInazio-Maria
Kresen-M. SantosEsteban-MartinaJose M.-BarbaraAndres M.-ZeziliMatias-KarmenPedro Jose-Justa
Tomas-Mª MartinaDgo Antonio-PerfektaKandido-Frantziska
Juan Jose-JosefaMartin-Hilari
Frantzisko-MarzelaJuan Pablo-Erramona
Balendin-Alfontsa
Jose Luis-JosefaBlas-Zezili
Juan Jose-AngelaSekun-Dolos
Martin G-DamianaAgustin-Klara
Domingo-AntoniToribio-M. Jesus
Elias-Brigida ErramonaErrikardo-RosarioLaureano-M. Bta.Mateo R.- Dienesi
Paskual-Donata
GURASOAK
130 131• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
ABADEA TELLERIA BIZENTE "KIRIKIXU"AGIRRE JAVIER
AGIRREOA ODIAGA ERRUFIÑOALBERDI MUNIOZGUREN JUANA
ALDANONDO ARAKISTAIN JOSE MIGELALEGRIA ELU PEDRO
ALEGRIA SOLABARRIETA JOSE M.ANAKABE AGIRRE PEDROALBAREZ MORENO JUAN
AÑORGA ANZOLA JESUSARAKISTAIN ETXABURU PEDRO
ARKOTXA IDIAKEZ ERRAMONARAMAIO ARANZETA JOSEFA
ARAMAIO ETXEBARRIA DOMINGOARAMAIO ETXEBARRIA PEDRO
ARAMAIO MARKUERKIAGA JOSE DOMINGOARANBARRI GALLASTEGI FERNANDOARANBARRI LERTXUNDI ESTANISLAO
ARANBARRI LERTXUNDI JUANARANBARRI RETOLAZA JOSE M.
ARANTZAMENDI BURGOA BONIFAZIOARANTZAMENDI ZELAIA JOSE M.
ARISTONDO ARRIOLA JOAKIN "XESTERO"ARISTONDO OLARREAGA JUAN
ARKOTXA SOLABARRIETA SEGUNDOAROSTEGI BENGOETXEA JOSE M.ARRASATE BURGOA FRANTZISKO
ARRATE ZELAIA INAZIOARRATE IRIGOIEN SILBESTRE
ARREGI EIZAGIRRE JOSE MªARRIOLA BERISTAIN JUAN
ARRIOLA URANGA MANUELAARRIZABALAGA ARANBURU SANTI
ARRIZABALAGA ARANTZAMENDI IÑAKIARTETXE BIKANDI JOSE FELIX
ARZUAGA LEKUE FERNANDOAULESTIA ARAMAIO KOLDO
AZKONA SALDIAS FELIX (OLLO-NAFARROA)AZPILLAGA TXAKARTEGI JUAN
BADIOLA AZPIAZU FRANTZISKOBADIOLA AZPIAZU KOIKILI "AZILLONA"
BADIOLA BEDIALAUNETA JESUS M.BADIOLA BURGOA EBARISTO
BADIOLA GARRAMIOLA M. ANGELESBADIOLA GOIOGANA BLAS
BADIOLA TXURRUKA EBARISTOBAKERIZA ITUARTE PEDRO
BASTIDA LEZEA ERRIKARDOBEDIALAUNETA ALEGRIA PEDRO "TXAPIN"
BEDIALAUNETA EGIA ANAKLETOBEDIALAUNETA GARRAMIOLA PEDRO
1913-I-22
1887-VII-19
1916-X-121916-XI-161878-08-151915-VII-03
1915-IX-041902-V-131934-III-241899-XI-011910-III-231918-08-041900-IX-021913-09-281909-V-02
1894-XII-191917-IV-091902-V-131931-I-161913-I-01
1914-IV-071903-V-131916-III-151916-VII-06
1910-
1912-X-181891-XII-28
1936-1914-VIII-11913-X-121915-II-011921-III-01
1913-1908-V-261918-II-081907-IX-021929-IX-081920-II-201926-X-24
1882-VII-221898-VI-081904-09-021914-V-14
1911-XII-061910-XI-151914-I-21
Guadalajaran beharginetan Bilbon erailaSollubenOndarroanBalearesen1938-III-16Bilbon erailaTorrelabegako ospitaleanLekaime etxeko ospitalean (Ondarroan)UbideanBalearesenOndarroan
BalearesenZornotzanBou NabarranSollubenJatako fronteanJunkeranBalearesenBalearesenOndarroan metrailazTeruelen beharginetanErailaBou NabarranZaragozako fronteanBalearesen
Azkoitian metrailarekinArtxandanBilbon erailaMadrilenIrungo fronteanBartzelonako fronteanTeruel-Castellon fronteanArtxandako frontean Santanderko ospitaleanLekeimeen etxeko ospitaleanBarakaldoko ospitaleanMilloin erailaAkarregi mendianOndarroan metrailazBalearesenOndarroan metrailaz Atxazpin erailaGalzuaranen erailaTeruelen beharginetanAsturiasko fronteanBartzelonanTeruelgo fronteanBalearesen frontean
ABIZENAK - IZENA JAIOTZA
1938-1938-III-11
1936-X-071938-III-061938-III-161938-III-11
1937-VIII-151937-IV-221936-XII-101938-III-06
1936-1937-III-051938-III-061937-05-141937-III-051937-V-031937-V-15
1938-1938-III-061938-III-061936-X-031938-XI-041939-I-11
1937-III-041938-XII-171938-III-061938-II-231937-V-041937-VI-211937-I-04
1936-XI-101936-IX-071938-07-171938-VII-211937-07-221937-06-281936-X-061937-VI-121936-X-031936-XI-141936-X-031938-III-061936-IX-261936-X-021939-II-24
1938-1937-IX-15
1938-1937-
1938-III-06
HERIOTZA • NON
Domingo-LeonardaSimeon-LuisaJusto-Angela
Luis-AnbrosiBaldomero-Zipriana Angel-Buenabentura
Daniel-Juana Dorotea.
Salbador-MariaBernabe-M.AntoniJusto M.-KlotildeIndalezio-Gregori
Jose-
Elias-Enkarna
Jose Agustin-Josefa MadalenaRafael-M. IsabelZirilo Pedro-PilarDonato-MartinaKele-Frantziska
Jose Andres-JazintaPedro-Agustina
Inazio-M. JesusPablo-Eusebi
Jose M.-M. AndresFelipe-Teresa
Pedro-MamertaPedro-Mamerta
Santi Erramon.-Tomasa
Gonzalo-Maria
Andres-JuanaEbaristo-Emili
Migel -EzekielaLino-Josefa
Jose Inazio-FrantziskaBlas-Anakleta
Eugenio-Saturnina
Nicolás-JulianaBlas-Josefa
GURASOAK
BEDIALAUNETA GUENAGA SEGUNDOBEDIALAUNETA ZUBIKARAI BENITO
BELAUSTEGI BILBAO LUISBENITO ARDANAZ JESUS (BURGETE-NAFARROA)
BERAMENDI ZABALZA MIGEL (ARTAZKOZ-NAFARROA)BEREIKUA MAGUREGI LUIS "MARRUKO"
BERNEDO LAKA LORENZOBERRIDI BEDIALAUNETA ANDRES
BIKANDI ANAKABE FIDELA ENGRAZIBILBAO BEREZIARTUA DOMINGO
BILBAO URIONABARRENETXEA PEDROBILELA CASAL JESUS (MELLIZ-CORUÑA)
BURGOA AKARREGI ANTONIOBURGOA LEKUE GABINO
BURGOA OSA BENITO "LITRAN"BURGOA TRAMAZABALAGA INDALEZIO
CASADO HERRERO ANGEL (DONOSTIA)CRUCEÑO ALIX? -
EDURTZA JOSEEGAÑA GUTIERREZ ELIAS ZIRIAKO
EGIA OLABARRIA ISABELEGIGUREN MENDIKUTE, JOAKIN
EGIGUREN SOLABARRIETA JOAKINEGURROLA ATXA PANTALEON
EGURROLA KALTZAKORTA BONIFAZIOELORDI EGIGUREN JOSE
ELORDI EGURROLA DOROTEOELU TXURRUKA FELIX
ESPI GOIA PEDRO FELIPE (DONOSTIA)ETXABURU BADIOLA MARTIN
ETXABURU BEDIALAUNETA ESTEBANETXABURU BURGOA JESUS "TOKAIO"
ETXABURU ITURRIZA INAZIOETXABURU LARRINAGA JUAN "ATXILLO"
ETXABURU LARRINAGA ERRAMONETXARRI SESMA FRANTZISKO (ALLO-NAFARROA)
ETXEBARRIA BADIOLA INAZIOETXEBARRIA BURGOA JESUS
FERNÁNDEZ ETXABURU JOSE M.GALLASTEGI BAILLAR FELIX
GARALDE OTXOANTEZANA SABINGARATE LAKA DOMINGO
GARBIZU LARRAÑAGA JOSEGARMENDIA IRIONDO JOSE RUFINO
GARMENDIA SAIZAR ANTONIOGARTZIA LAKA BITORIANO
GARTZIA GURRUTXAGA MANUELGENEROSA ALBAREZ FUELLO (EZKONDUA)
LOSITO GIOVANI FLECHAS NEGRASEKO KAPITAINA (TORINO)GOIOGANA LARRAÑAGA FERMIN
GUENAGA SAIZAR ERROKE
1893-VI-011897-I-11
1918-02-17
1908-1879-XI-29
1918-
1917-IX-091913-
1912-I-261912-X-241914-I-12
1919-XI-091919-
1916-X-181921-
1895-VIII-181914-VIII-71912-VII-181898-XI-121916-05-221913 urtean1919-VI-08
1911-VIII-81911-VIII-21916-I-31
1913-XI-261910-VI-12
1905-1918-
1916-I-311916-XI-08
1892-1918-01-281913-I-23
1911-VIII-111892-III-051914-VI-191913-07-041916-VI-06
1866-1897-
1915-II-051912-VIII-6
Derion erailaIngalaterranArtxandako fronteanLekaimeen etxeko ospitalean (Erreketea)Lekaimeen etxeko ospitalean (Falangista)
Trespadernesen
AsterrikanBalearesenLaredon desagertuGoimendiko bideanBalearesenAsturiasenReinosa fronteanBalearesenHilerriaren ondoan
Artan KamioianDimanOndarroan metrailazBilbon
Lemoako fronteanBilbon erailaTeruelen beharginetanAtxurin metrailaz (Gazturu)Aragoiko fronteanArtan kamioianPortugaletenAsturiasko fronteanLucena del Cid-Castellon.Zaragozako ospitaleannBasurtoko ospitalean
Lekaimeen etxeko ospitalean (falangista)KastellonenTeruelen beharginetanLimpiasko ospitalean
Santanderko fronteanAlberta mendianOtxandioko fronteanSan Kristobalen erailaErailaSollubeko frontean
Artan kamioianLekaimeen etxeko ospitaleanBalearesenTerueleko frontean
ABIZENAK - IZENA JAIOTZA
1937-VII-211937-VII-161937-VI-181936-X-241936-X-07
1936-XI-121936-
1938-III-061937-VI-
1937-III-061938-III-061937-X-18
1937-VIII-081938-III-061936-XI-13
1936-IX-241937-V-221936-X-251936-IX-11
1937-V-311937-IX-161938-III-051936-X-261938-III-271936-IX-241937-VIII-1938-II-231936-VI-191938-II-201937-VI-19
1936-X-101938-
1938-V-191937-VII-071937-VII-231937-VIII-191937-III-311937-IV-241938-V-241938-IX-191937-V-03
1936-IX-241937-IV-171938-III-061938-IX-24
HERIOTZA • NON
1936ko GERRAN HILDAKOONDARRUTARRAK
(alde bietakoak)
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 130
132 133• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
Domingo-DolosJuan-Josefa
Inazio-M. TeresaManuel-Dominga
Erremijio-BalentinaBlas-M. PilarPedro-AngelaFausto-Josefa
Manuel-EsperanzaJulian-Dionisi
Domingo-Jenobeba
Jose-TeresaJose-KostantziPedro-Josefa
Urbano-AsentsiBizente-JuanaBizente-FelisaInazio-SalomeHipolito-Juste
Juan Jose-MarzelinaFelipe-Basilisa
Domingo-KatalinaBaltasar-Inazi
Jose Luis-M. AsunGregorio-Luzia
Pedro Jose-Kasimira
Narciso-M. DolosFrantzisko.-ErramonaDomingo-Marzelina
Jose Anton.-JosefaMarzelino-MariaPaskas-Dorotea
Domingo-MarzelinaPatxi-Josefa Inazi
Migel-Migel-Usola
Pedro Jose-DienesiJose M.-M. Angeles
Simeon-SimonaAntonio-GenobebaF. Ildefonso-LeonaF. Ildefonso-Leona
GURASOAK
HERRERO SANTOS KLODOBALDO (PERILLO DE CASTRO-ZAMORA)IDIAKEZ ARANBARRI ERRAMON MANUEL
IRIONDO AREITIO LUISLAKA IRUETA ANGEL
LAMIKIZ GALLASTEGI BLASLANDARIBAR ASPIAZU JOSE
LARRINAGA BEDIALAUNETA SANTIAGOLARRINAGA BURGOA BLAS
LARRINAGA BURGOA GABRIELLARRINAGA OBIETA JUAN
LEGARDA BENGOETXEA ANGELLERTXUNDI GURRUTXAGA JOSEBA MIRENA
LOPEZ ARRIAGA ZEZILIO (NAVAS DE BUREBA-BURGOS)NARBAIZA OLANO JOSE M. (IBARRA)
NABERAN GARTZIA JOSEOLABARRIA EGIA ISABELOLABARRIA ELU INAZIO
OSA SOLABARRIETA DOMINGOOSA URKIOLA ANDRESOSA ZUBIA AMBROSIO
OSORO BADIOLA DOMINGOOTXOANTEZANA ETXABURU JESUS
PAGATE BURGOA FILOMENAPASKUAL KAMARA LEONTZIO
PEREIRA GONZALOPEREZ LOPEZ LEONARDO (GARGANTA LA OLLA)
PINEDO GRANADO HILARIOPORTU URRIOLABEITIA ESTEBAN
PRIETO ARANTZAMENDI SEBERIANARENOVALES ZARRA ZELIO
RODRÍGUEZ KUESTA JOSE LUISSAGARNA URIARTE JOSE
SANTISO EGIGUREN MIKELSARAS BERISTAIN ZELESTINO
SOLABARRIETA GOIOGANA MARTINTRUEBA SALABERRI ANTONIO
TRUEBA SALABERRI BENANTZIOTXAKARTEGI ETXABURU LAUREANO
URBIETA ARRIETA FRANTZISKOURIARTE URRISTI GREGORIO "GOTXIKU"
URKIAGA JOSEURKIOLA ANSOLA BITORIANO
URKIOLA BURGOA FRANTZISKO "POTXERI"URKIRI ZUBIZARRETA ALEJANDRO
URKIZA AZPIAZU PEDRO JOSEURRESTI ARANZETA GREGORIO
URRESTI ARANBARRI FRANTZISKOURRESTI ARROSPIDE ANDONI
ZARRAGA ARANBARRI MIGEL ANTONZELAIA SARAS BENITO
ZENDOIA LEKUE NIKOLASAZEREZA BASTERRETXEA ANTONIO
ZUAZUA LEKUE JOSE M.ZUAZUA LEKUE ERRUFIÑO
1912-1934-IV-041914-II-071909-X-021910-II-05
1919-1918-VII-261927-III-101918-VI-111914-XII-26
1915-I-241916-VIII-27
1908-1909-VII-10
1923-19071920-
1915-VII-161920-V-011913-II-021927-IV-251891-VIII-61919-VIII-1
1916-1911-
1904-XII-25
1900-
1921-IX-301917-II-141917-V-03
1910-XII-181916-X-221915-V-09
1862-I-021904-IX-091918-V-281898-V-051913-V-09
1914-1933-
1916-VII-081906-I-12
1893-XII-071920-V-201909-XI-121913-X-24
Lekaimeen etxeko ospitaleanBala galduak kaleanBalearesenSantanderko fronteanTeruelgo fronteanBalearesenLeningrado D. A.Xexermendin metrailakBalearesenTerueleko fronteanBalearesenUrkiolako fronteanOndarroan (Espainiako artilleriakoa)Ondarroan (Errekete)OndarroanOndarroan metrailazArtxandako fronteanZaragozako ospitaleanBalearesen
Terueleko fronteanOndarroan metrailazOndarroan metrailazHueskanKarrantzan erailaLekaime etxeko ospitaleanArtan KamioianMadrilen erailaDurangoko bonbardaketanBilbon erailaArtxandako frontean
Asturiasko fronteanBalearesenBartzelonanKarrantzanBartzelonako fronteanSan Roken (Santander)BalearesenBurgosenBalearesenOndarroan metrailazEibarren beharginetanMilloin
Bartzelonako frontean
Ondarroan metrailazMajadahondanBilbon erailaOndarroan metrailazAlkorkonenIrungo frontean
ABIZENAK - IZENA JAIOTZA
1937-IV-041937-IV-041938-III-06
1937-VIII-231938-III-061938-III-06
1937-IV-301938-III-061938-II-121938-III-061937-IV-261936-XI-131936-XI-03
1936-VIII-141936-X-221937-VI-1938-I-27
1938-III-06
1938-III-221937-IV-25
1937-VII-211937-07-071937-IV-221936-IX-24
1936-VIII-081937-
1937-IX-091937-02-171936-X-20?
1937-1938-III-061938-XII-
1937-1938-
1937-II-041938-III-061937-III-241938-III-061936-X-261937-III-151936-X.031937-III-241938-07-17
1937-1938-
1938-III-111936-X-251937-VII-..1936-V-09
HERIOTZA • NON
ANAKABE ARKOTXAARRASATE ARRIOLA
ARRIOLA AGIRREARTETXE MALAXETXEBARRIA
AZKARATE EGURROLABADIOLA AREGO
BALANZATEGI IRURETAGOIENABASTERRETXEA ARANBARRI
ETXABURU ARTEXEGABILONDO GOIOGANA
GOIOGANA ARREITUNAINDIAIBARLOZA GARTZIAIBARLOZA GARTZIA
KORPION LARREALASUEN GARTZIA
NABERAN GARTZIAPRIETO COLLANTES
SALAZAR ETXABURUURKIOLA BURGOAURKIZA BADIOLA
ZABALETA LAUZIRIKAZUBIKARAI BURGOA
ZUBIKARAI LEKUEZUBIKARAI URRESTI
KANDIDO "XAGU"KANDIDO "BALANDRAKU"IÑAKIPEDRO "KOIOTE"JUANSANTOSJOSEJOSE MARI "FRANTSESA"FELIPE "BARAIKU"INAZIOMAITERESAEUSEBIOMIGELANTONIOKARMELOIMANOLJOAKINAGAPITOESTEBAN "POTXERI"JOSEBAJOSE "TXIKIXE"FAUSTINOBIZENTESEKUN "TXAMAKO"
EzkongaiEzkongai
Ezkongai
Ezkondu
EzkongaiEzkongaiEzkongaiEzkongaiEzkongai
Ezkongai
Ezkongai
EzkongaiEzkongaiEzkondu
Ezkongai
29
18
43
0
19194516
2944
19
ABIZENAK IZENA EGOERA ADINA
GURS KONTZENTRAZIO ZELAIAN EGONDAKO ONDARRUTARRAK
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 132
134 135• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
ONDARRUTARRAK“TRABAJADORITAN”
ZIGORRA: LANERA BEHARTUAK
AGIRRETXEA RUIZ EUJENIOAKARREGI ETXEBARRIA BIXENTE "ZENTOLLOS"ALBIZU EGAÑA AGAPITO "APITXO"ALDARONDO GUTIERREZ ANJELAGIRRE SANTA MARIA JOSEALEGRIA ELU INAZIOAÑORGA URIBE GABRIEL "LATERU"ARAKISTAIN ETXABURU INAZIOARAKISTAIN ETXABURU KARMELOARAMAIO AZPIRI JESUS "EXPRESA"ARAMAIO BIKANDI PATXI "MUSIKERU"ARANBARRI BADIOLA KARMELO "PERLA"ARANBARRI EPELDE JOSE MARIAARANBARRI ETXANO ALBERTO "KALTXAS"ARANBARRI ETXEBARRIA PEDROARANBARRI GALLASTEGI FERNANDO "PIPERRA"ARANBARRI GALLASTEGI INAZIO "PIPERRA"ARANBARRI GALLASTEGI JESUS "PIPERRA"ARANBARRI MAKAZAGA PEDRO "MITXEL"ARANBARRI LERSUNDI NIKOLAS "AKULU"ARANTZAMENDI ANAKABE DOMINGOARANTZAMENDI ANAKABE LUIS "ATANASIO"ARANTZAMENDI BEREIKUA JUAN "MARRUKO"ARANTZAMENDI MUGARTEGI JOANARANTZAMENDI BURGOA JOSE MARIARANTZAMENDI EGIGUREN DOMINGOARANTZAMENDI EGIGUREN ALFONTSOARANTZAMENDI GOROSTOLA EUSEBIO "XAGU"ARANTZAMENDI PRIETO ANTONIOARAUKO TXAPARTEGI PASKUALARETXAGA IDIAKEZ RUFINOARGOITIA BADIOLA SOTER "BALANDRAKU"ARKOTXA ARRIZABALAGA BENIGNO "ANJEL HARRONEKU"ARISTONDO ARRIOLA JOAKIN "XESTERO"ARISTONDO AGIRRE SALBADOR "BAXERRI"AROSTEGI ARANBARRI JOSE LUIS "PRATIKU"ARRASATE ALKORTA HILARIOARRASATE ALKORTA KANDIDO " KOLORE GORRI"
2. Mixto
1. AmerikaGarellanoMadrilFortificacion11.1. Arapiles165.122.39. Palma Mallorka7. Ingenieros-Madrid10.Requetes-Mola24. Bailen29. San MarzialIntendentzia40. MadridBilboAutomovilismo-Casetas5. FlandesGijon5. Virgen de ItziarDisziplinario58. Disciplinario16.Madril8. Amerika2. Amerika34.26.Toledo20.1.Guadalajara2. Artilleria Montaña12.3711.
ABIZENAK IZENA BATALOIA
Langile behartuetan (“Trabajadores”etan) zigortutaegondako herritarren zerrenda honen osagarrimoduan argitaratzen ditugun argazki hauek Juan
Arantzamendi Mugartegik eman dizkigu.
Juan Arantzamendi berak baita eskaini dizkigu ondo-rengo azalpen hauek ere:
“Argazki hauek Langile Behartuetako 11. eta12. batailoiei dagozkie. Hainbat ondarrutar ibiliginen batailoi bi hauetan. Ea gogoratzen naizenguztiokin...
11. batailoian: Rikardo Badiola, GabrielAñorga, Jose Luis Arostegi, Periko Artetxe, JoseElordi (Alcarrazen hil zen), Sotero (edo Pedro)Bakeriza (Guadalajaran hil zen), Jose MariaBurgoa “Karril”, Kasimiro Burgoa“Barrabaseneku” (arraunlaria), KarlosBedialauneta “Txapin” ... Danok ondarrutarrak.
12. batailoian ondarrutar gutxiago ibiliginen: Jose Antonio Larzabal (patroia), RikardoTxakartegi “Zamora”, Faustino Balentziaga“Pitxuneku”, Alfontso Arantzamendi eta neu.
Neu izan nintzen gure batailoitik herrira itzu-li zen azken ondarrutarra. Nirekin batera herriratuzen Pedro Ugalde, “Astilleru txikikoa”. Eta egunbatzuk geroago Iñaki Burgoa gaztea (EstebanBurgoaren anaia). Azken bi hauek ere LangileBehartuetatik.
Argazki batzuetan 11. eta 12. batailoietakolangileak elkarrekin agertzen gara. Izan ere, batai-loi bi hauetakook sarritan ikusi izan ginen Fragaaldean (Katalunian), Zaragozan, Teruelen,Guadalajaran... Batzuetan elkarrekin lana ere eginbehar izan genuen”.
Honaino Juan Arantzamendiren azalpenak. Eskerrikasko, Juanito, zure laguntza paregabeagatik!
“Batallón de Trabajadores” edo “Trabajadorik”, erregimen frankistaren aurkariak zigortzeko sortutako uni-tate bereziak ziren, zeinetan lan gogorrak egitera behartzen zituzten, bizi baldintza latzetan eta urteetan zehar.Zigortuen batailoi hauek berreraiki zuten gerrak suntsitutako guztia, lan horietan sarri bizitza utziz.
OHZ taldea
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 134
ARRASATE ALKORTA LUIS "TXIKIXE"ARRIZABALAGA ANZOLA INAZIOARRIZABALAGA ZULARIKA JOSE MARIARTETXE ZUBIKARAI PERIKOAULESTIA IBAZETA LUISAZPÌAZU ETXABURU JESUS "PINTXI"AZPILLAGA EGIGUREN JORJE "TURRUT"BADIOLA ABADEA JOSE "JOSEFINAKU"BADIOLA ABADEA FERNANDO "JOSEFINAKU"BADIOLA ALKORTA AGUSTIN "FRALLI"BADIOLA ARANTZAMENDI JUAN MARIBADIOLA ARISTONDO JOSEBADIOLA ARRIZABALAGA ANTONIOBADIOLA ARRIZABALAGA RIKARDOBADIOLA BURGOA JOSE "TXAKET"BADIOLA BURGOA MARTIN "ITZUKI"BADIOLA BURGOA TEODORO "TXAKET"BADIOLA ETXABURU JOSEBADIOLA MARKUERKIAGA JUAN "TXATU"BAKERIZA ITUARTE FRANTZIZKO "KOLTXILLINEKU"BAKERIZA SOLABARRIETA JAZINTOBALENZIAGA AKARREGI FAUSTINO "PITXU"BASTERRETXEA ARANBARRI JESUS "AKULU"BASTERRETXEA AZPIRI DOMEKA "TXATU"BASTERRETXEA AZPIRI JOSE "TXUTXUNEKU"BEDIALAUNETA ALEGRIA KARLOSBEDIALAUNETA JUAN (BITXORIN SENARRA)BEDIALAUNETA ARANBARRI JUANBEDIALAUNETA ARANTZAMENDI EUJENIO LUISBEDIALAUNETA ARANTZAMNEDI GREGORIOBEDIALAUNETA URKIAGA ABRAHAM "MALEN PAPUTZENEKU"BEITIA ARRATE PEDROBELAUSTEGIGOITIA ETXABURU RUFINO "JAIO"BERGARA BADIOLA ZEZILIO "MARKEXA"BERISTAIN URRIOLABEITIA BONI "GIXONA"
137.2. 208.11. Figeres-Girona11. Alta Montaña208.110.2. Mendi artilleria-GazteizArmategi-FerrolEscala Contacto49. Flechas Negras3.
11.11....5. Flandes19. Infanteria Toledo91.24.22. San Marzial12.21.20.26. Toledo11. Zaragoza12.15. Virgen de Itziar76.5. San MarzialF.E.T. y J.O.N.S.24.68.31.5. Automovilismo-Zaragoza
ABIZENAK IZENA BATALOIA
136 137• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
BERISTAIN URRIOLABEITIA SILBERIOBERNEDO LAKA LORENZOBERNEDO ZARRAGA MARKOSBERRIDI ARISTONDO ANDRESBILBAO ITURRIZA LUIS "FRUTU"BILBAO MUGARTEGI MARTIN "TXORIXO"BILBAO OSA EZEKIEL "BIBILLO"BURGOA ARAKISTAIN JOSE MARIBURGOA ARAMAIO ESTEBANBURGOA ARAMAIO MIGEL "PROFETI"BURGOA ARRIZABALAGA KASIMIROBURGOA AZPIAZU JOSEBURGOA IBAZETA JOSE MARIABURGOA OLANO ESTEBAN "ZAPATERA"BURGOA OSA PEDROEGAÑA ITURRINO FRANTZIZKO "ISASI"EGIA EGIGUREN JUANEGURROLA OLARREAGA FELIPEEGURROLA ETXABURU PABLOEIZAGIRRE IBAZETA SABIN "MOTROILU"EIZAGIRRE MARKUERKIAGA IXIDORELORDI LEZEARTUA TEODOROELU TXURRUKA SERAPIOELU ZULARIKA BENIGNOETXABE OLEA LUISETXABURU ARISTONDO EZEKIEL "KURTIÑASENEKU"ETXABURU ARISTONDO PATXI "KURTIÑASENEKU"ETXABURU ARISTONDO TEODORO "KURTIÑASENEKU"ETXABURU ARTETXE FELIPE "BARAIKU"ETXABURU BEDIALAUNETA ALEJANDRO "BOLTSILLO"ETXABURU BURGOA JESUSETXABURU ETXABURU JOSE MARI “LATERU"ETXABURU ITURRIZA HIPOLITO "ULE GORRA"ETXABURU LANDARIBAR JOSEETXABURU LARRAÑAGA LUIS "ATXILO"
44.ToledoLarrinaga-Bilbo11.2. SanitateaRota-Cadiz210.131 Bailen91.Regimiento Infanteria 28. 2.11.156.76.31.11.50.77.1. Infanteria17. Ingenieros-BarcelonaSangotzaDivisionario 23.134.Disciplinario-Nabarra7. Bailen77.24.Burgos54. Alta Montaña87.Orden Publico 403.5. FlandesGaintxurizketa 27.16. Legionaria42.Artilleriako Erreserba
ABIZENAK IZENA BATALOIA
1942 aldera. Trabajadoritako Batailoia. IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA 1942 aldera. Trabajadoritako Batailoia. IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 136
138 139• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
ETXABURU URKIRI FRANTZIZKOETXANO GOIKOETXEA PERIKO "TXURRERO"ETXANO GOIKOETXEA SEKUNETXEBARRIA AGIRRETXEA JOSE MARIAETXEBARRIA ARKOTXA JOSEETXEBARRIA BADIOLA DOROTEOGARALDE ARREGI JUAN MIGELGARALDE OTXOANTEZANA KARMELO "ZAMAR"GARRAMIOLA GAZAGAETXEBARRIA JOSE MARI "TXITXIÑE"GARTZIA ALKORTA DOMINGO "BELARRIMOTXENEKU"GATZAGAETXEBARRIA MARKUERKIAGA KOLDO "PIXERUNEKU"GOIOGANA LARRAÑAGA EDUARDOIBARLOZA ANAKABE JOSEIBARLOZA ANAKABE TOMAS "MARINELA"IBAZETA ARAKISTAIN INAZIO "KARRATXIEL"IBAZETA EGURROLA ANTOLIN "TXARRAKA"IBAZETA EGURROLA FELIPE "TXARRAKA"IBAZETA EIZAGIRRE JOSE "KOKONA"IRIONDO ARANTZAMENDI ERRAMON "ATANO"IRIONDO BAKERIZA PAULINO "PALETON"IRIONDO ETXABURU JOSE MARI "TRA-TRA"IRIONDO JAUREGI DOMINGOJAUREGI BILBAO JUANKORPION LARREA JOSELAKA ASTIGARRAGA HELIODOROLAKA BEREIKUA KLETOLAKA IRUETA FEDERIKO "BIXI"LANDARIBAR GARRAMIOLA GONZALO "ONGI ETORRIKU"LANDARIBAR LARRAÑAGA MARTINLANDARIBAR LARRINAGA PATXI "PITUA"LANDARIBAR URRESTI BLAS "TXIKIXE"
LARRAÑAGA AZPIAZU INAZIOLARRINAGA IBARLOZA INAZIOLARZABAL SAN SEBASTIAN JOSE ANTONIOLASARTE IMAZ MANUEL "HAINKA MOTZENEKU"LASARTE URIBE JOSE MARIA "TOXU"LABIN AROSTEGI JOSELEKUE AZPILLAGA JOSE MARILERSUNDI ARKOTXA ANTONIOLERSUNDI ARKOTXA JAIMELERSUNDI LEZEARTUA TXOMIN "MIAJA"LERSUNDI ODRIOZOLA JOSE KRUZLERSUNDI ZUBIA JUANLEZEARTUA ETXABE MIGELMARKUERKIAGA ABADEA LUIS "ARTIBAIKU"MARURI BADIOLA JOSE "KOLAXU" MARURI BEDIALAUNETA BENITO "TXIKIXE"MEJIAS ITURRIZA RUFOODRIOZOLA AZPIAZU JESUSOLARREAGA MAKAZAGA PEDROOLEA ZUBIKARAI ANDONIOSA MARTINOSA ETXEBARRIA JOSEOSA GAZAGAETXEBARRIA EBARISTO "PELATXIN"OSA GAZAGAETXEBARRIA ISIDRO "TXOMIN ASTILLERONEKU"OSA JAIO JOSE MARI "ZAPATA"OSA TXAKARTEGI GERGOREPAGATE ANAKABE ANTONIO "AION" PLAZA ARRIZABALAGA ANJEL "ZALDUNBIDENEKU"PLAZA ARRIZABALAGA PAKO "ZALDUNBIDENEKU"PORTU URRIOLABEITIA DOMINGO "SAKRISTAU"PRIETO ARANTZAMENDI DOMINGO
65.67.26.24.24.14.137.4. Reserva General11. Figeres-GironaZapadores-Minadores
8. Montaña-Sicilia82. SailaDivision 22. Automoviles77.11.
24.127. San Marzial1. Girona24.11. Figueras34.Cadiz5. Montaña-Flandes132.24.2. VitoriaLizarra20.Base Movil-Madrid
20.7. Automoviles 20.22.65.37. Regimiento InfanteriaBrunete7. Zapadores47. Flandes-GasteizZapadores-F.E.T. y J.O.N.S.13.24.Montaña 5. GasteizMontaña-Flandes413. Orden Publico24.51.24.Arizkun-Disciplinario
11. Artilleria20.
Garellano-Bilbo
24. Toledo51331.Flandes-Gasteiz19.
ABIZENAK IZENA BATALOIA ABIZENAK IZENA BATALOIA
1942 aldera. Trabajadoritako Batailoia. IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA1942 aldera. Trabajadoritako Batailoia. IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 138
UDAL LANGILEENGARBIKETA
Jon Fernandez San Martin
1 9 3 6 KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
1936ko urrian Ondarroan eratutako udal frankistaren lehenengotako egitekoa izan zen udal langileen garbi-keta; udal funtzionarioen gehiengoak galdu zuen bere lanpostua
140 141• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
PRIETO ARANTZAMENDI JERONIMOREMENTERIA ELU JULIAN "ZEZERMENDI"REMENTERIA ELU ANTONIO "ZEZERMENDI"REMENTERIA IBAZETA EDUARDOSANTOS BERRIDI ALEJANDRO "KRUSALLUNEKU"SOLABARRIETA HIGOS BERNABE "SAGRADAKU"SOLABARRIETA TXAKARTEGI FRANTZIZKOTXAKARTEGI BADIOLA SABINTXAKARTEGI IBAZETA RIKARDO "TAKOTA"TXAKARTEGI URRUTIA FRANTZIZKOUGALDE SOLABARRIETA PEDRO MARI "ASTILLERO TXIKIKU"URANGA ZUBIKARAI ANDRES "KLUKEKU"URBIETA SOLABARRIETA ERRAMON "PAÑELOS”URIARTE URRESTI LUISURIBE BEDIALAUNETA ERREMIJIOURIBE FERNANDEZ GREGORIO "MURTZIA"URKIAGA BURUNDARENA JOSE MARIURKIOLA BURGOA FRANTZIZKO "POTXERI"URKIZA AZPIAZU FERNANDOURRESTI ARIAZO TEODOROURRESTI ARANZETA PATXIURRESTI IBARLOZA LORENTZO "TXIST"URRESTI IBARLOZA PEDRO "TXIST"URRESTI ITURRIOZ JOSU "ANTZOSOLOKU"URRESTI LASARTE JOSE MARIAURRIOLABEITIA ARANTZAMENDI JOSEURRUTIA ARKOTXA EZEKIEL "LALINEKU" URRUTIA ARKOTXA JOSE MARI "TOTOLO"URRUTIA PAGATE FELIXURRUZUNO ESPILLA LORENTZOZABALA ARANA JUAN "ARTEONDO"ZALDUNBIDE UGARTETXEA JOSE MARI "RUSIA"ZARRAGA ARAMAIO INAZIOZARRAGA ARAMAIO SABINZELAIA SARAS DOMINGO "TXITXARRO"ZELAIA SARAS INAZIO "TXITXARRO"ZUBIKARAI BEDIALAUNETA AGUSTIN "PLAKATXANEKU"
5. Flandes-Gasteiz136.24.Aritxulegi-DisciplinarioBurgos17.15.33. IngenierosMadril5. San Marcial 222537. Madrid110.77.25. Zaragoza526. Flandes-Gasteiz73.201.Eibar415. Argel77.2. Torrelavega13.12.12.77.515. Argel-Madrid14. DisziplinarioFlandes-Gasteiz5. FlandesMaterial de Guerra78. Rgto. VictoriaZalditeria28. Cangas66. Burgos7664.56. Castro Urdiales
ABIZENAK IZENA BATALOIA
1942 aldera. Trabajadoritako Batailoia. IOAN ARANTZAMENDIK EMONDAKOA
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 140
142 143
Urriaren 4an hartu zuten nazionalek Ondarroa,1936an. Hiru egun beranduago, urriaren 7an, eginzuten Francoren garaiko lehenengo udalaren lehen
bilera.
«En la villa de Ondarroa, a siete de octubrede 1936, se reunió el Ayuntamiento en la Sala deSesiones de la Casa Consistorial bajo la presidenciadel alcalde interino D. Juan Bta. Beitia, y con laasistencia de los Sres concejales que al margen seexpresan, al efecto de celebrar sesión de constitu-ción del Ayuntamiento con asistencia de dichos con-cejales, en presencia del secretario que suscribe1»
(nahiz eta gero, agirian ez den agertzen nor den idaz-karia).
Horrelaxe, Ondarroako lehen udal frankista eratuzuten, aurreko Ondarroako udala, II. Errepublikapean era-tua, Bilbon mantentzen zen bitartean.
«La Presidencia ordenó [jarraitzen du urria-ren 7ko udal bileraren agiriko bigarren paragrafoak]y el secretario dio lectura a los artículos 51 y 52 dela Ley Municipal, y, estando conformes los Sres.Concejales en proceder a la designación de cargospor aclamación, se designó en dicha forma comoAlcalde Presidente a D. Juan Bta. Beitia, primerteniente a D. José Maria Iriondo, segundo a D.Isidro Astelarra y tercero a D. Pablo Lavín; síndico,D. José Maria Aguirre, y suplente D. RoqueLarrañaga. Se señaló los sábados y hora de lasocho para la celebración de las sesiones ordina-rias».
Beraz, por aclamación, aho batez alegia, izendatuzuten D. Juan Bta. Beitia Ondarroako alkate, eta berdinharen zinegotziak eta sindikoa. Bilera amaitu aurretikgogorarazi eta zoriondu egin zuten hiru egun lehenagonazionalek Ondarroan eginiko sarrera.
«A petición del Sr. Larrañaga [sindikoarenordezkoa], se acordó felicitar al Jefe de las Fuerzasque entraron en Ondarroa por su éxito en elMovimiento Salvador de la Patria.
«Y no habiendo más asuntos de que tratar, selevantó la sesión de la que se extiende la presenteacta que firman conmigo los Sres. Concejales asis-tentes, de lo que yo [agirian ez da ageri idazkariarenizenik], el secretario, certifico».
Alabaina, eratu berri zen udalbatza honek ez zuenastebeterik ere iraun. Urriaren 13an egin zen udal bilerankarguak aldatu zituzten Komandante Militarrak bidalitakoagindua betez eta berak aukeratutako gizona, D. VicenteSanchez Ocaña, alkate izendatuz:
«Se dio lectura a un oficio del Sr.Comandante Militar en el que ordena la constitu-ción del Ayuntamiento bajo la Presidencia de D.Vicente Sánchez Ocaña y de los Sres. D. JuanBautista Beitia, D. José Maria Iriondo, D. FaustoCampos, D. Primitivo Ochagavia, D. José Aguirre,D. José Maria Arrizabalaga, D. Isidro Astelarra, D.Julián Arambarri y D. Pablo Lavín.
Se designó por aclamación como primerteniente de alcalde a D. Primitivo Ochagavia,segundo D. José Maria Aguirre y tercero D. JoséMaria Arrizabalaga; sindico D. J. Bautista Beitia ysuplente a D. Pablo Lavín.»2
Behin karguak ezarri eta udalbatza eratu ostean egin-behar garrantzitsu eta luzea hartu zuen Ondarroako udalberriak: udal langileen garbiketa. Abertzale edo ezkertiarsusmagarria zen udal langile oro kaleratu beharra zegoen.Nazionalen Movimiento Salvador zeritzonaren defendatzai-le ez zen edozein funtzionariok ez zuen lekurik udalean.
Urriaren 15ean egin zen udal bileran hasi zen udallangileen garbiketa prozesua, ia urtebete iraungo zuena.Bertan bildu ziren Don Vicente Sanchez Ocaña (alkatea),D. Primitivo Ochagavia Balda (1. alkateordea), D. JoseMaria Arrizabalaga (3. alkateordea), J. Bta. Beitia (sindi-koa), D. Jose Maria Iriondo, D. Fausto Campos, D. IsidroAstelarra eta D. Julian Aranbarri (zinegotziak) eta D. FelixLecuona (idazkaria) bilera idazkari lez hasi zuen D. JoseLuis Arrasate idazkariaren ordez3. Udal bilera honetanondorengo puntuak onartu zituzten:
• Aurreragoko udal bilerako (1936ko urriaren13koa) aktaren irakurketa eta onarpena, aho batez.
• Burgosko Gobernuaren aginduaren berri ematea:langile publiko eta funtzionarioen garbiketa (depu-razio) osoa egin beharra, mediante la renovaciónabsoluta y sustitución de los desafectos por quienespor su constante patriotismo y sana ideología noinfundan la menor sospecha sino al contrario unaadhesión franca y manifiesta hacia el MovimientoSalvador encaminado a la regeneración de España.4
• Burgosko Gobernuaren agindua jarraituz alkateak,eta udalbatzak aho batez, ondokoa erabakitzen du:la destitución de todos los empleados comprendidosen nómina y que sean notificados de esta resoluciónpersonalmente así como de que podrán solicitar sureposición en instancia informada por las Juntas deGuerra Carlistas de Falange de esta villa, para lasesión que con carácter extraordinario se celebraráel próximo martes día 20 y hora de las cinco de latarde en la que el Ayuntamiento resolverá sobre losmismos.
• Ohiko udal bilerak egiteko eguna zehaztenda: zapaturo 19:00etan, eta lehen ohiko udal bileraurriaren 24an, zapatuan, izango dela.
Funtzionarioen garbiketa prozesu honetako bigarrenpausoa bost egun beranduago eman zuen udalak, 1936kourriaren 20ko osoko bilera berezian. Urriaren 15etik 20rabitarteko bost egun horiek ostera erabakigarriak izan zirenOndarroako udal funtzionarioen etorkizunerako.
Udal langile guztiak kargutik kendu zituzten, urria-ren 15ean. Funtzionarioei hurrengo egunean, hilaren 16aneman zieten berria. Eta euren lanpostua berreskuratzekoeskabide idatzia egiteko aukera zuten urriaren 20a bainolehen. Baina eskabide idatzi horiek udalera iritsia urretikJunta Carlista de Guerra eta Falange Española de laJ.O.N.S.en begiradapetik pasatu behar ziren. Horrela, eska-ri guztien inguruko informea udalera igorri zuen bi burukoepaile honek. ‘Informado favorablemente’ edo ‘informadodesfavorablemente’ etiketatu zuten udal funtzionariobakoitza gero udal agintariek urriaren 20ko bilera berezianerabakia har zezaten: onartu edo kalera bota. Honela dioudalari bidali zioten informeak:
«Muy Iltre Ayuntamiento de la Villa deOndarroa,
Los Presidentes de La Junta Carlista deGuerra y La Falange Española de la J.O.N.S. deesta localidad tienen el honor de remitirle a V.S.
para conocimiento del Itre Ayuntamiento las instan-cias sobre las readmisiones sobre sus empleadosuna vez que han sido informadas así por esta Junta.
No obstante el criterio de las mismas ese ItreAyuntamiento sabrá resolver en definitiva con elsuyo siempre más autorizada.
Dios guarde a Vds muchos años,
El presidente de la Junta Carlista de Guerra y el Jefe local de Falange».
Udal funtzionarioek euren lanpostua berreskuratzekoidatziriko eskaerek ezer gutxi balio zutela dirudi bi epai-batzorde hauen informearen ondoan. Kasu gehienetan alfe-rrekoak dirudite udal funtzionarioek nazionalen alde idatzizituzten aipuak abertzaletasun zantzu guztiak ezkutatunahirik. Honela dio, adibidez, ordura arte udaleko idazkariizan zen D. José Luis Arrasateren eskabide orriak, beronenbehealdean, J.C.G eta F.E. de las J.O.N.S.5 en zigiluen gai-nean ‘INFORME DESFAVORABLE’ jartzen duelarikletra larriz aurre epai gisa:
«Don José Luís Arrasate y Marcuerquiaga,vecino de esta Villa, mayor de edad, abogado ySecretario por Oposición de Ayuntamientos desegunda categoría, a V.S. respetuosamente
EXPONE:
Que habiendo recibido un oficio con fecha 16de los corrientes del Ayuntamiento de la M.N. y M.L.Villa de Ondarroa, en la que hasta ahora ejercíacomo Secretario Municipal, en el que me comunicami destitución por orden superior, y ser necesariopara mi reingreso una instancia en forma, acompa-ñada del informe favorable de la Junta de GuerraCarlista y de la Falange Española de las J.O.N.S. aV.S.
SUPLICA:
Se digne aceptar esta instancia pidiendo mireposición en el cargo que anteriormente desempe-ñaba.
Gracia que no duda alcanzar de la reconoci-da rectitud de V.S. cuya vida guarde Dios muchosaños.
Ondarroa a diecisiete de Octubre de milnovecientos treinta y seis».
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
1. Ondarroako udaleko agiri liburua: "Plenos" 1936, 364. orrialdea.
2. Ondarroako udaleko agiri liburua: "Plenos" 1936, 366-367. orrialdeak.
3. Interinamente y por su incompatibilidad, abandona su puesto el Sr. secretario D. José Luís Arrasate, siendo accidentalmente sus-tituido por mí (Felix Lecuona), el que refrenda para dar fe de los acuerdos adoptados. Ondarroako udaleko agiri liburua: "Plenos"1936, 367-368. orrialdeak.
4. Ondarroako udaleko agiri liburua: "Plenos" 1936, 367-368. orrialdeak.
5. Laburdurak: J.C.G. (Junta Carlista de Guerra) eta F.E. (Falange Española) del as J.O.N.S.
1 9 3 6 KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 142
145
• Boletín Oficial de la Provincia (urtarrilaren6koa)ren irakurketa: Gobernadore Generalak idatzi-takoaren arabera, «la mayoría de los ayuntamientosde esta provincia han implantado las verdaderasnormas para la depuración de funcionarios marxis-tas y nacionalistas, pero que, sin embargo, no dejade haber algunos que no han acabado de com-prender el alcance de la circular, en lo que afectaal nacionalismo y sus secuaces; a los que preten-den otorgar patente de favor discriminándoles delresto de los enemigos del Movimiento Nacional.Que si no puede considerarse en igual grado culpa-ble al nacionalista que dejó de serlo al iniciarse elMovimiento con el abandono del partido cuando vioen perspectiva el triunfo del Glorioso Ejército, ni aambos con los que continúan abrazados al idealseparatista, sin embargo todos son responsables porhaber contribuido todos al desarrollo de la infec-ción nacionalista y que, como castigo mínimo, nopueden menos, por decoro y seguridad, decretarseel apartamiento de los nacionalistas de todo cargopúblico retribuido; que a los ayuntamientos que nohayan llevado a término la depuración debida seconcede un plazo mínimo de ocho días para llevar-lo a efecto bajo la responsabilidad personal de losmismos». 8
• Horregatik, Ondarroako udalak ordurako langilebatzuk kaleratu bazituen ere, egoki iritzi zioten udalagintariek berronartu zituzten langileak zehaztasungehiagoz aztertzea, berronartutakoen artean abertza-letasunarekin inongo loturarik zuen pertsonarik ezzegoela segurtasun osoz ziurtatzeko: «LaCorporación acuerda tratar el caso en sesión extra-ordinaria, por si pudiera afectar el contenido de lacircular, repasando escrupulosamente la relacióndel personal de empleados repuestos en sus car-gos».
• Senitartekoak etsaien bandora ihes eginda zutenOndarroako familientzako oharra: «Se dio cuenta deuna orden remitida por el Sr. Teniente Coronel deesta Plaza encargando al Ayuntamiento proceda aconfeccionar una relación de los familiares existen-tes de esta localidad que tienen parientes huidos enel campo enemigo, con el fin de que aquéllas se pon-gan en contacto y gestionen su regreso bajo aperci-bimiento de ser trasladados a su elección, al frenteenemigo, a población española o al extranjero. Seacuerda su cumplimiento».
Horrela, bigarren puntuan irakurri dugunez, udalba-tzak bilkura berezia egitea erabaki zuen udalean berronar-tutako funtzionarioen abertzaletasun eza zehatz-mehatzberraztertu eta baieztatzeko. Bost egun beranduago eginzuten udal bilkura berezi hori, 1937ko urtarrilaren 14an.Bilkura honetan bildu ziren alkateak, lehen eta hirugarrenalkateordeak, sindikoa eta D. Fausto Campos, D. PabloLavín, D. Jose Maria Iriondo, D. Isidro Astelarra eta JulianAranbarri zinegotziak. Ondorengo puntuak onartu zituztenbilkuran:
- Gobernadore Zibilaren zirkularraren irakurketa:«(…) se dio lectura a la circular dirigida a los ayun-tamientos por el Excmo. Sr. Gobernador Civil inser-ta en el Boletín Oficial nº3 de fecha 6 del actualencabezado con el apartado "El Nacionalismo y losAyuntamientos".
Terminada la lectura de dicha circular, comprensivaen su esencia, de que si muchos ayuntamientos sehan ajustado a las normas regladas para la separa-ción de sus funcionarios, hay sin embargo otros queno han penetrado el alcance de aquellas, y conmi-nando a los Sres. Concejales que no lo cumplimen-ten en debida forma con la separación y en acciónde responsabilidad personal, el Sr. Alcalde mani-fiesta a sus compañeros de Corporación que, si bienen su día procuraron atenerse en todo a lo ordena-do en aquélla, le parece mas bien, y para salvartoda suspicacia sobre le particular, repasar escru-pulosamente la anterior labor de depuración yactuar en tal forma que nada pueda pesar sobre laactuación de todos y cada uno de los Sres.Capitulares y les exhorta que deliberen y resuelvanen justicia».9
• Berronartutako udal funtzionarioen zerrendaberraztertu banan-banan, eta "zalantzazkoen"zerrenda sortu: «Seguidamente se procedió a la revi-sión individual de cada una de las instancias dereadmisión, confirmando las resoluciones ya recaí-das con excepción de los funcionarios siguientes: D.Sabino Murueta-Goiena, Médico titular, D.Hermenegildo Azpiri, Jefe de subalternos, y D.Miguel Egia, barrendero municipal; los cuales, porexistir sobre ellos algunos indicios de haber perte-necido al Partido Nacionalista Vasco, se acuerdapor unanimidad conceptuarle en estado dudoso,quedando por tanto suspensos de empleo y sueldo, yse proceda a incoar el correspondiente expedienteen conformidad con lo dispuesto por dicha circular,comunicándose dicha resolución a los interesados».
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
8. Ondarroako udaleko agiri liburua: "Plenos" 1937, 388-390. orrialdeak.
9. Ondarroako udaleko agiri liburua: "Plenos" 1937, 390-391. orrialdeak.
144
Urriaren 20an bada, udal langileak berronartu edo ezerabakitzeko bilkura berezian elkartu ziren udaletxean alka-tea, lehen eta hirugarren alkateordeak, lau zinegotziak, sin-dikoa eta Lecuona idazkaria. Eta ondorengo puntuak onar-tu zituzten:
• Aurreko (1936ko urriaren 15eko) udal bilerakoaktaren irakurketa eta onarpena, aho batez.
• Alkateak esana: El objeto de la sesión era el deexaminar las instancias de los empleados que soli-citaron su reposición; que, como el asunto erasumamente delicado, les invitaba a que la depura-ción la hiciesen con arreglo a los dictámenes de suconciencia, aislando todo sentimiento apasionado yvelando únicamente por el mayor servicio deEspaña y fiel cumplimiento del cometido que se lesha encargado 6. Eta gaineratzen du: Promete, por suparte, observar estrictamente, estando dispuesto sies preciso a sacrificar sus más caros afectos en arasdel bien común.
• Eskabidea egin zutenen artean aho batez udaleanlanean jarraitzeko onartu zituzten langileak: D.Pedro Leivar, D. Primitivo Ochagavia, D. JoséGuisasola, D. Damián Jaureguialzo, D. ManuelFernández, D. José Alcorta, D. Domingo Aranbarri,D. Serapio Badiola, D. Miguel Egia, Dña MaríaEgia, D. Sabin Muruetagoyena y las madres Rvdas.(‘Hijas de la Cruz’eko mojak) encargadas de lasEscuelas de Párvulos.
• Eskabiderik egin ez zuen arren, aho batez onartuabaita ere: D. Luis Arriola (mediku titularra), víctimade la persecución marxista y que traidoramente fuedetenido y conducido a la cárcel de Bilbao en cali-dad de preso político, constando el sentimiento de laCorporación por este particular como haciendo loextensivo a los demás vecinos que sufren idénticasvejaciones por su amor a España, y acuerdan tam-bién se reserve al referido médico su titular que contanta satisfacción del municipio lo ha venido desem-peñando.
• Isilpeko botaketa bidez onartuak eta kaleratuak: nohabiendo unanimidad de criterio sobre la readmi-sión de D. Juan Iceta (Interventor de Fondos), D.Domingo Garate (sereno), D. Hermenegildo Azpiri(jefe de subalternos) y de D. Miguel Eguia (barren-dero), se puso su resolución a votación secreta, que-dando readmitidos por mayoría los Sres. Azpiri (jefede subalternos) y Eguia (barrendero), y rechazadoslos Sres. Iceta (interventor de Fondos) y Garate(sereno).
• Eskabidea egin zutenen artean aho batez kalera-tuak: D. Aurelio Arriola, D. Blas Gorostidi, DñaJosefa Verástegui, Susana Landaribar,Buenaventura Galdós, Lorenzo Amilibia, FranciscoHernandez, José Jaureguialzo, Maria Anacabe,Rosa Badiola y D. Jose Luis Arrasate.
• Eskabidea egin ez zutenen artean, aho bate kalera-tuak eta eurei indemnizazio eskaerak: Igualmentefueron totalmente destituidos por abandono de ser-vicio y su pública actuación contra el MovimientoNacional Salvador de España: D. Felipe Eguiguren(Administrador de la Alhóndiga), y D. PedroAmallobieta, (?) de Campo, D. Juan Jose Badiola yD. Rufino Ibarloza (alguaciles). D. Jose MariaSolabarrieta (sereno), D. Justo San Antonio (ataba-lero pregonero), y las señoras encargadas de lapasarela, reservándose al propio tiempo laCorporación la acción de indemnización de perjui-cios que por su abandono hubiesen irrogado almunicipio.
Hauxe beraz, laburbilduz, udal funtzionarioen garbi-ketaren emaitza:
1. Lanean jarraitzeko eskabidea egin zutenak:
- Aho batez onartuak: 11 lagun eta mojak (2).
- Aho batez kaleratuak: 11 lagun
- Isileko botaketa bidez:
a) Kaleratuak: 2 lagun
b) Onartuak: 2 lagun
2. Lanean jarraitzeko eskabidea egin ez zutenak:
- Aho batez onartua: lagun 17
- Aho batez kaleratuak: 6 lagun eta pasarelako enkargua zeukaten emakumeak.
Hau da, 16 langile onartuak eta 19 langiletik gorakaleratuak (hemeretzi langile hauei pasarelako arduradunziren emakumeak gehitu behar baitzaizkie).
Udal funtzionarioen garbiketaren kontua ordea ezzen udal bilkura honetan amaitu. Korda luzea ekarri zuengaia izan zen garbiketarena. Horren lekuko, 1937ko urtarri-laren 9an eginiko ohiko bilkuran gai honek oraindik hartzenduen garrantzia. Bilkura honetan bildu ziren lehen eta hiru-garren alkateordea, sindikoa eta D. Fausto Campos, D.Pablo Lavín eta Julian Aranbarri zinegotziak. Ondorengopuntuak onartu zituzten bilkuran:
• O n d a r r o a 2 0 0 8
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
6. Ondarroako udaleko agiri liburua: "Plenos" 1936, 369-370. orrialdeak.
7. Luis Arriola osagilea, preso egon arren bere osagile postua erreserbatzea erabakitzen dute.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 144
147
Badiola (fontanero municipal), Domingo GarateElu (agente de vigilancia nocturna), LorenzoAmilibia Manterola (barrendero municipal),Ventura Galdos Gallastegui (auxiliar de la Escuelade párvulos), Susana Landaribar Aulestiarte(encargada del barrido de Escuelas), Rosa BadiolaBengoechea (encargada del barrido de Escuelas),Maria Anacabe Urresti (encargada del barrido dela Casa Consistorial)».
Hamar funtzionario kaleratu hauetatik lehen zazpiekidatzizko deskargua aurkeztu zioten udalari, azken hiru fun-tzionarioek aldiz ez zuten idatzizko deskargurik aurkeztueta azken hiru hauek automatikoki kaleratu zituzten ida-tzizko deskargurik ez aurkezteagatik hain zuzen.
Deskargu guztiak, banan-banan irakurri zituzten gerobozka bidez bakoitzaren gaineko erabakia hartzeko. Honelahasten zen, esaterako, Jose Luis Arrasate jaunaren deskar-gua, bere abertzaletasun eza hainbat puntutan arrazoitu etaazaldu nahirik:
«1. Que mi ideario político es netamenteespañolista, demuestra el no haber pertenecido aningún partido político del Frente Popular, ni alNacionalismo Vasco(…); 2. (…) he continuado sus-cripto a la Gaceta del Norte, periódico bilbaíno, quecomo se sabe, ha sido siempre contrario a las cam-pañas del Nacionalismo Vasco (…); 3. No he perte-necido nunca ha ninguna asociación sindical deninguna especie (…); 4. Que en verano del año1934, fecha en que vino a Ondarroa una comisiónde Diputados de la Ezquerra Catalana yNacionalistas Vascos, no formé parte en el desfileque con ese motivo se organizó, demostrando noparticipar de sus ideas separatistas, pues comoSecretario Municipal, casi estaba obligado a parti-cipar en estos actos; 5. Después de la aprobacióndel Estatuto vasco, hubo en Ondarroa una manifes-tación organizada por el Ayuntamiento y sin embar-go me excusé de participar en ella(…); 6. (…); 7. Nohe asistido nunca durante mi permanencia en estavilla al Batzoqui (centro separatista vasco), a nin-guna de las fiestas que en él se organizaban, a nin-
guna de sus veladas y únicamente con carácter pro-fesional, dado mi cargo de Secretario, (…); 8.Tampoco he asistido nunca a ningún "meeting"organizado en Ondarroa para cualquier partidopolítico (…); 9.(…); 10. Desde la iniciación delGlorioso Movimiento Nacional, he estado completa-mente a su lado, (…); 11.(…)»; Eta azkenik dio:«Por todas las anteriores consideraciones queexpongo a esa digna Corporación, creo demostrarque mi política es netamente españolista y no hetenido jamás ninguna concomitancia con el bloquemarxo-separatista del que he permanecido siemprealejado(…)».
Lanpostua berreskuratzeko erakutsitako bere espai-noltasunaren arrazoi sorta honen ostean udal bilkuran bil-dutako zinegotziak ez ziren ados jarri erabakia hartzerako-an, eta beraz, isilpeko botaketa bidez erabaki zuten bereberronarpena (hilabete batzuetarako soldata gabe zigor-tuaz). Horrelaxe egin zuten gainontzeko langileen deskar-guekin ere, banan-banan irakurri eta banan-banan erabakiahartu. Dena dela, langile kaleratuek euren espainoltasunafrogatzeko erabili zituzten arrazoiek ez zuten askotarakobalio izan, izan ere bilkura honetan aztertu zituzten hamarfuntzionariotik soilik hiru berronartu zituzten (Jose LuisArrasate, Aurelio Arriola eta Domingo Garate) eta zazpikaleratu (Jose Lorenzo Amilibia, Maria Anakabe, RosaBadiola, Ventura Galdos, Blas Gorostidi, Juan Iceta etaSusana Landaribar).
Hauxe litzateke beraz, udal funtzionarioen garbiketa-ren azken balantzea:
Onartuak: 17 lagun
Kaleratuak: 17tik gora lagun (17 hauei pasarelakoenkargua zeukaten emakumeak gehitu behar bai-tzaizkie)
Esan daiteke hementxe amaitzen dela udal funtziona-rioen garbiketaren prozesua (edo prozesu mardulena bede-ren), nahiz eta 1937an aurrerago eta baita 1938an ere orain-dik agertzen diren udal langileren batzuen espediente zabal-tzeak eta depurazioak. Hobe litzateke esatea hortaz, gai haubenetan ez zela inoiz itxi eta aitzitik, hortxe jarraitu zuelaerdi-itzal erdi-ilun, ez gora eta ez behera, neguko lanbro-hodeien antzera.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
146
• Anjel Urzelai udal funtzionarioa kaleratu: «Seacuerda también, ya para que quede debidamenteesclarecido, hacer constar que D. Anjel Urcelai,profesor que fue de solfeo y adscrito a nómina,queda de hecho separado de sus funciones como talempleado, no habiendo cursado su reposición».
Berronartuen zerrenda banan-banan aztertu eta era-bakia berbaieztatu ostean, udal langileen garbiketari lotuta-ko egin behar bakarra geratzen zitzaion udalari: zalantzaz-ko egoera izendatu zituzten hiru funtzionarioen egoera era-bakitzea. Arazo hau konpontzeko deitu zuten bilera 1937kootsailaren 19an. Bertan bildu ziren lehen eta hirugarrenalkateordeak, D. Jose Maria Iriondo, D. Pablo Lavín, D.Isidro Astelarra eta D. Julian Aranbarri zinegotziak.Ondorengo puntuak onartu zituzten:
• Sabino Murueta-Goienari dagokionez: «(…) pormí, el Secretario, se dio lectura integra a las actua-ciones practicadas en el referente al funcionario D.Sabino Murueta-Goyena, Médico Titular y despuésde haberlas sometido a una sana crítica todas ycada una de las deposiciones así de cargo como des-cargo se acuerda unánimemente deliberar y seresuelve a favor del encartado, Sr. Murueta-Goyenaen atención a las consideraciones siguientes.Primera: porque los cargos en que se fundamentanlas acusaciones carecen en absoluto de fundamento,solidez y eficacia para deducirse de ellos una con-vicción inequívoca de que el encartado estuviesepor ello afiliado al parido nacionalista vasco ya queel solo hecho de bailar con jóvenes nacionalistas,abstractamente enunciadas y sin determinar su per-sonalidad y su mayor colaboración política, no escausa determinante y de relación de ideal políticoalguno; Segunda: porque igualmente no pasa de seruna presunción meramente gratuita la aseveraciónde que las declarantes suponen haber emitido elencartado sus sufragios a favor de candidaturasnacionalistas, sin referirse a hechos concretos ybasados solamente en meras hipótesis siempre enpugna con la seguridad y certeza que exigen los pro-cedimientos rituales en la incoación de expedientesy, Tercero: porque los testimonios de los testigos dedescargo, personas de mayor excepción y arraigopor las funciones públicas que desempeñan, comoson el Sr. Cura-Párroco, Notario, Administrador dela Aduana, etc. desvirtúan los de la acusación alpropio tiempo que robustecen los informes de lasentidades políticas Falange y Junta Carlista deGuerra, favorables a la readmisión del encarta-do».10
• Hermenegildo Azpiriri dagokionez: «A continua-ción se somete a igual examen y resolución el expe-diente del Jefe de Subalternos, D. HermenegildoAzpiri, acordándose, también por unanimidad reso-lución favorable al mismo toda vez que las declara-ciones de las testigos de cargo en nada afectan ahechos personales del interesado hechos por otraparte, desmentidos con pruebas irrefutables presen-tadas por el acusado como es la referente a habersesido nombrado en su empleo por concejales nacio-nalistas y haberse demostrado, en cambio, por el Sr.Azpiri su inexactitud aportando al expediente el títu-lo de su nombramiento por el Ayuntamiento de laDictadura».
• Miguel Egiari dagokionez: «Finalmente y en aten-ción a no haberse presentado acusación algunacontra el encargado de la limpieza pública, D.Miguel Egia, según se acredita por diligencia cons-tante en el expediente del mismo, quedo igualmentereadmitido en su empleo por acuerdo unánime de laCorporación».
Hortaz, hasiera batean "zalantzazkotzat" jo bazituz-ten ere hiru udal funtzionarioak, Sabino Murueta-Goiena(mediku titularra), Hermenegildo Azpiri (jefe de subalter-nos) eta Miguel Egia (kale garbitzailea), berriz onartuzituzten udal funtzionario modura.
Kontrakoa badirudi ere, udal langileen garbiketarenkontua ez zen bilkura honetan amaitu. Geroago, 1937komaiatzaren 29an egin zen udal bilkuran udalak ‘ofizio’ batbidali zien kaleratutako udal funtzionarioei. Honela, udalakkaleratutako langileei idatziz udalari deskargu bat aurkezte-ko aukera eman zitzaien. Udal langileen deskarguen gaine-ko erabakia 1937ko ekainaren 7an egin zen ohiz kanpokobilkuran hartu zen. Bertan bildu ziren alkatea, lehen alkate-ordea eta zazpi zinegotziak. Ondorengo puntuak onartuzituzten bertan:
• Bilkuraren gaia eta arrazoia: «(…)celebrar sesiónextraordinaria con el fin de proceder al estudio delos descargos presenetados por los empleados muni-cipales que fueron destituidos por suponérseles deideario carente de matíz neta y puramente españo-lista».11
•Bilkuran aztertu zituzten kanporatutako udal langi-leen zerrenda: «Jose Luis Arrasate Marquerquiaga(secretario municipal), Juan Iceta y Ciaran (inter-ventor de fondos municipales), Aurelio ArriolaAguirre (mayor de secretaría), Blas Gorostidi
• O n d a r r o a 2 0 0 8
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
10. Ondarroako udaleko agiri liburua: "Plenos" 1937, 399-400. orrialdeak.
11. Ondarroako udaleko agiri liburua: "Plenos" 1937, 427-437. orrialdeak.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 146
148 149
1. ALKORTA ARANBARRI, JOSE.(Guardia municipal)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitido de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
2. AMALLOBIETA, PEDRO.
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Totalmente destituido’,eta berari indemnizazioa eskatzeko aukera
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
3. AMILIBIA MANTEROLA, JOSE LORENZO. (Barrendero municipal)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado desfavorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazado de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
- 1937/05/31: Deskargua aurkeztu udalari
- 1937/06/07: Udalak deskargua aztertu
- 1937/06/07: Udalaren erabakiz, berriz kaleanutzia (7 boto alde, 2 kontra)
4. ANAKABE URRESTI, MARIA.(Encargada de la limpieza de la casa consistorial)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado desfavorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazada de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
- Erabakia berbaieztatu: Behin betirako kaleanutzia. Arrazoia: Deskargu idatzirik ez aurkeztuizana.
5. ARANBARRI, DOMINGO. (Alguacil municipal)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitido de plano’
- Erabakia baieztatua: 1937/01/14an
6. ARRASATE MARKUERKIAGA, JOSE LUIS.(Secretario municipal)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado desfavorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazado de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
- 1937/05/31: Udalaren aurrean bere deskargua
- 1937/06/07: Deskargua udalak aztertu
- 1937/06/07: Berriz onartua, boto gehiengobidez. Baina, bost hilabeterako zigorra (suspensiónde sueldo y empleo), boto gehiengo bidez.
7. ARRIOLA AGIRRE, AURELIO.(Oficial de secretaría)
- Eskabidea: 1936/10/16an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado desfavorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazado de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
- 1937/05/31: Deskargua aurkeztu udalari
- 1937/06/07: Deskargua udalak aztertu
- 1937/06/07: Berriz onartua boto gehiengo bidez.Baina, zortzi hilabeteko zigorra, boto gehiengobidez.
8. AZPIRI URKIZA, HERMENEGILDO.(Jefe de subalternos)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado desfavorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitido por mayoría’,isilpeko botaketa bidez
- Erabaki berria: 1937/01/14an, ‘En estado dudo-so’, quedando por tanto suspendido de empleo ysueldo, y se proceda a incoar el correspondienteexpediente.
- 1937/02/19an azken erabakia: berronartua.
9. BADIOLA, JUAN JOSE. (Alguacil)
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Totalmente destituido’,eta berari indemnizazioa eskatzeko aukera
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
10. BADIOLA BENGOETXEA, ROSA.(Empleada de la limpieza de las Escuelas Públicas)
- Eskabidea: 1936/10/18an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado desfavorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazada de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
- Erabakia berbaieztatu: 1937/06/07an, behin beti-rako kaleratua. Arrazoia: deskargu idatzirik aur-keztu ez izana.
11. BADIOLA UNAMUNO, SERAPIO.(Alguacil municipal)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitido de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
12. BERASTEGI, JOSEFA. (Comadrona titular de este municipio
desde hace nueve años)
- Eskabidea: 1936/10/19an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado desfavorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazada de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
13. EGIA ARANTZAMENDI, MARIA.
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitida de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
14. EGIA ARANTZAMENDI, MIGUEL. (Barrendero municipal)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitido de plano’
- Erabaki berria: 1937/01/14an, ‘En estado dudo-so’, quedando por tanto suspendido de empleo ysueldo, y se proceda a incoar el correspondienteexpediente.
- 1937/02/19an azken erabakia: berronartua.
15. EGIGUREN FELIPE.(Administrador de la Alhondiga)
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Totalmente destituido’ etaberari indemnizazioa eskatzeko aukera
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
16. FERNANDEZ IGARZA, MANUEL.
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitido de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
17. GALDOS GALLASTEGI, VENTURA.(Auxiliar de la Escuela de Párvulos)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado desfavorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazada de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
- 1937/05/31: Deskargua aurkeztu udalari
- 1937/06/07: Udalak deskargua aztertu
- 1937/06/07: Udalaren erabakiz, berriz kaleanutzia (8 boto alde, 1 kontra)
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
UDAL FUNTZIONARIOEN ZERRENDA,BANAKAKO HISTORIALAREKIN:
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 148
150 151
18. GARATE ELU, DOMINGO.(Sereno, durante 27años)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazado por mayoría’,isilpeko botaketa bidez
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
- 1937/05/31: Deskargua aurkeztu udalari
- 1937/06/07: Udalak deskargua aztertu
- 1937/06/07: Udalaren erabakiz, berriz onartua (6boto alde, 3 kontra), baina, 8 hilabeteko suspen-tsioa (5 boto alde, 4 kontra)
19. GOROSTIDI BADIOLA, BLAS. (Fontanero)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea: ‘Porno tener informes concretos, dejamos a la disposi-ción del Ayuntamiento’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazado de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
- 1937/05/31: Deskargua aurkeztu udalari
- 1937/06/07: Udalak deskargua aztertu
- 1937/06/07: Udalaren erabakiz, berriz kaleratua(7 boto alde, 2 kontra)
20. GUISASOLA, JOSE A.
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitido de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
21. HERNANDEZ LOPEZ, FRANCISCO.(Barrendero municipal)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado desfavorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazado de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
22. IBARLOZA, RUFINO.(Alguacil)
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Totalmente destituido’ etaberari indemnizazioa eskatzeko aukera.
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
23. ICETA CIARAN, JUAN.(Interventor de fondos)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea: ‘Porno tener informes concretos, dejamos a disposicióndel Ayuntamiento’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazado por mayoría’,isilpeko botaketa bidez
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
- 1937/05/30: Deskargua aurkeztu udalari
- 1937/06/07: Udalak deskargua aztertu
- 1937/06/07: Udalaren erabakiz, berriz kaleratua(5 boto alde, 4 kontra)
24. JAUREGIALZO, DAMIAN.(Tamborilero)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitido de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
25. JAUREGIALZO, JOSE.(Tamborilero 2º)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado desfavorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazado de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
*1941/08/02an udalak berriz tanborilero izendatuzuen Jose Jauregialzo.
26. LANDARIBAR AULESTIARTE, SUSANA.(Barrendera de la Escuela Unitaria nº 2)
- Eskabidea: 1936/10/19an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado desfavorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Rechazada de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
- 1937/06/07: Udalaren erabakiz, behin betirakokaleratua. Arrazoia: Deskargu idatzirik ez aurkez-tu izana.
27. LEIBAR, PEDRO M.(Depositario de fondos)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitido de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
28. MURUETA-GOIENA IRAZABAL, SABINO.(Médico titular)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitido de plano’
- Erabaki berria: 1937/01/14an, ‘por existir sobre élalgunos indicios de haber pertenecido al PartidoNacionalista Vasco,(…) en estado dudoso, quedan-do por tanto suspendido de empleo y sueldo, y seproceda a incoar el correspondiente expediente’.
- 1937/02/19an azken erabakia: berronartua.
29. OCHAGAVIA BALDA, PRIMITIVO.(Farmacéutico titular)
- Eskabidea: 1936/10/20an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitido de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
30. SUPERIORA DE HIJAS DE LA CRUZ.(Maestra de Párvulos)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitida de plano’
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
31. SUPERIORA DE HIJAS DE LA CRUZ.(Encargada del Hospital)
- Eskabidea: 1936/10/17an egina
- J.G.C. eta F.E. de las J.O.N.S.en Informea:‘Informado favorablemente’
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Readmitida de plano’.Oharra: Udal bilkura honetan ospitaleko mojarik ezda espresuki aipatzen, baina ‘Madres’ esatean badi-rudi hauek ere onartuak izan zirela.
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
32. PASARELA ZAINTZEN ZUTEN EMAKUMEAK.
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Totalmente destituidas’eta eurei indemnizazioa eskatzeko aukera.
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
33. SAN ANTONIO, JUSTO.(Atabalero y pregonero)
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Totalmente destituido’ etaberari indemnizazioa eskatzeko aukera.
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
34. SOLABARRIETA, JOSE MARI.(Sereno)
- Erabakia: 1936/10/20, ‘Totalmente destituido’ etaberari indemnizazioa eskatzeko aukera.
- Erabakia baieztatu: 1937/01/14an
35. URZELAI, ANJEL.(Profesor de solfeo)
- Erabakia: 1937/01/14an, ‘separado de hecho desus funciones como tal empleado (…) profesorque fue de solfeo’.
- Erabakiaren arrazoia: ‘no habiendo cursado sureposición’.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 150
Espainiako II Errepublika eta gerra zibilari buruzkokontuak geroz eta ezagunagoak badira ere, badaudegarai haiek bizi izan zituztenek ondo baino hobeto
gorde dituzten sekretuak, horien artean bat, "EuzkadikoUrrearena". Orain dela hiruzpalau urte, ordu txikitan, gizonbat barrara hurbildu eta tragoak ordaindu ostean bueltenzain zegoela, halako zerbait esan zidan: "Ai, zuk jakingobazendu zelan urte’ben Euzkadiko urrik...". Eta erantzute-ko astirik eman gabe: "Geure aittan txalopan erun zittue-zen hareik urrik Frantzire; hoba’ban orduntxe lingote bathartu ba’ban". Eta txanponak gordeta, bere koadrilarenga-na hurbildu zen berriz, zerbait lortu duenaren irribarre mal-tzurrarekin.
Ondarroako Historia Zaleak taldearen batzarreangaia atera nuenean, nire adinekoek eta gazteagoek ezer ezzekiten, baina nagusiek bai. Imanol Oruemazagak gainera,operazio hartan parte hartu zuten bi ondarrutarren testigan-tzak gordetzen zituela adierazi zuen. Argitu zutenez, gerrazibilean une jakin batean norbaitek Banco de Bilbao-nzeuden ondasunak Frantziara ateratzea erabaki zuen,erbestean ziurrago egongo zirelakoan. Baina zuzeneanBilbotik atera beharrean, Ondarroatik ateratzea eraba-ki zuten, ziurrenik ibilbide hau erabiliz faxistenespioitza zerbitzuak saihestea errazagoa zelako.Imanolek egindako grabaketa haietatik atera genueninformazioa, II Errepublika eta 1936ko gerrari buruzegin genuen erakusketan gai honen inguruan panelberezi bat egiteko. Baina oholean sartzen ez zirendatu ugari bildu genuen, gure herriko historiarenpasarte bitxi zein ezkutuaren hutsunea betetzekoaukera ematen digutenak. Hutsunearen zati bat,behintzat.
Zeregin horretarako 1995ean Imanolek elka-rrizketaturiko Abraham Bedialauneta eta FelixOtxoantesana “Mariñela”ren testigantzetan oinarritu-ko naiz 1. Izan ere, aipamen bibliografiko gutxi aurki-tu ditut, jeltzaleek sekretuan antolatu zuten ekintza honeninguruan, eta gehienak espainiar eskuineko historialarie-nak. Jose Diaz Herrerak adibidez, Los mitos del naciona-lismo vasco liburuan, lapurretatzat jotzen du ekintza hura,jeltzaleak eurenak ez ziren ondasunez jabetu eta kanporatuegin zituztelako, euren artean Neguriko oligarkia eskuinda-rrenak. Baina balorazio ideologiko honez gain, ez du ope-razioari buruzko xehetasunik eskaintzen, eta Ondarroa
aipatu ere ez du egiten. Orain dela pare bat urte ETBk aterazuen DVD bilduman bai, urrea Bilbotik Ondarroara ekarrieta berton itsasoratu zela azaltzen da, Heliodoro de la Torreeta Telesforo Montzonen gidaritzapean, biak ere PNVkogoi zuzendariak.
Baina ez zuen ondarrutarren partehartzeari buruzkozehaztasunik ematen. Ondarroaren BabeserakoBatzordearen ("Junta de Defensa de Ondarroa") aktak ereez du gai honen aipamen txikienik egiten, eta Interneten ereez dut inolako erreferentziarik aurkitu pasarte honen ingu-ruan. Eta kontsultatutako entziklopediek ere paso egitendute gai honetaz. Beraz, daukagun informazioa urria izanarren, dagoen hutsunea ikusita oso aberasgarria izan daite-keelakoan gaude.
1. Imanol Oruemazagakegindako elkarrizketahauetan, bi elkarrizketa-tuon bizitzari buruzkohainbat datu biltzendira. Ea laster transkri-batu eta pasarte bitxihonez gain euren bizi-tza ibilbideak deskri-batzeko paradarikdaukagun.
1 9 3 6 KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
153O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
152 • O n d a r r o a 2 0 0 8
EUZKADIKO URREA,ONDARROATIK BAIONARA
1936ko iraileanGotzon Iparragirre Burgoa
FelixOtxoantesana,
"Mariñela",1939an.
ITURRIA OHA
Abraham Bedialauneta.ITURRIA ONDARROAKO
HERRI ARTXIBOA (OHA).
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 152
Miliziar errepublikar eta anarkosindikalak Irungo frontean. ITURRIA, 1936, 4. LIBURUKIA, 138. OR.
Ezkerrean, Telesforo Montzon. ITURRIA TELESFORO MONZON.HITZAK ETA IDATZIAK, 1. LIBURUKIA, 216. OR.
Eskuman, Heliodoro de la Torre, Euzko Jaurlaritzako Ogasun sailburuaizango zena. ITURRIA 1936, 6. LIBURUKIA, 103. OR.
155
Goazen gertatutakoaren harira.Francoren altxamendu faxistaren ostean(1936-07-18), behin Nafarroa menderatuta,karlistek Gipuzkoarantz jo zuten, Irun hartueta errepublikarrei estatu frantziarreko mugazarratzeko helburu zehatzarekin. Irun defen-datzera hurbildu ziren bolondres ezkertiarrek,Larrañaga komunistaren gidaritzapean hila-bete eta erdian zehar eutsi zioten Beorlegirenartileriari, Bizkaitik eta Asturiasetik helduta-ko miliziar ezkertiarrekin batera. Haraxe aile-gatu ziren 17 ondarrutar ere2, eta bertan hilzen, Santi Arrizabalaga "Kantaleku" ondarru-tarra. Baina irailaren hasieran, Irungo fronteaapurtu egin zen eta alarma guztiak piztuziren. Gipuzkoako milizia antifaxistak atzeraegite orokorrean sartuta zeudela, jeltzaleakgerrarako prestatzen hasi ziren, gudarienbatailoiak osatzeaz gain, gerrarako baliabide-ak eskuratuz.
Jose Mari Etxaburu "Kamiñazpi"ren esanetan,Irungo frontearen erortzean gerra benetan bazetorrela kon-turatu zen:
"Geroago ta urrerago etozan Gobernuarenarerioak. Irun artu ta laster, Ondarru’n, Arta deri-txon tokitik, Almirante Cervera guda itxasontziandiak Donostia inguruko zerbait zelan bonbardea-ten eban begira egon giñan.
Donostia frankotarrak artu eben aurregunekogabean, ikusi neban benetan gudea gaiñera etorki-gula. Aldi aretan San Juan Txurru iturri ondoanbide-zabal ondoan bizi nintzan. Ortik nire idazlelenengo denporetako Iturri-ondo izen ordea. Taoean sartuta laster, erretiradan etozan berebillakigaroten asi ziran geratu barik gau guztian, etabegiak itxi barik jaki nintzan goizean".
Beste batzuk Lekeitioko jaietatik oinez bueltan zeto-zela topo egin zuten atzera egite orokorrarekin.
Bilbo aldean, gerra bazetorrela ikusi zuten, eta EuskoAlderdi Jeltzaleak "Banco de Bilbao"n gordetzen zen urreaeta akzioak bada-ezpada Frantziako bankuren batean sar-tzea erabaki zuen. Herreraren salaketak ez luke zentzurikedukiko erabaki hori PNV-k barik Eusko Jaurlaritzak hartuizan balu, baina kontua da Eusko Jaurlaritza 1936ko urria-ren 7an eratu zela, frankistek Ondarroa hartu eta hiru egu-netara; beraz, irailaren hasieran oraindik ez zegoen indarre-an. Orduan, EAJ-k hartutako erabakia izan zen, ez euskalgobernuak hartutakoa, esan bezala estatutua ofizialki onar-tu gabe eta euskal gobernua oraindik eratu gabe zeudelako.ETBk editatu DVDak gainetik pasatzen duen detailegarrantzitsua dugu hau.
Beste zenbait datuk ere jeltzaleen zerbitzu sekretuekantolatutako operazioaren hipotesira garamatzate. Aipatudenez, urrez eta paperez betetako bost kutxekin bateraHeliodoro de la Torre eta Telesforo Montzon ailegatu zirenOndarroara. Ordurako, Ondarroako Uri Buru Batzarra(UBB) bost txalupa jaberekin berba eginda zegoen kutxokgarraiatzeko, baina ziurtasun arrazoiengatik –suposatzenda- marinel guztiak lortzea azken unerako utzita zeukan.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
2. Irungo frontean borrokatu zutenondarrutarren artean, honako hauennortasunak zehaztu ahal izan ditu-gu: Domingo Alkorta "Errebiro",Pantaleon Aramaio, NazarioBakeriza "Zas", Hipolito Egiguren"Sardoi", Jose Emaldi "Galdakao",Paulino Iriondo "Paletón",Errikardo Txakartegi "Zamora",Jesus Laka "Trontxo", JosebaUrkiza, Santi Arrizabalaga"Kantaleko", "Luna", Juan MigelGaralde, Pedro Bernedo "Txerriñe",Juanito Pedro Sesma, Jesus Añorga,Jabier Agirre "Itziar".
Santi Arrizabalaga "Kantaleko"Irungo frontean hil zuten.
ITURRIA OHA.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 154
157
"Txalopak daz, e, lau bost daz txalopak,baiñe, bat ezin leike, Sagrada, ezin leike haek, onduedo jo dau, ta ezin leike, ta erun bihi’zue zeuek. Eh?Zeuek. Eta, konforme. Urten gendun, kaja handi bi,guk erun genduzen birenak. Zan eurak eindde, banaeruteko, portseakaso edozer gauza pasata be, kajahandi bana eruteko... Guri gerta’azkuzen bi".
Ikusten denez, "Mariñela"k norbaiten aginduak jaso-tzen balego bezala hitz egiten du. Abraham ere txalupa ber-dinean zihoan, honek ere bera zihoan txalupan bi kutxaneraman zituztela aipatzen duelako, eta honek ere txalupabakoitzean kutxa bana eraman izana ziurtasun neurriekinlotzen du:
"Bost txalopa. Ez; lau txalopa, bost kajaz; tageuk erun genduzen bi, beste hirurak bana; horizan, ee, atrapati ixan bazan edo, danak batea erunbaik".
Gauerdiko iluntasunean kargatu zituzten txalupak,karabineroen etxolaren pare parean. Esan bezala, batzokiaere gertu zegoen. Montzonek, moilan zeudela, "Mariñela"riesan zion operazioak ondo irteten bazuen, gauzak ondojoango zirela. Eta metxeroa eman zion. Irailaren 4a zen,ostirala. Data zehazteko aztertu ditugun iturri ezberdinakelkar osatu egiten dira, hau egiaztatzeko. Lehen datuaAbrahamek eskaintzen digu, itsasotik Irun sutan ikustenzela aipatzerakoan. Faxistak irailaren 5ean sartu zirenIrunen, beraz, data horren inguruan izan behar zen.Bigarren datua, Abrahamek berak eskaintzen digu: "Zapatuzan ailla giñanin". Eta hirugarrena, Aralar argitaletxearen1936 entziklopediak, irailaren 6a igandea izan zela argitze-an. "Mariñela"ren esanetan, bidai guztia gauez egin zuten,zuzenean itxura denez, itzulinguruka ibili barik.
Abrahamek, detaile bitxi bat aipatzen digu:"Montzon ein zan maria, gonbittoka hasi, eta salto,Pasajesea, ta ein gentsan. Ta etorri zan lihorrez, Baixonanzeran". Beraz, bi kutxa zeraman txalupa Pasaian sartu zenTelesforo Montzonen estualdia zela eta? Eta horrela izanik,nola zeharkatu zuen muga Montzonek ordurako Irun faxis-ten eskuetan erortzear kontutan hartuta, eta lehorrekomuga, ustez behintzat, blokeatuta? Protagonista nagusiakhilda daudenez, historiarentzat argitu gabe geldituko denmisterio baten aurrean gaudela esango nuke.
Montzon lehorrean utzita, "Bedialauneta anaiak" txa-lupak Iparraldeko norabidea hartu zuen berriz; ordurakoGetariatik guardakostasa irtenda zegoen euren atzetik,baina ez zituen harrapatu, eta goizerako lau txalupakBaionako badian zeuden. Ahal zenik eta susmo gutxien era-giteko, kutxa guztiak "San Jose" txalupan kargatu zituzteneta beste hiruak Ondarroarantz itzuli ziren. Batzokikonagusiak ere "San Jose" txalupan gelditu ziren, SabasBedialauneta tartean, eta ondorioz, honanzkoan Felix arituzen patroi lanetan "Bedialauneta anaiak" txalupan, beste bilagunekin batera, "... hiru laun giñan ta". Itzulerako bidaiaegunez egin zuten, eta ez zen hain baketsua gertatu, batezere "Lauanaiak" txaluparentzat, "Almirante Cervera""Bedialauneta anaiak" txalupa, tirokatu egin zuten abioifaxistek, baina itxura denez ondorio larririk gabe. Zapatueguerdirako Ondarroan zeuden.
Ordurako "San José" txalupa Baionako portuanzegoen, eta Abraham ere bertan zen, batzokiko nagusia ezizan arren. Hemendik aurrera, berau dugu informatzailebakarra. Berak argitzen digu, kutxak ezin izan zituztelabankuan gorde, larunbata zenez itxita zeudelako. Hasierabatean portuan atrakatuta egon ziren eta noizean behin jen-darmeak hurbiltzen ziren; zerbait bazekiten. Montzon ereailegatuta zegoen nolabait, eta hark kalera ez irteteko eska-tu zien, faxisten espioitza zerbitzuen susmorik ez pizteko:
156
Izan ere, txalupen ohikoa barik, bereziki deitutakoen tripu-lazioa osatu zuten, horien artean Eleuterio makinista,Nicanor Aulestiarte, Lorentzo "Zezermendi" baserrikoa,Ulania Iñakiren semea, Urrutxe txikixe, Pio eta PatxiAsterrika patroia.
Abraham-eri goizeko ordu batetan etorri zitzaionJoxe Solabarrieta Ondarroako UBB-aren mandatuarekin:
"Joxe Solabarrieta (...) etorri gaztan, goixekoordu batak zin, te etxea, ta ati jo’stan goixeko ordubatetan ta: Ze? Ta Frantzire juteko ia etorrikozazen. Zan gobierno de Euskadiko diruk edo erungenduzen, bost kaja urre, ta beste balores deklarausedo paperak eta"
Felix Otxoantesana "Marinela" ere bat dator, berebila gabeko orduetan joan zirela adierazterakoan, irteerabaino ordu batzuk lehenago:
"Ba hori lehen esa’otena, etorri gaztan gabe-ko hamabixetan, neuri euan diarrez; arrebik be:sasoi honetan nor etorriko da? Ez kexa, esa’netsan,bixar e, hori be, arrebiai asma netsan neuk hori,bixar e gasoille hartzea jun bihi’ou Baixona, ze,karotu baiño lehen edo, gerrik urten baiño lehen edojauetu ein bihi’giñan. Halaik urte’endun. Nuek bee’nekixen ixee! E’nekixen ixebe ta, ailla nitxanBatzokire. Batzokixan ta, bueno, hauxe ta hauxemisiñoiau... Listo"
Ikusten denez, ekintzaren xehetasunak Ondarroakobatzokian planifikatu ziren, eta ziurrenik kutxok ere batzo-kian egongo ziren gordeta, Bilbotik ekarri zituzten kotxee-tatik atera eta txalupetan sartu arte. Garai hartan batzokiaportuko sarreraren parean zegoen, gaur egun Veganekoetxeak eta Santa Klara Kofradiaren artean, gutxi gora behe-ra.
Azken unean ibili behar honek baldintzatuta edo,badirudi Ondarroako UBB-k uste baino arazo gehiago izanzituela marinelak lortzeko orduan, Bedialaunetak zehaztenduenez batzokitik kanporatuta zegoen, aste batzuk lehena-go kartetan zebiltzala "mekauen"en bat botatzeagatik:Bizkaia agoazilak esan omen zion hilekorik gehiago ezordaintzeko, ez ziotela onartuko eta. BeranduagoBedialauneta ANV-ko bazkidea egin zen. Baina oraingohonetan bere premia zegoen eta batzokian sartu zenean hanzeuden batzuk begirakuna bota bazioten ere, operazioakbatasuna eta diskrezioa behar zituen. Ondarroako UBB-kobatzuk ere garraioan parte hartu zuten, euren artean SabasBedialauneta, UBB-ko bokala garai hartan, eta"Bedialauneta anaiak" txaluparen patroia, gau hartan behin-tzat.
"Mariñela"ren adierazpenetara itzuliz, hasiera bateanbost txalupa zeuden prest kutxok garraiatzeko:"Itxaropena", "Lauanaia", "Bedialauneta anaiak", "SanJose" 3 eta "Sagrada", guztiak gasoilezko motorekoak, ziur-tasun arrazoiengatik bakoitzak kutxa bana eramateko egin-kizunarekin. Baina, Ondarroako gauzak, marea beheanzegoenez horietatik batek ondoa jo zuen kanporanzkoan,eta berak zeraman kutxa beste batera kargatu behar izanzen, "Mariñela"ren txalupara, hain zuzen:
• O n d a r r o a 2 0 0 8
3. Abraham Bedialaunetak "San Jose" barik bosgarren txalupa "Urtxorixa" izan zela adierazten du. Litekeena da. Izan ere "SanJosé" eta "Urtxorixa" txalupa bikiak ziren, bikotean lan egiten zutenak.
Ondarroako Karabineroen moila. Moila honetan kargatu ziren kutxak. ITURRIA OHA.
Irun sutan. Ezkertiarreksua eman zioten Iruni,
herria faxisten esku utziaurretik. ITURRIA 1936, 4. LIBURUKIA, 150. OR.
Cervera korazatuak "Lauanaiak" txalupari segi egin zion.ITURRIA, WWW.VICENTETG.COM.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 156
158 159
"Bueno, on kalea ez urten mesedez, espionaje handixedabill hamen ta, hortik eta: eon astelehenearte". Hala, aste-buru guztia txalupa barruan igaro zuten, eta janaririk behin-tzat, ez zitzaien falta, Abrahamek bi aldiz aipatzen baitugaia:
"… hoteletik ekarte’skun jatekuaz! Neska batetorten zan e karretilliaz, jateku hamen ondiokanhalako jatekoik ikusi baik, oillu te, ñooo! Jan gen-duzen harek".
Astelehen goizean, jendarmeen kamioneta bat hur-bildu zen "San José" txaluparen parera, eta eurek babestutajoan ziren "Banque de Crédit Lyonnais"aren egoitzara :
"... etorri zin jendarme bi, te sartu genduzenkajak eta danok eta, jendarme bi aldin dizela, alBanko de Kredito Liones erun genduzen ta, hansartu genduzenin, hango Montzon jaunak esa’banze: "Jaingoiko maitti! Entzun dostazu! Eskerrikasko!".
Hitz hauek argi eta garbi erakusten digute operazio-ak zuen garrantzia, kutxa horiei esker lortutako diruarekinMolaren erasoari aurre egiteko armak erosi zirelakoTxekoslobakian. Abrahami berari –eta gainontzekoei ere,suposatzen da- dirua eskaini zion Montzonek, operaziogarrantzitsu hartan parte hartu izana nolabait saritu nahian,eta honek dirua gordetzeko esan zion, fusilez gain ametrai-ladorak erosteko iradokiz.
Ekintza honetan parte hartu izanak PNV-ra hurbildubeharrean, urrundu egin zuen Abraham. Kontua da, opera-zio horren aurretik Abrahamek zaintzak egiten zituela amufabrikan, borondatez. Hasiera batean ez zuten ezer kobra-tzen, baina gero alderdiak 10 pezetatako soldata jarri zuenzaintzak egiten zituztenentzat. Abraham Baionatik itzuli etaberriz zaintzak egiteko izena ematera joan zenean, kanpoanzeuden bitartean pilo bat jendek eman omen zuen izena, etabere txanda betetzeko hogei egun egon beharko zela adie-razi zioten. Agur beraz eguneko 10 pezetak. Orduan eraba-ki zuen alderditik irtetea eta EAE-ANV-n sartu zen, JabierAgirre eta Azilona pintorearen bidez. Egun batzuk beran-duago Zornotzako Larreako komentuan eratu zuten EAE-ANVren lehen batailoia, Abraham tarteko beste zortziondarrutarrekin batera. Su bataioa Markina-XemeinekoAkarregi mendian egin zuten, sozialisten "Mateos" batai-loiarekin eta bertan hil zen Azilona, EAE-ANV-ko besteburuzagi batekin baserri batean zegoela tximiniatik morte-roa sartu eta errementa zenean. (Argazkia: Abrahamen kar-neta)
Berrogeiren bat urte beranduago, Montzonek Debanmitina eman zuen batean, agerraldia hasi aurretik Abrahamhurbildu zitzaion eta ea Jaungoikoari eskerrak eman zione-ko pasarte hura gogoratzen zuen galdetu zion. Montzonekberehala ezagutu zuen eta oholtza gainera igotzeko eskatuzion, eta han egon zen Abraham mitinaren zati eder batMontzonen ondoan, 1936ko gerran euskal gudarien borro-ken lekuko eta protagonista legez.
Bukatzeko, istorio honetan gutxienez hari bat lotugabe gelditu dela esango nuke. Kontua da, bai Abrahameketa bai "Mariñela"k euren txalupan bi kutxa eraman zituz-tela aipatzen dutela, baina euretatik soilik Abrahamek aipa-tzen duela Pasaiako lehorreratzea, Montzonen ondoeza zelaeta. Bitxia da, tripulazioen aipamena egiterakoanAbrahamek ez duela "Mariñela" aipatzen ezta alderantzizere. Ez ote zihoazen ba, txalupa berdinean? Edo txalupa batbaino gehiagok eraman zituen bi kutxa? Hori horrela balitz,bost kutxa barik sei izango lirateke gutxienez, Ondarroakoportutik atera zirenak. "Seigarren kutxa", izenburu polit batgerra zibilean oinarritutako misteriozko eleberri batentzat.Baina ikerketari dagokionez, bost kutxekin konformatubeharko gara. Gai honen inguruan, norbaitek informaziogehiago izango balu, OHZ-ren posta elektronikora idazteaeskertuko genizueke. Milesker.
Gotzon Iparragirre Burgoa
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
Abraham Bedialaunetaren EAE-ANVko karneta. ITURRIA, OHA.
ANTZOSOLOTxomin Letamendi Urresti
1 9 3 6 KO G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
Franco jeneral hiltzailea, 1.936ko uztailaren 18an Errepublikaren aurka armez oldartu zenean, Antzosolokofamiliak, ez zuen amestu ere egingo ze ondorio larriak pairatu beharko zituzten.Frantzisko Urresti eta Karmen Iturrioz senar emazteen, eta sei seme alaben (Ana, Joseba, Josu, Karmele, Joneta Gaizka)gurutze bidea laster hasiko zen.
Tente, ezkerretik eskumara, Karmele Urresti, Carmen Iturrioz, Frantzisko Urresti eta Anita Urresti. Makurtuta, Gaizka Urresti eta Jon Urresti «Kirru».
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 158
160 161
Irailaren azken egunetan, indar militar kolpistakOndarroan ate joka zeudela, Frantziskok, bere txalupaAntzosolo izenekoa prestatu zuen, herriko hainbat aber-
tzalek alde egin zezaten. Bertan joan ziren bere bi semenagusiak: Joseba 25 urteko apaiza eta Josu 23 urtekoa.Karmelen ahotik dakigu, Jose Sagarna Berrituko apaiza,handik denbora gutxira militar kolpistak fusilatuko zutenaLarruskainen, berandu iritsi zela Antzosolora. Txalupanbere zain egon ziren, baina ikusirik ez zela agertzen aldeegin behar izan zuten.
Frantziskok eta Karmenek ez zuten alde egin nahiizan, beren pentsamendu politikoa herrian ezaguna izanarren, pentsaturik beren adinagatik edo, ez zitzaizkiela ezergertatuko.
FRANKISTAK HERRIAN
Frankistak herrira sartu eta laster, Frantziskok ezagu-tuko zituen Mataderoko ziegak. Bertan egongo zen handiketa Vita italiar komandanteak askatu arte. Karmelek hone-la gogoratzen du orduan gertatutakoa.
"Egunero joan behar izaten nuen, Vitakomandanteari eskuak osatzera, obus batek errezizkion eta." Eskuak osatu zitzaizkionean honelaesan zion Vitak Karmeleri.
- Erregalo bat egin behar dizut eskuak osa-tzearren.
- Erregalorik ez dut nahi, beste zerbait nahi-ko nuke...
- Zer nahi duzu ba?
- Aita askatzea.
- Zure aita preso al dago?
- Bai. Mataderoko ziegetan dago.
Orduan, Vitak askatzeko agindua eman zuen.Mataderora joan zen Karmele zaindari batzuekin. Guardiabat Frantziskori zuzendu zitzaion esanez: "Hurrengoan,kontuz ibili, abertzale zerri hori!" Karmelek ikusirik aitazerbait erantzuteko prest zegoela irain hari, esan zion "Aitamesedez isil hadi, ez esan ezer." Guardiak: "Zer esandiozu?” Karmelek: " Ezer ez, ezer ez." Guardiak: "Ez dutezer gehiago entzun nahi zerri hizkuntza horretan, edo biokhemen geldituko zarete."
Herritik kanporatu arteko egunak ere ez ziren lasaiakizan. Sarri askotan eta edozein ordutan, ate joka zeuzkatenguardia zibilak eta militarrak, semeen galdezka edo edozeinaitzakiarekin. Tailerra itxita, lanik ez... ez zen giro etxe har-tan, ez inon.
Frantziskok jakin zuen, Euskal Gudarostea eratzeko-tan zegoela, eta berehala idatzi zien Joseba eta Josuri, guda-riak behar zirela eta etortzeko. Anaia biak, beste ondarrutarbatzuekin Larresoron batzartu ondoren, itzultzea erabakizuten.
Anaia biak Eusko Gudarostean alistatu eta gero las-ter hasiko ziren Legutiano, Saibigai, Elgeta, Bizkargi,Artxanda eta abar luze bateko batailak ezagutzen."Rebelion de la Sal", alderdiko batailoian kaperau bezalaJoseba, eta "Itsasalde batailoian" Josu.
HERBESTEA
Frantzisko eta Karmen eta beste lau seme alabak(Ana, Karmele, Jon, Gaizka) 1937 otsailean Ondarroatikkanporatuak izango ziren beste 140 herritarrekin batera(Ikus ONDARROA 2007). Karmele, orduan banatuko zengurasoengandik eta hasiko zuen bere ibilbidea EuskoGudarostean erizain. Bilbo, Portugalete, Limpias, etaSantoñan ibiliko zen handik eta gudari zaurituekin bateraerbesteratu izan zen arte Iparraldera.
Gurasoak ez ziren Ondarroara itzuliko 1940ko urriraarte. Lau urteko desterru horretan ezagutuko zituztenLekeitio, Larrabetzu (Etxebarriatarren baserritik Gernikakogarrak ikusi zituzten), Portugalete, Santoña, Santander,Bretaña, Belgika, Larresoro, Angelu eta beste hainbat toki.
Bigarren mundu gerra aurrera zihoan, eta alemanekFrantzia okupatuko zuten beldur, euskaldun askok,Ameriketako bidea hartu zuten. Karmele, orduan ezkonduberria Parisen, Txomin Letamendi bilbotarrarekin, berealaba Ikerne jaio berriarekin batera, Venezuelara abiatu zen.Erabaki berdina hartu zuen Frantziskon koinatuak,Ondarroako azken alkate abertzalea Jose Mª Solabarrietaeta familiak. Baina Frantziskok, semea Espainiako ziegetanzuenez, herrira itzultzea erabaki zuen.
Josu 1940ko ekainaren 24n libre gelditu zen, kartze-lan hiru urte egin eta gero. Urte horietan ezagutu zituen,Iruñeako San Cristobal, Galiziako La Redondela, Vigokobadian zegoen Upo Mendi kartzela-txalupako bodega ilu-nak eta arratoiak, Astorgako presondegia eta azkenikSoraluzeko lantegia.
San Cristobaleko kartzelan biziko zituen bere bizi-tzako unerik larrienetakoak. Berak esaten zuen "gosea ixanzan kartzelatik ihes egiteko motibo nagusia". Janaria"kokoz betetako garbantzuak zin". Ihesaldiari buruz honelazioen:
« l.brigadako presoek sumatzen genuen "zer-bait arraroa.". Picok (ihesaldia prestatu zuenetako-ak) berak, baieztatu zidan susmo horiek. Egun bate-an, hurbildu eta hizketan hasi zitzaidan. Orduanesan zidan ihesa antolatzen ari zirela, dena ondo
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
Venezuelarako bidean, 1940ko maiatzean, ikatz-kargeroa izandako txalupan.Beheko argazkian, ezkerrean eserita, Txomin Letamendi eta Karmele Urresti.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 160
162 163
aztertu zutela eta arrakasta izango zela. Parte har-tzea proposatu zidan (…). Ezetz erantzun nion, etadena ondo ateratzen bazen, erabakiko nuela zeregin, baina ez nuela ardurarik hartu nahi. Adoszegoela esan zidan, serio-serio, baina norbaiti zer-bait esaten banion, zigorra azkena izango zela."
Bere euskaran honela dio Josuk.
"Kanpora urten neban. Lehenengoz ikusineban Iruña eta inguruko egala. Ibili ta ibili kontu-ratu nitzan batzuk barriro etozela gaztelura. Itxuraziñora joatea eziña zala, bideak zarratuta egoazelaigarrita. Nik be bira egin neban. Ikusi eta konturatunitzan Iruñatik jendea linterna argitan etorten asiazala. Horrela gaztelura heldu nintzan". (Ikus BarPuerto kortoa)
HERRIRATZEA
Herriratzea ez zen izan gozoa. Laster konturatukoziren, frankistak prest zeudela ordainarazteko beren aber-tzaletasuna. Eta halaxe izan zen.
Gaur, eskuartean ditugun 631/ 40. eta 632/40. expe-dienteak orduan zabaldu ziran. Denetara hirurehun da pikufolio.
Tribunal Especial de Responsabilidades Políticasenaginduz, Frantziskoren ondasun guztiak enbargatuta etainoren esku zeuden.
• Tailerra, Tribunalak beste ondarrutar batzuei alo-katuta, makinaria guziekin, 750 pezetetan.
• Antzosolo lurrinontzia. Frankistak hiru urtetan"guardakostas" edo "escampavías" moduan erabilieta galdara izorratu eta gero, barrako arlanpan alpe-rrik galtzen utzita.
• Jontxu lurrinontzia. Hau ere "escampavias"moduan erabili eta gero beste ondarrutar batzuenesku.
• Bi etxeak ere enbargatuta. Etxebizitza hondatutaeta altzariak falta. Txalupen sareak desagertuta.
Baina hor ez ziren amaituko euren buruhausteak.Laster jakingo zuten 1940ko uztailaren 26ko BilbokoTribunal Regional de Responsabilidades políticasen sen-tentzian Karmenen zigorra:
-15 urteko desterrua Vascongadas probintzietatikgutxienez 50 kilometrora ,
-15 urteko inhabilitazioa maistra moduan
-75.000 pezetako isuna.
Eta Frantziskori kondena:
-6 urteko desterrua Bizkaitik gutxienez 50 kilome-trora.
-25.000 pezetako isuna.
194lean herritik alde egiteko ordena jaso zueneanhonela idatziko dio tribunaleko epaileari Karmenek:
«que como carezco de medios económicospara poder sostenenerme en el destierro se me auto-rice al menos una pensión alimenticia pues de otraforma me veré precisada a dedicarme a la mendici-dad o dejarme morir de hambre; que ha sido inha-bilitada en su profesión de maestra y que el destie-rro es peor que la pena de prisión ya que en estapoco o algo me darían para atender a mi sustento».
Ez zuen beste erremediorik izan, Burgosera alde egi-tea baino. Han egongo zen komentu batean, handik etaFrantziskoren bihotzeko infartua zela eta, itzultzeko baime-na lortu zuen arte.
Bien bitartean, Antzosolo lurrinontzia "guarda-mina" bezala frankistak erabili eta gero, barrako arlanpanalperrik galtzen utzita zegoen. Bai Josuk, bai Frantziskok,ahalegin guztiak egin zituzten bapora bereganatzeko, etakonpontzeko bere tailerrean, Madrileko Tribunalaren behinbetiko sententzia falta baitzen oraindik, baina dena alperrikizan zen. Bilboko Tribunaleko epaileak presaka enkanteanjarri zuten eta 700 pezetan adjudikatu zuten 1940ko azaro-aren 11n.
Ez zuen zorte hoberik izan Jontxu Nº 2 txalupak. Hauere frankistak erabili eta gero, beste lau urte egin zituen
itsasoan Ondarroako famili baten esku. Azkenean berega-natzea lortu zuten aita-semeak, baina irabaziak Tribunalakhartzen zituzten ezkero, Frantziskok erabaki zuen,Astilleruko arlanpan betiko lotzea.
Horrela bizi izan zuen Jontxuk bere gainbehera etaospea. Ospea txikia nahi bada zeren ez dago sasoi hartakoumerik, txalupa harekin gogoratzen ez denik herrian.Astilleruko umeen gotorlekua zen. Hantxe bizi izan zituz-ten ume haiek beren abenturak, borrokak, eskola ihesak, etaametsik ederrenak, handik eta 1953ko Sanjunetan, suaeman zioten arte.
Karmenek bitartean, maistra lana Ondarroako eskolapublikoan berreskuratu nahi zuen. Dakigunez hiru aldizsaiatu zen: 1941ean, 1949an eta 1953an. Honela idatzikodio 1949ko uztailean Hezkuntza Ministroari:
«Que encontrándose separada del Magisterioy necesitada por su precaria situación económica,de desempeñar su profesión, ya que no tiene nadieen la familia que gane, pues, el marido de 69 añossufre del corazón; el hijo de 22 años está prestandoel servicio militar y el de 15 no tiene ocupación fijasuplica ser reintegrada a su puesto de maestranacional en Ondarroa».
Baina ezer baino lehen, herriko agintarien informeakbehar zituen. (Guardia Zibila, alkatea, Falangea,Bikarioa..). Denak behin eta berriro esaten zuten pertsonalez kondukta onekoa zela, elizkoia, errespetagarria etaabar…, baina informearen oharretan, Guardia zibilak idaz-ten zuen, "abertzale sutsua zela, Ondarroako EmakumeBatzako presidentea izana, umeak abertzaletasunean hez-ten zituela eta abar", eta beste guztiek "EAJ-PNVkoa zela
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
Ondarroan 1947an, Antzosolo aurrean. Ezkerretik eskumara tente: Josu, François Nothomb «Franco», Carmen Iturrioz Patxi haurra besoetan,Frantzisko Urresti, Anita Urresti eta Visitacion Arriola. Aurrean, Gaizka Urresti, Begoña Urresti Urruzuno, Ikerne Letamendi eta Txomin Letamendi.
Jontxu baporea, Astillerun.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 162
164 165
eta zigortutakoa bere abertzaletasunagatik". Informehoriekin Magisteritzako arduradunak ez zioten sekula berepostua atzera eman.
Frantzisko eta Karmen premia gorrian aurkitu ziren.Multak ordaindu behar, eta diru sarrerarik ez, baina ala etaguztiz ere premia gogorragoan aurkitzen zirenei laguntzekoprest zeuden.
Gau batean, Frantziskok, emakume bat eta bost umeikusi zituen etxe aurrean, euripean zegoen karro batenazpian. Gallartatik ihesi zetorren familia bat zen.Frantziskok bi aldiz pentsatu barik, atondu zituen etxe atze-ko bi gela.Oheak eta maindireak prestatu… Hantxe bizikozen familia hura urte askotan.
ARAZO GEHIAGO
1945eko martxoan Bilboko "Brigada Político-Social"eko poliziak Ondarroara etortzeko agindua hartuzuten, herrian bolo-bolo baitzebilen herriko gazteekIparraldera alde egiten zutela eta Euskal Gobernuko indararmatuan alistatzen ari zirela. Poliziek laster jakingo zutennortzuk ziren, nola alde egin zuten eta zeinek laguntzenzien Iparraldean.
Otsailean batel bat ostu eta gero Juan Maria UriarteAranzeta 17 urtekoa, Joaquin Alkorta Iriondo 17 urtekoa,Juan José Bilbao Pagoaga 17 urtekoa, Lorenzo BurgoaArrizabalaga 17 urtekoa eta Antonio Arrizabalaga Egiguren17 urtekoa Iparraldeko kostara heldu ziren eta jendarmeek"Campo de Concentracion" batean sartu zituzten.
Egun batzuk geroago Artibai itsasontziko hiru mari-nel, Paulino Iriondo Bakeriza 27 urtekoa, Ignacio AramaioEtxebarria 22 urtekoa eta Bruno Etxaburu Bakeriza 24 urte-koa, Sokoan lurreratu ziren.
Martxoaren 12an, Juan Larrañaga Azpiazu 19 urte-koa, Ignacio Larrañaga Burgoa 18 urtekoa, Jose RamónAranberria Amutxastegi 19 urtekoa eta Ignacio AramaioLaka 16 urtekoa, portuko bi txalupa martxan jarri ezin izaneta gero, menditik alde egin eta Getarian batel bat ostuondoren arraunean heldu ziren Iparraldera.
Berehala agertu ziren poliziak Antzosolon. Polizieninformearen arabera, jendarmeen eskutatik eta"Kontzentrazio esparruetatik", ondarrutar gazteen askatasu-na lortzen zuena, Joseba Urresti zelakoan. Honela dio poli-zien informe batek:
"el sacerdote es uno de los Agentes más des-tacados al servicio de determinada Nación extranje-ra, así como del Partido Nacionalista Vasco".
Frantziskok eta Karmenek ez zuten honekin zer iku-sirik, baina etxeko erregistroak eta galdeketak pairatu beharizan zituzten Ondarroan. 1946ko otsailean BilbokoAuditoria de Guerra de la 6ª Región Militarrean egindakoepaiketara eraman zituzten, eta kargu barik libre geldituziren.
Ez zebiltzan poliziak, Josebari buruz erratuta.Bigarren Mundu Gerran, alemanek Europa okupatu zutene-an, «Cométe» sarea sortu zuten, Belgikako gazte adoretsubatzuk, eta laster zabalduko zen Iparralderaino. Honen eginbeharra, Alemanek okupatutako lurretan eroritako pilotualiatuak salbatzea zen. Lana gogotik egin zuten.Kalkulatzen da 800 pertsona salbatu zituztela. 1.700 kidekosatzen zuten taldea Europan. Gogotik ordaindu zuten berelana. Kalkulatzen da 200dik gora izan zirela fusilatuak edohil kontzentrazio esparrutan.
Joseba, laster sartuko da «Cométe» Sarean eta,Andree Dejond "Dedde", (24 urteko erizain adoretsua), DeGreff familia, (Ferdinand eta bere emaztea Elvira, etaFreddy eta Janine seme alabak) eta Francorekin (JeanFrancois Nothomb) batera ibiliko da. 1943an, DeddeGestaporen esku jausi zen, eta Mauthaussenera eramanzuten. Gerra bukatu eta gero, Afrikan (Kongo, Etiopia,Kamerun eta Senegal) ibiliko zen leprosoei laguntzen.Haren lekua Francok (Jean Francois Nothomb) hartu zuen.Hau ere Gestaporen eskuetan eroriko zen. Hiltzera konde-natua, aliatuek askatuko zuten Ambergen, 40 kilo pisatzenzituela eta tuberkuloso. Bi urte geroago 1947an, Franko,Antzosolon agertuko da, eta "Janine De Greff" Bilbon.
Honela dio 1960. ALDERDI aldizkariaren 55. aleak:
«Egun baten, Josebaren etxean gizon batagertu zen. Pilotu belga bat zen. Afaldu eta lo eginondoren, mugalariekin kontaktuan jarri eta gero,goizeko albarekin batera, abiatu ziren biak muga-rantz. Baina pilotu hura ez zegoen bakarrik. Beste38 pilotu, ingelesak gehienak, egoera berdineanzeuden. 38ak salbatu zituzten».
Handik gutxira, Josebaren Angeluko etxean Gestapoate joka agertu zen.
Gestapok: Zure etxean hartu duzu ezezagunen bat?
Josebak: Bai jauna.
Gestapok: Ba al dakizu nor zen?
Josebak: Ez jauna. Ez zitzaidan interesatzen eta eznion galdetu.
Gestapok: Ez al zenekien etsaia zela?
Josebak: Ni apaiza naiz. Niretzako ez dago areriorik.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
Donostian. Janine de Greef («Comete» Lineako buru zenaren alaba) eta Carmen Iturrioz.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 164
166
Denak dira lagunak. Gerran ze aldetakoa den ez dit inpor-tik. Ez da nire zeregina hori jakitea. Nik nahi dudana, gerraahal bait arinen amaitzea da.
Gestapok: Poliziari jakin arazi behar zenion etxeanhartu baino lehen.
Josebak: Barkatu baina, nik ez dut poliziaren baime-nik behar karitatea egiteko.
Gestapok: Ze nazionalitatea zuen?
Josebak: Ez dakit, baina frantsesez hitz egiten zuen
Gestapok: Gaizki egin duzu arerio bat etxean hartuz.
Josebak: Nik gizona hartu nuen. Ohea eta janariaeman nion. Zurekin ere berdin egingo nuen. Ez ahaztu apai-za naizela.
Gestapok: Orain non dago?
Josebak: Ez dakit.
Gestapok: Noiz joan zen?
Josebak: Hurrengo egunean. Goizean.
Gestapok alde egin zuenean, gizon bat agertuzitzaion eta esan zion:
Ingelesa naiz, zure bila nator, arriskuanzaude. Zure aurkako espediente bat agindu dute.Gestapok torturatu egingo zaitu eta deklaratzeraderrigortu. Oraintxe bertan alde egin behar duzu.Jantzi traje hau. Hemendik aurrera zure izena XXXizango da, suitzarra zera eta behar izan ezkero fran-tsesez hitz egin. Hemen duzu zure pasaportea.
Ordubete beranduago Hegoaldean ziren. JosebaOndarroatik pasatuko zen. Aita, ama, eta anai arrebak ikusinahi zituen eta Venezuelatik etorri berri ilobak ezagutu.Gero Gibraltarreko bidea hartuko zuen eta handikLondresera.
Biarritz askatu bezain pronto, R.A.F.eko (Royal AirForce) hegazkin bat lurreratu zen Parmako (Angelu) aire-portuan eta Joseba bere parrokiara itzuli zen.
Errefuxatu bezala, 1959an hilko zen Joseba 48 urtezituela Thorencen (Frantzian). Angeluko parrokiko apaizenhilobian datza.
Antzosolon ez zegoen lasaitasunik. Beste arazo bate-kin aurkitu ziren. 1946an polizia espainolak, Karmelerensenarra, Txomin Letamendi Murua, atxilotu eta torturatukozuten. Bartzelona, Madrid eta Guadalajarako espetxeakezagutuko beharko zituen. Orduko bidaiak, gaur eguneko-ak bezain gogorrak egingo zitzaizkion Karmeleri.
1950eko urrian, Txomin Letamendi aterako duteGuadalajarako espetxetik eta abenduan hilko da Madrilen,torturen ondorioengatik bere anaiaren etxean.
Horren ondoren laster hasiko da Venezuelarako bideaAntzosolokoentzat. Jon gurasoei laguntzeko, eta Josu berefamilia mantentzeko eta biak etxeko kredituei erantzuteko,abiatu ziren lurralde haietara, bolibarraren balioarekinbaliatzeko asmoz.
Karmelek ere bide gogor berdina hartuko du, hiruseme-alabak, Frantzisko eta Karmenen esku utzirik.
1952ko abuztuaren 11n emango dio, TribunalEspecial De Responsabilidades Politicasek Frantziskori etaKarmeni, behin betiko indultua, diru zehazpen guztiakordaindu eta gero. Hau da, 12 urte beranduago eta bereondasun guztiak eta osasuna galdu eta gero. Hiru urtegehiago biziko zen. 1955ko apirilean hil zen 75urte zituela.
Karmenek bitartean, etxean emango zituen klase par-tikularrak umeei, goiz eta arratsaldez, inoren baimenikgabe, handik eta 1959ko uztailaren 13an hil zen arte.
Gaizka geldituko da bakarrik Antzosolon. Honek ere,urte gutxi barru, jakingo du zer diren torturak eta ezagutu-ko ditu espetxeak.
Urte batzuk geroago, Antzosoloko etxe hartan, kimuberri bat sortuko da: Zubi Zahar ikastola.
Txomin Letamendi Urresti
• O n d a r r o a 2 0 0 8
1 9 3 6 K O G E R R AO N D A R R U T A R R A K O N D O R I O A K P A I R A T Z E N
Antzosoloko etxe biak (1995-06-12ko argazkia). Iturria: Silberio Beristain Urriolabeitia Euskaldantzen maisua 1947-1957 liburutik 6.orr.
Eskumako argazkian. Joseba Parmako aireportuan
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 166
ONDARROA,EUSKAL KULTURAREN
KABIA Ondarroa, 1955eko irailaren 9an, Andra Mari Arrateak. Tente, ezkerretik eskumara: Inmakulada Laka, Maria Rosa Arkotxa, Iñaki Beristain, Arrate Aulestiarte, Jose Luis Burgoa eta Ikerne Letamendi.
Makurtuta, Aintzane Aramaio, Maria Angeles Alegria “Ollarra” eta Mari Asun Txakartegi. Argazki egilea: Alberto Markuerkiaga.Argazki hau ez da liburuan agertzen, liburua plazaratu ostean agertu zen eta.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 168
170 171
ALDARONDO ETA “TXISPAS”
Astilleru Itsas-modelisten elkarteko kideak diraAldarondo eta Artola, elkartearen sorreratik.
Jose Manuel Aldarondo 1941eko martxoaren 19anjaio zen Ondarroan. Pascualita Badiola Badiolarekinezkondua. Bi seme-alaba: Gaizka (41 urte) eta Ainhoa (29urte).
12 urtera arte eskolan ibilita, Aldarondok itsasorajoan behar izan zuen, 14 urterekin ofizialki boletua aterata;ordundik, motorista edo ontzi-makinista bezala aritu izanda itsasoan beharrean, 55 urterekin jubilatu arte. Txikitatikgustatu izan zaizkio barkuak-ontziak eta haien maketak egi-tea.
Alberto Artola Bernedo, “Txispas” lagunentzat.Ondarroan jaio zen 1941eko abenduaren 2an. BelenElurekin ezkondua, bi seme eta alaba bat dituzte.
12 urterekin hasi zen Artola beharrean sareak egitenedo laguntzaile bezala. 16 urtegaz itsasoratu zen lehenaldiz, bajurako txalupetan. Soldadutzatik bueltan, 1974an,alturako arrantzan hasi zen, Reinako “Nuestra Señora deBitarte” bouean, eta alturan jarraitu zuen jubilatu arte 55urterekin. Jubilatu zenean etxean hasi zen maketak egiteneta horretan dihardu gaur egun 66 urterekin.
ELKARRIZKETA
Ondarroako Historia Zaleak (OHZ)- Noiz eta nolasortu zenuten elkartea?
Arrigorri Elkartea (AE)- 1998an gutxi gorabehera, lagunbatzuk batu eta ideia sortu zen.
OHZ- Non dago elkartearen egoitza?
AE- "Astillerun", Ondarroako gaztetxearen goialdean.
OHZ- Zein dira elkartearen helburuak?
AE- Txalupen maketak egitea "hobby" bezala, denborapasatzea, kideekin harremanak lotzea eta sendotzea etaaisialdiaz gozatzea.
OHZ- Zein dira elkartearen ekintzak?
AE- Sortu zenetik urtero erakusketa bat egiten da. Zortzibat egin ditugu guztira.
OHZ- Zer aurkitu duzue elkarte barruan?
AE- Aisialdia pasatzeko modu egoki bat.
OHZ- Besterik...
AE- Elkartasuna, elkarri lagundu eta denon artean ondopasatzea dugu helburu.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
ARRIGORRI,ITSAS-ONTZI MODELISTEN
ELKARTEA
H E R R I KO A R T I S T E N T XO KOA
Ondarroako Historia Zaleak
Argazkietan, Astilleru elkarteko kideak. Goian, Jose Manuel Aldarondo Bedialauneta eta behean, Alberto Alkorta “Txispas” euren ontzi-maketekin.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 170
Amesti ei naz
ta ez naz txori,
txoria banitz
nai neuke izan
kalatxori.
Ta urertzean ibili
kresal lurrunetan,
ta olatuetan igeri
bitsen aparretan;
ta arrañekaz jolastu
itxas zabaletan,
ta ondartzetan babestu
ekaitz aurrenetan.
Txoria ba nitz
nai neuke izan
kalatxori.
Maite dodalako
amaitzen ez dan itxasoa,
itxasoa dalako
ames andien abaroa.
Ta nik,
ez dot nai eten
nire bizitza,
gizartearen onez
amestu barik
zorion bitsa
ZORION BITSA
H E R R I KO I DA Z L E E N T XO KOA
Augustin Zubikarai
172 173
EL DÍA, 1931-5-10OMEN EGUNA AGIRREEUZKELTZAIÑARI
Deun Kepa egunian Bagila’ko ogetabederatzijanospatuko dabe ondarrutarrak egun aundi batAgirre’tar Domeka’ren omenez.
Irabazita bai-eukan berak Euzkadi’ko seme guztije-kandik egun ori ta geyago be bai, berak geure ele mattaga-rrijari egin eutson bultzadagatik.
Baña guk ondarrutarrok dautsegun zorra ezta txikija-gua, aundijagua baño. Geu be Euzkadi’ko semiak gara taEuzkadi’ko beste seme gustijena lez, geuria da Euzkadi’renele sakon eta eder Euskera mattagarrija. Baña ¿nundikurten eban gixon argi arek, ain sendo ta zintzo geure eliariaurrerapide ain aundija egiteko? ¿Nundik bai, nundik, idaz-ti eder areik egin ebazan gizon bulartsuba?
Sarritan entzun doguz olango itzak ondarrutarrakai-tik:
"Orrek ondarrutarrok, ijituak dirudije izke-tan. Gipuzkoarrekaz badijardabe gipuzkeraz itzegingo dabe. Lapurditarrakaz badagoz, eurakin beondo atonduko dira, eta bardin nai Bizkai barruakaznai naparrakaz ba-abiltz". Eta egi-egitzat daukotneuk be bai. Geuria, geure berbetia eztakit aitukodauzkuben, baña geuk ondo ulertzen dautsegu gus-tijei”.
Agirre Euzkeltzaiña daukagu orretzaz agiri-agirijan.Berak egin eban Auñamendin (LOS PIRINEOS),"Auñamendi’ko Lorea" idaztija. Gipuzkoa’n egin eban"GAROA" deritzaiona, iñok egin eztaben lango idaztija.Eta Bizkaiko Bijotzian, Ondarruan egin eban "Kresala",ixena lakoxe idazti gatzduna. Ondarrutarrentzako "apropo-sa", egokija. Ondarrua’tik urten eban ba gixon aundi tabulartsu arek. Euzkera ta Euzkadi’ren alde lan gogor egite-ko. Beragatik, iñok baño zor geyago dautsogu guk. Besteiñok, erriko semek baño esan gura dot, beste iñok baño ain-tza geyago ekarri dauzku errira, ta iñok baño gorago itxi bebai, geure erri kutun onen izen ospetsua.
Euzkeltzale Bazkunak erabagi dau ospatzia bere ixenaundija, AGIRRE jaunaren ixena baño aintzagarri ta ospa-garri gitxi dagozalako ludi gustijan be. Alik eta onduenospatuko ei dau eguna ta erri gustijari ospatu eragin guradautso.
Egin daigun ba alegiña gustijok, Agirre taOndarrua’ren ixenak goratzen. Orretarako lagundu alegi-ñian Euzkeltzale Bazkunakuei, ondo eratu dayen DeunKepa egunerako jayau.
ARTIBAIONDARRUA’TIK
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
OMEN EGUNAAGIRRE EUZKELTZAIÑARI
H E R R I KO I DA Z L E E N T XO KOA
Jose Ituarte "Zintzo"
1931ko abuztu inguruan Ondarroako Euzkeltzale Bazkuna talde kultural jeltzaleak omenaldia antolatuzion Txomin Agirre idazle euskaldunari, euskararen eta Ondarroaren alde egindako lanagatik. Handik urtebatzuetara, 1934an, herriko tradizionalistek ere beste omenaldi bat egin zioten Txomin Agirreri, beraien ustezeuskal idazlea tradizionalisten jarraitzaile baitzen, eta jeltzaleek txarto hartu zuten. Azkenean, hika-mikarekinamaitzeko, udalak hirugarren omenaldi bat egin zion Agirreri urte horretan bertan. Udalaren omenaldianEuskaltzaindiak eta Eusko Ikaskuntzak parte hartu zuten.
Donostiako «EL DÍA» egunkari jeltzalean argita-ratutako idatzi honetan Jose Ituarte "Zintzo"Ondarroako kronikariak Txomin Agirreri egin zitzaionlehen omenaldirako deialdia egin zuen.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 172
174 175
" Gabon aurretxoa zan. Bagagoz, bagagozilunabarrean, potin txiki batean, lau lagun-txo, berdeletan, Orioko aurrean..."
Horrela hasten du Kitolisek berari gertatu zitzaiontirabira negargarri hura.
Idazle geientxoenak bat datoz eta azaldu ere"Kresala"k duen zatirik bikainena Kitolisek edesten duentirabira dela. Eta hoietan badira munduan idatzi izan direnpasarterik onenetakoekin berdintzekoa dela ere esan dute-nak. Hau esatean guk ez degu gauza berririk,esaten. Gukbesteak esan dutena jasotzea besterik ez degu egin. Eta bes-teak esan duten hortan, badirudi gainera irizpide hori dute-la.
Irizpideak irizpide dira eta gu ez goaz irizpide horienaurka. Hala ere, gu arrantzale seme gara, arrantzale izanaketa arrantzale errian jaio ta bizi geranak eta, egia esan, guez gatoz bat irizpide hortan. Ez da Kitolis maite ez degula-ko. Iñork maite badu, maite dugu guk Kitolis. Inork gutxiizango da guk hainbat malko ixuritakorik pasarte hori ira-kurtzen eta irakurritakoa buruz ikasi eta jende aurrean esa-ten."Kresaletan" antzerkia ikusi zuten millaka jende leku-ko. Hala ere esan dugun bezela, gu ez gatoz bat eta, egiaesan, Kitolis'ek tirabira kontu hori gu aterpe aretan izanbagina, gezurtia zela ere botako genion.
"Gabon aurretxoa zan..." esaten du Kitolis'ek. Etaharen Gabon aurretxo hura orain ehun urte dela agertuzitzaion. Eta orain egun urte, Gabon aurretxoan, potin txikibatean Ondarrutik irten eta Orioko aurreraino joan zireniksinistekoa ote dugu? Hamar bat itsasoko milla bitartea izan-go da Ondarrutik Orioko aurrera (hemezortzi kilometroinguru). Eta potin txikian, lau laguntxo, berdeletara joanOrioko aurreraino?
Nolako lau laguntxo gainera! Matxin zaharra bat,Kitolisen semea bestea, amabi urteko semetxoa, eta ongisemetxoa gainera, gero ikusiko dugunez. Kitolis bera erearrantzale-arrantzalea zenik antz handirik ez du azaltzen;naiz eta berak, toleta baino handiago ez zela, bederatzi urtezituela aitak masira eraman zuela esan. "Parol" galanta botazuen behintzat hor. Arra bat eta erdiko toletak edo bikoakizan ohi dira. Eta bi arra luzeko mutillik ez da masira joa-ten. Hor behintzat gezurra bota zuen.
"Orekan", neguko otzak ezurrak gogortu zizkiola ereegia osoa denik ez dugu uste. Orekan egin gabe edo, tira!baina orekan zainak indartzeko bai.
Ontzi handietan ibilli gabea izan eta Kantauritik kan-poko portutean sartua zela arribadan? Hori ere ez diogusinisten.
Kontuan izan behar duguna hau dugu gero, orainehun urte eta gehiagoko kontua edesten ari zela.
Atzekoa, ontziaren atzekoa ze adiñetakoa zenik ez duesaten. Sasoikoa nola nahi ere. Gabon aurretxoan, potintxiki batean, Orioko aurrera ontzi-lagun haiek zituela joate-ko. Baiña egiaz joan ote ziran Orioko aurrera?
Guk behin baino gehiagotan galde izan dioguOndarruko barramuturrean, hain zuzen, handik Oriokoaurre hura ikusten baita. Eta jaso izan ditugun erantzunakezezkoak izan dira beti. Jakina, joan eziña ez dugu, bainaGabon aurretxoan eta berdeletara, hori ezina adierazi digu-te beti.
Esan dugun bezela, orain ehun urteko kontua etaGabon aurretxoa dela gogoan izan behar dugu.
Oraingo egunotan, arrainik ez da. Bisigurik ez daarrapatzen, edo gutxi behintzat amuzko arrantzan. Orduanbaina, Gabon inguruan, bisigu paltarik ez zan izaten. Etabisigu paltarik izan ez eta berdeletara Orioko aurrerainopotin txikian irten? Hori sinistekoa izan daiteke, beharbada, baina arrantzaleak ez dugu halalorik sinistuko.
Beste arrazoi bat ere badago hortan. Arrantzalea ezdugu horren burugabea, ez orain eta ez lehen ere. Badaki,Gabon aurretxoan egun laburrak dirala. Eta eguraldiakaldakor, egun laburrak, bisigu paltarik ez eta Orioko aurre-raino potin txikian berdeletara irten?
Kitolis berak ere, behar bada, beste aldikoren batgogoratuaz, bare-bare itsasoa zela esaten du; baina berialaitsasoa gehiagotzen, haizea indartzen ikusten du. Eta, egiaesan, arrantzale-arrantzale denak, nola gertatu ohi direnbadakizki horrelako gertaerak.
Gure iritzirako ba, Gabon aurretxoan ez zitzaietelagertakizun hura gertatu.
Jose Antonio Arkotxa"Atxukale"
OHZren oharra
Jose Antonio Arkotxa "Atxukale" euskal idaz-lea Mutrikun jaio zen. Geroago urte askotanOndarroan bizi izan zen.
Aldi luze baten, Maria Dolores-k, "Basarri"bertsolariak eta enparauek astean behin egitenzuten irratsaio berezian parte hartu izan zuen, itsa-soa gaitzat hartuta. Hitz egin edo berak idatzitakoabere izenean hango batek irakurri.
Arrantzaren inguruko kontuak ederto azaltzenzituen, arrantzako albisteak, arrantzaleen berrike-tak eta ipuin barregarriak ere tartekatuz.Ondarroako marinel zaharrek pozik entzuten zituz-ten "Atxukale"ren "esamesak".
Hemen argitaratu dugun idazlana, aipatudugun irratsaio baten eskaini zuen lehenik, etaZeruko Argia-n argitaratu gero.
Gainera J. A. Arkotxa "Atxukale"kOndarroako GAO ("Grupos Artísticos deOndarroa") taldean lehenik, eta Kresala elkartearen
antzerki taldean gero, lan asko egin zuen irakasleeta antzezlari gisa. Batak zein besteak eman zituztenmusikadun antzerki guztietan parte hartu zuen.Aipagarria "Kresaletan" antzerkian nolako bizitasu-na eta sentiberatasunaz antzeztu zuen "Kitolis"arrantzale aitona zaharraren pasarte hunkigarrihura. Inolako gehiegikeriarik ez dago berak bereidazlanean esaten duenean: "Inork gutxi izango daguk hainbat malko ixuritakorik pasarte hori irakur-tzen eta irakurritakoa buruz ikasi eta jende aurreanesaten. "Kresaletan" antzerkia ikusi zuten millakajende lekuko". Euskal Herriko antzoki entzutetsue-netan bizia eman zion "Kitolis" arrantzale zaharra-ren pertsonaiari, ikusleak hunkituta utziz.
Are miresgarriago egiten zaigu bere antzezla-ri lana, jakinik "Atxukale" bera ere ohartzen zela"Kitolis"en hitzak errepikatzean, berak ere esatenzituen oker historikoak.
Hauxe genuen "Atxukale", idazlea eta...antzezlaria!
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
ATXUKALEREN BERRIKETAK
H E R R I KO I DA Z L E E N T XO KOA
Jose Antonio Arkotxa "Atxukale"
Kresaletan. Txomin Agirreren «Kresala» eleberria antzezten, Augustin Zubikaraik moldatua eta G. Solabarrietak musikatua. Argazkian, «Kitolis»-enpasartea antzezten. J.A. Arkotxa «Atxukale» Kitolisen paperean (aitona zaharra pipa ortzian duela). Beste antzezleak, ezkerretik eskumara: Liburio,Andima Lertxundi «Porru», ???, Pablo Aramaio, «Atxukale», Pello Aramaio Etxaburu, ??? eta ???.
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 174
“ARRANTZA KONTUAK”
H E R R I KO I DA Z L E E N T XO KOA
Jose Mari Etxaburu Etxaburu, "Kamiñazpi"
176 177
Itxas arrantzeari buruz azterketa sakona egin ei dauIKEI'ko talde batek. Oraingo au ez dot ikusi baiñaorain dala urte batzuk Lankide Aurrezkiaren aginduz
GAUR S. C. I.'k egin ebana ondo aztertzeko aukerea izanneban.
Itxasoko problemak, ordukoak eta oraingoak, bardi-ñak dira; beraz, ez dakit oraingo onek zer argitasun barriekarriko daben.
Lan a ondo egindakoa zan, sakon-sakona, auziakeskatzen daben alde guztietatik aztertutakoa. Alan be era-bagirik, soluziñoirik ez eban erakusten; ez egoalako, konti-xu. Gaiñera, bere eretxi batzuk ez nituan onartzen.
Oraingo lanari buruz izparrangietan irakurri aal izandodan apurtxoa besterik ez dakit, Dana dala, bai lengoazterketan esaten zan eta, dirudianez, bai oraingoan be aita-tzen dan gai bateri elduaz asiko naz.
Laterriak orretarako emon dituan erreztasunaz balia-tuta, ontzidi edo flota andiegia egin ei da, edo behintzatindartsuegia. (Bajurakoaz diardut). Eta ori ei da bajurakoarrantzako oraingo egoera okerraren zio bat.
Ez naz izan itxasontziak neurri barik egitea ontzatemon izan daben orretakoa. Olako gauzetan iñok aorikzabaltzen ez ebanean agertu neban neure eritxia Arrasate'koKooperatiba'koak "Arrantzaz" euskal sariketa ipiñi ebene-an. 1968'garren urtea zan.
"Itxasontzuiak itsumustuan egin eta egin ibillibarik, arazo onetan, neurriak artzeko premiñeadago. Esate baterako, bosteun itxasontzi naikoadiran itxasoan milla sartzeak kaltea dakar; lenengoarrantzalearenzat, bear aiña iñok ez dabelako ira-baziko, ta Laterriarentzat be bai, beste langintzabatera zuzendu leitekezan gizon eta diruak alperrikerabilten direlako".
Eta okako beste gauza askoren artean, itxasontziakanditzea txalogarria izan dala esan ondoren, itaun egitenneban:
"¿Itxasontziak beti gero-ta andiagoak egiteaondo dago?"
Kantauri itxasoan itxasontzi geiegi dagoela diñoedanak orain.
Len ostera, ia iñok be ez. Orduko arrain pilloak,orduko lan eta irabaziak ondo artzen ziran; a geroko kalte-garri izan eitekeanik, iñori ez jakon bururatzen.
Edozelan be, auzia zerbait argitzeko kondaira apurbat egitea ez da txarto etorriko.
Ni umea nintzanean, orain 55 urte edo geiago, 50lurrunontzi egozan Ondarru'n, bakotxean amalau laguninguru zirala. Beste ontzi batzuk be ba-ziran, baiña aitatudoguna zen erriko ontzidi nagusia, ia dana.
Orduan be gitxi emoten eban itxasoak; eta itxason-tziak, erreten eben ikatza ordaintzeko be ez eben irabazten.¡Makiña bat "haziendak" lur jo eben! Letañian esaten diranbaiño izen geiago esango gendukez denpora areitan ondo-rengorik laga barik amaitu ziran lurrunontziak. (Idazlanhonen azkanean ipiñiko dot amaitutako ontzien zerrenda).
Errepublika aldian, sekula baiño baltzago ikusten zanbajurako itxasontzien etorkizuna. ¿Zelan barriztau sartutabaztartzen ziranak? ¿Nundik atara aren ordezko barriak egi-teko bear zan dirua? Ondarru'ko itxasontzi jaubeakKofradia ipiñi nai izan eben diru-etxe edo atea jo behar zantokian, zerbait lortu aal izateko arduradun. Baina alan be,eziña ikusten zan eta uste-uste bako argitasunak argi egineban.
Gobernuak arrantzaleei laguntzeko eta bidez batezitxasontzi lantegietan lana geitzeko "desguace" izenekodirua emoten asi zan. Itxasontzi zarra kendu ta barria eginnai ebanari, laguntza apur bat egiten eutsan eta alantxe eginziran ontzi barri batzuk. Bestelan, gauzak larri izango ziranurte gitxi barru.
Gerokoa ba-dakigu. Franco'ren denporetan errezta-sun andiak izan ziran Gobernutik ta ontzidi ederra egin zan.
Baiña emen gauza au esan bearrean gagoz: Itxasoandagoan arraiñaren arauz itxasontzi geiegi ba'dira be, itxa-sontzi orreik bearrekoak ziran, arrantzale jendeak nun itxa-soratu euki eian.
Arrasteru itxasontzietarako lagun askoEuskalerri'ratu da baiña bajurakoetara ez. Bajurako ontzie-tan ia danak erriko arrantzaleak dira. Ta orrek itaun audakar: ¿Itxasontzi geiegi ez izateko, gitxiago egin eta erri-ko arrantzale batzuk edo asko, nun itxasora joan ez eukelalaga bear aal ziran?
Jakiña, ba-dakigu oneri zer erantzungo dautsen.Zera, bear zan aiña ontzi barri egin, bai, baiña ain indar-tsuak ez zirala egin bear, ontzidia indartsuegia izateak arrai-ña gutxitu egiten dabela-ta.
¡Polita kontua! Beti ta auzi guztietan gauza bera esa-ten ibilli gera; itxasoko kontuetan be bai. Aurrerapenadanera eroan bear dala, aurrerapenari eskerrak, munduaobeto bizi dala-ta; eta itxasora eroan danean aurrerapen ori,ortik kaltea etorriko jakula diñogu.
Ni baiño milla bidar argiago diranen esanai ez dau-tset aurka egingo. Baiña itaun bat edo beste bai, egingo dot:
¿Lengo itxasontzi ziztrin areitara biurtzea komeni alda? Itxasoko ekatxai arpegi emoteko gauza diran itxasontziindartsu ta arrantzaleentzat ain egokitasun andikoak dira-nak baztartu eta olatuak intxaur oskola lez erabilten zitua-nen antzekoak eskatzen al ditu gaurko arrantzateak?
Gaurkoa luzeegi be ba-doa ta itaun orreikaz amaitu-ko dogu.
Ara ondoren Ondarru'n gure gazte denboran pikutarajuan ziran "azienda" edo itxasontzien (gogoratu jakuzanen)izen pilloa:
Antzo-solo Aralar'ko Deun MikelArtibaiBi KoñatuakBolindersBussalachiCarmen Deun AnderDeun AndoniEnaEsperanzaFlor de MayoIñazio EchaburuItxaropenaJesus San AntonioJontxuJosefinaJose Maria Echaburu(Jose Saldu'rena: izena aztuta daukat)Josuren BiotzaJunbaistenekuKoroko AmaLabakoMaria LuisaMater DolorosaMauriciaMiren KepaMirentxuOngi EtorriaSan JoseSan LorenzoTostartekuen AlkartasunaTubalUr-txoria.
Orko banaka batzuk gudea zala-ta zerbait oker izanazgaldu ziran. Zerrenda orretako itxasontzi guztiak ondoren-gorik ez eben izan, geienetan jaubeak orretara eltzen ezziralako. Ta jaubeek liortar aal ebenak zituenak be, ez ebenbarririk egin, irabazia baiño diru galtzea ziurrago ebelako.
HONDARRIBIA, 1979".
Jose Maria Etxaburu"Kamiñazpi"
OHZren oharra:
Jose Mari Etxaburu "Kamiñazpi"berak, jada Hondarribian bizi zela, idatzizuen idazlana daukazu begien aurrean.
Idazlan hau beste laurekin bilduztxostena prestatu zuen Jose Mari berak,txostenaren lehen lerroetan ohar hau gehi-tuz: "Ondoren datozen bost idazlanok1979'garrenean eta urrengo urtean argita-ratu nituan GOIZ ARGI asterokoan, gipuz-keraz.
"Kamiñazpi"-k duela ia 30 urte idatziarren, bere galderek gaurkotasunik ez dute-la galdu uste dugu. Ea galdera horiekarrantzak gure herrian, eta beste euskalarrantza herrietan, pairatzen duen egoeralarriaz azterketa bat egitera bultzatzen gai-tuzten.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 176
178 • O n d a r r o a 2 0 0 8
AO N DA R R OA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A
ONDARROAKO ARRANTZALE GIROKO
BERBAK (jarraipena)
PatxiEtxaburuAjarrista
AINGURATU / HONDARRAZPIKOA
Ondarroan, Primo de Riveraren diktadura arte,antzerki batzuk egiten ziran batzoki zarrean.
Aldi aretan ez egoan errian jai-toki sarraturik.Orduko batzokia gaur C.D. Aurrera kafetetxea dagoantokian egoan, eta toki orrek goi aldean, Ipar kale alderadaukan etxeoiñean egiten zituen komediak.
Gogoan daukat, txikitxo nitzala, 1922 urte inguruan"Gorgonioren estutasunak eta boltsa galdua" antzeztuebela iru-lau aldiz. Martzelino Soroaren lana zan, JuanGimonen musika ta guzti. Orduan Angel Garitano (AngelPintoria), Periko Ituarte, Jose Ituarte (Jose Zintzo) eta abarziran egiten ebenak. Gizon utsak lan egiten eben. Eta besteantzerkiren bat be egin eben. Iñoiz egin eben "Cuestión deCalabaza" Unamunorena.
Edozetara ere toki txikia zan eta origaitik estu ta larrilan egin bear.
Diktadura etorri eta batzokia kendu bear izan eben.
Gogoan daukat "Santa Clara" izeneko arrantzalienkofradia inguru orretan barriztu zala eta umeentzako esko-la bat eukala etxe barruan, eta orduan, gaztetxoak,Azkue’ren "Sasi Eskola" antzeztu ebela. Eta "Sasi Eskola"orrek be, bear ba da umeentzako antzerki eskola egin nai-rik sortuak ez eban asko iraun. Gaia, umeak antzeztuarren,ez zan atsegiña orduko agintari ta adiskideentzat.
Eta orrela, aldi aretan, erdal antzerkia sartu zanOndarroan, Aurrera Kirol Alkarteak eratuta. Eta diktaduraksei urtetik gora iraun ebanez, ainbat lan gertu ziran. "La ale-gria de la Huerta", "La del Manojo de Rosas", eta besterenbatzuk, eta abade ikasleak "Chao" misiño antzerkia gertueben.
Lan oneik garai aretan zabaldu zan "Cine Celaya"nemoten ziran. Ez eukan zine arek aukera andirik orrelakojaialdiak emoteko. Baiña beste lekurik ezean, bertan eginbear.
Diktadura amaitu, errepublika aldia etorri ta Portukale izenez ezagutzen zan etxe andi baten, beko etxeoiñean,zabaldu zan batzoki barria eta an bertan ipini zan tokitxubat, familian lez, alik eta jairik geien emon al izateko eran.
An be ba genduzan aldekoak eta aurkakoak.
Antzeztoki txikia, nai ta jendearentzat toki dexenteaeuki, baiña etxean lez danok pozik.
Aldi aretan euki genduzan akatsak eta birtuteak.
Akatsa: eleiz alkarteen erakundetatik etorran.
Erriko gaztedirik geiena, eleiz erakundetan sartutaegoan. Eta Mariaren alabak zearo galerazoten eutsen berta-ko lagunei mutillekin baterako dantza, antzerki eta orrela-koetan esku artzea.
Mutillak, luistarrak, ez ziran ain zital.
Baiña ori, nai ta batzokiak berak orretan eragozpenikez, lanerako estuntza zan, lotura bat, katea.
Orrela batzutan mutil utsen antzerkiak egiten ziran,bestetan neska utsenak, eta bai mixtoak be, nai eta zuzen-dari batek kontuan euki bear banaketa egitean, iñor arduraeta kezketan ez sartzeko, nai eta bere asmorik ezin aseaukeratzean.
"Aterako gera", "San Tomaseko periya", "Asentzi taKontxesi", "Melitonaren bi senarrak", "Bernaiñorenlarriak", Amundarain’en "Egin zak on" eta "Uste diñat";Barriola’ren "Meza berriya" eta "Aldiz Aldiz";Garitaonandiaren "Iziartxo"; Larraitz’en "Morroi jatorra";Soroa’ren "Ezer ez eta festa"; Mokoroaren "Damu garaia"eta abar. Bai eta nire "Aberriagaz bizi" eta "Illobearenindarra".
Aldi aretan, eta aurretik be, ba ekien DonostikoEuskal Iztundekoak errira etorten eta orrela "Cine Celaya"lenengo eta "Cine Bide Onera" izena aldatuz geroago, izanzan eurak "Dollorra", "Garbiñe", "Mutilzar" eta abar emonzituen tokia eta guretzat eskola lez izaten ziran euren ager-kundeak, garai aretan ez egoalako erraztasunik beste errie-tara joateko.
Orrela Egileor eta Beorlegi oso entzutetsu ziran gureartean, benetan antzezlari trebe eta jator agertzen ekielako.
1.934’n Donostiko Kursaleko be-aldean ba egoanantzoki txiki bat eta ara be joan giñan ondarrutarrok. Aitzolburu zala gertu ziran antzerki taldeen leiaketetara.
Guk arako ikasi eta aukeratu gendun antzerkiaJemein eta Errasti’k idatzitako "Oleskari Biak" zan.
Zegaitik aukeratu gendun? Ba bertan bertsolari pape-ra egiten ebana, abots on, prestaera eder, alai eta atsegiñagendulako. Eta sekula gertatu ez jakuna. Lan erdi inguruan,bertsolaria ekiñean ebillala, bertsoak aztu jakozan eta alpe-rrik "apuntadorea" ekiñala bizian ibili, ezin gogoratu etaikusleen txaloei esker... mutilla, zela-ala berera etorri zan.
Jakiña, kritika ona euki gendun, euskal lanetan frailemanga zabalen antzera dana parkatzen jakin dogulako,baiña saririk ez. Eta ori be, antzerki berbetan, "Ezer ez etafesta" lakoa zan.
ANTZERKIA ONDARROAN
H E R R I KO I DA Z L E E N T XO KOA
Augustin Zubikarai
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 178
181
BIBEROKO ERREGIN TXIKIA: Salabardo txikitxoa, ontziko arrain-haztegitik kanaberako arrantzarakobaita bizia ateratzeko erabilia.
BIRAZOI: Eguraldi aldaketarik (txarrerantz) denikustea, zeruak eta hodeiak izatenduten itxuraren arabera, bereziki ilun-tzean.
BISIGUTARAKO AMUAK:Papardotarakoaren antzerakoa, bainatxikiagoa eta finagoa.
BITARTEKO: Potin handietako aurreko hagan era-biltzen zen haize-oihaletariko bat.
BOLINTXEROAK: Bolintxetako arrantzarako (itsasertze-tik gertu) arrantza-ontziak, txitxarro-tarako eta sardinatarako egokiak.Aurretik traineruak erabiltzen ziren,baina gero motorra erabiltzen hasteantxalupen tamaina zabaldu egin zen,motorra sartzeko. Hasiera bateanmotordun txalupa hauek bizkarrikgabeak ziren, gehienbat. Ondarroan1920 inguruan bolintxetako 80 ontziinguru zeuden. Hauetan aritzen zirenarrantzaleak adinean nagusiak etagaztetxoak izaten ziren gehienbat.
BURRIKETA: Potin handietako aurreko hagan era-biltzen zen haize-oihaletariko bat.Halaber, bela hau merinake eta traine-ruetan ere erabiltzen zen.
D
DEKA: Itsasoan arrain ontziaren kokaguneaedota egoera geografikoa aurkitzekolehorreko irratiek emandako seinale-en bitartezko tresna, 1950 aldera era-biltzen hasia.
DONTZEILA: Amurako arraina. Bere bizilekua itsa-sertzeko hondo harritsua da, 40 brazaingurura. Gorputza luzanga eta mutu-rra puntarakoa du. Batzuk bizkarraldehori berdexka dute eta alboak laranjakolorekoak , hiru edo lau zerrendaurdinekin eta besteak bizkar arre edogorrixkadun dira orban beltz batzue-kin, haragia zaporetsu izanik. Kaxau.
E
EGURALDI-HABANA: Itsasoa bare eta eguraldi ederra,kalma zuria, kalma zurixe. EualdixeHabana.
ENBARGA: Haize-oihala bergan lotzea. Baita ere,tretzaren potxera-txistenak tretzakosubilari lotzea.
ENBARGERA: Haize-oihalaren goialdea.
ERLAINO: Ibaian gauean sortzen den lainoa.
ERREBISA: Tretza biren arteko puntako txikota.
ERREGIN TXIKIA: Arraina uretatik igotzeko tresna, sareeta uztai handi batek osatua.
ERREKALA:Aparejua arrantzara luzatzean hondoajo ondoren braza bat edo beste (arrainmotaren arabera) igotzea. Baita ere,arrantzaren arabera kala batetik beste-ra aldatzea. Errekali ein.
ERREKARO: Kordarako kala, 43º 31’ ipar, 2º 45’sartalde, Matzakutik iparrera 5 milie-tara.
ERREMOLKEKO ARGIAK: Matxuratuta dagoen txalupak etaberau erremolkean dakarren txalupakipintzen diztuten argiak. Aurrekoontziak argi gorri bi eta situaziokoakeramaten ditu eta atzekoak situazio-koak bakarrik.
ERROAK: Olagarroaren besoak. Zortzi ditu.
ERROMERO: Meroaren tankerako arraina. Oso urtegutxitan arrantzatu ondoren, desager-tu egin zen gure kostaldetik.
ERROSETA: Arrantza korapiloa.
ERROTAZAR:Itsasertzeko arrantzarako kala,Getariako San Anton lurmuturretiksartaldera oso gertu.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
180
AINGURATU: Itsasontzia geldirik mantentzeko ain-gura hondora jaurtitzea bere lokarrisendoarekin, kontuan izanik nolakoaden hondoa (hareazkoa, harrizkoa…),haizearen norabidea eta indarra, etaabar.
ALDROXKA: Bisigutarako kala.
AMU-PALA: Amuaren hasierako zati zapala, loka-rria lotzen zaion tokia.
ANTXOATE: Antxoa sasoia. Orokorrean martxoa-ren lehen hamabostalditik maiatzarenazkenaldiraino.
ARDORA: Arrainak gau ilunean, bere fosfores-zentziari esker, sortzen duen argitasu-nak eragindako arrantza mota. XX.mendeko azken hamarkadarako desa-gertua zegoen, gehienbat arraina aur-kitzeko tresneri elektroniko moderno-aren eraginagatik.
ARLINGA: Haize-oihalaren aurreko aldea.
ARTAIN: Potin handietako haga nagusian era-biltzen zen haize-oihala.
AURREKO HAIZE-OIHAL HANDIA: Potin handietako aurreko hagan era-biltzen zen haize-oihala.
BBALDE: Mandduatako arrantza eran harrapa-tutako arraina salmentara ateratzekoegurrezko ontzi zilindrikoa. Bereeduki-ahalmena 18 kilokoa zen.
BAPOREAK: Ondarroan lehenbiziko baporeak XX.mendearekin batera agertu ziren.Hasierako urteetako gehienakIbaizabal ibaian egin ziren, 25Z.P.rekin eta 25.000 pezetaren balioa-rekin. Ontzi hauek atunetara, bisigu-tara, papardotara eta antxoatara dedi-katu ziren gehienbat.
Isabelita baporea 1942an. PATXI ETXABURUK UTZIA
BARBOTADA: Toki batean, denbora laburrean, ego-ten den haize eta euridun eguraldi txa-rra. Gehienetan iparreko haizearekin(kanpaixi) izaten da.
BASA-MENDI: Arrantzarako kala, 2º 56’ sartalde, 43º34’ ipar. Bilau lurmuturretik iparrera10 milietara.
BASTANGA: Arrain zabal, zapal, bizkar ilun etasabel argia, isatsean pozoidun eztenlodi gogorra duena.
BEHETARRAK: Ondarroako arrantzaleek Ondarroatikmendebalerako Kantauri itsasertzekoarrantzaleei emandako izena.Behittarrak.
BEIRA: Molusku jangarria. Gurean arraste-ontziak bakarrik arrantzatua etaberauek ere kopuru txikian.
• O n d a r r o a 2 0 0 8
Zerrendan jasotako berbak ondarrutarrez esateko beste era bat aurkitududanean (sinonimoak) letra etzanean idatzi ditut. Baita, zerbait azaltzeko,ondarrutarrez erabiltzen den hitz bat erabili dudanean.
Bastanga
Bisigutarako amu
Dontzeila. Kaxau.
Olagarroa erroak zabalik
Erroseta
Sabas bolintxetako ontzia, 1934an
Beira
Biberoko erregin txikia 1948an (Gaur egun Bilboko Euskal Museoan).
Aingura
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 180
183
askotan fabrikak gainezka egoten bai-tziren eta arrantzatzen zena saldu ezeta itsasora bota behar izaten baitzen.
FABRIKAKO ASKA: Arrain lantegian, antxoa erosi berriariburua kendu aurretik, gatza eman etagatzetan edukitzeko harrizko askahandia.
FABRIKAKO EMAKUMEAK: Arrain lantegiko langilegoa, gehien-goa andrazkoa.
FABRIKAKO KOPALET: Arrain lantegian antxoa erabiltzekootzara txiki zapala.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
182
ESKOTE: Haize-oihalaren atzealdea.
ESKU-ZURDA: Txibiaren arrantzarako, zaldiaren isa-tseko ileekin egindako gaia, gauregungo pitaren ordezkoa.
ESKU-ALDE: Trainaren alde bat, itsasora luzatzeanazkena izaten dena.
ESKUTIK ESKURA: Garai batean, Donostiatik antxoa-arrantzan aritzean, eta bi asterainoetxera itzuli eta kobratzerik ez zegoe-nean, jabeak arrantzatutakoa gutxigora behera kalkulatuz aurreratzenzuen diru kantitate bat, gero partilaegiterakoan deskontatzen zena.
ESPARDEL: Ontziaren gainegiturako goiko tximi-niaren atzeko aldea.
ESPALDIUAN: Ontziari norabidea aldatzeko, lemarilagunduaz, arrauna amulan goitikbehera eta zerbait okertuta bira eginezuretan mugitu ahal izateko era.Arraunketa hau traineru estropadetanere erabiltzen da.
ESTATXA: Ontzia lotzeko soka lodia.
ESTROPADAK: Itsasontzien edo bestelako ontzienarteko lasterketa. Herri kirol guztiakbezala, estropadak ere garai batekoeguneroko lanean (kasu honetan arran-tzan) oinarritzen dira: Traineruaktxontxorrora (mandduara) azkar iriste-an eta kaira arrain salmentara ahaliketa azkarren heltzean datza estropadenjatorria.
ESTROPALARI: Estropadetan parte hartzen duenarraunlaria.
ESTROPU: Kalamuz edo antzerako beste gaiezegindako txirrindola malgua, arraunaontziko toletari lotzeko lokarri gisaerabilia. Estropu arraunean sartuondoren toletean sartzen da, horrelaarraunaren euskarri izan dadin.
ESTROPU-KORAPILO: Arrantza korapiloa.
ESTROPU-LEKU: Estropuak toleta eta arrauna batzendituen karel gaina.
ETXADA: Arrain-ontziak sarea itsasora arrantza-ra luzatzea. Inoiz, sarea garbitzekouretan zabaltzeari ere horrelaxe dei-tzen zaio.
EZKATA: Arrainak azalean edukitzen duen estal-dura gogorra. Eskami.
EZPALARTA: Orkaren familiakoa. Zetazeo hau osoidentifika erraza da dituen orban zuri-beltzengatik. Bizkarraldean hegatshandi zorrotza du, ezpata baten antze-rakoa. Arrantzale nagusien esanetan,ezpalartak izurdeak buruarekin jaurtieta ezpatarekin ebakitzen zituzten.Ondorioz, izurdeak ihes egiten zuteneta esparroiak atzetik jazartzen zituz-ten. Ezpalartak atunik ezaren seinaleziren, atunek ezpalarta somatzean ihesegiten baitzuen. Izugarrizko indarradu. Bere haragia izurdearen antzekoada. Esparroi, esparloi.
FFABRIKA: Arraina lantzeko eta egokitzeko arrainlantegia.
FABRIKA HUTSIK: Arrain lantegian lanerako arrain fres-korik ez egotea. Seinale ona zen, beste
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
Arrauneko estropu
Ezpalartak
Fabrika
"Bloem" arrain-lantegiko andrak etaneska-mutikoak 1950ean.
GOTZON AULESTIAREN ARTXIBOA
Fabrikako andrak. IÑAKI AGIRRE «ERREBIRO»REN ARTXIBOA
Kopaleta
Arrasteko ontzi bikotea arrantzan 1956an
1888an, Ondarroak San Pedrori estropada irabazi ostean, "Siglo" Bilboko atoi-ontzia
(Ondarroarantz), atoian 17 potin bere tripula-zioekin zeramatzala. Marrazkigilea Tomas
Campuzano eta grabatzailea Bernardo Rico.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 182
185
FOGONERO: Bakailaoaren tankera bateko arraina,beltzagoa eta arrastean arrantzatua.Baita ere baporeko makinariarenlaguntzailea, sugin.
FOKA: Arrain-ontziaren aurreko haize-oiha-letariko bat. Haize gutxi egoteanhaize-oihal hau erdiko masta handianipintzen zen.
FONDEA: Ainguratu. Itsas-ontzia geldirik egote-ko, aingura hondora jaurti bere lokarrisendoarekin ontziari lotzeko, kontuanizanik itsas hondoa (harritsua, harea-tsua…), haizearen norabidea eta inda-rra, eta abar.
FRAILE-HAITZ: Ondarroatik sartaldera gertu Irabaltzaeta Atxazpiren artean dagoen bolin-txetako kala. Peña Fraile.
FRANKEZA: Itsas zabala, itsas kanpoa. Itsas-fran-ko. Frankexa.
FRANTZIAKO KOSTA: Frantziako hego-mendebaldeko itsa-sertza.
FRESKORAKO ANTXOA: Antxoa ertaina edo txikia gatzunetara-ko baino txikiagoa dena, arrandegieta-ra freskoan saltzeko egokia.Freskorako arraina arrain lantegirakobaino garestiago izaten da.
FRESKORAKO BENTA: Freskorako arrainaren kofradiako sal-menta.
FUEL-OLIO: Petrolio findegiko hondakinetako bat,baporeen makinetako galdaretan suaegiteko erabilia.
GGABAI: Hego luzeko itsas txoria, bizitzagehiena itsas zabalean egiten duena.Erraz planeatzen ditu olatuak hegoenmuturrekin. Martinaren tankerakoada. Atunetarako arrantzan, arrantzale-ek, gabaiei begiratzen saiatzen diraarrainik somatzen duten ikusteko eta,zentzu horretan, arrantzalearentzakogida dira. Antxoarekin ere asko ibil-tzen dira. Gabaxe.
GABARRA: Ibaiko ontzizamaria, garraio-bidea. Ibaiangora eta beheraibiltzen da itsas-gora eta itsasbe-heraren indarrazb u l t z a t u r i k ;gatza, hondarra,harriak eta abar
garraiatzeko erabilia, gabarrariakesku-hagaren laguntzarekin norabideazuzenduz. Arrain-ontzia baino zabala-goa eta puntala laburragoa duenontzia.
GABARRASA: Itsas hegaztia, urpean igerian jarrai-tzen dio arrainari harrapatu arte.Itsasertzean ur-azaletik gertu hegal-diak egiten dituzte, orokorrean bikote-etan eta gehienbat negu aldean.Haitzetan eta toki altuetan ere ikustendira (Saturrarango Eskillantxarri ton-torrean, Katei gainean,..).
GABARRASO: Kaio mota bat. Kaxarra.
GABILA: Egurrerako alde batetik besterako tor-loju.
GALARREN: Sargoriaren ostean kanpoko beroa etauraren hotza eragingarri izanik bere-hala sortzen den enbata. Normalkieguerditik gora izaten da. Ohizkogalarrena itsasertzetik 30 bat milieta-rainokoa izaten da gehienbat.Beharbada, gertakariaren arriskuagolpean agertzean datza, eta ez hain-beste, haizearen indarrean.Larritasunezko eguraldia, batez ereudaldian.
GALDARA: Baporeko makinako galdarak beretxalupa mugitzeko indarra sortzen du.Baita ere, lapiko handia. Topin han-dia.
GALDARAKO ATE: Arrain-ontziko galdarako atea; ikatzasartzeko, sua pizteko eta xaxatzeko,itzaltzeko, errautsak ateratzeko, etaabar.
GALDARAKO PARRILA: Galdarako labean harrikatza sutanedukitzeko eta errautsa banatzeko iza-ten da.
GALDARAKO PRESIO: Galdarako lurrin presioa, ur irakinaksortutako presioaren indarrarekinhelizea ibiltzeko.
GALDARAKO TUTUK: Galdarako su barruan dauden urezbeteriko tutuak, suaren berotasunare-kin lurrinaren indarra sortzeko.
GALGOI: Hego-mendebaldeko haizea.
O n d a r r o a 2 0 0 8 •184
FABRIKAKO LATA EGILE: Arrain lantegiko latak estali, egosi,eta galdarako lanak eta abar egitekogizonezko langilea. Fabrikako late-ru.
FABRIKAKO MAHAIA: Arrain lantegiko lanerako mahaia, baiantxoari burua kentzeko, antxoa-xerrak egiteko, latak garbitzeko edotabeste lanetarako.
FABRIKAKO MAISTRA: Arrain lantegiko arduraduna, agin-tzailea eta eragilea, emakumezkoazen beti.
FABRIKAKO TINA: Arrain lantegiko tina zabala bertanantxoa gatzetan edukitzeko buruakendu arte. Beti egurrezkoa.
FABRIKAKO UMEAK: Arrain lantegiko antxoa buru kentzai-leak; neskato, mutiko eta gaztetxoa-goak ere bai.
FABRIKAKO UGAZABA: Arrain lantegiko jabea. Fabrikakouzaba.
FABRIKAKO UGAZABA ANDRE: Arrain lantegiko ugazabaren emazteaedo emakumezko jabea. Fabrikakouzabandri.
FABRIKAKO ZIGILU: 1936ko gerrate eta gerra ostean, diru-rik ezean, arrain lantegiko soldatadirutan barik papertxo batean ordain-tzen zen, lantegi bereko zigiluarenondoan soldataren diru kopurua izen-datuz, hurrengo batean diruz kobratuahal izateko.
FABRIKARAKO ANTXOA: Antxoa handia edo handirakoa.Freskorako baino antxoa handiagoa.Kiloan 20-30 ale ingurukoa. Arrainlantegirako neurri onekoa: mototsakedo moñuk egin eta barriletan sartu,gatzitu eta latetan ipini ahal izateko,antxoa-xerrak oliotan eta abar eginez.Fabrikako arraine.
FABRIKARAKO BENTA: Arrain lantegirako neurri egokidunantxoa salmenta.
FABRIKARAKO GATZ: Arrain lantegiko arraina gazitzekoitsas gatz lodia.
FABRIKARAKO MANTAL: Arrain lantegian lanean erabiltzekoamantala; gehienbat mahoizkoa edotazakuzkoa, baita zirazkoa ere.
FABRIKARAKO KLOSKAK: Arrain lantegiko langilegoaren oho-lezko oinetakoak, abarketen gainetikedo galtzerdi lodiekin janztekoak.Traskuk.
FABRIKATZAILE HANDI: Arrain lantegi handia edo handirakoa-ren jabea. Fabrikante handixak.
FABRIKATZAILE TXIKI: Arrain lantegi txikiko jabea.Fabrikante txikixak.
FABRIKATZAILEAK: Arrain lantegiko jabeak, gehienbatbisigu, atun, antxoa, berdel, txitxarro,lantzoi eta papardoarekin lan egitenzuten.
FAROL: Kandelazko argi txikiduna, arrantza-ontziak gidatzeko eta ontziaren egoe-ra adierazteko. Geroago, kandelabera, karburoak ordezkatua izan zen.Argiontzia.
FAROLAK PIZTU: Sagardotegietan edo edaritegietanedalontziak bete. Baita ere, haurrakedo gaztetxoak sudurrean mukudariola egotea. Kandelak eduki.Farolak biztute euki.
FAROLARIAK: Gauean kordako arrantzarako turrunaentzun ondoren, arrantza-ontziei faro-leko argi gorriarekin itsasoratzekoirteera emateko arrantzaleen arteanaukeratutako hiru gizon.
FEBRERO: Ibai-karramarro iletsu eta txikia.
FILASTIKA: Soka zati bat desegin eta handik ate-ratako hariekin egindako txiri korda-rekin arraunentzako estropuak egite-koa.
FILETE: Antxoarekin egindako antxoa xerra.Aurrena antxoari burua eta tripakkendu, gatzitu eta negurako lata han-dietan utzi. Gero neguan (antxoateaeta atunetea igaro ostean) hezurra etaazala kendu ondoren bere alde bieta-ko haragiak latan olioarekin ipintze-ko.
FILETERALANERA JOAN: Arrain lantegira, "filetean" lan egiterajoatea, eta neguan izaten zen (ikaste-txeetako adina igarotako andrazko-ak).
FLETAN: Arrain hau ez da ugaria gure arran-tzan. Begiak buruaren alde bereanditu. Oilarra bezain zapala da bainaaskoz ere handiagoa. Alde batetikiluna eta bestetik argia da. Ezkatagabea eta azal gogorrekoa. Fletana.
• O n d a r r o a 2 0 0 8
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I AO N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
Antxoa fileteak
Gabarra
Galarrena
Fabrikako mantala, 1940koa. Euskal Museoan
Hiru «koskor»eko traskuak
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 184
187O n d a r r o a 2 0 0 8 •186
GALTZUARANPE: Bolintxetako kala Ondarroatik men-debalera oso gertu, Galtzuaran base-rriaren parean.
GANADUAREN BEGI: Itsasoan trumoi aldian, euri itxurakohodeietan, begi handiaren tankerakozerbait agertzean esaten ohi dena.
GANBUSTE: Trainaren barruan arrain gehiegi sar-tzerakoan sareak gainez egitea, ondo-ren kortxoek amore eman eta arraina-ren parte handi batek edo denek saregainetik ihes eginaz.
GARDA: Antxoa barrilari kanalak ateratzekoeskuko tresna.
GARI: Diru. Txantxola. Garixe.
GARRANGA: Amuak hegal zorrotzean duen koskaedo zatitxo irekia, bertan arraina inka-tzeko.
GARRANGA GABEKOAMU: Garranga kendutako amua, horrelakrokatu eta kako erabilgarritasunaemateko.
GARRO: Kordako arrantzarako kala, 1º 56’ sar-talde, 43º 05’ ipar, Donostiatik iparre-ra 25 milietara.
GASOLINA: Eztanda-motorrentzako erregaia.Ondarroan, garai batean, dieselaren
aurretik, era bereko motor ugari zeu-den.
GASOLINOAK: Gasolinarekin dabilen arrantza-ontzia. Baporeen ondoren etorri zirenaurreneko motorrak, dieselak bainolehenagokoak.
GASOLIO: Motorrezko arrantza-ontzientzakoerregaia.
GATZUN: Urari gatz oso lodia nahastea arrainlantegietan arrainaren elaboratze pro-zesaketarako.
GAZTAINAPE: Ondarroatik Lekeitiora Harri Handieta Hendai artean dagoen bolintxeta-ko kala.
GATZERRE: Kresala. Kresalaren gatza, gaia, batezere eguzkitan nabarmendua.
GAUEKO ARRAIN: Gauean arrantzarako egokia denarraina.
GAU LEHENA: Gaua egiten denetik gau erdi ingururaarte.
GAU OSTANTZA: Gau erdi aldetik goizera arteko tartea.
GAZTELU: Arrantzarako kala, 43º 40’ ipar, 1º 50’sartalde, Hondarribiatik iparraldera40 milietara.
GELDU: Plankton. Ur azalean ugari egoten denarraintxo ñimiñoa. Itsasoan ibiltzenda, antxoa, sardina eta atunaren jana-ria izanik. Gure aurrekoen esanetan,antxoa sasoian plankton asko izateanantxoate ona izaten zen.
GERRI: Arraunaren zama, estropu-leku.
GEUN: Arrainak botatzen duen adurra, litsa,zikina.
GEZUR ETXE: Herriko estalpezko eraikin irekia,arrantzaleek itsasoari begiratuaz, egu-raldiaren egoerarekin jabetzeko.Guzurretxe.
GILA: Ontziaren azpiko partean luzera guz-tian doan pieza luzea. Ontziaren oina-rria izanik bertatik irteten dira baren-gak.
GILA AZPI: Ontziaren gilape ingurua.
GILA KONTRA: Gila ondoa. Gilari itsatsia.
GINBALET: Birabarki. Zurgintzan zura zulatzekotresna. Latro txikia.
GINARA: Arrain-ontziak bere norabidean aldebatera edo bestera eginiko aldaketa.
GINARRA: Arrainari itsasoan gau ilunean nabar-mentzen zaion fosforeszentzia, dirdi-ra.
• O n d a r r o a 2 0 0 8
GIPUZKOAR ARRANTZALEAK: Goitiar arrantzaleak; giputxak, goi-txarrak.
GOIALDE: Ondarroako itsasaldean ekialdea, etabeste itsasalde batzuetan eskuinaldea.
GOIALDE BELTZ: Ondarroatik mendebaldera, itsasalde-aren zeru aldeko iluntasun nabarme-na, eguraldi txarraren seinale. Sarritanalde horretatik heltzen baita Ondarroaaldera eguraldiaren giroa.
GOIBURU: Sarearen goialdeko edo kortxo aldekoerrefortzua.
GOIBURUKO HARI: Sarearen goiburua lotzeko erabiltzenden haria, dagokion lodierakoa.
GOIBURUKO ORRATZ: Sarearen goiburu aldea josteko sarekonpontzeko orratz lodia.
GOIHERRI: Arrantzarako kala 43º 33’ ipar, 2º 36’sartalde, Eatik 10 milietara.
GOI ILUN: Ardoreko arrantzarako oso ona izatenda, arrainaren fosforeszentzia hobetoikusten baita.
GOIKO GARLINGA: Sarearen goi aldeko jostura lodia, ber-tan kortxoa lotzeko.
GOI IZARTSU: Zeru gaua izarrez betea, oso dirdira-tsu.
GOI LAINO: Goialde lainotsu. Goiko gurma.
GOITARRAK: Ondarroako arrantzaleen hizkeran,norbere herritik ekialderantz,Hondarribiraino bizi diren arrantzale-ak.
GOIZALDE: Egunsentia.
GOIZEKO IZAR: Goizaldean ekialdean egunero ager-tzen den planeta, planeta bera urtesasoiaren arabera aldatzen da.
GOMA-FARDO: Bigarren munduko gerratean, 4.hamarkadako aurreneko urteetan,itsaso zabalean aurkitzen ziren 100bat kiloko kautxu gordinezko alanbre-ekin lotutako plantxa multzoen fardo-ak.
GONIOMETRO: Irrati seinaleak markatzen dituen irra-ti-goniometro gailua, arrantza-ontziaitsasotik lehorrerako norabidean gida-tzeko, XX. mende erdira azaldua gureartera.
GORANTZ EGIN: Arrainak hondotik azalerako bideahartu.
GORDA: Legatz tamaina ertainekoa. Arrainzuria. Osasungarria.
GORRIAK: Antxoa gorriak. Antxoak multzotzeanur azalean hartzen duen kolore gorriz-ka, multzoa areagotzean koloreareniluntasuna nabarmenduaz, beltz tan-kera heltzeraino.
GORRIETAN: Antxoa gorriaren erako arrantza,antxoa ur azalean, toki batuan etamultzoan bildurik agertzen denean.Egoera horrekin baliatuz arrantzaleeksarea luzatzen dute arraina inguratze-ra.
GRAKADA: Arraunean estropuak ateratzen duenzarata.
GRANPIN: Ankila nahiz ainguraren antzerakoabaina txikiagoa. Arpeue.
GUARDA KALOR: Arrain-ontziari makineria estaltzekoinstalakuntza.
GUARDA KALOREKO TAPA: Makinako gelarako sarbidea.
GUARDA ARRAINAK: Arrain-ontziaren bizkarrean ken etaipintzeko oholak, bertan kaxak egi-naz, arrantzatutako arraina atontzekoeta ez mugitzeko.
GUARDA ARRAINEKOHAGINAK: Guarda arrainari behealdetik urakirteteko eginiko jan gune txikiak.
GUARDIAN: Kaian gauerako arrasteko ontzi zain-tzailea. Zaintzaile.
GURMA ITXI: Gurma edo laino lodia. Gurma zarra-tu.
HHABEAK: Ontziaren goialdearen eta saihetseneuskarri gisako hagaxka luzeak.
HAGA: Lehorrean sare bustiak zintzilikatze-ko.
HAGIN ZORROTZ: Atunaren familiakoa, zuriagoa etaorokorrean txikiagoa. Gehienbat, parebat kilokoa.
Arraun. Agustin Zubikarairen "ONDARROA"1989 tik hartua
Gezur-etxe, 1903-1965.Agustin Arrizabalaga «Atunak egina
Antxoa gorriak
Garda
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
ONDARROA 2008 17/2/09 10:29 Página 186
188 189
HAITZ-ARRAIN: Haitzetako arrantzarako arraina.Haitzetan kokatu, bizi, edo egokituaden arraina.
HAITZ AZPI: Bolintxetako kala OndarroatikLekeitiora erdibidean, Karabineroenkaseta eta Saguztan bitartean.Atxazpi.
HAITZ-MUTUR: Haitz tontorra.
HAITZ NAGUSI: Ondarroako kaian itsasalderako haitzlerroaren haitz nagusiena.
HAITZ ZURI: Deba eta Zumaia bitartean itsasertze-ko sardinatarako kala, Itziar azpitikgertu.
HAITZEKO ARRAIN: Haitzetan kokaturik dauden arraina.Atxeko arrañe.
HAIZE BELTZ: Haizete gogorra eta hotza, batez ereiparraldekoari dagokionez. Negukoekaitz gogorra. Erauntsia.
HAIZE BERDE: Haize amorratua.
HAIZE BOLADA: Unean uneko haize indartsua.
HAIZE FRESKO: Indar aldetik haize berdea baino ahu-lago eta tenperatuta aldetik hotzgutxiagokoa.
HAIZE GORI: Eguraldi berotako hego haize sargorierrea.
HAIZE HARRO: Haize amorratu, itsasoa erabat astin-tzen duen haizea.
HAIZE HOTS: Haizearen zarata.
HAIZE HOTZ: Batez ere neguko kanpaize edo iparra,hau da, ipar eta ekialde inguruetakohaizea.
HAIZE-OIHAL ORRATZ: Belak josteko burdinazko orratzluzea.
HAIZE-OIHALAK: Belak, arraunekin batera beharrezko-ak izan ziren txalupetara makinakheldu ziren arte. Harrezkero, desager-tzen doazen heinean, ezagutu izanditugunen artean gehien erabilitakoakhauek ziren: Atzeko latina, aurrekolatina eta troku, azken hau ontziarenaurrealdetik erdialderakoa izanik.
HAIZE OLATU: Baga, bidazoi. Haizeak urrunetik sor-tutako itsasoaren higidura. Hondokoitsasoa.
HAIZEALDE: Haizeak edo olatuak ontzia jotzenduen aldea.
HAIZEBE: Haizeak edo olatuak ontzia jotzenduen beste aldea. Haize-babes. Aldebaretsuago. ("Zorioneko lurraldea").
HAIZE ORRATZ: Itsas orratz. Itsasoan norabide jakine-an ibiltzeko hogeitamabi haize edonorabide adierazten duen gailu mag-netikoa. Konpasa.
HAIZE USTEL: Trumoi haizea, bat batean sortu etagehien bat berehala geldiarazten denhaizea.
HAIZE ZAKAR: Haize zatarra, zakarra, erabat indar-tsua, zazkarra.
HAIZE ZORO: Neurririk gabeko haizea.
HAMAIKETAKO: Arrantzalearen ordu bereko janari-txoa, sagardo edo ardo zurrutada egi-teko.
HAMARRATZ: Karramarro. Olagarro.
HANKA: Arrain-ontziaren atzeko alde bakoi-tzeko gunea, atzeko berrila.
HANKAKO: Traineruko atzekoaren (patroiaren)aurreko arraunlaria.
HARBIDE: Ondarroan ArrigorritikSaturraranerako bidea.
HARI LODI: Sarearen kortxo aldeko eta berunaldeko haria, bihetzeko haria.
HARI MEHE: Lanerako gogo gutxi. Ahalmen ahula.Gogorik eza. Hari mehie.
HARI ZURI: Atunetarako malutak lotzeko erabil-tzen zen josteko hari zuri arrunta.
HARIL: Atunetarako sokalea osatzen dutenhari mehetako bat, eskuan eduki ezinziren atunetarako aparailuei zuztarrakegin eta hau apurtzerakoan arrainakheldu zuela jakiteko.
HARILDU: Tretzetako mataza-haria harilkatu.
HARRI HANDI: Ondarroatik eta LekeitioraTxanterrika eta Gaztainape arteandagoen bolintxetako Kala.
HARRI PENDULU: Arrantzan eskuz erabiltzeko, loka-rriaz lotutako harri handirakoa; harriaondora bota eta arrainak mugiarazieta hauen argiak sumatzen ziren ikus-teko. Ardora, korda eta abarretarako.
HARRIKATZ: Baporeentzako galdaretan eta etxee-tan sua egiteko ikatza.
HARRITXU: Arrantzarako kala 43º 30’-43º 33’ipar, 2º 23’ 2º 30’ sartalde,Ondarroatik iparrera 10-12 milietara.
HATZ: Sarearen kortxo edota berunari saremamia lotzeko. Bihetza.
HAUTS: Eguratsaren gardentasunik eza.Egurats lodirakoa.
HEGALABUR: Arrain honek alboetan hegal motzbana du eta haragiaren kolorea gorriadu, bere arrantza, gehienbat, eskuzkokanabera lodiarekin eginaz. Osoindartsua da eta tamainaz hegaluzeabaino askoz ere handiagoa izatera hel-tzen da. Japonian, arrain gehienakbezala, gordinik jaten dute, hegalaburhandia oso estimatua izanik.
HEGALABUR HANDIETARAKO AMU BAKARREKOA: Atunetarako, ordea, amo-pala bakar-dun eta bi garrangako amua erabiltzenzen, garranga biko amu.
HEGALUZE: Atun familiako arrainik estimatuena,orokorrean. Bere arrantza atunetearenlehen aldian kazea deituriko erara egi-ten da. Hau da, ontzia "korrelatiban"edo ohiko abiadura baino txikiagoadaramala, amua atoian eramaten da,
hegaluzea harrapatzeko arrain itxuraduen engainu batekin. Hegaluzearenharagia hegalaburrarena bezain gorriaez da eta bere hegal biak luzeak dira,bestela, antzerakoak izanik. Alaseaneskuzko kanaberak ontziaren istribo-rrean luzatzen dira arrantzara, amuzkibiziarekin, normalean antxoa txikiahegaluzearen kasuan eta hegalaburra-renean txitxarroa izanik.
HEGO HAIZE: Herriko haize. (Egoera honetan gureitsasaldea argi egoten da). Halaber,haize honen ostean gure itsasoetanmaiz eguraldi txarra izaten da.
HEGO HAIZE ATSEGIN: Herriko haize panperoa. Errekaxepanperu.
HEGO HAIZE SARGORI: Herriko haize gorri. Andreen haizea.Errekaxe gorri, Andran Haxi.
HELDU: Traineruko atzekoak (patroi) arraun-lariei adore emateko hitza. Baita ere,arrainak aparailuan ten egin.
HELIZE: Arrain-ontzia mugitzeko bere maki-neriaren indarrarekin, ardatz bateninguruan biratzen diren pala batzuenmultzoa.
HELIZE KONPENTSA: Helizearen eta arrantza-ontzi berria-ren aztertze, neurtze eta zuzenketaekitaldi ofiziala. Txalopi konpentsa.
HELIZEKO ASKOI: Helizea bere ardatzean lotzeko pieza.
HELIZEKO GILTZA: Helizeko prentsa lotzeko nahiz aska-tzeko giltza.
HELIZEKO PALA: Helizearen besoetako bat.
HELIZEKO PRENTSA: Helizeko ardatzaren prentsa, arrantza-ontziaren kanpotik barrura urik ezsartzeko.
HELIZEKO ZORRO: Helizeko ardatzaren zorroa, arrantza-ontziaren atzeko korasteko ardatzareneuskarri.
HERRIKO BANDA: Itsasoan arrantza-ontziaren herrirakoedo kairako norabidea. Barrukobanda.
HONDALE GARBI: Itsas hondo hareatsu edo lohitsu.Hondoa harririk, haitzik edo bestela-ko oztoporik gabea.
HONDALE TXAR: Itsas hondo harritsu edo oztopobide.
HONDAR OLATU: Hondartzetan bat batera sortu etaapurtzen den olatua.
HONDARRA: Ondarroako itsasaldeko gune bat.Hondar, hondartza, hondakin.
HONDARRAZPIKO: Hondar azpian egoten den trakino txi-kiaren antzeko espi pozoidun eihera-zaina.
Patxi Etxaburu
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N D A R R O A , E U S K A L K U L T U R A R E N K A B I A
Hegalaburra
Hegaluzea
Helizea
Hondarrazpikoa
Haize orratza
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 188
190 191• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N DA R R OA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A
musika
historia
gastronomia>
zinea literatura
KEMEN LERTXUNDI
TUBOSKAPI TUNNEL 483 KEU AGIRRETXEA
«NUN» laburmetraia.JUAN BIDEGAIN
«THE DOCTOR» dokumentala.TAMARA MURUETAGOIENA
GOTZON IPARRAGIRRE KIRMEN URIBE JOXEMARI URTEAGA
LEIRE BILBAO EGILE UGARI. Ondarrutarrak:JON FERNANDEZ, JOXEMARI URTEAGA,KIRMEN URIBE
ANA URKIZA
«UN POCO DE CHOCOLATE» luzemetraia.AITZOL ARAMAIO
SILBERIOREN DANTZARI OHIAK JOSE MARI ETXABURU«KAMIÑAZPI»
PANTXO BEDIALAUNETA.YOLANDA EIZAGIRRErenargazkiak.
OHZ
JONNY GERRIWELT & TFB
J. GOIKO
2008
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 190
193O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N DA R R OA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A
UDALETXE ZAHARRAUDALAREN ASMOA
TOKIZ ALDATZEKO (PERI)
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 192
194 • O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 • 195
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 194
196 • O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 • 197
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 196
198 • O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 • 199
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 198
200 • O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 • 201
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 200
202 • O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 • 203
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 202
204 205
Ondarroako Kontzeju Zaharra bezala ezagutzendugun eraikina, 1850etik elizari itsatsita dagoeneraikina da. Hain ondo dago lekuan integratua,
jende asko ez dela konturatu eliza gotikoaren ataria osatzenduen eraikina udaletxe neoklasikoa dela.
Ondarroako Herrigune Historikoa Birgaitzeko PlanBerezia dela eta, Santa Maria elizaren fatxada ikus dadinKontzeju Zaharra tokiz aldatuko dutela kaleratu dute. Ez alda Kontzeju Zaharra elizaren fatxada? Ez al da geure histo-rian zehar garrantzi handia eduki duen eraikina? Zer daukagaizki hortik kentzeko?
Ondarrutarrok eraikin garrantzitsu hau hobeto ezagu-tzeko eskubidea dugu, daukan balio historikoa eta artistikoaezagutzeko eta bere tokia orain okupatzen duena besterikezin dela izan jakiteko.
Udaletxe Zaharra, 1831n proiektatu eta 1850eaneraiki zen. Ondarroako Alde Zaharrean aurkitzen da, SantaMaria elizari itsatsita, honen aterbea eta fatxada osatuz.Egun, oso baldintza onetan mantentzen den eraikina da.Beranduago azalduko den bezala, eraikinaren jatorrizkoizaera gehien izorratzen duena, aterbean kokatutako galda-ra gela da, sartzeko bost baoetatik hiru estaltzen baititu.
ARKITEKTUA:MARIANO JOSE DE LASCURAIN
Bergarako arkitektu honen lanak lau hamarkadatanzehar garatu ziren, gutxi gora behera, 1825-1865 urteenartean. San Fernandoko Arte Ederren Akademia Errealekomeritu kidea 1829an, bere lana ilustrazioko balioenganakoleialtasunagatik eta bere obren kalitate arkitektoniko baiurbanistikoagatik nabarmentzen da.
Donostiako udal arkitektua izan zen 1833tik etaGipuzkoako hiriburuaren berreraikuntzan lan egin zuen.Gipuzkoako Bide-Zuzendari kargua ere izan zuen, Arlabanmendi portua eta Zarautzeko ur portua (1857) agintaldi har-tan burutu zituelarik.
Silvestre Pérezen diszipulua kontsideratzen da.Berarekin batera lana egin zuen 1843an bukatutakoMutrikuko elizaren obra zuzendaritzan.
Bere obren artean ondorengoak nabarmentzen dira:
- Zaldibiako Santa Fe elizaren zabaltze lanak – 1825.
- Lekeitio udalaren berrikuntza – 1831.
- Azkoitiako upelen iturria – 1831.
- Ondarroako Kontzeju zaharra –1831.
- Azpeitiako latsarria – 1842.
- Beasaingo San Martín de Loinaz basilika – 1847.
- Ondarroako astilleruko arrantza-garbilekuak – 1848 (desagertua).
- Arbatzegi–Munitibar-ko SanVicente eliza – 1848.
- Markinako hilerria – 1851.
- Elgoibarko frontoia – 1863.
- Ondarroako frontoia – 1865 (desagertua).
- Bergarako Jesusen Sorkundearen eskola zaharra –1865.
- Oñatiko foruen enparantza – XIXko bukaeran.
AURREKARI HISTORIKOAK - ONDARROA 1327-1852
Ondarroa 1327an sortu zen merkataritzaren goraka-daren garaian, horretarako oso aproposa zen kokapenean:Bizkaiko mugan, itsasadarrarekin eta itsasorako irteerare-kin.
Lekuaren orografiak erabat baldintzatu zuen hiriarensorrera: itsasadarraren meandro batek inguratutako haitzez-ko mendigunea. Hiru ziren jatorrizko kaleak, Kale Handi,Ipar kale eta Goiko kale (egun Txomin Agirre). Beraienartean forma triangeluarra osatzen dute puntu fokal komun
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
O N DA R R OA : E U S K A L K U LT U R A R E N K A B I A
KONTZEJU ZAHARRArenBALIO ARTISTIKOA
MARIANO JOSÉ DE LASCURAIN (1831)Maite García Velasco eta
Oier Otxoantezana Berriozabalgoitia.Arkitektuak
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 204
206 207
batekin erpinean non 1480 geroztik Santa Maria eliza koka-tzen den. Pentsa daiteke bere ordez, hiru kaleek bat egitenzuten puntuan, beste tenplu bat zegoela zeinen gaineanSanta Maria eraiki zuten.
Kontutan izanda Erdi Aroko plazak bizpahiru kaleenarteko elkarguneen zabalgune txikiak zirela, etaOndarroako topografia berezia ezagutuz, eliza kokatzenzen puntua ere herriko plaza nagusia zen.
Erdi Aroan Bizkaian, udal mailako arazoak "Auzo-kontseilutan" erabakitzen ziren; hiribilduen, elizate, bailaraedo erreinuen kontseiluak ziren, ahozkoak eta hasiera bate-an ez zen ezer idatziz jasotzen; hemendik abiatuta udale-txeak sortuko ziren. Bilerak orokorrean elizen aterbeanburutzen ziren (hortik eliz-ate izena). Bilera hauek egoteazgain, jokoak eta kirolak ere burutzen ziren bertan. Beraz,elizaren ataria herriko tokirik publikoena zen eta horregatikez da harritzekoa, Jaurerriko udaletxeen tipologia bat elizenatarien gainean eta hauei itsatsita eraikitakoa izatea:
(…) «Tenpluei itsatsitako udaletxeak erlijio-soa eta zibila bateratzearen erakusle dira. Oso egi-tura xumeak dira, bere eraikuntza betiko elizakoataria aprobetxatuz, bere gainean areto bat altxa-tzean datza, bertan Kontseilua kokatzeko. Horrela,Udaletxea elizatearen elkarbizitzaren zentroankokatzen da, bai ikuspuntu espiritualaren bai ludi-koaren aldetik, beraien alboan botere zibilaren sin-boloa ipiniz».
Hala ere, Udaletxe mota hau, Jaurerrian gutxienagertzen dena da. Jatorria XVIII. mendean dauka eta baka-rrik hurrengo mendeko bigarren erdira arte iraun zuen.Orokorrean, Jaurerriko elizate batzuetan egin ziren erai-kuntza xumeak dira, izaera herrikoiarekin. Dudarik gabe,salbuespena Ondarroako Udaletxe Zaharra da, mota hone-tako ezagutzen direnetatik azkena. Hiribilduan eraikitzenden bakarra da eta gainera, bertsio landuan.
Garai barrokotik bi bakarrik diraute: Etxebarria etaZaldibar, biak XVIII. mendekoak eta elizateetan eraikiak.Zeanuriko Udaletxe Zaharra, XIX. mendeko erdialderaeraitsita, gaurko udaletxea eraiki zen garaian, mota honeta-koa zen. Eraikuntza-mota garatuko da eta neoklasizismoaneraikuntza-mota konplexu eta esanguratsuagoak aurkituko
dira: Dima, Mallabia eta bereziki Ondarroa. Ezagutzen diraere mota honetako eraiki gabeko proiektu bi: bataAbadiñoko elizaterako eta bestea Mañariakorakoa.(…)
"Estudio histórico-artístico de las casas con-sistoriales adosadas a los templos parroquiales----Ana Isabel Leis Alava" -- Ondare. 20, 2001, 89. or.
Ondarroara bueltatuz, 1776. urtean, orduan elizariitsatsita zegoen Kontzeju etxea handitu edo berritzeko ideiazegoen gogoan. Eliza ideia honen kontra agertu zen, korua-ren argizulo bakarra itsutzen zela argudiatuz, atarian dan-tzak jarraituko zutela eta dorrea eta kanpandorrea ezingozirela inoiz eraiki hauen oinarria eginda bazegoen ere.
1794an frantsesek herria arpilatu eta sua eman zio-ten, oso egoera ekonomiko larrian utzita. Hiru hamarkadaberanduago, 1820-23an errealista eta liberalen artekogerrak egoera hau areagotu zuen. Edozein kasutan, beha-rrak eraginda, 1831n, udal areto berri bat eraikitzeko neu-rriak hartzea erabaki zuen udala batzak:
"...que mediante esta sala, esta ademas deamenazar ruina mui indecente, inmediatamente sedemuela y pongan los medios oportunos a fin delevantar nueba con alguna decencia.. "
Bizkaiko Aldundiko Artxibo Historikoa. OndarroakoUdal Artxiboa. Dekretu liburua 1826-1838, 88. or.. 1831koekainaren 20ko Dekretua.
Urte horretan bertan Mariano José de Lascurain arki-tektu ospetsuak -San Fernandoko akademikoa- idatzitakogutun bat dago non adierazten zuen oso aurreratuta zeuka-la udaletxearen diseinua. 1833an lehenengo gerra karlistahasten da eta Lascurainen proiektua etenda gelditzen da.Azkenik, 1850 urtean berriz aztertzen dute udaletxe berria-ren eraikuntza, oraingoan inolako eraikuntzarik ez dagoela-ko eta orduan lokalak alokatu beharrak suposatzen zuenkostua nabaria zelako. Suposatzen da, existitzen zen eraiki-na, gerratean desagertu zela lurreratzeko egoeran zegoela-ko, bota zutelako edo eraso militar batek eraitsi zuelako.Urte horretan bi urtez luzatuko ziren obrak hasten dira erai-kinaren amaiera 1852an izanik.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
A R T X I B O A K A R A K A T Z E N O N D A R R O A , H E R R I A E T A H E R R I T A R R A K
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 206
208 209
ERAIKINAREN BALORAZIOAALDE KONPOSITIBOETAN
Ilustrazio garaian eman zen mugimendu artistikoarineoklasizismoa deritzo. XVIII. mendeko erdialdera hastenda eta XIX. mendean zehar luzatzen da. Eredu soziala,politikoa eta ekonomikoa berrikusten den garaia da. Gizakieta gizartearen eraldakuntza eta hobekuntza desiratzen diraeta justuagoa den berdintasunezko gizarte berri bat bilatzenda, beti ere arrazoizko ikuspuntutik begiratuta. Balore laikoeta zibilak aristokratiko eta erlijiosoen gainetik nagusitzendira.
Arkitektura, gizarte berri baten zerbitzura ipintzenda, eta arkitektuak garapen soziala eta funtzionala edukikoditu ardura nagusien artean. Erabilpen komunitarioa dau-katen eraikinak sustatzen dira, ospitaleak, azokak, liburute-giak, udaletxeak, akademiak...
Proiektatzerakoan perfekzioa eta purutasunarenideiak bilatzen dira, aintzinako garai klasikoa jarraitu beha-rreko eredua izanik. Oso teknika zorrotzaaplikatzen da eta balore berriak oreka, bareta-suna, neurritasuna eta doitasuna izango dira,modu honetan, eraikinak ideal grekoarenideiak erakutsiko dituztelarik: ordena, pro-portzioa eta harmonia.
Euskal Herrian 1763an burgesia, aris-tokrazia eta kleroko kideek EuskalerriarenAdiskideen Elkartea sortzen dute. Erakundehonen helburua garai hartan indarrean zirenezagutzak aberastu zitzaketen hainbat gai,arte, diziplina, zientzia, jarduera literario,sozial eta giza jarduera lantzea eta sustatzeazen. Batzordeetako bat arteaz arduratzen zen,aipatu garaiko baloreekin. Marrazketa esko-lak sortu ziren eta hauek ondorengo Arte etaOfizio Eskolei bidea eman zieten. Eskolahauetan gainera, arkitektu asko hezi ziren,gerora Euskal Herrian eraikitako hainbat obraospetsuren egileak.
Testuinguru honetan kokatzen daMariano Jose Lascurainen udaletxe ondarru-tarra, aipatu baloreekin zeharo bat datorrena.
«Se apareja en sillería caliza grisveteada,de grandes bloques de piedrapseudoisódoma,magníficamente labradaa bujarda»,
(…) Eraikitzen da zaindun kareharrigrisezko harlanduekin, harrizko bloke han-diekin, ezin hobeto landuak mutxarda modu-ra fatxada nagusian eta izkinetan, egiturarenelementuetan eta baita aldameneko fatxadakobaoen eraikuntzan ere. Gainontzeko hormakluzituak daude, harri arruntarekin egindakoaparexu bat ezkutatuz.
Bere altxaerak tentsio handiko bolumen batean arti-kulatzen dira, lau solairu gehi ganbaraz osatuak eta osoondo antzematen direnak altxaera lateraletan; fatxada nagu-sian ordea lerro horizontalengatik estaliak agertzen dira:erlaitzak, inpostak, arkitrabeak...
Eraikinaren fatxaden artean, nagusia da interesga-rriena. Baoak hiru ardatz bertikaletan antolatzen dira, erdi-koa indartuta dago behean edikulo batekin eta goian balkoibatekin; era berean, plaka leunarekin egindako inpostabatek oso ondo definitzen diren bi gorputzetan banatzen dufatxada nagusia. Gorputz hauek izaera ezberdina daukatemultzoaren batasun estilistikoa eta tematikoaren barruan.
Beheko gorputzak ataria hartzen du. Atari honetaraabozinatutako hiru dinteldun baoetatik sartzen da, SantaMaria elizaren arkupea osatzen dutelarik. (...)
Fatxada nagusiaren beheko gorputz hau puntu-erdikohiru arkutan banatzen da, (...) Antolaketa honek ez du ezku-tatzen gorputz honen banaketa bi altueretan, ataria eta lehe-nengo pisua, arkuak bao termalak bezala ulertzen direlarik.
Beheko gorputzaren goiko aldean, ataria harlanduz-ko bi hilarengatik errematatzen da, edikuluaren taulamen-dua jasotzeko apurtzen delarik. Edikulo honek oso esangu-ratsuki indartzen du ardatz nagusia. (...)
Bigarren gorputzak, behekoak ez bezala, hormatalleunak eta lauak erakusten ditu, ezin hobeto landuak. Berebi solairuak hiru dinteldun baoengatik argiztatzen dira,behekoak enmarkatutako ate-leihoak bezala eginda. (…)
Erdiko baoa lateralak baino gehiago indartzen dabaketoen gainean egindako moldura zuzen batek osatzenduen doselaren azpian babesten delako. Bao honen gaineanhiribildu arrantzalearen armak jasoko lukeen harmarriaaurkitzen da; "Lukeela" diogu zeharo galduta dagoelakolantze heraldikoa. Azkenik, laugarren pisuan dinteldun hirubao txiki ikusten dira, inolako enmarkerik gabe. (…)
Fatxada lateralek ardura konpositibo txikiagoa dau-kate, bereziki iparraldera ematen duena, non hala ere, mul-tzoaren elementu zoragarri eta egokienetariko bat kokatzenden: sarrera. Harrizko eskailera bat da, hormari itsatsitakoa
lehenengo pisuraino heltzen dena, ataria ondorioz erabatlibre utzita. Ekialdeko fatxada agian interesgarriagoa dabere protagonismo bisualagatik. Baoen bi ardatz bertikale-tan antolatzen da, fatxada nagusiarekin bat datozenak etaharlanduzko pilastra birekin enmarkatzen da.(...)
"Estudio histórico-artístico de las casas con-sistoriales adosadas a los templos parroquiales----Ana Isabel Leis Alava" Ondare. 20, 2001, 97-100 or.
Egitura, harrizko horma perimetral batekin eta luze-rako zentzuan eraikina bitan banatzen duen harrizko kolo-ma eta egurrezko habe bateaz osatutako aterbe batekinantolatzen da. Gainontzeko altueretan harrizko kolomahauek egurrezko tentekoak izango dira. Egurrezko egituradauka eta teila arabiar gorriarekin amaituta dago.
Obraren exekuzio materiala eta bere finantzaketa,hargintza lanak, arotz lanak eta igeltserotza lanak, baitamaterialen aukeraketa zehatza, Lascurainek bereziki zain-dutako kontuak izan ziren, Ana Isabel Leis Alavak idatzita-
ko estudioan deskribatzen dituenen garaikodekretu eta saioek oso ondo erakusten dutenbezala.
ERAIKINAREN BALORAZIOABERE ALDE URBANISTIKOAN
Erdi Aroan hiribildua pieza trinko batbezala ulertzen zen, eta honen zabalgunebakarra elizaren inguruan aurkitzen zen.Plaza hau, denbora luzez herri batzarretara-ko leku bakarra izan zenez, kasu batzuetanelizei itsatsitako atariak sortu ziren kontzeju-ko bilerak burutzeko.
Honen adibide, Ondarroako elizarenataria da. Jakina da bertan auzo bilerak ospa-tzen zirela.
Mariano José de Lascurainek 1831nudaletxe bat proiektatu zuen garaiko beha-rren eta balioen neurrira eta aurrekoa aurki-tzen zen toki berberean kokatu zuen.
Bere oin plantaren antolaketak etafatxada nagusiaren konposizioak,Lascurainen konpromezua erakusten dutealde batetik lekuaren baldintzak ebazteko etaaldi berean udaletxe batek dituen beharreierantzuteko.
Horrela, Kontzeju Etxea erreferentzipuntu den kaleei estuki lotuta dago, KaleHandi eta Goiko kale. Eta aldi berean eraikizen garaiko multzo monumentalaren baitan,oso toki esanguratsuan kokatzen da.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 208
210 211
Kale Handitik hurbiltzen garen heinean, nahiko estuaden kale honetako fatxadek eta kaleak berak, azken zatian%14ko maldarekin, Kontzeju Zaharraren erdiko zatianabarmentzen laguntzen dute, hain zuzen ere, kontu handizeraikita dagoen zatia, aurreratzen den edikuloarekin, etahonen gainean aurkitzen den balkoiarekin, horrela sarreranagusia nabarmenduz. Hurbiltzean, gero eta nabariagoa daedikuloaren bolumetria eskultorikoa, fatxadako horma leu-narekin kontrastean, eta ez bakarrik eraikitako moduagatik,kokapenak ere idea horretan laguntzen bait du: eraikina ezda kalearekiko elkartzuta, elizaren alineazioak mantentzenditu eta beraz fatxada pixka bat okertuta dago kale nagusia-rekiko. Behin ataria pasatutakoan eta kale handiko ardatzberberean, elizaren sarrerako atea aurkitzen da.
Bestaldetik, Goiko kaleko ardatza eraikinaren ertza-rekin zeharo bat dator, horrela, kale honen erreferentzia,bista bolumetriko honek osatzen du.
Goiko kaleko bukaeran, Kontzejuaren izkina dago.Kale Handitik, Kontzejuaren parterik nagusiena ikusten da.
Ataria jatorriz, oso toki irekia eta eguzkitsua zen,errekara, mendiari eta astilleruari (egun desagertuta) bistaezin hobeak zituena, hegoaldera ematen duten bi baoeiesker eta egun itxita daudela gaizki kokatutako galdara gelabatengatik. Herritarrentzako leku erakargarria zen. Fatxadaere, ideia hori azpimarratzen saiatzen da, oso hiritarra denkonposizio baten bidez, baoak gero eta zabalagoak eginezbehera goazen heinean, modu honetan sartzera gonbidatzeneta egotera ere, harrizko jarleku perimetralak adieraztenduen bezala.
Nahiz eta fatxada simetrikoa eduki eta eraikin sime-trikoa dela eman, barruko espazio nagusitik ateratakoeskailera eta hegoaldera irekita dauden bao biek portu zaha-rrera eta Santa Kutzera begira, eraikina tokira erabat lotutadagoela eta leku honek inposatutako baldintza bakoitzarierantzuten diola erakusten dute.
Aipatu guztiarengatik ondorioztatzen daLascurainek, ardura eta zehaztasun handiarekin kokatuzuela eraikina plazan eta bai kanpotik bai barrutik errefe-rentzia toki bat izan zedin egin zuela. Kontzeju ZaharraPedro Mari Unanue plazako espazio urbanoa sortzen lagun-tzen duen eraikina da, eta bera egon ezean bai plazak baiplazaren inguruneak beraien izaera guztia galduko lukete.
Ondarroako hiribildu historikoaren kanpo alde-tik ateratako argazkian, eliza erabat nagusitzen da bere han-ditasunagatik; kontzejua ordea, kontsonantzia perfektuandago etxe-multzoak eratzen duen bolumenekin, bere hormaleunengatik, teila gorriarekin amaitua dagoen teilatu inkli-natuagatik eta bere forma errektangeluarragatik, gainontze-ko etxebizitzen artean "etxe nagusi" bezala nabarmentzendelarik, daukan altueragatik eta herriko kaleen sarean dau-kan kokapenagatik, aurrez aurre.
UDALETXE ZAHARRA, ETXEBIZITZA MULTZOARIAURRE EGITEN.
Hiribilduaren barrualdetik, bere kokapen estrategikoeta fatxadaren eta atariaren tratamenduari esker, udaletxebaten berezkoak diren indarra eta handitasuna lortzen ditu.
ONDORIOAK
Dudarik gabe Lascurainek proiektatutako KontzejuEtxea oraindik dirauen arte-lan bat da. Horren lekuko1831n San Fernandoko Arte Ederren Akademia Errealekoonespena eta egun bere sailkapena Eusko Jaurlaritzak argi-taratutako Euskal Herriko Arkitektura Neoklasikoa (J.Cenicacelaya- I.Saloña) katalogoan dira. Baina bere berezi-tasun artistiko arkitektonikoez gain, garai batean kostalde-ko herri honen bihotzean kokatua egoteak bereizten du,garrantzia galdu izan duena denboraren poderioz bainaoraindik historia asko gordetzen duena. Leku horretanantzinako garaietatik herritarrak batzen ziren beren arazoakkonpontzeko asmoz, gaurko egunetan gertatzen den bezala,baina beste arrazoi batzuengatik: ospakizun edo elizkizu-nen aurretik eta ondoren. Beraz Ondarroako memoriarenzati bat da eta arkitektura obra gisa, Lascurain arkitektuospetsuak eginda Ondarroan gelditzen den obra bakarraizateaz gain, behin frontoi zaharra eta "Astilleru"ko garbi-lekuak botata, herria bereizten duen alde historikoarenparte da.
Herria etengabeko eboluzioan dagoen artelan bat,baina aldi berean urteetan zehar iraunkorra den zerbaitbezala ulertzen badugu, konturatuko gara herriak berezkohistoria eta memoria daukala bere baitan. Hau da, herriabertan bizi den herritarren memoria kolektiboa da eta ondo-rioz memoria kolektiboaren proba materiala da. Proba haubai gertaerez bai lekuez dago osatua; leku berezi eta zeha-tzak, ezagutzen ditugun modura egin zirenak, era bereanbereziak eta zehatzak ziren egoera batzuei erantzuteko.Kontzeju Etxea Santa Maria elizari itsatsita egoteko etabere ataria izateko proiektatu egin zen, aurreko udaletxeakegiten zuen moduan, eta hori da dagokion leku bakarra.
Arkitektura lana, beste arte batzuk ez bezala, bereinguruarengatik bereiz ezina da, bai fisikoki bai kontzep-tualki, arkitektura-obra leku konkretu batean sortzen dela-ko; toki konkretu hau bere baldintzekin batera programaosatzeko eta geroko obraren garapenerako oinarrizko ele-mentua da.
Arkitektura obra, gauza isolatua bezala ulertzea, hiriespazioa gauza hutsa bezala imajinatzea da, antolaketaestrukturalik gabe, distantziarik gabe eta erreferentzia pun-turik gabe. Irreala da.
Kontseju Zaharra, herrian ezagutzen den bezala, ezda bakarrik Ondarroakoa eta bere herritarrena; daukan kali-tate arkitektoniko apartagatik eta euskal tradizioaren erre-ferente sinboliko eta historiko den heinean, Euskal Herriosoko memoria historikoaren parte ere bada, garai baten etamomentu bateko gizartearen lekuko bezala. Hau da, EuskalHerriko multzo-ondarearen parte da eta hortaz eskubideadaukagu beraz disfrutatzeko eta bera zaintzeko betebeharra;modu honetan, herri bezala daukagun izaera eta memoriahistorikoa mantenduko dugu.
Ez dago inolako legitimitaterik ezaugarri hauetakoOndasun bat desagertarazteko, beraz ezinbestekoa litzatekeKultur Ondasun izendatzea sailkatutako kultur ondasunenerroldan eta baita kultur Ondasunen zerrenda nagusian ego-tea ere.
Maite García Velasco etaOier OtxoantezanaBerriozabalgoitia.
Arkitektuak.
HIZTEGIABaoa: Horma batean irekitako tarte huts edo zulogunea,oro har ate edo leiho bezala erabiltzeko izaten dena.
Mutxarda: Mutxardarekin (bujarda) landutako harria.
Erlaitz: Eraikin baten goialdeko irtengunea, azpialdeaeuritik babesteko ezartzen dena. Taulamendu bateko goie-neko elementua, frisoaren gainekoa.
Inposta: Eraikin baten fatxadan segidako bi oinen artekoebakidura-plano horizontala markatzen duen silarri-ilaraedo erlaitz-modukoa.
Arkitrabea: Arkitektura klasikoan, taulamendu batenbeheko partea; frisoari eusten dion elementu horizontala da,eta zuzenean kapitel eta zutabeen gainean bermatzen da.Bere egitura-funtzioa, leiho buruarena da, hau da, teilaturenpisua zutabei transmititzea.
Taulamendu: Eraikin baten edota ordena arkitektonikobaten goiko aldea, arkitrabe, friso eta erlaitzez osatua.
Edikulo: eraikin txikia da, zehazki tenplete bat .
Bao termala: jatorri erromatarra daukan hiru zatitan bana-tutako zirkuluerdiko baoa.
BIBLIOGRAFIA
- Arizaga Bolumburu, Beatriz, Martinez Martinez, Sergio:Atlas de Villas Medievales de Vasconia. Bizkaia.-Donostia: Eusko Ikaskuntza 2006
-Barrio Loza, José Antonio: El Urbanismo y la arquitecturadel Neoclasicismo en el País Vasco. Ondare. 21,2002, 15-45
-Barrio Loza, José Angel (dirección): BIZKAIA.Arqueología, Urbanismo y Arquitectura Histórica II MAR-KINA-ONDARROA, GERNIKA-BERMEO, PLENTZIA-MUNGIA. Bizkaiko foru aldundia- hirigintza eta ingurugi-roa – Diputación foral de Bizkaia urbanismo y medioam-biente- Deustoko unibertsitatea-Deiker universidad deDeusto-Deiker. Bilbao 1990.
-Bengoetxea Rementeria, Belen: Ondarroa hiribilduko erdiaroko hirigintza. Ikuspuntu arkeologikoa. Ondarroa, 2004.
-Cenicacelaya, Javier – Saloña , Iñigo: ArquitecturaNeoclásica en el país Vasco. Gobierno Vasco.Departamento de cultura y turismo. Bilbao 1990.
- García Fernández, José Luís - Iglesias Rouco, LenaSanadina: La Plaza en la ciudad y otros espacios significa-tivos- Galicia, Asturias, Cantabria, país Vasco, Navarra.Madrid 1986.
- Leis Álava, Ana Isabel: Estudio histórico-artístico de lascasas consistoriales adosadas a los templos parroquiales -.Ondare. 20,2001, 87-109.
- Martínez Caro, Carlos, de las Rivas, Juan Luís:Arquitectura Urbana, elementos de teoría y diseño. Madrid1990.
- Pérez Pérez, José Antonio: Monografías de pueblos deBizkaia. Ondarroa. Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao2003.
- Zubikarai, Augustin: Ondarroa, kondaira 1900arte-"Udaletxe Barria". Bilbao 1993.
- Zubikarai, Augustin: La casa consistorial del siglo pasado.Ondarroa 1990.
- Zabala Uriarte, Aingeru, Gonzalez, Mtz de Montoya,Domingo (dirección y coordinación): MONUMENTOS DEBIZKAIA URIBE-BUSTURIALDEA-LEA-ARTIBAI.Diputación Foral de Bizkaia-Bizkaiko Foru Aldundia.Bilbao 1987.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 210
ARTXIBOAKARAKATZEN
Dagoeneko ohartu zara, irakurle, azken urtehauetako ONDARROA urtekari guztietan ARTXIBO-AK ARAKATZEN atala agertzen dela.
Izan ere, OHZ taldea ohartu izan gara EuskalHerriko zein Euskal Herritik kanpoko artxibo asko-tan gordetzen direla Ondarroako historia ezagutzekobeharrezko edo interesgarri diren hainbat dokumen-tu.
Agiri hauek ondarrutar guztion eskuetan jar-tzea dugu gure elkartearen helburuetariko bat. Bidehonetan lanean ari gara azken urte hauetan. Batetik,Artxibo horietan gordeta dauden Ondarroari dagoz-kion agirien zerrenda eta datuak eskuratzen ari gara.Bestetik, zenbait kasutan, agiri horien kopiak esku-ratu ere egin ditugu.
OHZren lan honi esker, esan dezakegu jadanikeskuratu ditugula hainbat dokumenturen kopiak.Batzuk fotokopiatuta; besteak erreprografiak. Hauguztia Ondarroaren altxorra denez, Herri Arxiboangordeta daukagu. Interesatuok bertara hurbiltzekoaukera duzue.
ARTXIBOAK ARAKATZEN atal honen helbu-ruetariko bat OHZ elkartea egiten ari garen lanhonetaz zuok, irakurleok, informatzea dugu, hainzuzen ere.
Ondarroari dagozkion Agiri bilketa lan hauenlekuko eta emaitza dituzue ondorengo orrietan dato-zen agiriak.
Nabari denez, OHZren helburua, Ondarroaridagozkion Agiriak Herri Artxiboan biltzea garrantzi-tsua izanik ere, ez da honetara mugatzen. Bestepausu bat ere eman nahi dugu: agiri horietaz balia-tuz, ikerketa lanak ere burutzea, alegia. Honen leku-ko dituzue ONDARROA ERDI AROAN eta ONDA-RROA ON DALA 1OO URTE ataletan eskaintzenditugun artikuluak.
Ikerketa lan honetara bultzatzen zaituzteguguztiok. Batez ere, Historia arloko ikasketak egin edoegiten zaretenok. Herri Artxiboko ateak irekita ditu-zue agiri horiek aztertzeko.
Egia esan, ohartzen gara Herri Artxiboa gauregun ez dela aurkitzen egoerarik egokienean. Aregehiago, ohartzen gara Herri Artxiboak gaur egun ezdituela eskaintzen Ondarroa bezalako herri batidagokion Herri Artxiboak eskaini behar lituzkeenaukerak. Ezta gutxiagorik ere! Jubilatu batzuenlanari esker, gehien bat, funtzionatzen ari baita gauregun.
Gabezia hauetaz aspaldi ohartu ginen OHZkokideok, eta Ondarroako Udalari ere aurkeztu genionHerri Artxiboa herritarron zerbitzura jartzeko egi-tasmo zehatza. Azken aldi honetan badirudi UdalGestorako agintariek Herri Artxiboaren gaiari heldueta bideratuko dutela.
Ea hurrengo urtekarian Herri Artxiboari buruzberri zehatz eta pozgarriagoak eskaintzeko aukerarikizaten dugun. Hala bedi.
ONDARROAN, 2008KO URRIAN.
Ondarroako Historia Zaleak
«Uno de los objetivos de OHZ, es la difusión de tex-tos y documentos históricos que aparecen en todoslos archivos: sean del Estado o de Euskal Herria.Tenemos confeccionado un “dossier-resumen” dedichos documentos fundamentalmente de la EdadMedia que iremos comentando en URTEKARIS suce-sivos, referidos a Ondarroa y/o Ondarrutarras.En este año, me ha parecido interesante la publica-
ción de algunos, que he dividido en dos bloques: enel primero sobre la confirmación documental de laexistencia en Ondárroa de unos importantes astille-ros para la construcción de naos (3 ) en el siglo VXIy el segundo bloque sobre “abizen jatorrak” o losapellidos ondarreses más antiguos que aparecen endocumentos medievales escritos, así como en uncenso municipal.»
Fernando Agirre
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 212
A R T X I B OA K A R A K AT Z E N
FORMULA USADA EN ONDARROAPARA EL ARQUEO DE GALEONES
EN EL SIGLO XVIFernando Agirre Aramaio
214 215
Se trata de un corto documento que se halla en el pro-tocolo del escribano de Markina, Antonio de Abaytuadel año 1.598. Un pequeño comentario posterior
publicado en RIEV (Revista Internacional de EstudiosVascos) fue realizado por Juan J.Mugartegui.
Dice así el documento:
«La quenta que se ha de hazer para saber lastoneladas de un navío o galeón como se hizo para elGaleón de atrás.
Primeramente poner la suma (quiere decir lamedida) del anchor que el Galeon tuviera en lamanga en lo más ancho della y quantos codos tieneque son............................................................ 17
Y luego se ha de poner los codos y medidaque el dicho Galeon tuviera de altor en la camaradonde se echara la dicha primera medida avaxo enlo mas ancho del Galeon que son .................. 10
6y multiplicar los dos, o sea que la suma de (cifra) delos 176sea de poner avaxo su mitad............................ 88que se a de multiplicar por la medida del numero decodos que que el dicho Galeon tuviera en la esloriaque es el del........................................................ 47Que da una suma (producto) de .--------
4.194
De esta suma (producto) principal , se han desacar las tres cuartas partes y dexar solo una quar-ta parte, que es esta suma............................ 1.048Poniendose después la mitad de esta suma (canti-dad) que es……………… 524Y esta suma de 524 se a de multiplicar por 5 lo queda una suma de los…… 2.620De las que se an de quitar las dos letras de adelan-te y dejar en los 26……… 26Y estos se an de rebatir (restar) de los ..... 524
-----
en que quedan ...... 498que son las toneladas del galeón”
2.- EXPLICACION DE ALGUNOS TERMINOS.
ARQUEO. Volumen total de los espacios libres deun buque, en la terminología actual. Hace 500 años, seentendía como peso o tonelaje de un buque.
CODO. El codo romano equivalía a 0,444 metros.En Castilla, el codo común era media vara que equivale a0,418 metros.
GALEON. Embarcación a vela utilizada desdemediados del siglo XV. Tienen un bajel (velas altas) y gran-des, que se movía por la acción del viento. Eran barcos deguerra poderosos, aunque podían usarse para el comercio ola exploración.Los galeones famosos constituyeron la“Flota de Indias” (Sevilla- La Habana) en el tráfico de mer-caderías.
3.- BREVE COMENTARIO. 3.1.- Muchos puertos de nuestra costa tienen un rico
pasado en la construcción de buques, tanto pesqueros,como de mercancías, y sobre todo, buques de guerra o naví-os.
Sirva de ejemplo, que para la construcción de lafamosa “Armada Invencible” contra Inglaterra en tiempode Felipe II, está documentado que se construyeron más de30 navíos en los puertos de Bermeo, Lekeitio, Ondarroa yMutriku. Para ello, en las desembocaduras de los rios, ennuestro caso del Artibai, han existido astilleros en amboslados que construían importantes galeones y naos.
3.2.- Esta fórmula arcaica para los actuales ingenie-ros navales y que tiene su origen probablemente de algúncarpintero de rivera con muchos años de experiencia, quisecomentar con un ingeniero actual que tras estudio minucio-so del texto, me comentó
“que esa fórmula bien analizada, tiene unacoherencia total, nacida de su propia cosecha y deaños de experiencia en la construcción de buques.Que, similar fórmula lo tiene leído en algún libro dehistoria referido a la construcción naval de los tiem-pos de los normandos y vikingos…
3.3.- En el comienzo del texto, dice “para elGaleón de atrás”. Se refiere al galeón construido anterior-mente. Da a entender que con esa misma fórmula se habíaconstruido otro galeón y en el mismo astillero.Precisamente estamos hablando del reinado de Felipe II(1556-1598), que mantuvo numerosos frentes y guerrascontra Francia, Paises Bajos, Imperio Turco e Inglaterra.Para cualquiera de estas guerras serviría este galeón y sufórmula.
4.- UBICACIÓN DE LOS ASTILLEROS. Algunostestimonios escritos sobre astilleros en Ondárroa, indepen-diente del derruido hace unos 15 años, propiedad de JoséLuis Arriola y Cía, hablan de la existencia de astilleros (enplural) a ambos márgenes de la ría. Sabemos que la mayorparte de los puertos vascos están precisamente ubicados enlas desembocaduras de alguna ría, y Ondárroa no es unaexcepción. Originariamente el puerto de Ondárroa no es demar, sino del rio Artibai. Pero, ¿los astilleros?. El famoso
jesuita P.Henao en el año 1.688 en “Averiguaciones de lasantigüedades de Cantabria”( libro 3º, cap.41) habla que enesta villa
“ hay astilleros importantes para la construc-ción de naos para las armadas reales. A medialegua-Rentería- donde sube la mar y un pedregal ydescargadero donde cada año se desembarcan másde 80.000 quintales de vena(hierro) para 10 herre-rias mayores y otras pequeñas”.
En el AGS (Archivo General de Simancas) existe undocumento del año 1.496, dando licencia a Teresa deEchevarria, vecina de Ondárroa, para edificar en la dichavilla, junto al canal y astillero de una venta; y merced de supropiedad. Y dice cerca de Rentaría de Amallo. A falta deposteriores estudios sobre el tema, se puede concluir que entanto en Rentaría (astillero mayor inicial) como el“Astillero Txikixe” (zona de Zaldupe) hubo importantesastilleros en Ondárroa.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
A R T X I B O A K A R A K A T Z E N
«EJECUTORIA A FAVOR DEMARTIN PEREZ DE CAREAGA DE
MARKINA EN SU PLEITO CONTRAEL CONCEJO DE ONDARROA»
ARCHV(Archivo Real Chancillería de valladolid) y AMO Municipal de Ondárroa), caja 003.Copia simple de principios del siglo XVI . 20 folios (300 x 200 mm). Letra cortesana. Buena con-servación.
La Real Chancilleria de Valladolid , equivalente alTribunal Supremo actual (ARCHV), emite en año1.505 una resolución o auto a favor de Martin Pérez
de Careaga contra el Ayuntamiento de Ondárroa, por cuan-to que ésta le quiere cobrar por los bienes y raíces (casas) yuna torrre, así como por una nao nueva que construyó enOndárroa, siendo él vecino de Markina, y contribuir allí poresos bienes, excepto por la nao. Lo que se entendería ahoracomo doble tributación por un mismo objeto. Este es elfondo de la cuestión. Pero nuestro interés se centra en datoscolaterales que entraña el pleito. Sobre todo lo referido a laNAO, construido en un astillero ondarrés.
1.- BIENES. En el censo de 1.514, este markinésposee dos fogueras o casas: una en Kale Haundi y otra enIperkale, así como solar y huerta. En el pleito, así mismo sehabla en numerosas ocasiones de una torre, aunque no seña-la su ubicación o calle. Y añade que “en el cuerpo de dichavilla avía a la sazón muchas casas e torres de gran estimae valor e como fueron quemadas (año 1.463) e los suelosquedaron calvos e oy dia estavan en tal estado que sus due-ños en ellos no avían fecho edificio alguno”. En la fecha deeste fuerte incendio, su casa-torre fue hospital-refrigerio ymorada de muchos vecinos de la villa. Por esta razón serepartió 36 robles como compensación de ello, y aprovechó
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 214
216 217
De dicho testamento, dentro de la estructura clásicade los testamentos de la época (pleno conocimien-to, su creencia en Dios, Jesucristo, en la Iglesia
Católica, en los Reyes de España etc), ordena sea enterradoen la Iglesia de Ntra.Sra. Santa María “que está situadadentro en la Villaviciosa de Marquina en el lugar e suerteque debaxo fare mención”.
Y relaciona todo su patrimonio personal, así comosus deudas. Y como era habitual, deja la quinta parte de suherencia a 3 órdenes: Santa Trinidad, la Merced, y SantaEulalia de Barcelona. Y objetos religiosos o dinero para lasiglesias de Santa María de Guadalupe, Santa María deXemein, Santa María de Herdoza, Santa María deZenarruza, San Martin de Murua, San Miguel deArrechinaga, Señora Santa Fimia de Igoz, San Pedro deBarinaga, San Esteban de Arvinaga, Iglesia de Amallo,Señor San Andrés de Echebarria y para el hospital de lavilla de Marquina.
Deja a sus familiares (hermanos, primos, criados)dinero en metálico. Así como a sus marineros, grumetes,caballeros y testamentarios. Relata quiénes le deben (Rey,mercaderes de Nápoles, maestres de naos etc), tanto enmetálico como en hierro, como a su vez a quien él debe,pero si se le olvida alquién “ e si mostrare albalas firma-das por mí, e faziendo juramento en forma, que se lespague de mi hazienda”. Y relaciona, ( importante para lahistoria de Ondárroa), los nombres de ondarrutarras que ledeben dinero y la razón de la deuda. Y lo más importante,prueba documental de cómo existian en la plena EdadMedia, importantes astilleros en la construcción de naos enOndárroa, con nombres y demás datos. Directamente hablade naos construidos en los astilleros de Ondárroa, la artille-ria y armamento confeccionado en Markina, que se halladentro de las naos.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N
TESTAMENTO DELRICO NAVEGANTE
MARTIN IBAÑEZ DE MARKINAOtorgado ante el Escribano del Rey el 22 de Septiembre de 1.497, D.Juan Saez de Legarra, en
Villaviciosa de Marquina. Testigos presentes: Pero Abad de Urquiza y Lope de Bengooelea, su her-mano, y Beltrán de Ugarte y Juan de Meave y Martin de Munive, vecino de Hondárroa (sic).
para construir una nao y carabela. Con estos robles delmunicipio y otros que compró de otros lugares. Añadir queeste señor había sido vecino de Ondárroa y ocupado elcargo de alcalde.
2.- Precisamente en este período de su mandatocomo alcalde, construyó “fiziera una nao en el astillero dela dicha villa, la qual tenía e estaba en la ría e canal, apro-vechándose de los montes concegiles della, con marinerose pyloto della, aviendo navegado e aun aquel día se serví-an como un vecino principal de los vienes concegiles de ladicha villa”.
Está claro que mientras fue alcalde de Ondárroa, yaprovechándose de su cargo y de los montes comunales dela villa, había construido en el astillero de Ondárroa, su nao
y realizaba el transporte de mercancías a otros puertos. Yañade: “ e se governaban e reparavan quando venían desus viajes, aunque las tales naos fuesen fechas en agenolugar o en otra cualquier parte”. En su defensa, MartinPèrez de Careaga, argumentaba que “porque fiziere su naoen la dicha villa e ganase dineros con ella non hera buenaconsecuencia ni hera razón que por esto oviese de contri-buir en Hondárroa, que muchos mercaderes de Burgosazian naos en Bilbao e en otras partes e ganaban dineroscon ellas e non por eso se seguia que por las dichas naos epor lo que se ganaba en ellas, oviesen de contribuir en lasderramas de los logares donde las dichas naos se fragua-ban e navegaban. E no ay razon que porque los marinerosde Lequeitio navegaban en la villa de Vilvao, que los deVilvao oviesen de contribuir en Lequeitio”.
Dice así:
«iten, me debe Martin de Munive, vezino deHondárroa, maestre de nao, doze ducados de oroque le presté para faser gente para la armada queagora entiendo faser con la ayuda de Dios».
“Iten, me debe Christobal de Estancona, seysducados de oro que le presté para fazer gente paraesta dicha armada”.
“Iten, lievo armadas quatro naos de la villade Hondarroa en las quales heredo e gozo loseguiente:
En la nao de dicho Martin de Munive, dondelievo mi persona, todo el armamiento e la artilleriaes mia: lleivo en la dicha nao cien quintales deyerro”
Iten, en la nao de Christobal de Estanconatodo el armamiento es mio, las armas e artilleriaque yo dy al dicho Christo Christobal. Parescieronpor un conocimiento que yo tengo del dichoChristobal.
Iten, en la nao de Juan de Ayala, dondeBeltran de Ugarte va por capitán, el quarto arma-mento es mio, las armas e la artilleria, como e quan-do es mio paresciere por un conocimiento del dichoBeltran e Juan de Ayala.
En la nao de Juan Martinez de Guilistegui eMartin de Zuri de Concha, donde va por capitan,Juan de Barrutia, vezino de Lequeitio, el quinto detodo el armamento de la dicha nao es mío e lasarmas e la artilleria que tengo en ella parescierepor un conocimiento que tengo del dicho JuanMartinez de Guillistegui.
Iten, tengo en las partes de Levante mi nao,nombrada Santa Maria de Erdoza, que yo hize enHondarroa, en la qual nao van por maestres e fato-res mios de la dicha nao e de otras cosas que en ladicha nao les dexe e de las ganancias que Dios lesha dado e les diere, a los quales les dy todo el cargode todo lo que dicho es, que son Furtunno de
Gorozica, vecino de Hondarroa e Martin de Alzaga,mi escribano de la nao, vezino de Hernani, la qualdicha nao les dy en quito, sin ninguna deuda, nialbalá, nin obligación sobre ella, con seis ancoras eocho cables, muy bien aparejada e con mucha arti-lleria e armas e capazetes e corazas, en que ay ochopiezas de artilleria, las quatro son lombardas gran-des, e las quatro pasavolantes grandes, e otra arti-lleria menuda: lombardas e pasavolantes que llegana numero de sesenta piezas, e mas de las dichasocho piezas. La qual dicha nao e artilleria e armas,debaxo de la potencia de Dios, es toda mía.
Iten, mas dexe en la dicha nao, a los dichosFortunno e Martin, pan ,vino e queso e votas decrne salada e candelas e faba en que ovo provisionpara en seguimiento de su viage, lo cual dexo en susconciencias, e asy partidos con la dicha mi nao emantenimiento han fecho un viaje de Cartagena aHorno, según que escrivieron en que me escrivieronque podía sacar la nao setecientos e cincuentaducados de oro fasta ochocientos, de los quales yono tengo recibido nada, nin en cuenta ni razon, e asylo que gano en el dicho viage, como lo que ganarede aquí en adelante la dicha mi nao, todo lo dexo ensu conciencia dellos e que en su juramento seancreydos, e asy vien les he escripto por tres o cuatroveces que pagasen el tercio o la mitad de lo yo deviaa la gente, sy alguna cosa mostraron que han paga-do e truxeron mi cedula tal o de los tales, que hanpagado mando que se les tome e recia en cuenta; etambien les escrivi que vendiesen la nao al mijorprecio que pudiesen, sy por causa de ventura la hanvendido que asymismo sean creydos en su juramen-to, e que no sean tenudos de pagar mas de quantojurasen que la vendieron.
Iten, dexo a Juan Lopes de Ascue, morador deRenteria, vezino de Hondarroa, cincuenta mil mara-vedies en castillanos e ducados de oro que me con-pre doscientos quintales de yerro, por los quales metiene dado su conoscimiento firmado de su nom-bre.””
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 216
ACLARACIONES
1ª.- Son los primeros documentos escritos que apare-cen como censo o padrón, o como propietario de unsolar,casa, edificio huerta etc, y que pagan sus impuestos alConcejo o Ayuntamiento de Ondárroa.
2ª.- Todos estos documentos están publicados en lacolección de Eusko Ikaskuntza, bajo el título “Fuentesdocumentales medievales del Pais Vasco”, referido a ladocumentación de los archivos municipales de Ondárroa,recogidas por el historiador Javier Enriquez Fernández. Ysacados del archivo municipal de Ondárroa, que se hallanen la Diputación.
3ª.- En esta relación de apellidos, nos hemos basadoen 8 documentos relacionados anteriormente, y solamenteenunciamos los títulos y brevemente su contenido, dadoque no ha lugar en esta pequeña publicación:
1º.- Con fecha 19 de Agosto de 1.495, elCorregidor (Gobernador) de Bizkaia realiza visitade buen gobierno a la villa, ante escribano o nota-rio real (Reyes Católicos) y realiza diversas pregun-tas al alcalde y fieles(concejales) sobre la marchadel pueblo y les da instrucciones de cómo deben defuncionar .
2º.- Con fecha 12 de Noviembre de 1.495 elrepresentante del Capitán General de Bizkaia pasarevista a las cuadrillas armadas de la villa forma-das en alarde. Existen dos cuadrillas de 102 y 103hombres entre 20 y 60 años. De los 205 se presentansolamente 57 y el resto ausentes, en la mar o al ser-vicio de sus altezas o “buscando la vida”(sic).
3º.- Con fecha 5 de Abril y 23 de Julio 1.498,hay un laudo(arbitraje) dado por los jueces árbitrosnombrados por el Concejo de la villa de una parte ylos propietarios de los molinos y molineros de laotra, sobre el peso de la harina y las maquilas de lasmoliendas.
4º.- Nuevamente con fecha 24 de Enero de1.503, el Corregidor de Bizkaia, realiza una visitade buen gobierno a la villa.
5º.- Así mismo, en esa misma fecha , elCorregidor requiere a Juan de Rentería, fiel del año1.501, para que muestre el poder de la villa.
6º.- Revisión de las fogueras (casas) de lavilla en el año de 1.511.
7º.- Documento que presenta el fiel DomingoGonzález del Puerto, a varios testigos para probarque el Concejo debe de vender el esquilmo de losmontes para hacer frente a sus deudas. Fecha: 7 deOctubre de 1.516.
8º.- Libro padrón del concejo de Ondárroa.1.490-1540. Extenso documento (100 hojas) sobrelos bienes de los titulares de propiedades que debende pagar al Concejo. Interesante documento quepueden sacarse conclusiones sobre los presupuestos(al menos los ingresos) del Ayuntamiento, así comoquiénes eran los mayores contribuyentes del puebloy apellidos ilustres de la villa. Este libro, a entendernuestro, debe de estudiarse mejor y posterior publi-cidad.
4ª.- Era habitual que los primeros apellidos omuchos de ellos, sean toponímicos o del lugar de origen.Por ejemplo: Amallo, Berriatúa, Gorozika, Asterrika,Puerto, Arenal, Markina, Renteria, Ansosieta, Arleusa,Arriaga (Arrixa), Asmendia,etc.
5ª.- En esta relación de apellidos, no hemos incluidoa políticos, escribanos, o que por razón de su cargo, apare-cen en los documentos, pero que no los consideramos comoondarreses.
6ª.- En el libro “ONDARROA”, de AgustinZubikarai, en las páginas 149-166, publica los apellidosondarreses que aparecen fundamentalmente en el libroparroquial. Pero son apellidos posteriores sacados desde elaño 1.550 : “Ondarroako abizenak”, o “Ondarrutar abizenjatorrak”.
ABIZENA ZENBAT PERTSONA KARGO EDO OFIZIOA
GOROZIKA 18 Etxen jabeak
ARANZIBIA 15 “ “ piloto,alcalde,regidor,abad
RENTERIA 13 “ “ regidor, tamborin,maestre,alcalde
rementero.
GOITINIS 13 “ “ piloto, escribano.
MARQUINA 13 “ “ ----
PUERTO 12 “ “ piloto, fiel.
ATEGUREN 9 “ “ tonelero.
CAREAGA 9 “ “ bachiller, cantero.
GUILLISTEGUI 9 “ “ bachiller.
ASTERRICA 8 “ “ ----
ELANCHO 8 “ vicario.
ILLORO 8 “ “ piloto, calafatero.
LICONA 8 “ maestre,alcalde, platero.
APALLUA 7 “ “ abad, piloto.
ARESMENDIA 7 “ “ ----
LECOYA 7 “ “ alcalde.
OLABARRIA 7 “ “ cantero.
ZUAZO (U) 7 “ “ ----
ANSOLA 6 “ “ ----
AULIQUIS 6 “ “ herrero, fiel.
AYARDIA 6 “ “ piloto, abad, alcalde.
GAMBOA 6 “ “ -----
GARRO 6 “ “ zapatero, fiel.
IBARGUEN 6 “ “ abad.
JAUREGUI 6 “ “ abad.
ALBIZ 5 “ “ ----
ARRIOLA 5 “ “ cirujano.
ROMO 5 “ “ piloto.
URQUIAGA 5 “ “ sastre, fiel.
EGURROLA 4 “ “ -----
IBAÑEZ DE RENTERIA 4 “ “ alcalde.
IBARRA 4 “ “ fiel.
MEABE 4 “ “ calafatero, regidor.
URRESTI 4 “ “ carpintero, fiel.
218 219
7ª.- A nuestro entender y de acuerdo con los docu-mentos escritos hallados en los archivos, éstos son los ape-llidos más “jatorras” ondarreses. Y da la casualidad, que lamayoría de ellos
han desaparecido de Ondárroa, o apenas existen en laactualidad. Muchos de ellos son apellidos ilustres históricoscomo Aranzibia, Goitinis, Guillistegui, Licona, Apallua,Garro, etc.
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
A R T X I B O A K A R A K A T Z E NA R T X I B OA K A R A K AT Z E N
ONDARRUTARABIZEN JATORRAK
APELLIDOS ONDARRESES QUE APARECENEN DOCUMENTOS MEDIEVALES
DESDE 1.490 A 1.516Fernando Agirre Aramaio
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 218
A R T X I B OA K A R A K AT Z E N
ONDARROAKO ERROLDA1.511n
Archivo General de Simancas.Registro Gral. Sello
Fernando Agirre Aramaio
220 221
ETXE JABEEN IZENAK
1.- IPERKALE.Lope de Lecoyan etxeetan. Bera bizi da. 1 fogera.
Pierris de Iturrieta “ Emaztekin bizi da 1 “
Mari Martinez de Sagarminaga. Alarguna. Pobrea 1 “
Mari Perez de Goitiniz. Alarguna. 1 “
Domingo de Ateguren. Bera bizi da. 1 “
Martin de Carquizano. Bera bizi da. 1 “
Juan de Licona. “ “ “ 1 “
Mari Ruiz de Echebarria“ “ “ 1 “
Catalina de Echabarrieta “ “ “ Pobrea. 1 “
Mari Perez de Urquiaga “ “ “ 1 “
Mari Saez de Egurrola “ “ “ 1 “
Juan Martinez de Aulequis” “ “ 1 “
Pero de Garagarza “ “ “ 1 “
Aparicio de Ibarra “ “ “ 1 “
Juan Ortiz de Ansola “ “ “ 1 “
Juan de Mallo (Amallo) “ “ “ 1 “
Teresa de Mugartegui . Defuntu. Alaba bizi da. 1 “
Juan de Zandinis. Bera bizi da. 1 “
Juan de Goitiniz. “ “ “ 1 “
Hortuño de Elancho” “ “ 1 “
Teresa Gonzalez. Alarguna. Bera bizi da. Pobrea. 1 “
Errandocha. Bera bizi da eta Juan de Amalloa. 2 “
Mari Perez de Renteria. Bera bizi da. Pobrea. 1 “
Juan Perez del Puerto. Bera bizi da. 1 “
Juan de Urresti. Maestre. “ “ “ 1 “
Juan de Licona. “ “ “ 1 “
Arumenza. “ “ “ 1 “
Juan de Olea. Bera bizi da. 1 “
Juan de Gardata. Defuntu. Suhiña bizi da. 1 “
Juan de Berreño. Bera bizi da. 1 “
Juan de Echebarria . Bera bzi da. 1 “
Cristobal de Guillistegui. Bera bizi da. 1 “
Mari Gonzalez. Etxetxoa. Bera bizi da. 1 “
Juana de Gaston. Alarguna.Pobrea. Bera bizi da. 1 “
Abadio. Emakumea. Bera bizi da. 1 “
Cristobal de Estancona. Bera bizi da. 1 “
Juan Saez de Goitiniz. Eskribau. Bera bizi da. 1 “
Maria de Zubiaur. Defuntu. Bere ahizpa bizi da. 1 “
Pero de Guillistegui. Defuntu. Emaztea bizi da. 1 “
Juan de Goitiniz. Pobre bat bizi da. 1 “
Rodrigo de Egurrola. Bera bizi da. 1 “
Maria de Gaston. Bera bizi da. 1 “
Ana de Echebarrieta. Etxe txiki bat eraiki zuen. 1 “
Catalina de Arenaza.... “ “ “ “ “ 1 “
Hortuño, Bera bizi da. 1 “
Mari Ochoa de Belendis. Bera bizi da. 1 “
Mari Saez de Zuaza. Bera bizi da. 1 “
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 220
222 223• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
A R T X I B O A K A R A K A T Z E N
Mari Juan de Careaga. Pobrea. Bera bizi da. 1 “
Mari Juan de San Sebastián. “ “ “ 1 “
Juan de Rentería. Defuntu. Alarguna bizi da. 1 “
Domingo de Apallua. Bera bizi da. 1 “
Domingo de Arriaga. Bere alarguna bizi da. 1 “
Domenga de Ayardia. Alarguna. 1 “
Gracia de Auliquis. Bera bizi da. 1 “
Catalina de Hernani. Pobrea. 1 “
Margarita de Gorozica. Bera bizi da. Pobrea. 1 “.
3.- KALE HAUNDI EDO CALLE MAYOR.Pero de Elorriaga. Bera bizi da. 1 “
Sancho de Elgueta, Martin de Auliquis eta Plaza. 3 “
Domingo del Puerto. Bera bizi da. 1 “
Hortuño del Puerto. “ “ “ 1 “
Beltran de Rentería. “ “ “ 1 “
Guillistegui, batxillerra. “ “ “ 1 “
Rodrigo de Ubilla “ “ “ 1 “
Rodrigo de Ramón. Bere alarguna bizi da 1 “
Miguel de Elorrio . Bera bizi da. 1 “
Juan de Asterrica. Biza da Mari Juan de Garinaga. 1 “
Pero Garcia de Licona. Bera bizi da. 1 “
Pero Garcia. Martin de Alegria bizi da. 1 “
Beltran de Renteria. Bera bizi da. 1 “
Juan Martinez de Auliquis. Bera eta Martin de Angelua eta Mari Lopez de Ateguren .3 “
Juan de Iraola. Bera eta Martin de Orozua, defunto eta Miguel de Gorieso 3 “
Pero Ortiz de Ayardia. Bizi da Pero Ortiz de Aguirre. Barberoa. 1 “
Martin de Aya. Bera bizi da. 1 “
María de Renteria. Bera bizi da. 1 “
Lope de Licona. “ “ “ 1 “
Juan de Bermeo. Bera eta Maria de Barinaga eta Mari Ochoa de Iramategui 3 “
Graci de Laseo. Etxetxoa. Pobrea. 1 “
Domingo de Garroa eta Lope de Albistur. Biak bizi dira. 2 “
Maria de Ayala. Alarguna. Bera eta Teresa de Berriatua eta Mari Perez deOlano. 3 “
Maria de Iramategui. Bera eta “maestre” Peroren oiñordekoak. 2 “
Juan de Igueldo. Bere emaztea bizi da. 1 “
Gracia de Zurrola. Alarguna bizi da. 1 “
2.-GOIKOKALE EDO CALLE DE ARRIBA.
Gonzalo Ibañez de Aranzibia. Bera bizi da. 1 “
Juan Beltran de Mugartegui. “ “ “ 1 “
Pero de Goitiniz. Emakume bat bizi da. 1 “
Gracia del Puerto. Bera bizi da. 1 “
Martin Martinez de Munibe. Bera bizi da. 1 “
Martin de Urruty. “ “ “ 1 “
Fortuño de Aransola “ “ “ 1 “
Rodrigo de Lariz “ “ “ 1 “
Mari Perez de Goitiniz. “ “ “ 1 “
Martin Ochoa de Zubillaga Bera bizi da eta Sancho de Marzana 2 “
Juan de Amalloa. Bera bizi da. 1 “
Rodrigo de Ozollo. Defuntu. Emakume batzuk bizi dira. 1 “
Lope de Jauregui. Defunto. Alarguna bizi da. 1 “
Herederos de Pero Lopez de Asterrica. Oiñordekoak bizi dira. 1 “
Maria de Iramategui. Bera bizi da. 1 “
Lope Ibañez de Renteria. Emakume bat bizi da. 1 “
Juan de Aluis. Bera bizi da. 1 “
Pero de Arzillo. “ “ “ 1 “
Catalina de Orbe. Bera bizi da. 1 “
Juan Ortiz de Illoro.” “ “ 1 “
Abad de Ateguren. “ “ “ 1 “
Juan de Tellaeche. Alargun bat bizi da. 1 “
Maria de Garazate. Bera bizi da. 1 “
Martin de Lecoya. Defuntu. Bere alarguna biza da 1 “
Juanico, cantero. Bera bizi da. 1 “
Catalina de San Sebastián. Etxe txikia. 1 “
Juan de Leuro. Pregoi botatzaile. 1 “
Domingo de Azcue. Bera bizi da. 1 “
Juan de Aya. “ “ “ 1 “
Domingo de Huesola. “ “ “ 1 “
Maria de Sagarra. Alarguna. Pobrea. Bera bizi da. 1 “
Juan Perez de Iturreta. Bera bizi da. 1 “
Ochanda de Zuazaga. Bera eta ahizpa bizi dira. 1 “
Ochanda de Estancona. Bere senarrakin bizi da. 1 “
Martin de Aransolo. Bera bizi da. 1 “
Pascuala de Lara. “ “ “ 1 “
A R T X I B O A K A R A K A T Z E N
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 222
224 225
Mari de Unda. Pobrea. 1 “
Juan de Iciar. Barberoa. Bera eta Urtiona bizi dira. 2 “
Juan Ramon de Muguruza. Bera bizi da. 1 “
Martin de Arriola. Bere emaztea bizi da. 1 “
Pero Ortiz de Ayardia. Bera bizi da. 1 “
Iñigo de Gorocica. Bera bizi da. 1 “
Pero del Puerto. “ “ “ 1 “
Martin de Echebarria.” “ “ 1 “
Garcia de Horonzua. Bera eta Alonso de Agüero bizi dira. 2 “
Martin de Echebarrieta. Bera bizi da. 1 “
Ochoa de Gorosua. “ “ “ 1 “
Mari Juan de Ansola. Alarguna eta Domingo de Urrestiren oiñordekoak.
Alarguna ere bai. 2 “
Domeca de Ayala. Alarguna. Bera bizi da. 1 “
Martin Garcia de Gallarta. Bera bizi da. 1 “
Iñigo de Ubilla. Bera bizi da. 1 “
Etxe hortan, beheko bodegan, pobre bat bizi da “Jaungoikoaren izenean eskatzen du”.1 “
Ochoa de Sustaeta. Bera bizi da. 1 “
Marina de Gardoza. Bera bizi da. 1 “
Maria de Asteach del Portal. Bera bizi da. 1 “
Pero de Ibarguren. Bera bizi da. 1 “
Juan Miguelez. Bera eta Teresa del Portal . Alarguna eta pobrea. 2 “
Juan Garcia de Licona. Bera bizi da. 1 “
Martin Perez de Careaga. Emakume bat bizi da. 1 “
Lopecha del Portal. Etxetxoa. Bera bizi da. 1 “
Juan Perez de Perrica. Bera bizi da. 1 “
Juana de Uribia. Bera bizi da. 1 “
4.-ERRIBERA EDO ARREBAL DE LA RIBERA.Pero Ibañez de Goitiniz. Bere arreba bizi da. 1 “
Juan de Elejalde. Bera bizi da. 1 “
Juana de Ateguren. “ “ “ 1 “
Hortuño de Elexpurua. Bera bizi da. 1 “
Martin de Goicoechea. “ “ “ 1 “
Renteria . Bera bizi da. 1 “
Maria de Aya. Bera bizi da. 1 “
Lope Ibañez de Renteria.. Bera bizi da. 1 “
Teresa de Meabe. Bera eta Mari de Iramategui bizi dira. 2 “
Gonzalo de Aranzibia. Abad. Bera bizi da. 1 “
Martin Ochoa de Guillestegui. Bera bizi da. 1 “
Juan Perez de Astigarribia. Bera bizi da. 1 “
Lope Ibañez de Renteria.Bera bizi da. 1 “
Beste etxetxoan bera bizi da. 1 “
Maria de Goitiniz. Bera eta Marina de Galdona bizi dira. 2 “
Juan de Ayardia. Bere emazteekin bizi da. 1 “
Hortuño de Ansola. Marina de Guericas bizi da. 1 “
Juan de Amalloa. Lopecha de Arumenza bizi da. 1 “
Mari Ochoa de Renteria. Alarguna. Bertan bizi da. 1 “
Marina de Sagarminaga. Bera bizi da. 1 “
Hortuño de Goitinis. Rodrigo, “sapateroa”. 2 “
Juan de Galdona. Maria de Eguizabal bizi da. 1 “
Maria de Elancho. Bera bizi da. 1 “
Juan de Urresti. “ “ “ 1 “
Iñigo de Laya. “ “ “ 1 “
Domeca de Iramategui. Etxetxoan. “Pobre miserable” bizi da. 1 “
Francisco de Aranzibia. Juan Perez de Ibarraren emaztea bizi da. 1 “
Rodrigo de Goitiniz. Bera bizi da. 1 “
San Juan de Amalloa. Bera eta Teresa del Puerto bizi dira. 2 “
5.- ERRENTERI EDO RENTERIA DE AMALLO.Martin Ochoa de Guillestegui. Bera bizi da. 1 “
Juan de Renteria. Defunto. Bere emaztea bizi da. 1 “
Juan de Goicoechea. Alarguna. Bertan bizi da. 1 “
Juan de Albare. Bera bizi da. 1 “
San Juan Fernandez de Irarrazabal. Bera bizi da. 1 “
Rodrigo de Renteria. Maria de Goitia, alarguna bizi da. 1 “
San Juan Fernandez de Irarrazabal. Miria de Egurrola eta “koronelaren” emaztea 2 “
Miguel de Gastan. Alarguna bizi da. 1 “
Domingo, “errementero”. Bera bizi da. 1 “
Maria Ochoa de Guillestegui. Pobre bat bizi da. 1 “
6.- GOROZIKA.Juan de Basterrechea. Bera bizi da. 1 “
San Juan de Gorozica . Bera bizi da. 1 “
Juan Martinez de Gorozica. Bera bizi da. 1 “
San Juan de Gorozica. Defunto. Bere semeak bizi dira. 1 “
• O n d a r r o a 2 0 0 8 O n d a r r o a 2 0 0 8 •
A R T X I B O A K A R A K A T Z E N A R T X I B O A K A R A K A T Z E N
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 224
ONDARROA 2007koAKATSAK ZUZENTZEN
• “Balearesera joan eta hil zirenak” 103 orrialdeko zerrendanagertzen den Indalecio Burgoa Arrizabalagaren kasuan,Arrizabalaga bigarren abizena barik Tramazabalaga jarribehar da.
• 10. orrialdeko argazkiari buruz esan, OndarroakoParrokiako Bataiotetako liburuen arabera, MartzeloEtxaburu ren bigarren abizena Zularika dela eta ez Zulaika.
• Baita ere gogoratu, Artxibo beraren arabera, Urresti ,Urreisti nahiz Urristi azaltzen direnean, arrazoi berdinetanoinarritzen direla
• 249. orrialdean agertu genuen Muxumartin. “Egoi” arrai-naren argazkiari dagokionez, errakuntzaz peixi edo ilargi-arrainaren argazkia argitaratu zen.. Muxumartin “Egoi”arrainaren benetako argazkia behean datorrena da.
• 61. orrialdean agertutako izen-abizen batzuk txarto zeuden. Hona hemen zuzenduta:
226
1962. Koadrila ederra Musika Plazan. Tartean tente, Sagrario Akarregi “Pastela”, “Tatxer”, Juan Luis Elustondo “Marte”,Itziar Akarregi, Belen Larrinaga, Markos Badiola eta Juan Arostegi “Kubala”. Behegainean jarrita: Begoña Agorria, IreneAramaio, Alizia Zabala “Arteondo”, Gotzone Aramaio, Txaro Egiguren, Mari Asun Goikoetxea “LeonPepeneku” eta MertxeLaka (Bizkargi). UDAL EMAKUME ARTXIBOA.
Ochoa de Goitia. Bera bizi da. 1 “
Juan Perez de Categui. Bera bizi da. 1 “
7.-ARRIAGA EDO ASTERRIKA.Pero de Goitiniz. Asturiano bat bizi da. 1 “
Ochanda de Estancona. “Pobre miserable” bat bizi da. 1 “
GUZTIRA 214 FOGERA.
8.- LABURPENA.IPERKALE 48 Fogera
GOIKOKALE 46 “
KALEAUNDI 68 “
ERRIBERA 36 “
ERRENTERI 11 “
GOROZIKA 3 “
ARRIAGA 2 “
OROTARA 214 FOGERA.
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 226
ONDARROA 2008 17/2/09 10:30 Página 228