número 5 • maio • 2002… · 5 cidadÁn de honor el pasado día 21-02-2003, en el salón de...

48

Upload: others

Post on 26-Apr-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica
Page 2: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

3

Número 5 • Maio • 2002

Edita:Centro Galego de Vitoria-Gasteiz.C/ Gernikako Arbola, 1101011 Vitoria-GasteizTeléfono: 945 27 98 01Fax: 945 27 29 34e-mail: [email protected]

Presidente: Ramón Pampín

Coordinan:Vicente Touzón VeigaAlberto Gil Castro

Portada: Alberto Gil Castro

Depósito legal: VI-279/00

Colaboran neste número:

Directiva do CentroAlberto Gil CastroJulio RodríguezTomás VeigasRamón PampínFélix Ortiz de ZárateBeni RojoMónica CalvoFina FernándezImanol López LacallePilar CorcueraAlicia FuentesVicente Touzón Paquita Sambartolomé

SUMARIO

Limiar 4Cidadán de Honor

O presidente Cidadán de Honor de Melide 5Medalla de Ouro de Vitoria 6Día das Letras Galegas

Antón Avilés de Taramancos 7Unha viaxe pola nosa Terra

O Carballiño - Oseira 10O termalismo en Galicia: Caldas de Partovia 14Allariz 16

Un anaco da nosa HistoriaO Reino de Galicia 22

O noso Centro 26Vitoria-Gasteiz cos damnificados do Prestige 33Historias do Camiño de Santiago en Navarra 36Curiosidades 41Páxinas abertas

O curruncho dos versos 42Noite de lobos 44Allium sativum 47Galicia «edra eterna» 48A avoa Garrote 49

Page 3: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

4

LimiarPasaron xa tres anos desde que iniciamos esta aventura. Entón botamos a

andar con moita ilusión e non poucos receos, e fixémolo porque nos parecíaque o novo Centro, recén inaugurado, estaría falto de algo sen unhas follasonde ir plasmando as inquedanzas, feitos, historias das nosas xentes e da nosaterra (así o expresamos daquela).

Neste terceiro aniversario miramos cara a diante con máis ilusión se cabe,a primavera axuda moito a manter o ánimo ergueito e ollar ó lonxe. A estasfollas fóronse achegando colaboradores de talla e iso tamén nos dá azos paraseguir. Só botamos de menos máis aportacións da xuventude; somos sabedo-res de que temos xente nova moi capacitada e con moitas cousas que dicir, sólles falta dar ese brinco que nos axude a que a revista sexa moito máis ricaz,contando coas súas opinións e creacións de todo tipo. ¡Ánimo!

Neste terceiro aniversario queremos expresar o noso agradecemento atodos os que, dun xeito ou doutro, colaboran coa revista e fan posible que sigasaínda á luz.

T. V.

Se queres colaborar no próximo número (Nadal), envía os teus escritos e fotosxunto cos datos persoais, aínda que asines con pseudónimo, antes do 15 deoutubro. Podes mandar os traballos para a revista Raiola por correo, por faxou por e-mail, ós enderezos do Centro Galego (páx. 3).

Page 4: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

5

CIDADÁN DE HONOR

El pasado día 21-02-2003, en el Salón deActos del Centro Gallego de Vitoria, coin-

cidiendo con la inauguración de la réplica delBotafumeiro de la Catedral de Santiago que seinstaló en el vestíbulo de entrada, le fue entrega-do al presidente de este Centro, D. RamónPampín Vázquez, el diploma de CIDADÁN DEH O N O R de su localidad natal, Melide, ACoruña; entrega que realizó el Alcalde de Melidey Senador por A Coruña, D. Miguel RamónPampín Rúa, acompañado por los concejales:

D. Imerio Curros Vázquez, Primer Teniente AlcaldeD. José Roca Rodríguez, IIº Teniente AlcaldeD. Manuel Rúa Orois, IIIº Teniente AlcaldeD. Jesús Penas Castro, Concejal Medio RuralD. Javier Pampín Vázquez, Pedáneo de la Parroquia de San Cosme.

Desde estas páginas queremos agradecer tal reconocimiento, no sólo a título particulardel galardonado, sino también de los melidenses que formamos parte de este Centro Gallegoy que nos sentimos reconocidos.

Page 5: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

6

Ese día el Alcalde de Vitoria-Gasteiz, Excmo. Sr. D. Alfonso Alonso Aranegui, con elSalón de Actos del Ayuntamiento abarrotado por las distintas Autoridades, tanto

municipales como provinciales, así como representantes de la cultura, la política, depor-te y de la sociedad vitoriana, hizo entrega de la MEDALLA DE ORO DE VITORIA a losDonantes de Sangre y a las Casas Regionales de Vitoria-Gasteiz, máximo galardón queconcede la ciudad.

El acto estaba previsto para el 5de Agosto de 2.002, en laRecepción Oficial que con motivodel Día de la Virgen Blanca,Patrona de Vitoria-Gasteiz, elAyuntamiento ofrece a la SociedadAlavesa, pero fue suspendido enrepulsa por el atentado que ETAperpetró en Santa Pola, Alicante yque se saldó con dos muertos, unode ellos, Silvia, una niña de 5años.

De la importancia de este galar-dón que se instauró en 1.990, dancuenta los premiados:

1990: Carmelo Bernaola1992: Instituto Politécnico Diocesano1993: Instituto Religiosas Siervas de Jesús y Médicus Mundi Álava1995: Martín Fiz, vitoriano, campeón del mundo de Maratón1996: Instituto Politécnico “Jesús Obrero”2000: Excmo. Sr. D. Fernando Buesa Blanco, exdiputado General de Álava

y Secretario General del PSOE de Álava, asesinado por ETA.2001: Excmo. Sr. D. José Ángel Cuerda Montoya, Alcalde de Vitoria-Gasteiz desde el

año 1979 a 1999, y a título póstumo, a D. Teodoro González de Zárate, últimoAlcalde republicano de Vitoria.

Desde estas páginas queremos agradecer a toda la corporación del Excmo.Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz esta distinción que nos llena de orgullo y que queda-rá guardada en nuestros corazones y la medalla en el lugar más destacado de nuestroCentro Gallego.

Ramón PampínPresidente del Centro Gallego

MEDALLA DE ORO DE VITORIA

Representantes del Centro Gallego con la Medalla en el Salón de Actos del Ayuntamiento

El día 4 de Enero de 2.003 será una fecha para no olvidar por el Centro Gallego de Vitoria-Gasteiz.

Page 6: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

7

OE x e c u t ivo auto-nómico aprobou,

por proposta do consellei-ro de Cultura, un decretopolo que declara o 2003Ano de Antón Avilés deTaramancos, ó que a RealAcademia Gallega deci-diu dedicarlle o Día dasLetras Galegas deste ano.

Xosé Antonio Av i l é sVinagre naceu enTa ramancos, preto deNoia, en 1935.

El viña de familia mari-ñeira e labradora, e aí n d aque na súa xuve n t u d efixo estudios de Náuticana Coruña, tampouco sededicou a esta activ i d a d ee optou por emigrar aColombia a comezos dosanos 60, onde pasou 20anos da súa vida desempeñando moid iversos oficios, feito que marcou taména súa obra literaria.

Regresou en 1980 e participou ata oseu falecemento (1992) en actividadespolíticas e culturais. En 1986 foi elixidopresidente da Asociación de Escritores enLingua Galega.

Preocupado desde moi novo pola lin-gua galega, nos anos 50 entrou en con-tacto cun grupo de escritores e artistas

plásticos na Coruña e con eles compar-tiu compromiso político e estreiteceseconómicas.

Antón Avilés de Ta ramancos foisobre todo poeta e tivo alma de poeta,aínda que tamén cultivou outros xéne-ros, como o relato, o ensaio e o teatro.Nunha primeira etapa, o poeta creoutextos de corte clasicista, e posterior-mente centrou a súa poesía nun referen-te mítico —fundamentalmente coar e e l a b o ración en galego do mito clásico

de Ulises. Ademais da súacreación litera-

Tomás Veigas

A Real Academia Galega dedica a Antón Avilésde Taramancos o Día das Letras Galegas 2002

Todo iso de que cacei tigres, fun contrabandista ou trafiqueicon cabezas reducidas, sendo certo ten moito de mítico.

Page 7: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

8

ria, Antón Avilés deTa ramancos actuou comoanimador cultural a travésde múltiples iniciativas des-tinadas a promover a linguae a cultura galega.

Colaborou tamén enrevistas como Atlántida,Aturuxo, Grial, Dorna eLuzes de Galiza, entreo u t ras.

Durante a súa prolongada perma-nencia en Colombia —de 1960 a1980— non deixou de escribir. Alí tra-

ballou nos máis diversos oficios; alítamén casou e tivo a propia familia.Ademais de escribir poemas inspiradospola saudade, pola distancia deGalicia, pola lonxanía dos amigos,desenvolveu continuadamente o xéne-ro epistolar. Nas súas cartas reflexionasobre a vida, sobre a xuventude, sobreo sufrimento e os soños; todo isto car-gado unhas veces de saudade e desa-cougo, e outras de esperanza e ilusión.

É imposible contar aquí sequera unresume da súa biografia de emigrante:nos paises andinos foi labrador, contra-bandista, cazador, traficante de cabe-zas reducidas, nunha vida de incriblenovela. Nos seus últimos anos, voltodas Américas, gañou a vida comotaberneiro en Noia, e militou no nacio-nalismo cultural e político.

A súa obra poética iniciousecon As moradías do vento(1955) e A flauta i o garamelo(1959), durante o período doseu servicio militar en Ferrol,impregnados de clasicismo e,segundo algún estudioso,influenciados pola obra deCunqueiro.

Durante a súa estadía americananon tivo máis contacto co mundo lite-rario galego ca algunha corresponden-cia con Salvador García-Bodaño, quefixo publicar algúns novos poemas seus

precedidos dunha noticia. En 1982publícase O tempo no espello, incluín-do dous libros xa éditos e tres inéditos.

Avilés de Taramancos é un autor dereferencia obrigada, de fusións míticascun entrelazo entre as súa propia reali-dade e o trasunto literario. En 1985 edí-tanse os Cantos caucanos, q u emereceu o Premio Nacional da Crítica;en 1989 As torres no ar; e cabe desta-car que no ano 1992, e xa a título pós-tumo, se publicou a súa obra poéticaÚltima fuxida a Harar, traballo que foigalardoado co Premio da CríticaGalega no ano 1993.

Poeta de verso férreo e cristalino,épico e elexíaco, que constrúe unhapoesía poderosísima, grandiosa e coral.O amor, a ira nacionalista, a nostalxia

Poeta de verso férreo e cristalino, épico e elexíaco.Antón Avilés de Taramancos foi sobre todo un poeta

dos sentimentos e da vida.

Page 8: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

9

imposible do home de dous mundos,flúen cunha forza arrebatadora nospoemas dun home rabiosamente vitalque amou sen mesura a vida, a patria, aliberdade, a materia.

Aínda que nos deixou un libro derelatos, Nova crónica das Indias (1989),unha recopilación de ensaios en Obraviva (1992), e un texto teatral inédito,Tres capitáns de tempos idos (1983), no

conxunto da súa obra sobrancea olabor poético, cun total de seis títulos:As moradías do vento, A frauta i-o gara -melo, a recompilación O tempo noespello, Cantos caucanos, As torres noar e Última fuxida a Harar.

Antón Avilés de Ta ramancos foisobre todo un poeta dos sentimentos eda vida. Como el mesmo se definiu«Son a grandeza e a miseria da poesía.Un francotirador da fermosura.»

Aquela chambra

Aquela chambra fina con bordadosde delicada man! ¡Que ar tan xovencinguía no teu peito! ¡Que nobrezacampesiña e galana oferecía!

Camiñabas na tarde paseniño,eras columna ergueita e soleadae o meu amor un cabirtiño novoque brincaba e que ria tolamente.

Miña noiva de abril, rapaza novarecendo de fiuncho e ruda frescadecátaste da dor que me asolaga?

Tiña o tou corazón como unha sellapreferida, como un vello xardínonde deixaba a mais pequena risaa mais fonda Saudade e a mais altagrandeza do querer.

E dime agora:¿qué ramo de loureiro nesta frontepara cantar a tua chambra clara?

Ainda ferido da caída

Ainda ferido da caída, ainda cegodo resplendor da espada e da voz que a tremaæeu, revestido de inocéncia, inermeæacovillo-me na cálida placenta dos outeiros,forxo a miña coroa co derradeiro lampo.Desvalido soa o meu berro nas portas do desertoe afio con paciéncia o coitelo de sílexpara furar o único ollo de Deus: Abenzoadasexa a sua xenreira, porque me fixo donodo reino subterráneo: da ánsiade rexurdir do fondo, inverso meteoroque se impulsa a si mesmo percurando a equidade.A luz! A luz!: A fuxitiva abóbadaonde canta o arcanxo.(O morcego é inédito da sua fermosuraque se reflecte invicta nos espellos da noite.)

Eu crio a flor e sigo a rebelar-me:Porque de súpeto amo a carvalleirae ofício no seu altar.Dobrego-me no sulco e fago a sementeira,e outro universo humano de pan e de ladrilloacontece nas manse alzo o vagalume do meu amorna sombra das esferas.Son o derrotado que conducea cuadriga implacável da vitória.

Page 9: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

OCarballiño, también llamadoVilla do Arenteiro, por ser cru-

zado su municipio por este río, estásituado en la provincia de Ourense, enun enclave céntrico de Galicia, en uncruce de vías de comunicación de granimportancia, uniendo las zonas másaltas con los valles del Ribeiro, por loque se ha convertido en el centro fun-cional y comercial de la Comarca y enel núcleo más dinámico y uno de los demayor renta percápita de la provincia.Constituye también uno de los centrosde turismo termal más importantes deGalicia.

H ay constancia de la presenciaromana en estas tierras, quizás atraídospor la riqueza de sus aguas termales,concretamente de Partovia.

Fue a partir de la Edad Media cuan-do surgió una verdadera organizaciónde la actividad económica superando aCea que desde el siglo XIII era el centrode todo el comercio de la comarca.

D u rante el ve rano Carballiño está

muy concurrido por todos los ve ra n e-antes que vienen a tomar las aguas albalneario. Poco es lo que se conocede su antigüedad, seguramente fueuna de las muchas “pozas de salud”que abundaban por Galicia desdetiempos inmemoriales; se le consideraoficialmente como Balneario desde1816 y se nombra un médico consul-tor para los agüistas que acuden almismo en el último tercio del sigloXIX. Más tarde empieza ya a ser cono-cido en toda Galicia y parte deCastilla, habiendo contribuido a ellosu mención en la novela de Dña.Emilia Pardo Bazán “El Cisne deVillamorta” escrita durante su ve ra n e oen un pueblo cercano llamadoCabanelas. Sin embargo, hasta pasa-das la guerra civil y la europea noalcanza su ve r d a d e ra notoriedad,siendo hoy uno de los más conocidosno sólo en Galicia sino en España eH i s p a n o a m é r i c a .

Las aguas de Carballiño adquirieronsu justificada fama por su acción sobrelas enfermedades del aparato digestivo,enfermedades del aparato respiratorio,del aparato locomotor, reumáticas,metabolicas...

Carballiño también cuenta con uncéntrico parque municipal de 32 hectá-reas, con bosque, áreas de recreo, ave-nidas y caminos muy bien cuidadosque lo cruzan y bordean el ríoArenteiro hasta la piscina ubicada enun remanso del mismo. Enfrente está lapiscifactoría de peces y truchas que se

Félix Ortiz de Zárate

O Carballiño y Monasterio de Oseira

Balneario

10

Page 10: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

11

utilizan para repoblar otros ríos. Lasvegas del río Arenteiro riegan toda lacomarca para estirarse por el Ribeirohasta su desembocadura en el Miño.

En este parque que destaca por lavariedad de árboles que lo conv i e r t e n

en un lugar para-disíaco de tra n q u i-lidad y descanso,se festeja el segun-do domingo deAgosto «A Festa doPulpo», que esmuy concurrida; elpulpo cocido esti-lo feria, prepara d opor las pulpeira sde Arcos, tiene unsabor especial,como no se degus-ta en ninguna otra

parte (dicen por allí).Pa ra completar la comida se continúacon la sabrosa «Carne ó Caldeiro»,acompañando estas viandas con el nomenos afamado «Pan de Cea» yregándolo todo con el estupendovino Ribeiro.

Seguimos por esta hermosa villa ynos encontramos con el templo de LaVeracruz, del siglo XX, monumentalIglesia que destaca por su grandiosidad.Es un compendio de diferentes estilos.Llama la atención la riqueza arquitec-tónica de sus torres. Empezó su cons-trucción en el año 1943 y en 1957 seda por finalizada la obra. Fue construi-da con materiales de la comarca, espe-cialmente granito y pizarra, siendoencargada por el párroco D. EvaristoBahamonde al arquitecto Antonio

Palacios, siendo ésta su obra cumbre.

El templo era considerado porPalacios como un centro de peregrina-ción alrededor de un f ra g m e n t o - r e l i q u i ade la Cruz en la que fue crucificadoJesucristo existente en la villa, llegando adecir en la memoria del proyecto, refi-riéndose a la Torre de 52 metros de altu-ra: «Es este el elemento arquitectónicomás destacado del templo, como corres-ponde a tal Faro de la fe Cristiana. Conla visibilidad a largas distancias de lac o m a rca carballiñesa, llamará a los fie-les con su silueta única y la potente vo zde sus campanas, carillones y los dispo-s i t ivos sonoros corales.»

La planta del templo es de una gra ncomplejidad y originalidad, ya quei n c l u ye dos partes perfectamente dife-renciadas: La zona principal, que pre-senta una planta centrada en la cabezeracon un ábside deambulatorio, y unasegunda plantar e c t a n g u l a r, quese correspondecon la nave. Seenlazan ambasa través de unpequeño acaba-do en un arc op a rabólico en elque se encuen-t ra la esculturade los DoceApóstoles.

El elementoc e n t ral del inte-rior del temploes la rotondallamada «Do

Templo Vera Cruz

Festa do Polbo

Page 11: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

12

cruceiro». Así la concibió Pa l a c i o s :«Es el elmento más grandioso de todala concepción interior del templo.Está abierta por un cimborrio consti-tuido por cúpulas semiesféricas de 15m de diámetro, cortadas por 8 ch a f l a-nes(...) Sirven de apoyo al conjunto 8fuertes columnas monolíticas en gra-nito pulimentado de 4,50 m de alturay 0,70 m de diámetro. Sobre ellas sevoltean arcos parabólicos, formaesencialmente gallega que repugna ela rco apuntado...»

La planta central se complementaen su cabecera con un ábside deam-bulatorio al estilo del monasterio deO s e i ra, monumento que Pa l a c i o sconocía muy bien. En la parte inferiorPalacios proyectó una cripta destinadaa aquellas personas que contribuye s e nde forma notable a la financiación dela obra, encontrándose allí enterra d oel párroco Evaristo Bahamonde. Els a g rario está repujado en plata y alber-ga la reliquia de la Cruz traída deTi e r ra Santa.

Al fondo de la nave se encuentra uncoro alto a modo de tribu-na. La decoración de lacripta se proyectó en basea una cerámica con eltema de la Creación o delJuicio Final. La luz, segúnFelipe Senén: «Las vidrie-ras son el elemento esen-cial de la luminosidad deltemplo, dispuestas encelosías, ya en cantería oincrustadas en cemento,buscando contrastes y for-mas cuadrangulares oredondas, en su mayo r í a

t ransparentes, reservando la policromíap a ra los rosetones, que siguen la líneade la arquitectura RománicaMendicante Gallega».

Salimos de Carballiño, no sin antestomarnos una ración de pulpo, endirección a San Cristovo de Cea, muyconocido por su excelente pan, elabo-rado según procedimientos artesanales,lo que pudimos comprobar visitandovarios de sus hornos, después de com-

p rar una pieza de panseguimos nuestro recorri-do, pasando por va r i o spueblos, Cotelas, Fr e á s ,Pieles..., para ir a visitar elhermoso MonasterioCisterciense de Sta. Maríala Real de Oseira (llamadotambién el EscorialGallego), fundado en elaño 1137 por la Orden deSan Benito.Es, sin duda, el monumen-to de mayor grandiosidad

Monasterio de Santa María a Real de Oseira

Horno de pan en S. Cristovo de Cea

Page 12: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

13

artística que se puede contemplar enestas tierras. Gracias a él numerososturistas visitan anualmente este munici-pio, sobre todo durante los meses deverano y los fines de semana.

El cenobio de Oseira, sometido a ladisciplina cisterciense desde el año1141, cuenta con interesantes depen-dencias que merece la pena ser visita-das. Destacan, entre otras, la iglesia deestilo románico-gótica, con girola.Retablos del siglo XVIII, con esculturasde Mateo de Prado y pinturas deMaceira (1762); la fachada del sigloXVII, adornada con profusión de escu-dos e imágenes; es de destacar tambiénla conocida «Escalera de la Honra», deestilo herreriano del siglo XVII. De fac-tura renacentista de los siglos XVI yXVII son el claustro de los Pináculos yel de las Procesiones, este último másconocido como «el claustro dos meda-llones», por tener en la parte alta cua-renta caras de personajes históricos. Elrecorrido por las variadas estancias del

monasterio, quecuenta con unaapacible y tranquilahospedería, puedecompletarse con lavisita a la sala capi-tular del siglo XV,para mí la depen-dencia más hermo-sa de todo elmonasterio, conti-gua a la actualsacristía, sorprendeal visitante con suscolumnas y bóve-das estrelladas,

cuyos nervios arrancan de sus célebrescolumnas estriadas, de forma retorcida yoriginal ornamentación. Es muy interesan-te la biblioteca del siglo XVII, así como elMuseo de la Piedra, donde se guardan yexponen algunos ejemplares pétreos decierto interés arqueológico.

Los monjes continúan como hacesiglos con la vida de oración, trabajo yestudio que San Benito pide a sus monjesen la regla que escribió hace quice siglos

El 5 de diciembre de 1990 S. M. LaReina doña Sofía hizo entrega del premio« E U R O PA NOSTRA» a la comunidadCisterciense de Oseira.

No podemos abandonar el monasteriosin comprar el famoso licor de eucalipto,elaborado por los monjes, muy bueno yaconsejado para combatir catarros, gripesy afecciones pulmonares, pero ojo con él,su base es el aguardiente.

Nos despedimos de este municipio dela provincia de Ourense, no sin prome-ternos vo l ver a visitarlo.Mi agra d e c i-miento a Mercedes del Rosario, Antonioe Isabel Cuiñas por su ayuda para reali-zar este reportaje.

Sala Capitular (Oseira)

Vista general Monasterio de Oseira

Page 13: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

14

Galicia es la comunidad conmayor oferta de balnearios y

termalismo. La abundancia de las fuen-tes termales y mineromedicinales sedebe a la composición minerológica ya la estructura tectónica del territorio,en el que numerosas y profundas fallaspropician el afloramiento de estosmanantiales.

La cultura de «tomar las aguas»está profundamente arraigada enGalicia, donde existen más de 300manantiales de aguas mineromedicina-les. Los pueblos prerromanos ya utiliza-ban la potencialidad curativa de lasaguas minerales, pero no sería hasta lallegada de los romanos cuando se cre-aron los primeros establecimientos debaño —termas— en Lugo, Ourense,Carballo, Caldas, etc. Con la construc-ción de los principales balnearios,espléndidos edificios ubicados en para-jes naturales de gran belleza, a finalesdel XIX y principios del XX, se llegó a laépoca de mayor esplendor del termalis-mo en Galicia. La base de estos centrostermales era la utilización de las aguas(sódicas, bicarbonatadas, sulfura d a s ,ferruginosas, carbónicas, etc.) para laprevención y curación de diversas afec-ciones como las respiratorias, digesti-vas, óseas... Mondariz llegó a ser unode los Centros Balnearios de mayorrenombre en España, y junto a él otrosestablecimientos termales gallegos.

En los últimos años, muchos balne-arios se han convertido en complejoshoteleros completamente reformados ymodernizados, que cuentan con una

oferta de tratamientos muy amplia,convirtiéndose en verdaderos centrosvacacionales de salud y belleza, conamplios programas para gentes detodas las edades. Esto ha dado lugar aun turismo termal de gran calidad, coníndices de ocupación elevada, bajaestacionalidad y clientela muy fiel.

Un ejemplo a destacar entre losCentros Termales es el «Balneario deCaldas de Partovia» que está situado a2 kms. de Carballiño (Ourense) y esconocido en todo el mundo, ya que esel centro turístico más importante delinterior de Galicia.

Data de la época romana y es unode los más antiguos de Galicia. Losromanos lo llamaban «Puerto de vida».

Está enmarcado en un paisaje ruralmaravilloso, a 400 m. sobre el nivel delmar, es una zona de bosques y grandeszonas verdes. El clima en este lugar estemplado todo el año.

Las Caldas de Partovia son manan-

Beni Rojo

O termalismo en Galicia

Las Caldas de Partovia

Page 14: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

15

tiales de salud, masajes, baños yduchas. El abundante caudal de estastermas permite que el agua se utilicedirectamente del manantial, por lo queestos baños son deliciosos en cualquierépoca del año.

Existen tres manantiales:• Fuente de los Baños: Tiene un caudalde 432.000 litros diarios, lo que supo-ne 300 litros por minuto. Brota a unatemperatura de 37 ºC, es el único deestas características en España.

Sus aplicaciones son múltiples: estáespecialmente indicado para tratamien-tos de reumatismos psicógenos, ciática,lumbago, artrosis, artritis, síndrome dedisco, recuperación y rehabilitación,así como todas las dolencias de tipotraumático.

Son eficaces estas aguas en derma-tología, acné, psoriasis, eczemas, her-pes y cicatrización de heridas.

También están indicadas para trata-mientos del sistema nervioso y sistemacirculatorio; además son aguas bronco-dilatadoras (asma, bronquitis crónica ycatarral, sinusitis, renitis, etc.)

Desde tiempos inmemoriales acudena estos baños gran cantidad de gentes detodos los rincones de la geografía espa-ñola e incluso del extra n j e r o .

• Fuente del Interior: Esta fuente tieneun caudal de 2.400 litros por hora,emerge a 28 ºC y su uso es exclusiva-mente oral. No se comercializa, sinembargo las gentes de la comarca acu-den en gran número a beber esta agua.Tienen un sabor bastante agradable.

Indicaciones:Se obtienen resultados asombrosos

en todas las enfermedades del apara t o

d i g e s t ivo, ya que aumenta la secre-ción biliar, peristaltismo intestinal.Regula las funciones intestinales y delas vías renales.

• Fuente del Prado: Tiene un caudal de6 litros por minuto y brota a una tem-peratura de 18 ºC. Esta fuente está alaire libre, es visitada desde muy anti-guo y su uso es oral y totalmente gra-tuito. Está indicada en afeccioneshepáticas, litiasis biliares, cólicos, etc.

Entre las muchas anécdotas quepodríamos relatar acerca de distintascuraciones, hay una muy significativa,la del fraile de S. Clodio, que padecíafiebres reumáticas contraídas en laIndia. Llego a las Caldas de Partovia encamilla ya que no podía andar. Pasó 20días en el balneario y al cabo de esetiempo andaba por su propio pie.

La temporada oficial de esteBalneario es del 1 de Junio al 30 deOctubre, pero para baños de placer,cura de estrés, y gozo de la naturalezay tranquilidad de sus parajes, estáabierto todo el año.

Para más información: 988-273057 o bien 988-270292

Page 15: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

16

Mónica Calvo

Allariz

Allariz é un concello da prov i n-cia de Ourense de 85 Km2 d e

extensión e cunha poboación de5.500 habitantes espallados en 14parroquias. A súa densidade de pobo-ación e de 90 h/Km2, relativa m e n t ealta en comparación cos 50 h/km2 d ap r ov i n c i a .

O concello está atravesado de leste aoeste polo val do río Arnoia, como todaa metade occidental da provincia deOurense, a formación do val do Arnoia éde orixe primaria, con figuras típicas deerosión en grandes bloques graníticos eo r o g rafía caracterizada por suaves mon-tes, sendo o cume máis alto o monte dePenamá cunha altitude de 927 m.

Da prehistoria conservánse no con-cello restos da cultura castrexa, nonoroeste peninsular. Os celtas deixaronricos e complexos traballos de ouriveríaen ouro, esculturas e estructuras urba-nas, os castros.

As lexións de Decio Junio Brutoe n t raron en Galicia a través doval do río Limia en 138 - 136A.C., iniciando a romaniza-ción de Galicia. O pobo doslímicos ocupaba o centro daactual provincia de Ourenseonde se atopa o concello. Daetapa posterior, a romaniza-ción, quedan restos de castrosromanizados na parroquia deSanta Mariña, e na deQueiroás, atopándose taménrestos na praza maior da Vila eunha necrópole na parroquiade Vilar de Flores.

No ano 409 entraron os suevos enGalicia en formaron un reino sobre asbases dunha sociedade galaicorromanaprevia, que subsistiu á dominación xer-mánica. Durante este período produciu-se a evanxelización, a fundación deescolas eclesiásticas e a convocatoria deconcilios, establecéndose nestes unhaorganización territorial baseada nasparroquias que pervive ata hoxe día, e orepoboamento de terras en forma deg rande granxa de colonos. Nesta épocaé onde podemos atopar a orixe do nomeda vila e doutros lugares do concellotendo en conta a toponimia. Vi l l aAlaritti, esto é, Vila de Alarico, foi onome baixorromano de Allariz. A pala-b ra «villa» empregábase naquel tempop a ra denominar a un lugar poboado,rodeado de terras, cun dono que exerc í ao seu dominio con fins agrícolas.

Por esta razón, pódese deixar senta-do que o castro, a poboación e as terrasdo contorno foron dados a un cabalei-ro, de nome Alarico, de caste militar

Page 16: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

17

sueva. Outros lugares do concello contoponimia xermánica serían Roimeloou Paicordeiro.

Os visigodos incorporaron o territo-rio galego ó seu reino no ano 585,adaptando dos suevos a práctica dosconcilios convocados polos reis. Naépoca goda foi tradicional que o prínci-pe herdeiro se educara en Galicia e ini-ciara a súa actividade política comorexente do antigo reino suevo.

O seu papel propiamente históricoiníciase no Século XI, ó se converter nofoco da monarquía hispánica, máis ch a-mada galaico-leonesa. Foi elixidadaquela a gran fortaleza real na que secentrou a súa historia. Entre os anos1132 e 1140 foi clave das guerras contraa expansión secesionista de Po r t u g a l ,daquela o sur de Galicia foi absorbido.Afonso VII deulle o célebre Foro, que ac o nverteu en poboación de realengo.

Todo indica que oCastelo de Allarizfoi sempre residen-cia das familiasreais e lugar deeducación dospríncipes e infantes.

Produciuse taméncoa Idade Moderna outro feito dos quederon relevo a Allariz, o asentamentona Vila de ilustres liñaxes, que cons-truíron as súas casas e pazos, co cal avila chegou á plenitude da harmoníaartística. Na Idade Moderna, comoconsecuencia da fundación de novasigrexas e obras de beneficencia, houboun valioso encrave de arte relixiosa eAllariz coñeceu unha nova era de pros-

peridade, como antes baixo a protec-ción real. A ocupación francesa atrope-lou as igrexas e causou numerosasperdas, mais o exército de Soult, derro-tado en Oporto buscou tres meses des-pois na Vila un precario refuxio. Adesamortización arruinou o Mosteiro, efoi a causa da destrucción do Castelo,así como a construcción da estrada quelevou gran parte das pedras da muralla.Mais Allariz, a través de tantas probas,conserva íntegras as esencias da mellortradición.

No casco histórico de Allariz ató-panse situados a maior parte dos monu-mentos do Concello, así como os seusmuseos. O casco histórico de Allariz foicualificado como Conxunto Histórico-Artístico no ano 1.971. En 1.994 oConsello Europeo de Urbanismo con-cedeu ó Concello de Allariz o seu pre-mio máis importante pola «ordenacióne recuperación do Conxunto Históricode Allariz e o seu Río».

A finais dos anos oitenta, calqueraque acudise a Allariz, así como a outrasmoitas vilas do interior de Galicia nundía laboral calquera, íase encontra r

Ponte de Vilanova

San Benito

Page 17: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

18

eficaz, tanto no proceso de elaboracióncomo no seu inicio, o desenvolvemen-to foi un éxito notorio.

Máis de 35.000 m2 de solo destina-do a completar o sistema de parques notramo urbano do río Arnoia. Máis de40.000 m2 de solo destinado a outrasobras e equipamentos: camping muni-cipal (de 1ª categoría), estación deautobuses, etc... Máis de 6.000 m2

construídos en edificacións de interesedestinadas a desenvo l ver o Pa r q u eEtnográfico do Río Arnoia, Museo doCoiro, Centro de Documentación etno-gráfica de Vilanova, Museo do Tecido,Museo de Moenda (Muíño do Burato) eo Museo Galego do Xoguete. Máis de3.000 m2 en edificios destinados aincrementar a oferta turística a través deconcesións administrativas: Cafetería aFábrica, Mesón do Portovello, PousadaTorre Lombarda, (antigas tenerías),Restaurante Acea da Costa, casas deturismo rural: Muíño do Briñal e Casado Briñal (antigos muíños de auga).

unha vila semi-deserta, sen xente polasrúas, coa maioría do comercio pechadoe en decadencia, cun río ocultado polamaleza..., era o reflexo dunha «morteanunciada».

No verán de 1989 prodúcese unconflicto social en Allariz que rematacun cambio de goberno municipal. Aprimeira actuación deste novo equipogobernante foi proceder canto antes á«Ordenación do Territorio», que amo-saba o seu abandono por todas partes.Ó quedar fóra dos circuítos económi-cos do chamado «desarrollismo» dosanos sesenta e setenta, Allariz conser-vou, relativamente, un importantepatrimonio natural e construído decarácter histórico-artístico, arqueolóxi-co e etnográfico. O mellor modo derecuperalo e conservalo era a súa postaen valor, a súa conversión en recursoeconómico.

Así comezouse a actuar sobre omedio natural e sobre o patrimonio edi-ficado para convertelos nunha novaindustria de carácter fundamentalmen-te turístico. A parte de simultanear oplaneamento territorial cunha xestión

Santa Clara

Igrexa e detalle de Santo Estevo

Page 18: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

19

—Elección do modelo dedesenvolvemento de Allarizen múltiples Foros de deba-te, Xornadas, Seminarios,Masters universitarios,…

O Parque Etnográfico do Río Arnoiaxurdiu a partir do proxecto de recupera-ción e saneamento das beiras do río.Implica este programa a rehabilitación er e s t a u ración dunha serie de establece-mentos e industrias tradicionais ligadosó aproveitamento da enerxia hidráulicae outros que foron de grande importan-cia na vida e economía da Vi l a .

Museo do coiroAtópase encravado nunha antiga

fábrica de curtidos, nun edificio do S.XVIII de planta cadrada cun amplopatio central. Nel pódense observa rtres zonas ben diferenciadas que secorresponden ás tres fases principaisdos traballos de curtición: lava d o i r o ,mudanza e remate. Desta activ i d a d eartesanal chegou a haber na vila 40fábricas, aínda que non todas tan com-pletas como esta.

Ó mesmo tempo, foi posible a reali-zación de importantes dotacións enedificacións de propiedade pública:Casa da Cultura, no antigo Cárcere;Centro Social, no vello Pazo doXulgado; Oficina de Medioambiente,na casa da Paneira; Oficina Municipalde Rehabilitación; Centros Sociais dasdistintas parroquias, antigas EscolasUnitarias; Fornos Comunais; lavadoi-ros; etc... Estas e outras moitas realiza-cións, actuando como exemplosdemostrativos fixeron crible a consecu-ción do obxectivo e interesar ó groso dapoboación, que participa activamentenas diversas facetas do proceso. Todoiso é froito dunha xestión capaz deconcordar os intereses públicos, con-cretados, sobre todo, na creación deinfraestructuras e servicios necesariospara a posta en valor da natureza e aHistoria, cos intereses privados dosaxentes que interviñeron: propietariosou promotores, que buscan un lexítimoproveito económico.

Todo este traballo vese refrendadopolos múltiples recoñecementos que oproxecto planificador de Allariz tenrecibido:

—Premio Europeo de Urbanismo ePlanificación Territorial do ano 1994concedido pola Unión Europea.

—Selección entre as doce primeirasexperiencias de desenvolvemento inte-gral de toda España nos Catálogos de

“Boas Prácticas”, edi-tados polo Ministeriode Fomento en 1996 e2001, seguindo crite-rios da Organizaciónde Nacións Unidas«Hábitat II».

Igrexa e fiestra de Vilanova

Portovello

Page 19: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

20

Museo do liñoNeste museo, pódese abservar o ciclo

do liño e os aparellos relacionados coseu procesamento ata o seu fiado, e o tra-ballo nos teares tra d i c i o n a i s .

Muíño do BuratoOs muíños de auga son, dentro da

arquitectura popular de Galicia, unhadas construccións máis características,que ademais da súa actividade propia,foron xeradoras dun rico folclore, ófomentar os contactos entre os homes emulleres do contorno. Estes muíñosaínda estaban en activo hai 20 anos.

Museo do xogueteNeste museo, podemos atopar

xoguetes de distintas épocas, desde osprimeiros anos do século ata a décadados anos setenta. Hoxe podemos dis-frutar deste museo gracias á doacióndunha importante colección de xogue-tes recopilada durante anos por AlbertoOro Claro, un veciño de Allariz.

A Festa do BoiDas festas que se celebran ó longo

do ano en Allariz, o San Benito, a Festada Empanada..., merece unha menciónespecial a Festa do Boi.

Din as lendas quea corrida do Boitivo a súa orixenunha malfeitoríada colonia xudíaque vivía na parteda vila que reci-bía o nome deSocastelo. Pareceque os xudeus

d e ran na teima de atrapallar a cele-b ración pacífica da procesión doCorpus, saíndo ó seu encontro candoas imaxes e o cortexo dos fieis sea c e rcaba ó Socastelo, camiño daigrexa de Santo Estevo. Insultaban áxente, facían mofa das imaxes e dossímbolos relixiosos, metíanse cosc u ras e cos monagos, e todo remata-ba de mala maneira. Non se podíadicir que houbera mortos, pero feri-dos habíaos a eito.

Aquilo tíñase que gobernar, peroniguén sabía cómo. Entón é candoaparece Xan de Arzúa, home de con-viccións relixiosas, ó que lle molesta-ba profundamente o comportamentodos xudeus, por iso, e para pór fin a taltropelía, decidiú saír un ano ó lombo

Muíño do Burato

O carro do viño

Xan de Arzúa

Page 20: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

21

dun robusto touro enmaromado esuxeitado polos seus criados que íanprovistos de sacos con formigas e cinzapara tirar á cara dos xudeus irrespetuo-sos, que ó ver a actitude decidida destehome desistiron na súa.

En lembranza deste acontecemento,tódolos anos pola festa do Corpus,corríase un touro enmaromado polasrúas da vila, para o que Xan de Arzúadeixara parte do seu capital en terras;coas rendas pagábase o alugueiro doboi e dábase de beber ós mozos.

A recuperación da Festa do Boi tivolugar no ano 1982, gracias á iniciativadun grupo de mozos alaricanos que,dende sempre, oíran falar con saudadeós seus maiores desta festa que caseninguén deles tive ra a sorte de coñe-cer: nas súas casas, nas tabernas, nastertulias que habitualmente se forma-ban nas rúas, ...a conversa deriva b ai nvariablemente na lembranza desteacontecemento xa perdido, pero enor-memente arraigado na memoria e nosentimento das xentes.

Dende 1982, ano da recupera c i ó nde «O Boi», a festa foi aumentando a

súa resonancia de xeito irreve r s i b l e ,sendo coñecida dentro e fóra deGalicia e disfrutada cada ano pormilleiros de persoas. Segue sendo unacontecemento de carácter eminente-mente popular, no que calquera, sexade Allariz ou de fóra, séntese inme-diatamente integrado e partícipe doambiente festivo que se vive ó longode toda a semana e moi especialmen-te nos días gra n d e s .

No concello de Allariz pódese dis-frutar de diferentes actividades delecer e cultura. Os paseos pola vila eas súas zonas de esparcemento; asrotas de senderismo dos seus arredo-res; as actividades deportivas como ahípica ou o piragüismo; as convo c a-torias deportivas coma o triathlón oua andaina popular; as festas e as fei-ras dos productos tradicionais; asa c t ividades culturais presentes ólongo de todo o ano... Todo elo com-plementado polos diferentes e va r i a-dos establecementos hosteleiros quea b ranguen un amplo abano de ofertasp a ra comer e disfrutar.

Page 21: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

22

Nos primeiros momentos da inva-sión musulmana a denomina-

ción de Galicia aplicábase a unha áreamoito máis vasta que a actual. Os ára-bes chamaban galegos ós cristiáns doreino de Asturias, e mesmo estes distin-

guían entre tresGalicias, a asturicen-se (Asturias), a lucen-se (a Galicia actual) ea bracarense (N dePortugal). O actualterritorio galego viuselogo ceibe dos musul-máns, que só perma-neceron alí uns trinta

anos, e sufriu pouco os efectos das gra n-des batallas da reconquista. Despois dacampaña do 824, ningún outro exérc i t omusulmán vo l veu entrar en terras gale-gas ata a incursión do ano 997.

O desprazamento do reino asturia-no cara ó Sur deixou a Galicia afastadada evolución, formando unha entidadedominada polos propietarios eclesiásti-cos e laicos, e convertida nun fervedoi-ro de revoltas nobiliarias.

A presencia árabe en Galicia éfugaz e non interrompe os procesossocioeconómicos que conducen aunha organización señorial tipicamen-te medieval. As zonas do cristianismono noroeste peninsular quedan a salvoda conquista e axiña se irá configura n-do un reino con sede rexia principalen Oviedo e despois en León. Nas fon-tes árabes, francas e romanas esta uni-dade política denomínase reino deGalicia, pero a nosa historiografía pre-

fire consideralo como reino astur- l e o-nés. Determinados magnates galegosresístense a integrarse neste reino,aínda que o progresivo protagonismoda máis alta nobreza galega no mesmoimpide o éxito do secesionismo.

O REINO DE GALICIA

A guerra da Reconquista, pola súacondición eminentemente relixiosa,conferiulle un papel de extrema impor-tancia a Galicia. O factor fundamentalde unidade será tamén o descubrimentoó redor do ano 820 do Sepulcro doApóstolo Santiago, baixo o reinado deAfonso II, que provocará o apoio damonarquía a Compostela. Santiago deCompostela foi o centro relixioso opostaá Meca. Toda Europa terá presencia enCompostela e o Camiño de Santiagoc o nverteuse nunha vía cultural pola quea arte románica e a lírica trovadoresca seespallarían. Este apoxeo atrae os ferosataques normandos ou viquingos, entreos que destaca o de 968, e que nalgúnmomento ameazan con se converter en

Tomás Veigas

O Reino de Galicia

Urna cos restos do Apóstolo na Cripta da Catedral

Page 22: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

23

conquista. Tamén foi importante a incur-sión de Almanzor en 997, que o levo uata a mesma basílica de Compostela.Determinadas crises políticas determina-rán que ás veces Galicia conte conm o n a rca de seu. A primeira vez que xur-diu como reino independente de Leónfoi cando se repartiron os dominios deAfonso III, así Ordoño II foi rei deGalicia do 910 ó 914, ata que o pasa-mento do seu irmán García lle permitiupasar a León. Outros reis foron Sanch oOrdóñez, Vermudo II, D. García ouAfonso Raimúndez, que tras ser coroadocomo rei de Galicia polo arc e b i s p oXelmírez acabará sendo rei de León eCastela e emperador totius Hispaniae.Os seus sucesores Fernando II e AfonsoIX de Galicia e León ve r t e b ran o territo-rio apoiando os nacentes núcleos urba-nos (A Coruña, Baiona, Ribadavia, Noia,Betanzos, Po n t e ve d ra) e os mosteiros( O s e i ra, Monfero, Sobrado, Ribas de Sil),que lles disputan o señorío de amplísi-mas zonas ós nobres e mais ós bispos. Éunha época florecente na que empeza adar os primeiros pasos a lírica galaico-portuguesa e na que o románico chega óseu apoxeo.

INTEGRACIÓN NA MONARQUÍACASTELÁN - LEONESA

No ano 1230, con Fernando III oSanto, o reino de Galicia intégrase defi-nitivamente na monarquía castelán-leo-nesa. A independencia de parte daGalicia sur coa consolidación do reinoportugués, a peste, a fame e maila gue-rra marcan uns séculos XIV e XV espe-cialmente duros. A guerra civil entrePedro o Cruel e Enrique de Trastámaraprolóngase en Galicia durante décadas,e nela recoñécese como monarca ó reide Portugal, primeiro, e ó duque deLancaster, despois. O rei de Castelaf a rase representar pola figura doAdiantado Maior do reino de Galicia, oque non impide que o desequilibrioentre poboación e recursos e a depre-dación dunha nobreza rebelde e agresi-va desemboquen na revo l u c i ó nirmandiña. É este un leva n t a m e n t opopular que destrúe fortalezas, e duran-te os anos de 1466 a 1469 controlatodo o reino ata que o rei de Castela seinclina finalmente a favor da nobreza.Esta, moi debilitada, acaba acatando asmedidas disciplinarias dos ReisCatólicos, que impiden a reconstruc-ción dos castelos e crean unha capita-

Afonso II

Page 23: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

24

nía xeral primeiro en Santiago e logo naCoruña, que ó mando dunha especie devirrei, sempre foráneo, consegue pacifi-car o país. Galicia queda nas mansdunha fidalguía autóctona rendista quevive do foro e constrúe os pazos, mentresque as cidades teñen a súa representa-ción institucional na Xunta do Reino deGalicia, aínda que son excluídas dasCortes de Castela. Os mosteiros pasan adepender das cabeceiras castelás.

O absolutismo monárquico, o catoli-cismo e a cultura oficial castelá serían astres forzas que uniformizarían España. Acultura galega, marxinada dos escritosoficiais, viu como a súa lingua só podíapervivir a través do pobo e, logo doesplendor da literatura galaico-portugue-sa, a primeira da península, pasou polosSéculos Escuros.

A partir do século XVI a estabilidadepolítica e os productos vidos de Américacomo o millo e a pataca provocan unhaexplosión demográfica e un esplendorartístico que chegará ó seu cume naépoca barroca. Os viños galegos comer-cialízanse en Frandes, a gandería napenínsula e a sardiña e mailo polboteñen tamén éxito nos mercados. Senembargo, só A Coruña e Baiona teñencertos dereitos no comercio conAmérica. Os ataques dos piratas inglesesdificultarían as cousas.

No século XVIII as minorías cultascomezaron a tomar conciencia da situa-ción que dividía ó pobo entre os podero-sos que falaban castelán e os do poboque falaban galego. Exemplo desta preo-cupación polo económico e polo cultu-ral, será o Pai Sarmiento.

INVASIÓN NAPOLEÓNICAE HISTORIA MODERNA

A invasión napoleónica provoca unl e vantamento popular e un anova d oprotagonismo das institucións propiascomo a Xunta Suprema do Reino deGalicia, que se proclama soberana enausencia do rei desexado. Aínda hoxeen Vigo se celebra a reconquista dacidade e na Coruña ve n é rase o xenera linglés Moore, falecido na batalla deElviña. No XIX os reducidos avances nascomunicacións son un atranco para ai n c o r p o ración de Galicia ó nacentem e rcado nacional. O atraso na cons-trucción do ferrocarril, a competenciados altos fornos fronte ás espalladasferrerías galegas e da industria téxtilcatalana fronte ós familiares teares doliño galego impediron un desenvo l ve-mento industrial só visible nas conser-ve i ras da costa. A modernización docampo faise impracticable, pois enGalicia a desamortización non atacou omal de raíz, é dicir, as rendas forais. A

Pórtico da Groria

Page 24: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

25

política comercial exterior do gobernonon tivo en conta a gandería galegafronte ó maior peso do proteccionismoa prol do trigo da meseta. Este protec-cionismo non se practicou fronte áe n t rada de tecidos estranxeiros, queacabou por afogar o incipiente sectortéxtil. O primeiro sistema impositivoespañol tampouco se adaptou ben áspeculiaridades productivas do agrog a l ego, o que provocou un activomovemento agrarista que loitou contraestas medidas e contra a fidalguíaautóctona forista. Galicia sae, pois, doséculo XIX cunha economía atrasada efortemente ruralizada. A emigra c i ó nmasiva será a saída. A especificidadedo país vai facendo xurdir un move-mento político-cultural que se coñececo nome de galeguismo. A reivindica-ción do idioma, a loita contra o caci-quismo e a recuperación doautogoberno no marco dun Estadodemocrático serán obsesións de Rosalíade Castro, Pondal, Curros Enríquez,Murguía, Brañas, Risco ou Castelao.Unha primeira posta en escena nomarco dos pronunciamentos liberais doXIX acaba cos fusilamentos de Carral.O federalismo galego consegue algúnséxitos fugaces, pero haberá que esperará II República para que se manifestendúas tendencias fundamentais, repre-sentadas pola ORGA (OrganizaciónRepublicana Galega Autónoma), e oPartido Galeguista. Dos primeiros des-taca Casares Quiroga, que posterior-mente pasará á Izquierda Republicanaó disolverse o seu partido e perder assúas aspiracións autonomistas.

O Partido Galleguista xorde da uniónde varias tendencias representadas nas

f i g u ras de Risco, Pe d rayo, RamónCabanillas, Suárez Picallo... Entre elesdestaca Castelao. Cando en 1936 o PGse viu obrigado a aliarse coa Fr e n t ePopular para lograr o Estatuto paraGalicia, unha parte do partido escindiu-se. O devandito Estatuto chegou a seraprobado polo pobo e foi presentadonas Cortes por Castelao pouco antes deque comezara a Gerra Civil.

Durante o franquismo, época quefoi calificada por Celso Emilio Ferreirocomo «longa noite de pedra», sucedé-ronse diferentes etapas dependendo domaior ou menor grao de represión óque foron sometidos os galeguistas.

Pasada a paréntese do réxime dox e n e ral Franco, galego de nacemento,Galicia obtivo un novo estatuto de auto-nomía no que se proclama a súa condi-ción de nacionalidade ó amparo daConstitución española de 1978. A liber-dade que isto trouxo consigo permitiu oauxe da litera t u ra e de outras artes.

Castelo de Pambre

Page 25: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

26

El pasado día 21 de febrero, despuésde acondicionar el vestíbulo, se llevó acabo la inauguración con la asistencia alacto de todas las Autoridades locales:Diputado General de Álava, Alcalde deVitoria-Gasteiz, Presidenta de las Ju n t a sde Álava, varios diputados provinciales y

O noso Centro camiña

Inauguración do botafumeiro

En el vestíbulo de entrada delCentro Gallego de Vitoria puede

verse, por fin, una réplica delBotafumeiro de la Catedral de Santiagode Compostela, algo que estaba previs-to para el día de la inauguración deeste nuevo edificio, que tuvo lugar el1 1 - 0 9 - 1 9 9 9 .

Después de ser publicado nuestrodeseo en muchos medios de comunica-ción, y de los intentos fallidos por partede varios orfebres, se puso en contactocon nosotros, entre otros, D. FernandoAurelio Fernández Hidalgo, natural deSada, A Coruña, autor de la réplica quese expuso en la Expo de Sevilla en elpabellón de la Xunta de Galicia, y queconservaba el molde de la misma.

Después de varias con-versaciones, se trasladó aSada el vicepresidente delcentro gallego, D. ManuelPampín Vázquez, quien llegóa un acuerdo con el Sr.Fernández Hidalgo para larealización de esta réplica.

Page 26: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

27

el párroco de Santa María, donde seguarda la imagen de Santiago Apóstolque se saca en procesión en las fiestasde Santiago, D. José Ángel Lacalle, pro-cedió a su bendición.

Seguidamente en el salón de actos,después de la presentación y breveexposición de lo que significa elBotafumeiro por parte de Vi c e n t eTouzón, director de nuestra revistaRAIOLA, y de los discursos delDiputado General y del Alcalde deVitoria-Gasteiz, el grupo Arte Galega yel coro Aturuxo, nos ofrecieron unapequeña muestra de su bien hacer.

A continuación el restaura n t eBotafumeiro nos ofreció una muestrade su extraordinaria cocina, estilogallego, para satisfacción de todos lospresentes, unas 300 personas que aba-rrotaban el vestíbulo de entrada y elsalón de actos.

El acto fue retransmitido por lasdos cadenas locales de televisión,Canal Gasteiz/Localia y Tele-Vitoria, ytodos los medios de comunicaciónlocales, tanto radios como periódicosse hicieron eco de la noticia.

Ramón PampínPresidente del Centro Gallego

concejales del Ayuntamiento de Vi t o r i a -Gasteiz, representantes de todos los parti-dos políticos, asociaciones culturales ycasas regionales, representantes de lasFuerzas y Cuerpos de Seguridad el Estado,así como numerosos socios y representan-tes de la vida cultural alavesa; tambiénasistió al acto el alcalde de Melide, ACoruña, acompañado de 5 concejales ded i cha localidad.

Después de ser descubierta una placac o n m e m o ra t iva del acto por el Sr.R a b a n e ra, Diputado General de Álava, elAlcalde de Vitoria-Gasteiz, Sr. Alonso, pro-

cedió a descubrir elBotafumeiro, nece-sitando ser ay u d a-do por el alcaldede Melide y por eld i r e c t ivo Ju l i oRodríguez, puesto

que se rompió la fina cuerda que debíasoltar el papel que lo envolvía (conste queen los ensayos había funcionado), provo-cando las risas de los presentes y unaexclamación general cuando, por fin, sedescubrió el botafumeiro; a continuación

Page 27: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

28

Como casi todo el mundo sabe,uno de los símbolos más cono-

cidos y populares de la catedral deSantiago es el enorme «Botafumeiro».

El origen del botafumeiro se sitúa en1554 y fue construido gracias a unaofrenda del rey Luis XI de Francia.

El original, que estaba elaborado enplata, fue robado por las tropas france-sas en 1809, durante la Guerra de laIndependencia. Entonces se instaló unode hierro hasta el año 1851, en que fuesustituido por el actual, de latón plate-ado, más moderno y menos ostentosoque el primero, obra del orfebre com-postelano José Losada. El carrete enque se apoya y que gira en dos sentidosdesde la cúpula, es obra de Ju a nBautista Celma, y se hizo en herreríasde Vizcaya.

Las personas encargadas de hacerfuncionar el Botafumeiro son los "tira-boleiros", vestidos con una gran túnicaroja. Para hacerlo mover tiran de ochocuerdas y hacen que se balancee comoun péndulo, soltando cuerda en el pun-to más alto del movimiento y tirando deella en el más bajo.

La ceremonia es ve r d a d e ra m e n t edigna de ver, ya que el incensario, decasi ochenta kilos de peso y metro ymedio de altura, pasa cerca del suelo auna velocidad de unos setenta kilóme-tros por hora dejanto tras de sí un pene-trante aroma a humo e incienso.

Al igual que otros incensarios de lasiglesias, el Botafumeiro tiene un origenlitúrgico. Sin embargo, éste es especial-mente grande debido al gran númerode peregrinos que llegaban a Santiago.Pensemos que la Catedral de Santiagocomo todas las de peregrinación permi-

tía a los peregrinos dormir en el inte-rior, lo que provocaba un olor a huma-nidad muy desagradable, de ahí lanecesidad de tener un incensario detales dimensiones.

El Botafumeiro sólo se puede admi-rar en la catedral en las misas solem-nes, en las 25 solemnidades litúrgicasdel año y, ocasionalmente, también enlas peregrinaciones. El resto de los díases sustituido por otro incensario cono-cido como La Alcachofa, que tambiénestá realizado en metal blanco.

En el año 1622 tuvo lugar uno delos más famosos desprendimientos delBotafumeiro a lo largo de su historia.

Su fama proviene de que el hechofue considerado como milagroso, noporque se soltase de la cuerda, sinoporque no hizo daño a nadie, a pesarde que la Catedral estaba totalmenteabarrotada de fieles, y el Botafumeiroen su trayectoria ni siquiera rozó a nin-guno de ellos y fue a parar debajo deun entarimado que estaba prepara d opara las fiestas.

Se dice que nunca en sus despren-dimientos provocó víctimas, aunqueuna vieja leyenda compostelana afir-maba que en una ocasión se había sol-tado con tan mala fortuna que,atravesando el ventanal de la fachadade Platerías, dejó planchada a unapobre castañera que se encontraba ven-diendo sus productos en la plaza.

A la falta de testimonios fehacientessobre este acontecimiento hay quesumar la opinión de los físicos, que trasun estudio concienzudo del movimien-to pendular, concluyeron que paratomar tal trayectoria sería preciso queel Botafumeiro violase todas las leyesde la Física.

Breve historia del Botafumeiro

Page 28: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

29

Nuestro grupo se formó a raíz delCamino de Santiago por Álava,

en el Xacobeo´93, con 12 componen-tes. Desde entonces cada domingo alas 9:30, salimos de la Plaza de SantoDomingo.

Este año iniciamos el curso anda-riego el 17 de Octubre, con una reu-nión de hermandad y una comida en elCentro Gallego, para tratar las salidasproyectadas para el presente curso.

El día 27-10-2002 iniciamos nues-t ras excursiones a Sta. Catalina y a lasRuinas de Iruña de Oca. Desde esaf e cha, cada domingo, un grupo forman-do por 17 personas, hemos recorridoimportantes y bellos montes de la geo-g rafía alavesa, entre ellos, Peña Cerra d a ,Ruta de los 7 Puentes por Sarría,Opakua, Urkiola, senda del Pa n t a n o ,Sta. Marina, Cruz de Ganalto... De estasubida a la Cruz de Ganalto conserva-mos el bello recuerdo de un acebo en elesplendor de su flora c i ó n .

Dado el buen rollo del grupo,salimos con lluvia, nieve, sol o frío,nos da lo mismo ya que los días queestán malos para subir montes, hace-mos rutas alternativas por las cerc a n í-as de la ciudad, pantanos, Estibaliz,Yurre, Zaldiaran, Armentia o NuestraS e ñ o ra de Oro.

Una de las salidas más llenas desensaciones por su enclave y de menosdureza, ha sido el Barranco de Igoroi,con las consabidas cascadas de agua auna altura considerable y el nacimientodel Zirauntza por Araia. Esta salidaencierra, aparte de la belleza del encla-ve, la historia de la antigua Fábrica deAjuria, hoy en ruinas y convertida engranja de vacuno.

Las intermitentes cascadas de aguacristalina en el valle, en las faldas delAratz, es especialmente digna de dis-frutar ya que aparte de la poca dificul-tad del terreno, los árboles centenariosnos hablan de un pasado glorioso llenode vida y trabajo en esa zona, hoy envía de recuperación para recreo de losamantes de la naturaleza.

Próximamente Saraibas tiene pre-visto hacer la Ruta del Cares (entreCantabria y Asturias) con parada de 3días en Covadonga. La etapa es durapero de una gran belleza.

Pa ra el mes de Abril se proye c t a r o nlas salidas al Parque Natural deValderejo y la subida al Gorbea,donde pudimos disfrutar de la fuerzav iva de una naturaleza siempre abier-ta a los amantes de la belleza de nues-tros montes.

Beni Rojo

Grupo de monte Saraibas

Page 29: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

30

Noite do magosto

Mentres no reloxo daban as dez,nos potes xa fervían o pulpo, ac a ch e i ra, o lacón e mailos grelos. Dinque era o recobro dos nosos costu-mes, lonxe daqueles pobos e aldeas.

E despois da pracenteira cea, todosquixemos emborra charnos de risas,bailes, cantos e harmonías, e destexeito cruzamos a noite. Pouco a poucofóronse apagando as luces dentro dafermosa casa que está aberta a todos, easí cos rostros alegres, rematábase anoite do magosto.

Eu con voz sinxela e cantareira den-tro dun mar de sentimentos atravesei oumbral cara a rúa, e coa brisa suavedaquel amencer camiñei de volta ómeu repouso.

(Voltaremos para o vindeiro outono)

Fina Fernández

Era unha noite de outono, cami-ñando pola rúa desta vila. A pasi-

ño lento, só co murmurio das follassecas espalladas polo chan, fun che-gando ata aquela casa.

Preto do enreixado parei, mentrestanto contemplei como o vento bicabaas herbiñas e roseiras daquel frondosoe verde xardín. Era unha noite clara delúa chea, cando xa non se ven paxari-ños e os grilos están enmudecidos.

Ollei o ceo longo e profundo,sementado de escintilantes estrelas.Alí sentada, abandonei o pensamentoe puiden imaxinar como ó lonxe ossoutos e carballeiras dormían ó sondas augas do río. Eran lembra n z a sdoutros outonos.

Erguinme, din catro pasiños máis e,guiada polo recendo do froito dos cas-tiñeiros, entrei naquel umbra l .¡Inmensa fermosura !

Debaixo do alto teito, escudos,fotos e pergamiños pendian das bra n-cas paredes, alumeadas con velas deb ranca cera .

Mentres un doce soar de gaitas seescoitaba, mulleres, homes e nenos,todos arredor de redondiñas mesas demadeira cubertas con longos manteisda cor da neve. E enriba cestiñas cheasde castañas asadas que ían degustandotodos eles, ¡castañas traídas daló daTerra! Tamén ían pousando taciñas deviño, era viño saboroso do Ribeiro,apaciguado e transparente. Era o prelu-dio dunha noite máxica.

Page 30: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

31

Proyectos para 2003

Instrumentos musicales

Como ya es habitual, en el mes deseptiembre de 2.002 comenzaron lasclases de gaita, pero tras un aumentonotable del alumnado, se hace necesa-ria la compra de nuevos instrumentos(gaitas, panderetas, bombos, palletas...),p a ra que cada alumno pueda realizaradecuadamente su aprendizaje.

Trajes regionales

El vestuario con el que cuenta elgrupo Arte Galega es propiedad delCentro Gallego de Vitoria-Gasteiz pero,por diversos motivos, bien por elaumento de componentes del grupo oporque se han quedado pequeños, esnecesario hacer una renovación delvestuario del grupo.

Actividades del grupo

A lo largo de todo el año, el grupoArte Galega realiza distintas activida-des, para dar a conocer y mantenervivo el folklore gallego:

- Inauguración del Botafumeiro.- Fiesta de carnavales (Entroido).- Día de Galicia en Euskadi.- Día de las Comunidades.- Días de las Letras Gallegas.- Magosto.- Encuentro juvenil fin de año.

Curso de prefeccionamiento

Varios componentes del grupo ArteGalega se desplazaron hasta Santiagode Compostela en el mes de abril, pararealizar los cursos de especialización(gaita, baile, percusión, confección depalletas, animación juvenil...) que orga-niza la Xunta de Galicia, teniendo quepagar los gastos de desplazamiento delos alumnos que asistan a dicho curso.

Excursión

Cada año, antes de finalizar el cursorealizamos una excursión, para todoslos jóvenes, este año a Tarragona.

Fiesta fin de curso

Con el fin de mostrar todo el proce-so de aprendizaje, a lo largo de todoel año, los componentes del gruporealizan una exhibición de nuestro

tradicional folklore, para disfrute de lossocios, dicho acto concluye con unacena, para todos los asistentes.

Asociación Juvenil Arte Galega de Vitoria-Gasteiz

Page 31: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

32

Camariñas es el centro neurálgico de Galiciadonde el encaje es la «poesía» de la mujer

amante de la artesanía p a l i l l e i ra . De esta tra d i c i o-nal costumbre, las mujeres del Centro Gallego de

Vitoria-Gasteiz, queremos aprender para emular el arte de las p a l i l l e i ras de Camariñas.El 20 de marzo iniciamos el curso de B o l i l l o s , bajo la dirección de Rosario.Actualmente somos 10 mujeres que estamos luchando por manejar con habilidad losbolillos, alfileres e hilo.

Esperamos dentro de un tiempo poder realizar una exposición con nuestras rea-lizaciones, rindiendo con ello homenaje a las artesanas de nuestra Galicia.

Los utensilios que se utilizan son: mundillo, alfileres, hilo de algodón, cartulinay bolillos de madera.

Todo ello aliñado con una gran dosis de cariño y admiración por estas labores.

Beni Rojo

Curso de “encaje de bolillos”

Cea celebrando o entroido

Page 32: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

33

Con los damnificados del Prestige

El Centro Gallego de Vitoria-Gasteiz colaboró con lasInstituciones locales tanto en

la recogidas de donativos como en laorganización de las caravanas devoluntarios que desde el Ayuntamientode Vitoria-Gasteiz se trasladaron tantoa Corrubedo como a Muxía en tareasde limpieza.

El Centro Gallego colaboró con elAyuntamiento en las gestiones para lle-var a cabo la «Caravana Solidaria» de400 personas totalmente equipadas ydirigidas por el Servicio de Extinción deIncendios de Vitoria-Gasteiz, que en elPuente de la Constitución se desplaza-ron a Corrubedo para limpiar las playa s .

En una reunión celebrada en el salónde plenos del Ayuntamiento entre 12empresarios gallegos residentes enVitoria-Gasteiz, el presidente del CentroGallego y el Alcalde con varios conceja-les, nos comprometimos a financiar con24.000 euros parte del coste de dich ac a ravana, aportando el Centro Gallego ala misma 1.800 euros de las cuotas desus socios.

En el restaurante Botafumeiro delCentro Gallego se llevó a cabo una ini-c i a t iva consistente en ofrecer «un meji -llón y un vino por un euro»,recaudándose 826 euros que los regen-tes ingresaron en la cuenta a favor de losd a m n i f i c a d o s .

C o l a b o ramos en el Proye c t o«Marea Viva», dirigido por el Serviciode Extinción de Incendios del

Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz, con-sistente en 4 expediciones a Muxía,compuestas por 100 voluntarios cadauna de ellas; la primera se llevó a cabolos días 20 al 23 de febrero, la segundadel 6 al 9 de marzo, la tercera del 20 al23 de ese mismo mes y la cuarta del 3al 6 de abril, para colaborar en las tare-as de limpieza y sensibilización sobretemas relacionados con la ecología.

Así mismo, participamos en distin-tos programas de radio y televisión,entrevistas en los periódicos locales, yen las reuniones informativas que elAyuntamiento mantuvo con la prensapara dar a conocer las iniciativas que seestaban tomando.

A fin de que todo el que quisiera cola-b o rar económicamente pudiera hacerlo,el Centro Gallego abrió una cuenta en laCaja Vital, tutelada por el Ay u n t a m i e n t o ,con el título «Damnificados Costa

Page 33: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

34

G a l l e g a » , donde diversos colectivos ypersonas particulares ingresaron susd o n a t ivos, llegando al alcanzar la cifra de29.292 euros que remitimos a la«Fundación Galicia Emigra c i ó n » , c u e n t a :E M I G R ACIÓN COS AFECTADOS DOPRESTIGE, que dicha Fundación tieneabierta en la Caixa Galicia.

Queremos agradecer también a lasJuntas Generales de Álava que en suSesión Plenaria celebrada el 20 de enerode 2.003 (Moción 3/2003) por la quelas Juntas Generales de Álava acuerdansolidarizarse con Galicia destinando lacantidad de DOS MILLONES DEEUROS, vía presupuestaria, que serác o nveniada con las cofradías de marine-

ros gallegos para acometer planes der e c u p e ración de la costa.

Deseamos que cuando estarevista salga a la luz, las costas estén den u e vo limpias de chapapote y quenuestros mariñeiros y mariñeiras pue-dan realizar su trabajo como antes deeste desgraciado accidente, que espera-mos nunca más se vuelva a repetir yque nuestros dirigentes aprendan de losfallos cometidos.

Se adjunta relación facilitada porel ayuntamiento de los componentesde la C a ravana Solidaria y sus cola-b o ra d o r e s .

EMPRESAS Y ASOCIACIONES COLABORADORAS

Albañileria y Construcciones Valpo Balgorza, S.A.Canalizaciones Industriales de Gas, S.L. Construcciones y Canaliz. Avenida, S.L.Carpintería Couto, S.L.Centro Gallego de AlavaConstrucciones Arosa, S.L. Construcciones Berres, S.L. Contenedores Escor Vitoria, S.L.Cerámicas Jorge Fernández.El Correo

Hotel Ruta de EuropaJuan López e Hijos Lascaray, S. A. Pelcons Publicidad Productos Lea Ruta Jacobea Catering Silabor Sucesores de Pavón, S.L.Vasco Gallega de Construcciones Zikotz, S.A.

INSTITUCIONES, SOCIEDADES PUBLICAS Y ENTIDADES FINANCIERAS

Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz / Amvisa / Caja Vital / Diputación Foral de Alava /Juntas Generales de Alava.

¡gracias / eskerrik asco!

Page 34: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

35

Abecia Angulo, IñakiAbecia Ansótegui, ArantxaAcosta Nieto, Ana MªAguirre Beitia, IratxeAguirre Chasco, VirginiaAguirre Elgea, IñakiAguirre Muguerza, EstíbalizAlava Cobas, RafaAlesandre Rodríguez, JulioAlonso Azcona, IciarAlonso Azkona, AinaraAlonso Francés, JuliaAlonso López de Munain, José Ig.Alonso Osés JavierAlonso Ramírez de la Peciña, Juan C.Alonso Santos, DorletaAloz Martínez, ElisaAlvarez Muñoz, JosebaAmenabar Ajuriaguerra, ItziarAmezkua Ibáñez de Opakua, SusanaAngulo Fernández, OscarAnsótegui Hernández, ArantzaAntón Quintana, LuisAragolaza Rabanal, EduardoAramendia Abaigar, OihanaAranegui Bartolomé, DorletaAránguiz Aguirre, MaitaneAránguiz Aguirre, NuriaArcaute Ruiz de Alegría, JoséArce San Vicente, MikelArenaza Lamo, EdurneArenaza Sáez del Burgo, NereaArenaza Sáez del Burgo, IdoiaArenillas Gil, MikelArganda García, ItziarArmentia Ibáñez de Garaio, FernandoArranz Crespo, Mª CarmenArraztoa Arretxea, FélixArrieta Larrea, AitorArroniz Peresanz, IbanArroyo Blanco, Luis MiguelArtola Urkaray, JavierArtola Urkaray, NaiaraAyala Puelles, IkerAzkona Ruiz de Eguino, KepaBajos Arrázola, BlancaBarahona Ramos, José MªBarrecheguren Larea, InésBarroso Flores, RaquelBarroso Glez. de Arrilucea, LorenaBeitia Oteiza, GorkaBeltrán de Otálora Lz. de Aberásturi, GaizkaBeorlegui Díez de Ulzurru, EunateBerganzo Ruiz, SusanaBescansa Leiras, CarmenBravo Parra, Jose MªBuruaga Alarcia, JorgeCabo Arizmendi, José MartínCabrera Gallardo, JacintaCabria Garrido, MaiteCalderón Pérez, Miguel AngelCalleja de la Horra, IgoneCalleja Mauleón, José LuisCarrasco Forcada, lonCasas Maeso, NereaCastresana Vara, EnekoChaghouaooi Saidi, AhemedCid Fernández, José LuisCorres Carrasco, EmilioCortezón, Jose LuisCoue Pinedo, MaríaCoue Pinedo, GuillaumeCuadrado Pérez, RobertoCuesta López de Arróyabe, OscarDe Diego Jimeno, Jesús AngelDe Frías Rodríguez, JavierDe los Santos Ruiz, Jesús AngelDel Campo Sánchez, José IgnacioDel Pozo Guinaldo, IkerDelgado García, EduardoDíaz de Alda Otxoa de Etxaguen, OscarDíaz de Cerio Hernáez, LeireDíaz de Durana Fdez. de Landa, Fco. JavierDíaz de Otazu Sáez, GarbiñeDiéguez Lorenzo, MikelDomínguez Navajo, OscarDuque Arana, Estíbaliz

Durántez Rodríguez, CarmenEcheazaharra, ManuelElejalde Caravaca, ArantzaElorrieta Sáinz, Jesús MªElorza Knörr, LauraEscalante Arriola, SusanaEscolar Martínez de Lagrán, LeireEslava García, Jesús AngelEspinosa Gil, José ManuelEtxeberría Pastor, MercedesEzquerro Insagurbe, CarlosFebrero Vadillo, ArrateFdez. de Olano Fdez. de Robles, JosebaFernández Arberas, ZuriñeFdez. de Gamarra Alutiz, Mª EugeniaFdez. de Liger Sáez de Valluerca, IñigoFdez. de Mendía Glez. de Matauco, UnaiFdez. de Mendía Glez. de Matauco, José A.Fernández de Valderrama, JavierFernández Fdez., Miguel AngelFernández Iribas. José LuisFernández Mariño, AinoaFernández Oleaga, EloyFernández Oleaga, SergioFdez. Ortiz de Zárate, UnaiFernández Penanes, PatriciaFernández Peral, MaríaFernández Pérez, IñakiFerrero Fernández, AsierFerrero Vega, José AntonioFontecha García, SantiagoForonda Rojo, AinizeFradejas Gil, IñakiFradejas Gil, Juan CarlosFradejas Gil, NereaFradejas González, EduardoFuentes Ibeas, IreneFuentes Lozano, LuzFuentes Manrique, OscarFuentes Manrique, RaúlFuentes Mollón, AtxoFuenturbe Nañez, AskoaGaléndez Fontecha, AitorGalicia Villarreal, JoséGaragalza Ruiz, MercedesGaraicoechea Ruiz, SaraGaray Olalde, NuriaGarcía de Olano Mauleón, AmayaGarcía Gil, MartaGarcía Mesanza, AngelGarcía Rodríguez, FranciscoGarcía Sánchez ConstantinoGarcía Triguero, lnakiGarrote García de Garayo, JosebaGauna Díaz; AitorGil Iriondo, AlbertoGil Moreno, MónicaGimeno Gimeno, EstherGobijas Vaquerizo, EduardoGómez de Segura Arenas, LauraGómez Díez, Ignacio DanielGómez Gómez, MargaGómez Llanos, AntonioGómez Montoya, AlvaroGómez Vadillo, SergioGonzález Damián, IkerGlez. de Heredia Lz. de Sabando, RubénGlez. de Langarica Ugarabe, AinaraGlez. de San Roman Olarte, IñigoGonzález de Vinaspre, PedroGonzález de Zárate, ZuriñeGonzález Díaz, Mª CarmenGonzález Fernández, GorkaGonzález López, MontserratGlez. Ruiz de Azúa, MikelGoñi Fernández, GarikoitzGoñi Martínez, JesúsGorospe Ezcurra, SigridGrimaldi Mezquita, ManuelGuillerna Pérez de Onraita, AmaiaGurrubindo Tobías, SoniaGutiérrez Barrio, RolandoGutierrez Taboada, DavidHermosilla Ganzábal, lnakiHernández Salinas, AlbertoHernández Salinas, SaraiHervias Gil, Angelina

Iglesias Tartas, OscarIñigo Regalado, EdurneIparraguirre Fdez. de Barrena, GarbiñeIriarte Larreina, SaraIrigoyen Angulo, IratxeIturricha Yániz, AlfredoIzurrieta San Martín, IkerJorge Navarro, José MiguelJorge Uriarte, AitorLago Barreiro, RobertoLaguardia Moreno, Enrique Lahuerta Prado, IbonLarrañaga Garrido, IdoiaLazcoz Baigorri, JosuLegaria Peña, KoldoLenz, StefanLlorente Medina, NuriaLobato Mateos, JesúsLópez Cantero, JavierLópez de Arbina Sáez, GarakoitzLópez de Armentia Presa, IñakiLópez de Ciordia Serrano, José LuisLópez de Munain Lz. de Luzuriaga, PeioLópez de Subijana Mesanza, JavierLópez Mariscal, VicenteLópez Pinedo, EdortaLópez Piñol, MirellaLópez Rodríguez, MercheLuengo Contreras, AsierLuengo Vilumbrales, MirenMachín Fernández, José MiguelMadeira García, Mª JoséMalla Gutiérrez, SausanManso Bermúdez, JavierManzanedo Manzanedo, RobertoMarín Medina, Francisco JavierMariñeelabena Benuza, JonMartín Mtnez. de Compañón, AngelMartín Alutiz, IdoiaMartín Fuentes, LauraMartín Sánchez, Ana BelénMartín Vicente, DavidMartínez Alonso, Mª EmilianaMtnez. de Aramayona Uriarte, VirginiaMtz. de Iturrate Sáez de Gordoa, BeatrizMtnez. de Lahidalga Rguez., RaúlMantínez Domaica, AngelMartínez lbáñez, IdoiaMartínez López, RaquelMartínez Nogueira, SilviaMateo Alesanco. EstíbalizMateos Heras, BernardinoMateos Jiménez, ClaudioMatínez Hervias, VirginiaMaudes de La Iglesia, MarianoMendoza Fernández, ErikaMerino Benito, GorkaMiras Fernández, Juan DavidMontaña, Mirian SilviaMontoya Montoya, Fernando MªMoreno Duaso, JosuMosquera Abecia, MikelMoya Ordaz, AlvaroMozas Olloqui, EnriqueMurua Fawcett, JeffersonNava Antón, GermánNevado Barbero, SergioNúñez Fernández, AntonioNúñez García, AlbertoObeso Ardaiz, GorkaOchoa Buruaga, CarlosOkeranza Castalagos, GarbiñeOlabuenaga Martínez, ItziarOnecha Tomé, NicolasOrcajo Ruiz de Loizaga, Miguel AngelOrdóñez Orzaiz, Jesús MªOrtega Ciruela, IratxeOrtega Salazar, Luis AlbertoOrtiz de Barrón Mtnez., VirginiaOrtiz de Lazcano Ortiz de Lazcano, JonathanOrtiz de Mendívil Rodríguez, VirginiaOrtiz de Mendívil Rodríguez, CristinaOrtiz del Río Araico, YolandaPacheco Magdaleno, AquilinoPampín Cantero, JavierPascual Martínez, IvánPayueta López, Andoni

Pedrosa Polvorín, DavidPellipero Juan, MargaPeón Tarrio, AlbertoPerdiguero Oyarzábal, MikelPérez Amozarain, AmaiaPérez Araico, CarmeloPérez de Anuncita Querejazu, IñigoPérez de Arrilucea Osa, AmaiaPérez de Gauna Ruiz de Azúa, LeticiaPérez Feijoo, LuisPérez Hernández, UsunePérez Juárez, José LuisPérez Rodríguez, EduardoPérez Seara, Juan CarlosPérez Torre, GuillermoPérez Torrijos, JonePiérola García, VanesaPitarque Llorente, AlaiPorrua González, SandraPuente de Castillo, MartaPulido Oro, RubénQuintana Oca, AitorRevert Santos, AmaiaRico Pisuerga, Blanca Rico Pisuerga, AmaiaRituerto Muñoz, AndrésRivera Salas, MikelRodríguez, ManuelaRodríguez, AndoniRodríguez Alonso, IratxeRodríguez Barreiro, Fco. JavierRodríguez Beistegui, SusanaRodríguez Gómez, DavidRodríguez Hermosilla, JavierRodríguez lñiguez José AntonioRodríguez Iñiguez, Jose AntonioRodríguez Murga, AinhoaRojo Gómez de Ocariz, NoemiRon Arribas, AlvaroRuano Martín, TeresaRubines García, JonathanRuiz de Galarreta Duarte, ErikaRuiz de Gordoa Lakunza, IratxeRuiz Landa, Ana BelénRuiz Zurro, VirginiaSáinz González, José LuisSalgado Aguayo, Blanca EstherSalgado Aguayo, MilagrosSan Saturnino Murua, NoraSánchez Bárcena, MatildeSánchez Sánchez, AntonioSantano Rosado, PilarSantos Holgueras, RaquelSanz Pinedo, Juan AntonioSanz Toral, MireielleSarralde García, RubénSeco Hilero, EnriqueSerrano Ornás, JorgeSevilla Camarero, JorgeSoubies Chico, UraitzSusaeta Ralero, YolandaTajada de la Mata, FernandoTamayo Arnáiz, Ana BelénTamayo Elguea, PatriciaTelletxea Sein, Mª DoloresTorres Bilbao, ZuriñeUría Gutiérrez, PaulaUrraca Sedano, SergioUrruela Berganza, YoanaUrtaran Elorrieta, AlvaroVadillo Perez, IñakiValera Celada, AlbertoVargas Olano, ZairaVázquez Duránez, AnaVázquez Duránez, AnaVázquez Mateo, PedroVázquez Valencia, DiegoVelasco Oca, José LuisVoloria Cameno, EugenioYrazu Bajo, EnriqueYrazu Bajo, JavierZapatero Acebes, EliseoZubía Altuna, LauraZugazúa Landa, HermenegildoZulet Jurio, Juan José

¡Graciñas pola vosa axuda! ¡Eskerrik asko!

Voluntarios

Page 35: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

36

Fieles a nuestra cita habitual conRAIOLA, vamos a continuar contandocosas y hechos acaecidos en Navarra yrelacionados con el Camino dePeregrinación a Compostela, vía quetan profundamente une estas tierras delPirineo Occidental con las bellas yagrestres tierras de Galicia.

Entre los innumerables peregrinosjacobeos que, atendiendo a lo que rela-tan las crónicas, recorrían en el siglo XIIel Camino de Santiago, hubo un fran-cés llamado Aymeric Picaud, capellánde Vezelay y originario de Parthenay,localidad de la región de Poitou, quemerced a su obra Liber Peregrinationis,ha sido uno de los peregrinos más afa-mados y que más profunda huella hadejado en la historiografía del Camino.Su obra está integrada en otra másextensa que lleva por título L i b e rCalixtinus o Liber Sancti Jacobi. Estelibro del siglo XII se conserva en elarchivo de la catedral compostelana yparece ser que fue reelaborado porAymeric Picaud a partir de otros escri-tos anteriores, todos ellos relacionadoscon el Apóstol Santiago y las peregrina-ciones a su tumba. Nuestro peregrinofrancés recorrió el Camino, escribió laprimera guía que del mismo se conocey la insertó en el Liber Sancti Jacobi.

Vamos a recordar aquí, por sucuriosidad, algunas de las cosas que

Aymeric dice respecto de la tierra nava-rra y de sus habitantes. La vecindad delos pueblos suele ser motivo de friccio-nes y antipatías seculares. Nuestra srelaciones con los vecinos franceses nohan sido a lo largo de la historia loamistosas que hubiera sido deseable.Pues bien, como vamos a ver, ciertosarrebatos de animosidad hacia losespañoles ya se reflejan perfectamenteen los comentarios que hace AymericPicaud sobre los pueblos que atraviesaen su peregrinaje a Compostela, perocon quienes se ensaña con desmesuraes con los navarros. El clérigo deVezelay exalta a sus paisanos francesesy arrecian sus críticas hacia pueblos y

Imanol López Lacalle

Historias del Camino de Santiago en Navarra

EL PUENTE DE LORCA, EL RÍO SALADO Y OTRAS COSAS DE AYMERIC PICAUD

Estella, según Aymeric Picaud, «fértil, de buen pan y exce-lente vino, así como de carne y pescado.»

Page 36: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

37

personas a medida que se acerca a losPirineos. Por su pluma se adivina a unhombre impulsivo y de talante firmeque cuenta sin tapujos la «feria según leha ido» y no duda en usar la exagera-ción y posiblemente alguna que otramentira. Del mismo modo que no serecata en pronunciar las frases y dicte-rios más gruesos, reconoce las bonda-des de las gentes, parajes y frutos de latierra cuando las cosas le han marcha-do bien.

Ambrosio de Morales, cronista deFelipe II, hizo peregrinación aCompostela por orden de su rey en1572 y leyó el Liber Sancti Jacobi quepor aquellos tiempos debía de gozar degran fama. No obstante, a Morales nole gustó demasiado el capítulo quinto,es decir, el Liber Peregrinationis deAymeric Picaud, porque su comentarioes el siguiente:

Quien quiera que fue el autor, puso allícosas tan deshonestas y feas, que valiera hartomas no haberlo escrito. Yo le dige alli alArzobispo Valtodano, que haya gloria, y a losCanónigos, para que no tuviesen alli aquello.

Tenemos que decir que el Caminode Santiago en su recorrido navarro, decuatro jornadas aproximadamente, espara al peregrino un viaje agradablepor la hospitalidad de sus gentes y labelleza de las tierras y lugares que atra-viesa. Se entra en Nava r ra por elPirineo en una jornada dura por la ele-vada altura que hay que superar desdeel profundo valle de Valcarlos, no obs-tante, el camino discurre entre extensosbosques de hayas y robles, desnudos eninvierno y con exuberante follaje de unverde intenso en el verano. Una vez

dejadas atrás las sierras que bordean elPirineo, llegamos a la ciudad dePamplona que se sitúa en el centro deuna hermosa cuenca bordeada demontañas. Una vez atravesado elmonte del Perdón nos asomamos aunos parajes de clima y vegetación decarácter mediterráneo. Hasta que salga-mos de Navarra recorreremos veredas ycaminos que serpentean entre camposde cereal y viñedos, jalonados, de vezen cuando, de pequeñas montañas,altozanos y yermos que desprenden elolor campestre y dulce del espliego ydel tomillo. Los colores en el inviernoson pardos, marrones y apagados, en laprimavera el verdor de los campos decereal lo inunda todo mientras florecenlos frutales y las viñas arrojan los pri-meros pámpanos plateados al contraluzdel amanecer. En el verano el amarillode las rastrojeras contrasta con el colorverde de los chopos que se mecen enlas orillas de los ríos y los arroyos. Elotoño es una sinfonía de colores rojizosy amarillentos que lo llena todo. En fín,los frescos vientos del norte que bajande las sierras, hacen del peregrinaje porNavarra un viaje placentero de suaveclimatología y lleno de contrastes porel rico colorido de los campos.

Aymeric Picaud hizo su viaje com-postelano allá en los albores del sigloXII, entre los años 1125-1135, dura n t eel reinado de Alfonso el Batallador, reyde Nava r ra y Aragón. Pa ra estas fech a s ,Tudela y Zaragoza, recién conquistadas,estaban en manos cristianas, lo quequiere decir, que el Camino Jacobeo noofrecía peligros de la morisma. Es difícilsaber cómo sería la Nava r ra de enton-ces, por eso dejaremos que nuestro via-

Page 37: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

38

jero nos cuente sus impresiones a pesarde que puedan parecernos exageradas yen exceso negativas. Resumiremos suexposición en tres partes: la descripciónde los navarros y su lengua, las informa-ciones que ofrece sobre los ríos que sehan de atravesar en el camino y, paraa c a b a r, relataremos el suceso acaecidoen el puente de Lorca, a orillas del ríoS a l a d o .

AYMERIC PICAUD HABLA DE LOSNAVARROS

Dejémosle hablar a nuestro peregri-no. De las gentes del Valle de Valcarlosy el Pirineo dice: “Las gentes de estas tierras son feroces

como es feroz, montaraz y bárbara lamisma tierra en que habitan. Sus rostrosferoces, así como la propia ferocidad desu bárbaro idioma, ponen terror en elalma de quien los contempla.”

Señala a continuación que aunqueno pueden cobrar impuestos a los pere-grinos, les asaltan, amenazan congarrotes y les quitan el dinero.

Una vez ha bajado del Pirineoencuentra la tierra más llana y escribe:

“…viene la tierra de los navarros, rica enpan, vino, leche y ganados.”

Sin embargo, a continuación señala:

“Los navarros visten mal, lo mismo quecomen y beben también mal, pues en casade un navarro se tiene la costumbre decomer toda la familia, lo mismo el criadoque el amo, la sirvienta que la señora,mezclando todos los platos en una solacazuela, y nada de cucharas, sino con laspropias manos, y beben todos del mismojarro. Cuando los ve uno comer, le pare-cen perros o cerdos.”

De su lengua dice lo siguiente:

“Y oyéndoles hablar te recuerdan losladridos de los perros, por lo bárbaro desu lengua.”

A continuación nos da el significa-do de varias palabras en vascuence.Curiosamente este listado constituye elprimer diccionario que de esta lenguase conoce.

A nuestro personaje debieron irlelas cosas tan mal que se despachóseguidamente con este florilegio dedicterios:

“Son un pueblo bárbaro, diferente a todosCerca de este singular templo románico del Santo Sepulcro, en

Torres del Río, pasa el río Linares.

Page 38: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

39

los demás en sus costumbres y natura l e z a ,colmado de maldades, de color negro, deaspecto innoble, malvados, perversos, pér-fidos, desleales, lujuriosos, borra chos, agre-s ivos, feroces…”

Sigue su filípica con otros dieza d j e t ivos más de este tenor. Y dicet a m b i é n .

“ Por una miserable moneda un nava r r oo un vasco liquida, como pueda, a unf ra n c é s .”

Para finalizar el análisis de AymericPicaud sobre las costumbres y forma deser de los navarros esta última perla:

“En algunas de sus comarcas, los nava-rros, mientras se calientan, se enseñansus partes, el hombre a la mujer y lamujer al hombre. Además los navarrosfornican incestuosamente al ganado.”

Huelga todo comentario.

LOS RÍOS PESTÍFEROS

En el capítulo sexto del L i b e rPe r e g r i n a t i o n i s , Aymeric da unasrecomendaciones a los peregrinosacerca de la salubridad de los ríosque ha de atravesar en su ruta com-

postelana. Los ríos navarros, si seexceptúan el Arga y el Ega, del mismomodo que sus habitantes, quedan muymalparados en esta guía. Todos ellosson de aguas pestíferas. Dice nuestroguía:

“ Por la villa denominada Los Arcos dis-curre una corriente de agua mortífera, ydespués de Los Arcos, junto al primerhospital, pasa una corriente de aguasm o r t í f e ras para las caballerías y los hom-bres que las beben. Por la localidad lla-mada Torres, en territorio navarro, pasaun río mortífero para los animales y laspersonas que los beben. A continuación,por la localidad llamada Cuevas, correun río que es también mortífero.”

El Odrón, Linares y la Presa, queson los arroyos a los que se refiere, sonde bajo caudal, sobre todo en el estío,pero en plena Edad Media no es pro-bable que padecieran la contamina-ción actual.

EL PUENTE DE LORCAY EL RÍO SALADO

Hemos dejado para el final de este

Puente de Lorca

Puente medieval del Camino Jacobeo en Villatuerta, situado apocos kms. del de Lorca. Bajo él para el río Iranzu.

Page 39: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

40

relato el suceso más inverosimil de losnarrados por Aymeric Picaud. Antes dellegar a Estella nuestro cronista seencuentra con otro río mortífero que esel río Salado. Efectivamente, entreCirauqui y Lorca, cerca de esta últimalocalidad en la que murió, en el lejanoaño de 1156, el rey de Navarra Garcíael Restaurador, existe todavía un peque-ño pero hermoso puente medieval dearco levemente apuntado, cerca de unantiguo molino. En las proximidadesdel puente y antes de llegar a él desdeCirauqui, bajando por el camino quepasa cerca del antiguo despoblado deUrbe quedan, también visibles, abun-dantes vestigios de un camino medievalempedrado.

Bajo este puente, pasa la corrientede dos ríos que se unen pocos kilóme-tros al norte. Actualmente, aguas arri-ba, a dos kilómetros, se encuentra elembalse de Alloz que llenan estos dosríos, denominados Ubagua y Salado.En estos momentos, por lo tanto, elarroyo lo forma la escorrentía del pan-tano. Evidentemente, a principios delsiglo XII no había por estos parajes nipantano ni nada que se le pareciera. Loque existía, mil metros aguas arriba delpuente, desde finales del XII hasta laDesamortización del Siglo XIX, era unaimportante granja perteneciente a losmonjes cistercienses del monasterio deIranzu, granja que, según se desprendede abundante documentación medie-val y de los siglos XVI al XVIII, aprove-chaba abundantemente las aguas delrío para regar las huertas.

La corriente de agua que discurrepor el puente está formada, comohemos dicho, por dos ríos, uno de agua

dulce que se llama Ubagua y que apor-ta el 90% del caudal y el otro el ríoSalado que nace cerca del pueblo deSalinas de Oro y que se aprove chatodavía para producir sal por evapora-ción en eras salineras.

Difícilmente podemos creer en laveracidad del relato de Aymeric cuan-do los monjes utilizaban el agua pararegar. No lo habrían hecho si éstahubiera sido salada. El que escribeestas líneas la ha probado en el puentey no le ha encontrado gusto a sal. Porotro lado, en el pantano se crían abun-dantes peces de agua dulce.

Veamos, pues, cómo nos cuentaAymeric Picaud el dramático sucesoacaecido en este hermoso rincón delpuente de Lorca, en el cual perdiódos de sus caballos en su viaje com-p o s t e l a n o :

“Por el lugar llamado Lorca, por la zonaoriental, discurre el río Salado. ¡Cuidadocon beber en él, ni tú ni tu caballo, pueses un río mortífero! Camino de Santiago,sentados a su orilla, encontramos a dosnavarros afilando los cuchillos con los quesolían desollar las caballerías de los pere-grinos que bebían de aquél agua y morí-an. Les preguntamos y nos respondieronmintiendo, que aquél agua era potable,por lo que dimos de beber a nuestroscaballos, de los que al punto murierondos, que los navarros desollaron allímismo.”

Si Picaud hubiera escrito con esetalante y simpatía algunas de lasmuchas guías que del Camino Jacobeose han publicado estos últimos años,seguramente que muy poca gente seanimaría a recorrer los caminos y sen-das, infestadas por todos los lados depeligros y malas gentes.

Page 40: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

41

Le e pensa...

«Los vicios vienen como pasajeros, nos visitan como huéspedes y se quedan como amos.»Confucio.

«Casi todas las personas son tan felices como decidan serlo». Abraham Lincoln.

«Una de las ventajas de no ser feliz es que se puede desear la felicidad». M. de Unamuno.

«Quien lee mucho, sabe; pero quien observa, sabe todavía más.» Alejandro Dumas.

«Lo peor del dinero es que uno no se lo puede llevar consigo. Ahí comienza el purgato-rio». Coco Chanel.

«La fantasía es la droga de la mente.» Proverbio árabe.

¿Sabías que......A formiga pode levantar un peso 50 veces superior ó seu?

...Que a primeira vez que a muller votou nas urnas foi no ano 1893 en Nova Zelanda?En españa fíxoo en 1931.

...Que no ano 1904 o dramaturgo José Echegaray obtén o primeiro Premio Nobel deLiteratura concedido a un español?

...Que en 1881 inaugúrase o primeiro ferrocarril Madrid-Lisboa? A inauguración foi pre-sidida polos reis de España e Portugal, Alfonso XI e Luis I.

O RefraneiroNinguén pode servir a dous amos e agradar aentrambos.

Viva Deus e cante o merlo, que tras do veránven o inverno.

Maio chuvioso, verán caluroso.

Quen non é dono de si, non é dono de nada.

Nos sexas parvo, Xan, e non cho chamarán.

No inverno non hai mal can, nin mala pólvora no verán.

Unha anduriña non fai verán.

Page 41: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

42

O curruncho dos versos

Imagínate

Imagínate la calle Dato,las magnolias titilantes bajo el sol de Marzo,el aroma del café,y el mimo extasiado ¡fijo en su gesto blanco!

Imagínate música de violíntiritando en remolinos su corazón doliente,salpicando con sus notas el devenir de la gente.

Imagínate al Caminante,esbelto, erguido en su azófar, todo quietud, movimiento,rasgando con sus perfiles la primavera y el viento.

Imagínate bajo el sonido de las sonrisas de los niñosal dueño del silencio meditando...Imagínate que me siento,que palpo su inmenso cuerpo torero,que su pensamiento se engarza con el míoy me dice que es su vida un laberinto,que es pura contradicción,que su cuerpo es vigor y su mirada interior,que su enemigo es la sombray que su sueño...¡que su sueño soy yo!

Imagínate el sol de marzo, la estación azul y blanca¿y el reloj?El reloj envejeciendo,¡ya son las seis y cuarto!

Tic-tac tic-tacTic tac

Adiós amor, acabo de cruzarel umbral de mi trayecto...

¡Imagíname!

Pilar Corcuera Villacián

El chapapote

En la costa de Galiciase oyen llantos y suspiros;su mar, de verde esmeralda,en negro se ha convertido.

Le llaman el chapapotea ese manto que trae muerte,no saben cómo quitarloesos gallegos valientes.

La espuma, sedosa y blanca,que humilde besa las playasse ha vuelto negra y espesay su canción es amarga.

La muñeira no se escucha,la gaita está abandonaday a los pobres galleguiñosse les ha partido el alma.

Aúpa, Galicia valiente,te enviamos un abrazo, nuestro apoyo más sinceroy cuenta con nuestras manos.

Ande, ande, ande a Galicia vamosy a los marineros demos un abrazo,quitemos la mierda de sus bellas costascon palas y manos y con otras cosas.

Alicia Fuentes

Page 42: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

43

O noso lar

¡Casiña grande, grande casiña!Déixame hoxe dicirche

se non é moito pedircheo que o meu corazón sinte.

Nesta vila te puxeron,con esforzo te fixeron,aqueles que en ti pensaronque boa idea tiveron cando contigo soñaron.

Xa sei que arredor non tes,o verdor daqueles montes,castiñeiros, nin loureiros,nin millo, nin amieiros.

Non oio no mar as ondiñasnin o galo cantarpolas mañanciñas.

Boteille moitas olladasó verde do teu xardín,mais conteinas ben contadase nove camelias vin.

Non me toques as cameliasque da terriña viñeron,mais darlles as gracias queroós que de aló as trouxeron.

Cando pola rúa camiñoe cando para ti miroaló nas noites serenasvexo un refulxir de estrelasque me apazugan as penas;oio pandeiros e gaitas,cunchiñas, tambores, frautas,de par en par, as vidreiras;¡como suspiro coas muiñeiras!

Mais unha alborada soaque se oe desde fóra.

¡Un pouco máis alto agora!O meu corazón se alegra

cando sinte que se achega,¿quen me dixo que non erao grupo de Arte Galega?

Agora si que estou leda,

mais cando a noitiña chegae o sol se deita no mar,xa escoito outro cantar.

Son mulleres aló embaixoxa non veñen de refaixotraen cantares fermosos,e son os cantares nosos,son as do Coro Aturuxoque eso si que ten embruxo.

¡Casiña grande, grande casiña!,sei que algún día me ireie os teus currunchos lembrarei,e outros tamén se iránque tamén os lembraran.

Parellas neles namorarone se eles non cho contaron,¡como queres que eu cho diga!,se algunha delas e miña amiga.

Se me vou lonxe de ti,non che dea pena de minmandareiche unha cartiñanas alas dunha pombiña,e de corazón che direicantos amigos deixei.

Sen saber se tiña fin non contei os pasiños que dindesque da miña aldea saíne a ti te atopei aquí.

Agora sen ti non podo vivirmais téñoche que dicirque non hai sitiñoque máis me agrade que estar nesta casiña grandeonde hai meniñas,onde hai rapacese o máis grande de todo:que é a nosa amizade.

Fina Fernández

Gañadora do 1º Certame de Poesíado Centro Galego de Vitoria-Gasteiz

Page 43: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

44

ORamos estaba de bautizo, unha nena bonitiña e moi esperta, que facía onúmero once dos seus descendentes. Para celebrar o acontecemento con-

vidara ós parentes e amigos a xantar, un xantar que se foi alongando ata que se xuntoucoa cea. Entre os convidados estaban os seus compadres da Penela, que apadriñaran ófillo número sete. Antón e a súa dona non foron xantar porque a muller estaba para oarrastre, sugundo as súas propias palabras, «dóeme a cabeza, as tripas enrodeladas...¡Ai!, que tódolos meses teña que pasar por este calvario. Que vaia o Antón, se quere,porque eu non son muller de nada.» Mais o Antón tampouco se decidiu, facendo ungrande sacrificio, acordou permanecer a seu carón.

Aló pola noitiña, o Ramos comezou a rosmar «ese meu compadre, ho, mira quenin sequera botar un pé nesta casa un día como hoxe, anque só sexa para meter naboca un cacho de roscón e un grolo de viño. Colle o farol e chégate aló, neno, e dilleque o quero ver aquí, se a señora Carmela non está para vir, que veña el só.

— Farei un esforzo —dixo—, anque me doe deixar esta muller soa, vendo o mali-ña que está.

—Anda, ho, anda, que aquí me atoparás cando volvas.D e s p a chou a facenda, lavou as mans e mais a faciana, vestiu unha camisa limpa e

colleu camiño. A noite era escura coma boca de lobo, a néboa tendida nas copas dos cas-tiñeiros case non deixaba ver onde se poñían os pés «por qué non collería o farol comolle dixo a muller»; malia que os camiños lle eran ben coñecidos, o Antón andaba con tino,co oído atento; era un chisco medoso e non había moito tempo a Suso Vilariño puxéra l l eo fociño no pescozo un lobo mentres ripaba a herba para a cea das vacas na barreira. Certoque era un lobo que se caía de vello e só buscaba un recuncho onde deitar de vez os ósos.Suso contaba que mallara nel coma nun foleco de pisar castañas. Endoutro día o lobo apa-receu morto na porta do sequeiro de Chelo.

Ía o Antón cavilando no caso cando endilgou un vulto arrimado ó castiñeiro depreto da Pe d ra dos Bolos. Fixo amago de apañar un coio e guindalo, pero o animal aquelnin debeu de pestanexar. «Era un lobo, non había dúbida, un lobo grande coma unburro.» Deu un brinco petando cos galochos no chan e con aquelo a fera apartouse untreito. Agora xa non o vía «coido que liscou», dixo para si. Foise achegando paseniño ócastiñeiro, arrimouse a el e estarricando o pescozo por un lado axexou para comprobarse o camiño que debía seguir estaba despexado. Nada. Andou ó redor do castiñeiro pase-niñamente para asegurarse e, de socato, atacouno un estremecemento, porque lle para-ceu oír un ruído tras de si; vo l veu a testa moi a modiño, rozando co nariz na casca docastiñeiro e comenzou a arrepiar, sentía como se alguén lle turra ra con forza dos pelosda caluga. O corazón deulle un brinco e o home quedou paralizado, abrazado ó casti-ñeiro, tentando agatuñar por el arriba e ó mesmo tempo sen ser quen de levantar os pésdo chan. Ficou abraiado coa imaxe cravada na cabeza daquela boca de lobo arregañan-do os dentes e dúas moxenas escintilando na mesta negrura; se estira un chisco máis opescozo ben lle puido chantar un bico á fera no mesmo fociño. A visión durou o tempodun lóstrego, xa só quedaba a negrura da noite, un vacío que o abranguía todo, e el cin-guido por unha faixa de medo que lle apreixaba todos os músculos do corpo, mentres

Noite de lobos

Page 44: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

45

unha lingua de lixa lle lambía os ósos. Aínda tiña nos oídos o ecoar daquel berrorouco que lle pareceu arrincar das mesmas entrañas, coa sensación de que un anacodelas saía tamén pola boca. Apretou os dentes para non deixalos tremelear; sentíacomo se un enxamio de formigas lle mordera as costas e sen ser quen de vo l ver a testa;tremíalle o corpo todo. Tentou de botar a correr, berrar pedindo axuda. ¡Ca! non eraquen de ceibar unha verba e as pernas case non tiñan conta del. Novamente foi arro-deando o castiñeiro na mesma dirección que lle pareceu seguira o lobo, matinandoque, quizais, situándose detrás tivese ocasión de lle guindar un puntapé e facelo fuxirde vez; para cúmulo de males, nin un coio nin un mal garabullo preto do castiñeiro.Foi andando a modiño sen lle poder ver o rabo ó lobo; xa ía collendo azos, «botaría-se polo souto abaixo», pensou. Apurou un chisco o paso, rodeou o castiñeiro por com-pleto dúas veces e ¡nada! Quizais podía seguir e chegar á casa do compadre sen máisc o n t ra t e m p o s .

Respirou fondo, axustou o pantalón; levantou o pé dereito sen determinaraínda se ía botar a correr ou lle conviña máis ir a modo, cando os seus ollos toparonco vulto xusto no medio do camiño por onde debía pasar, a uns dez ou quincemetros. De novo aquel tremor a lle percorrer o corpo, estarrecido, os cabelos tesos eun formigueo polo carrelo arriba que non lle deixaba pousar o pé. Sen estar segurode cal era a mellor opción, ergueu a punta do pé esquerdo, apoiou a man no casti-ñeiro e moi a modiño foi xirando, pareceulle que o lobo non se move ra e botou acorrer cara a súa casa, coa impresión de ir polo aire, sen pousar os pés no chan; ásveces oía, ou tiña esa sensación, as poutas do lobo petar no camiño xusto tras del, eata sentía na caluga un bufo quente que lle facía cóxegas na medula dos ósos. A noitee ra escura coma a cova do demo, mais el coñecía ben os camiños e corría sen tro-pezos. Cando pasaba por diante da porta dun veciño sentía o corpo máis lixeiro, peronon se parou a chamar en ningunha, porque só desexaba chegar á súa, e por outrabanda, non lle facía gracia que alguén se decataran de que corría diante dun lobo.Chegou sen folgos á súa porta, alí xa se sentía seguro, mais non vo l veu a testa ata quetiña medio corpo dentro. Sen soltar a manilla botou unha ollada cara o camiño.

¡Por todos os diaños do inferno! A menos de trinta metros, ó abeiro das cane-llas dunha pereira que había no cimo da horta, estaba chantado aquel demoño,recachando os dentes. Chamou pola muller e díxolle moi baixiño: «Sae pola portada esterqueira e vaille dicir a Bilocho que veña coa escopeta, que hai un lobo baixoda pereira grande.»

Non ben acabara de falar coa muller cando aquel demo comeza a ornear ea dar rebrincos.

—¡Que Santa Comba me valla! —exclamou— ¡E non me fixo arrepiar ecorrer coma un tolo ese diaño de burro cativo polo que veu preguntar inantesXosé de Marcial! O que máis me xeringa é que veña ornear diante da miña porta,a se rir de min, despois do medo que me meteu no corpo. E ti deixa de rir polobaixo —díxolle á muller— que a cousa ten pouca gra c i a .

Vicente Touzón

Page 45: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

46

El ajo es una planta liliácea, cuyobulbo se emplea como condi-

mento en la cocina y se ha utilizadodesde tiempos inmemoriales en nume-rosas y variadas formas.

Los milagros del ajo se conocendesde la antigüedad y su fuerza hasido tal que en muchas ocasiones seha empleado simbólicamente para darbuena suerte, o para alejar espíritusmalignos. Probablemente no existeplanta medicinal más conocida y estu-diada que el ajo. Por ejemplo, unpapiro egipcio que data de hace másde 3.500 años contiene sobre doscien-tas recetas a base de ajo para dive r s o sproblemas de salud.

El ajo ejerce efectos sobre numero-sos órganos de nuestro cuerpo y sobrenumerosos aspectos de nuestra fisiolo-gía. De gran poder nutritivo, contienevitaminas B y C, fósforo, silicio, azufrey otros oligoelementos que hacen de

su toma habitual una fortaleza contralas agresiones al cuerpo, sobre todop a ra el tratamiento de las enfermedadesasociadas al enve j e c i m i e n t o .

De este alimento de peculiar y pican-te sabor, podemos enumerar los siguien-tes efectos benéficos, sustanciados enestudios sientíficos:

•Ayuda a prevenir diversos tipos decáncer.

•Reduce el nivel de colesterol malo(LDL) y aumenta el bueno (HDL): dismi-nuye el nivel de grasa en la sangre y elriesgo de infarto y trombosis.

•Reduce la presión arterial.•Mejora el funcionamiento intestinal.•Restablece el apetito. •Actúa como antiinflamatorio.•Ayuda a combatir un buen número

de hongos, bacterias y virus.•Ayuda a incrementar el nivel de

insulina en el cuerpo, reduciendo así losniveles de azúcar en la sangre.

•Incrementa ligeramente eln ivel de serotonina en elcerebro ayudando a comba-tir el estrés y la depresión.

Su principal ingrediente, elaceite volátil, es simultánea-mente su mejor aliado yenemigo. Se trata de unantiséptico natural que pre-viene y cura infecciones,r e t rasa el envejecimiento y

Félix Ortiz de Zárate

El ajo (allium sativum)

Page 46: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

47

carece de los efectos secundarios quehabitualmente tienen los antisépticosartificiales.

Su defecto es ese olor penetranteque provoca el rechazo en muchas per-sonas. Sin embargo, existen algunosremedios para evitar el mal aliento des-pués de ingerilo: morder perejil o hino-jo, tragar un clavo de especia, tomaruna cucharada de miel, beber zumo delimón recién exprimido o beber unvasito de vino o de leche.

Se dice también que el ajo, ademásde ser un protector naturaI de la salud,aumenta la potencia sexual. Algunasreligiones han recomendado ingerirajos los viernes para fomentar la vidasexual de las personas. El poder vigori-zante del ajo ayudó a los esclavos egip-cios a construir sus monumentos y en latumba de Tutankamon se hallaron bul-bos de esta planta que probablementecolocaron para alejar los espíritusmalignos.

Los griegos y romanos vislumbraronrápidamente sus potentes cualidadesafrodisíacas y en la época del Medievo

el ajo recuperó su sentido simbóli-co y se empleó para alejar espíri-tus malignos, brujas y vampiros. Afinales del siglo XIX Louis Pasteurconfirmaría que el ajo es un anti-biótico natural que inhibe el creci-miento de microorganismos,ayudando a combatir infeccionestanto víricas como fungicidas. Elajo se ha empleado para tratarenfermedades gripales o de res-friados, estomacales, reumáticas,

meningitis, tuberculosis o herpes.

La II guerra mundial fue testigo delas propiedades antisépticas del ajo.Por aquel entonces no existían los anti-sépticos artificiales y el ajo serviría paracurar las heridas de guerra.

En la cocina es uno de los principa-les ingredientes, sobre todo en la coci-na mejicana, china, latinoamericana yfrancesa. Acompaña perfectamente aIas verduras, carnes, pescados, sopas osalsas. El ajo crudo mantiene todas suspropiedades curativas y muchos médi-cos aconsejan su consumo, recomen-dando tomar medidas para evitar elfuerte aliento.

Remedio contra las enfermedadesbronquiales, tos y congestión nasal:Hervir durante cinto minutos el equiva-lente a una taza de agua junto con dosdientes de ajo. Una vez tibio, añadir elzumo de medio limón y una cucharadade miel. Los efectos de esta receta natu-ral son inmediatos y presenta dos ven-tajas: no sabe mal ni deja mal aliento.

Page 47: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

48

Entrar en Galicia é sentir na almaese halo de misterio dunha terra

vella e gastada polos séculos, e arroupa-da por penedos que parecen non haber-se movido nunca de onde os pousou oCreador.

Dicir p e d ra é evocar a beleza dascasas, capelas e pazos que decoran a pel

dunha terra queparece que fosenai de tódalast e r ras do mundo.As súas catedra i sfeitas sen présa,as súas igrexas emosteiros, os cru-

ceiros, petos dasánimas e tódalaspontes que atrave-san os ríos dunhaparte a outra paracomunicar os lugares,son a riqueza cultura lque os nosos antergos

deixaron para o noso gozo, e para o estudiodas razas que en Galicia viviron e loitaron.

Temos o deber moral de coidar e conserva rtodo ese patrimonio que haberemos de legarós nosos descedentes polos séculos.

Exemplos de Pedras traballadas coasuor dos homes son, por nombrar algun-has: a Catedral de Santiago, a Catedral deTuy, a Ponte de Ourense, a Muralla deLugo, os muíños sobre o Arnoia, os muí-ños sobre o río Tea, as divisións das fincasnos minifundios, sobre todo nas provinciasde Lugo e Ourense, consistentes enpequenos muros de pedriñas que rodean

as fincas para que aterra non esvare. Ascasas de perpiaño,coas súas balcona-das de granito.

Os petos das ánimasson pequenas cons-truccións que sec o n s e r van nalgúnspobos; xera l m e n t eatópanse nalgúncruce de camiños etestemuñan o cultoós mortos e a devo-ción polas ánimas.

En Galicia ató-panse en calqueramonte canteiras de

g ranito que reparten pedra para todoo mundo, como exemplo temos aPe d ra de Porriño entre as de máissona. En Toén (Ourense) tamén seatopa unha importante canteira dep e d ra de granito de onde a levan paravarios países, pola súa calidade édureza. Galicia éunha comunidadeque pode adornar asúa fermosura conpuntillas e borda-dos en pedra natu-ral ou tra b a l l a d acoas mans dos seuscanteiros, ve r d a d e i-ros artesáns dap e d ra .

Galicia: «pedra eterna»Beni Rojo

Canteiras de pedra

Granitos: gris de Mondariz erosa de Porriño

Page 48: Número 5 • Maio • 2002… · 5 CIDADÁN DE HONOR El pasado día 21-02-2003, en el Salón de Actos del Centro Gallego de Vitoria, coin-cidiendo con la inauguración de la réplica

49

Nunca supimos el nombre deaquella mujer silenciosa yenigmática. Su hijo se lla-

maba Manolo "Garrote", apellidoharto raro en un pueblo de huerta deValencia donde los Bronch ú ,D o m é n e ch, Palanca, o Moltó, asícomo Puchades, Camps y otros tantose ran y son los que priman. Luego fue-ron apareciendo apellidos castellanos,... pero luego, pues yo hablo de hacesesenta años.

Como digo, con apellido tan rotun-do no nos hacía falta para nada elnombre de aquella mujer, pero es queademás, su nuera que no era huertanay que tenía un nombre muy gra c i o s o

(se llamaba Gracia) pasó a ser tambiénla "Garrote".

La abuela "Garrote" era la gran des-conocida, porque hablaba poco y lohacía en un gallego cerradísimo, aun-que teniendo cierta afinidad gallego yvalenciano, con ella era imposibleentenderse.

Cuando se conoce a las personas,desaparecen los tabús que las envuel-ven. Mi madre me mandaba a llevarhuevos a las vecinas, entre las que seencontraba la abuela "Garrote".

E n t rar en aquella casa era para mícomo entrar en un castillo o mansiónmisteriosa, una abuela con un pañue-lo tan raro, con unas historias tan dis-tintas a las aquí vividas y contadas...,me atrapó, se puede decir que, encierto modo, me hechizó, me hablabade un mar que nada tenía que ver conmi mar, tranquilo y muy azul, y muybello. Los romanos decían que eras u yo "Mare Nostrum".

Han pasado más de sesenta años yhe conocido a muchos gallegos, menosenigmáticos y mucho menos silencio-sos. Hace muy poco, he tenido la opor-tunidad de, al fin, ir a Galicia, pero elhechizo no se ha roto. ¿Será Galicia unpaís hechicero? Yo así lo siento.

Paquita Sambartolomé

La abuela «Garrote»