Ñ¯ðüåýã¯é èðýýä¯éí òªëªª õàìòäàà avlaga/surye/suryegui... ·...

�

ÑÝÒÃ¯¯Ë×ÈÄ ÁÎËÎÍ ÈÐÃÝÄ ÁÈ×ÈÆ ÁÀÉÍÀ


Ñ¯ðüåýã¯é èðýýä¯éí òªëªª õàìòäàà

�


Áýëòãýñýí: Ä.Äîðæìàà Á.Îþóíöýöýã Á.Äîëæèíñ¿ðýí Á.Äàðèéìà Ï.ßíæèíäóëàì

�


ªÌÍªÒÃªË ¯Ã

Ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ àæèëä èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë òýð äóíäàà ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààð ¿íýí çºâ ìýäëýãòýé áàéõ ÿâäàë þì. Îëîí íèéòèéã óõààðóóëàí, ñýíõð¿¿ëýõ àæèëä ìàíàé ñýòã¿¿ë÷äèéí õóâü íýìýð èõ ÷óõàë ó÷ðààñ 2011 îíû ”Ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ äýëõèéí ºäºð“-èéã òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä “Ñ¿ðüåýã¿é èðýýä¿éí òºëºº õàìòäàà” øèëäýã áè÷ëýãèéí óðàëäààíä îðîëöîæ ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ç¿ãýýñ ºíäºð ¿íýëýëò àâñàí á¿òýýë¿¿äýýñ ò¿¿âýðëýí àâñàí íèéòëýë¿¿ä áîëîí ñ¿ðüåý ºâ÷íººð ºâ÷ëèëñºí ÷ ýäãýðýõ õ¿ñýë ýðìýëçýë, õè÷ýýë ç¿òãýë ä¿¿ðýí èðãýäèéí á¿òýýë¿¿äýýñ óíøèã÷ òàíüä ºðãºí áàðüæ áàéãààäàà òààòàé áàéíà.

Õ¿í àìä ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òóõàé ¿íýí çºâ ìýäýýëëèéã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ, ñ¿ðüåýãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà çàì, ýì÷èëãýýã òàñëàõã¿é á¿ðýí ã¿éöýä õèéëãýõèéí à÷ õîëáîãäîë áîëîí òºð çàñàã, îëîí íèéò, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿íèé ¿¿ðýã îðîëöîîíû òàëààð òîäîðõîé ñàíàë äýâø¿¿ëñýí íèéòëýë áè÷ñýí ýðõýì ñýòã¿¿ë÷ íàð, õ¿íä õýö¿¿ ºâ÷íºº äàâàí òóóëàõ óðàì çîðèãîîð áóñäàà ¿ëãýðëýí àìæèëòòàé ýì÷ëýãäýæ ñýòãýãäëýý õóâààëöñàí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ òà á¿õýíäýý òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå. Òà á¿õíèé òóóëñàí àìüäðàë, àñóóäàë äýâø¿¿ëñýí íèéòëýë¿¿ä òàíü îëîí ñ¿ðüåýòýé ºâ÷òºíèéã ýì÷ëýí ýäãýðýõ óðàì çîðèã ºãíºº ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà.

Çàðèì ìýäýýëýë áóðóó òàøàà áàéõûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é áîëîâ÷ áèäíèé äóíä áàñ ë èéì áóðóó îéëãîëò áàéñààð áàéãààã äàâõàð õàðóóëæ áàéãàà ó÷èð ýíýõ¿¿ íèéòëýëèéí ò¿¿âýð ñýòã¿¿÷ëäýä ñàéí ãàðûí àâëàãà áîëæ “ìýðãýæñýí” ñýòã¿¿ëç¿é õºãæèõºä íýìýð áîëîõ áîëîâ óó.

Í.ÍàðàíáàòÀíàãààõóõààíûäîêòîð

�


Ãàð÷èã

1. Æèë ãàðóé áîëñîí ÷ ñ¿ðüåý ºâ÷èí ýäãýñýíä íü áè ¿ðãýëæ áàÿðëàäàã. Á.Áîëîð÷èìýã2. Öàãààí òàõàëûã íóóâ÷íààñ ãàðãàÿ. Ó.Áàäàìöýöýã3. ÁÈ Ñ¯ÐÜÅÝÃ¯É ÁÎËÑÎÍ Ø¯¯ ÄÝÝ. Æ.Ìºíõ-Î÷èð4. Òàíèõã¿é íÿí èðýýä¿éä àÿëñàí íü. ×.Áîëîðòóÿà5. Øèíýëýãýýð ñýòãýæ ñ¿ðüåýòýé òýìöüå. Á.Áàòçàÿà 6. ßëàëò áèäíèé ãàðò. Á.Àðèóíòóíãàëàã 7. Ñýòãýëèéí ¿ã. Ä.Ýíõ÷èìýã 8. ßëàëò áèäíèé ãàðò Ä.Áîëîð-Ýðäýíý 9. Øèíýýð ñýòãýæ ñ¿ðüåýòýé òýìöüå. Ï.Çîëçàÿà 10. Ñ¿ðüåý ºâ÷èíòýé òýìöýõ ºäºðò çîðèóëàâ. Á.Ìºíõáàò

�


Ñýòã¯¯ë×, íèéòëýã× íàðûí á¯òýýë:

Æèë ãàðóé áîëñîí ÷ ñ¿ðüåý ºâ÷èí ýäãýñýíä íü áè ¿ðãýëæ áàÿðëàäàã

Á.Áîëîð÷èìýãÑîíèíûíýð

Áè ¿íýõýýð èõ áàÿðëàäàã þì. Îäîîãîîñ àðâààä æèëèéí ºìíº äºº, ãàíö ýã÷ ìààíü îíîø íü òîäîðõîéã¿é íýã ºâ÷íººð ºâ÷èëæ áàðàã æèë ãàðóé áîëñîí þì. ¯ðãýëæ õàíèàëãàæ áàñ òóðæ ýöýæ áàéãààã õàðàõ íàäàä ¿íýõýýð õýö¿¿ áàéëàà. Öýðãèéí õ¿í áîëîõîîð òýð øóãàìààðàà áèä á¿õíèé íýðëýæ çàíøñàí ãîñïèòàëèéí ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõ õýäèé ÷ íýã ë ñàéæðàëûã îëîõã¿é áàéâ. Ãóðâàí ÷ óäàà äîòðûí òàñàãò õýâòýí ýì÷ë¿¿ëñýí ÷ ¿ð ä¿í ãàðñàíã¿é. Îðîé àæëààñàà òàðæ èðýýä öààøàà õàðàí îðîî çàñàõ ýã÷èéíõýý òóðñàíûã õàðààä ¿íýõýýð èõ ºðºâäºæ ò¿¿íèéã óíòñàí õîéíî ÷èìýýã¿éõýí îðîíäîî óéëæ õýâòñýí þì. Òèéí óéëæ õýâòýõ ¿åäýý øóóä ë ýðõëýã÷èä õýëüå ãýæ áîäëîî. Òýð ¿åä ìàíàé ñîíèíû ýðõëýã÷ýýð îäîî Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé ìóçåéí çàõèðàë, Ñî¸ëûí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí Æ.Ñàðóóëáóÿí àæèëëàæ áàéëàà. Èéíõ¿¿ áîäñîí íü áàñ ó÷èðòàé þì. 2002 îíä ìàíàé ñîíèíû ðåäàêöèä äàíäàà øèæèãíýñýí çàëóó ñýòã¿¿ë÷ íàð áàéñàí áîëîõîîð áèä á¿õíèé ñýòã¿¿ë÷ áîëîõ ãàðààã íü çºâ òàâèõ áàñ þì ¿çýæ í¿ä òàéëóóëàõ ãýæ Ñàðóóë ýðõëýã÷ ãàäààä äîòîîä ðóó ÿâàõäàà íýã õî¸ðîîð íü äàãóóëæ ÿâäàã áàéëàà. Íýã óäàà Òºâ àéìãèéí Ìºíãºíìîðüò ðóó ÿâàõàä íü ìèíèé ýýëæ òààð÷ ñóðâàëæëàãààð õàìò ÿâñàí þì. Ìîíãîë Óëñûí ãàâüÿàò æ¿æèã÷èí í.×óëóóíöýöýã, Ñî¸ëûí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí ×.Äàãâàäîðæ ãýýä óðëàã ñî¸ëûí òîì÷óóäûí õàìòààð ÿâàâ. Ýíä òýíäõèéí ñîíèí õà÷íûã õ¿¿ðíýõ òýäíèéã ÿðèàã ñîíñ÷ áàéõ òýð ¿åä Ñàðóóë ýðõëýã÷èéí áàãûí íàéç íýãýí ýì÷ Óëñûí Êëèíèêèéí íýãä¿ãýýð ýìíýëýãò àæèëëàäàã, ìýðãýæèëäýý ÷àìã¿é íýãýí ãýæ ñîíññîí ó÷èð ýðõëýã÷èä õýëýõýýð øèéäñýí õýðýã. ªãëººíèé øóóðõàéí äàðàà Ñàðóóë ýðõëýã÷èä øóóä ë çîâëîíãîî òîî÷èæ ãàðëàà. Ìèíèé ÿðèàã ÷èìýýã¿é ñîíñîæ ñóóñàí ýðõëýã÷ “Ìàíàé íàéç äýýð îäîî àâààä î÷ú¸” ãýëýý. Ãýõäýý ýã÷òýé ýíý òàëààð îãò ÿðèëöààã¿é áîëîõîîð òýð äîðîî õàðèó õýëæ ÷àäàëã¿é ýã÷òýéãýý õîëáîî áàðèàä ýðõëýã÷èä ýðãýæ õýëýõýýð òîõèðëîî. Ýðõëýã÷èéí ºðººíººñ ñýòãýë ººäðºã ãàðñàí áè øóóä ë ýã÷ð¿¿ãýý óòàñ öîõèæ

�


ó÷ðûã õýëòýë “ªº òýãüå òýãüå” õýìýýëýý. Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç äýý, õººðõèé. Æèë ãàðóé îíîø íü òîäðîõã¿é áàéñàí áîëîõîîð äóðòàé çºâøººð÷ ìàðãààø ºãëºº 09.00 öàãò Êëèíèêèéí íýãä¿ãýýð ýìíýëýã äýýð ýðõëýã÷òýé ãóðâóóëàà óóëçàæ, ò¿¿íèé íàéç Ä.Öîãò ýì÷èä ¿ç¿¿ëýõýýð ºðºº ð¿¿ íü îðòîë òýðáýýð ýã÷èéã ìèíü õàðàíãóóòàà øóóä ë “ªº îéëãîìæòîé ë þì áàéíà äàà” ãýñíýý “Çà þó ÷ ãýñýí ç¿¿í ãàðàà äýýø íü ºðãº äºº” ãýëýý. Æààõàí õàðñíàà “Çà çà ñ¿ðüåý òóññàí áàéíà” ãýâ. Ýíý ¿ãèéã ñîíññîí ýã÷ ìààíü øóóä ë “Áè øèíæèëãýý ºãñºí ø¿¿ äýý. Ñ¿ðüåý òóñààã¿é áàéíà ãýñýí” õýìýýí èõýä àéñàí, ýìýýñýí ºíãººð õýëòýë Ä.Öîãò ýì÷ “Áè îëîí æèë ýíý ºâ÷íººð äàãíàñàí ýì÷ õ¿í. ×è ñ¿ðüåýãèéí øèíæèëãýý äàõèæ ºã. Ãýõäýý ÕªÑ¯Ò-ä î÷èæ ºã” ãýñýí òîâ÷ áºãººä òîäîðõîé õàðèóëòûã ºãëºº. Æèë ãàðóé ýì÷èëãýý õèéëãýæ áàéãàà ÷ íýã ÷ ýì÷ ò¿¿íèéã “ñ¿ðüåý ºâ÷èí òóñ÷ýý” ãýæ õýëýýã¿é áîëîõîîð ¿ë èòãýñýí íü òýð þì. Ãýõäýý Ä.Öîãò ýì÷èéí õýëæ áàéãààä èòãýõã¿é áàéõ àðãàã¿é áàéñàí ó÷èð òýíäýýñýý ãàðààä øóóä ë ÕªÑ¯Ò-ä î÷èæ øèíæèëãýý ºãòºë “õàðèó íü õàðèí äýýðõ ºâ÷èí òóñ÷ýý. Òóñàõ òóñàõäàà íýëýýä õ¿íä òóññàí áàéíà øóóä ýìíýëýãò õýâò” ãýñýí þì.

ÖÀÃ ÀËÄÀËÃ¯É ÝÐ×ÈÌÒÝÉ ÝÌ×ÈËÃÝÝ ÕÈÉËÃÝÕ ÍÜ ªâ×ÈÍ Ò¯ÐÃÝÍ ÝÄÃÝÕ ÃÀÐÖ ÁÎËÄÎÃ

Òýð äàðóé ýì÷èëãýýã ÕªÑ¯Ò-èéí Ñ¿ðüåýãèéí êëèíèêò õèéæ ýã÷ õî¸ð ñàð ãàðóé õóãàöààíä ýìíýëýãò õýâòëýý. Ãýõäýý ýã÷èéã ýì÷ëýõýýñ ãàäíà íýã ãýð á¿ëä áàéäàã á¿õ õ¿íýýñ øèíæèëãýý àâíà õýìýýæ ä¿¿ áèä õî¸ðîîñ øèíæèëãýý àâàâ. Õàðèó íü õàðèí “Õàëäâàð àâààã¿é” ãýæ ãàðëàà. Õî¸ð ñàð ãàðóéí õóãàöààíä ýìíýëýãò õýâòñýí ýã÷ ìààíü ¿íýõýýð ñàéí ýì÷ëýãäýæ ãàð÷ èðñýí þì. Ýì÷èëãýý íü òóí ñàéí õèéãääýã þì áèëýý. Ýìíýëãýýñ ãàð÷ èðñýíèéõ íü äàðàà äºðâºí ñàð íýãýí ýìýãòýé ìàíàé ãýðýýð èðæ, ýã÷èä ýì ºãäºã áàéëàà. Òýðáýýð ýìýý õàðæ áàéãààä óóëãààä ÿâíà. Íýðèéã íü ñàéí ñàíàõã¿é áàéãàà õýäèé ÷ ýì ºãºõººð èðäýã òýð ýã÷ ¿íýõýýð õàðèóöëàãàòàé íýãýí áàéñàí þì. Ýã÷ àæëààñàà èðýýã¿é ¿åä ýìèéã íü àâààä ¿ëäýõ ãýõýýð “Õ¿¿å áîëîõã¿é” õýìýýí ñàíäàð÷ “äàõèí èðüå” õýìýýí áóöíà. Çàðèì ¿åä òýð ýã÷ ìàíàéä ºäºð äºðºâ èðýõ òîõèîëäîë ÷ ãàð÷ áàéñàí. Òýðõ¿¿ ýìèéã ýã÷èä äºðâºí ñàð òóí õàðèóöëàãàòàé óóëãàñàí. äºðâºí ñàðûí äàðàà ýã÷ ÕªÑ¯Ò-ä î÷èæ øèíæèëãýý ºãòºë öîî ýð¿¿ë áîëæýý õýìýýñýí þì. Ãóðâàí æèë õ¿¿õýä ãàðãàæ áîëîõã¿é, áàñ õàíèàä õ¿ðâýë

�


íóðóóíäàà ãè÷ íààëãàæ áîëîõã¿é ýíý òýð ãýýä îëîí ìºðäºõ ¸ñòîé “ä¿ðýì, æóðàì” áàéäàã þì áèëýý. Ýã÷ ìààíü ýíý á¿ãäèéã íýã á¿ð÷ëýí ìºðäºæ ¿íýõýýð öîî ýð¿¿ë áîëñîí þì. Îäîî ýã÷ ìààíü ýð¿¿ë ñàðóóë, ýëäýâ ºâ÷èíã¿é, õàíü èæèë, ¿ð õ¿¿õýäòýéãýý õàëóóí á¿ëýýðýý ñàéõàí àìüäàð÷ áàéãàà. Ãýõäýý ìàíàé ãýð á¿ëèéíõýí ýã÷èéãýý ýð¿¿ë ñàðóóë áîëñíû äàðàà ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààð òóí ñàéí ìýäëýãòýé áîëæ õ¿í á¿õýíä õàíèàä õ¿ðâýë õóðäàí ýäãýýõ õýðýãòýé, áàñ ñ¿ðüåý ºâ÷èí òóñâàë òóðæ ýöýæ õºëðºõ íü ýõíèé øèíæ òýìäýã ãýýä ýíý òàëûí ìýäýýëëèéã îéð áàéäàã õ¿ì¿¿ñòýý áàéíãà õýëäýã áîëñîí ãýõ ¿¿ äýý. Õàìãèéí ãîë íü ýì÷èëãýý õèéëãýæ ãàðñàíûõàà äàðàà ýì÷èéí õýëñíèéã òóí ñàéí ìºðäëºã áîëãîõîîñ ãàäíà ýìýý ÿã òîãòñîí õóãàöààíä íü óóíà ãýäýã õàìãèéí ÷óõàë þì áèëýý. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ñ¿ðüåý ºâ÷èí òóññàí áîë ýì÷èä øóóä õàíäàí ¿ç¿¿ëæ, ÿàðàëòàé ýì÷ë¿¿ëâýë ýì÷èëãýý òóí ñàéí àâ÷ îð ìºðã¿é ýäãýäýã ãýäãèéã èðãýä ìààíü îéëãîîñîé. Ñ¿ðüåý ýäãýðäýã ºâ÷èí ø¿¿.

Õààíà íèéòëýãäñýí ìýäýýëýëÖàãààí òàõëûã íóóâ÷íààñ ãàðãàÿ

Ó.Áàäàìöýöýã“Àðä÷èëàë”¿íäýñíèéºäºðòóòìûíñîíèí

20 çóóíû ýõíèé õàãàñò íàñ áàðàëòûí ãîë øàëòãààí íü öàãààí òàõàë ãýæ íýðëýãäýæ áàéñàí ñ¿ðüåý ºâ÷èí áàéæýý. Òóõàéí ¿åä ýíý ºâ÷íèé òàëààðõè ìýäëýã òààðóó, ýì òàðèà ÷ áàãà áàéñàí áîëîõîîð ÿàëòàé ÷ áèëýý. Õàðèí ýíýõ¿¿ ºâ÷íèéã ýì÷ëýõ ýì õàíãàëòòàé, öààøëààä ýì÷èëãýýã íü ¿íý òºëáºðã¿é õèéæ áàéãàà ýíý ñàéõàí öàã ¿åä ÿàãààä õ¿ì¿¿ñ ñ¿ðüåý ºâ÷íººð àìèà àëäñààð áàéãàà þì áîë. Ýíý õýíèé áóðóó âý. 2010 îíû áàéäëààð Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí äóíäàõ õàëäâàðò ºâ÷íèé ºâ÷ëºëèéí áàéäàëä õèéñýí ñóäàëãààãààð 100 ìÿíãàí õ¿í àì òóòàìä òýðã¿¿ëýõ áàéð ýçýëæ áàéãàà òàâàí ºâ÷íèéã íýðëýæýý. âèðóñò ãåïàòèò 9099 ãýñýí òîîãîîðîî íýãä îðñîí áîë çàã õ¿éòýí 5741, òðèõîìîíèàç 4623, ìººãºíöºð 4425, ñ¿ðüåý 4213 ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòýýð àéðãèéí òàâä áàãòæýý. Õàðèí íàñ áàðàëòûí õóâüä 153 ãýñýí òîîãîîð ñ¿ðüåý òýðã¿¿ëæ, âèðóñò ãåïàòèò 24, íÿðàéí õàëäâàð çóðãàà, ìåíèíãîêîêò õàëäâàð äºðºâ, òýìá¿¿ãýýð ãóðâàí íàñ áàðàëò á¿ðòãýãäæýý.

�


Ñ¿ðüåýòýé ãýäãýý íóóõàà áîëüöãîî¸

¯íýíèéã õýëýõýä ñ¿ðüåý ºâ÷èí ãýõýýð ñàéí ìýäýõã¿é áàéæ ñýæèãëýæ ÿâñàí ¿å íàäàä áèé. Ó÷èð íü, ºíãºðñºí æèë íýã òàíèë ìààíü íýã ºäºð “Òàíüäàã ºðõèéí ýìíýëýã, ýì÷ áàéíà óó. Íàéç íü ñ¿ðüåýãýýð ºâä÷èõºæ. ×è áèòãèé õ¿íä õýëýýðýé. ªðõèéí ýìíýëýãòýý õàíäààä ýì ¿íýã¿é àâ÷, ýì÷èëãýý õèéëãýäýã þì áàéíà” ãýâ. ¯íý òºëáºðã¿é þì áîë ÿàãààä àìüäàð÷ áàéãàà ãàçðûíõàà ºðõèéí ýìíýëýãò õàíäàæ áîëîõã¿é áàéãàà òàëààð ëàâëàõàä “Àéëûí õàæóó ºðººíä àìüäàðäàã áîëîõîîð ãýðèéí ýçäýä ìýäýãäýæ áîëîõã¿é áàéíà. Õàìò àìüäàð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã õàëäâàð àâñàí áàéæ áîëçîøã¿é ãýýä ñ¿ðüåýãèéí øèíæèëãýýíä õàìðóóëäàã ãýíý. Íàìàéã áàéðíààñàà õººõ áàéëã¿é” ãýâ. Íàäàä òàíüäàã ýìíýëýã ÷ ãýæ þó áàéõàâ. Ãýõäýý ñ¿ðüåýòýé ãýõýýð íü òóõàéí ¿åä ñýæèãëýýä óóëçàõã¿é ãýæ áîäîîä ë àìæñàí. Õýñýã õóãàöààíä íàéç ìààíü õîëáîî áàðèõã¿é àëãà áîë÷èõîâ. Õàðèí ãýíýòõýí íýã ºäºð “Íóòàãòàà èðýýä õî¸ð ñàð áîëæ áàéíà. Íýýðýý ñ¿ðüåý áèø áàéñàí áàéíà áèëýý” ãýæ óòñààð ÿðüñàí þì. Ãýíýòõýí òóðæ, ìàø èõ õàíèàëãàäàã îõèí áàéñàí áîëîõîîð ºâäñºí ãýäýã íü ìýäýýæ ¿íýí ë áàéñàí áàéõ. Èíãýýä õàðàõààð õ¿í áîëãîí ñ¿ðüåýòýé ãýäãýý íóóæ áàéãàà íü îéëãîìæòîé. ªðºº õºëñë¿¿ëäýã àéëûíõ íü õ¿ì¿¿ñ, ìàãàäã¿é íàéç íºõºä, àæëûí õàìò îëîí íü ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâààã¿é ãýõ áàòàëãàà îãò áàéõã¿é. ßàãààä ãýõýýð ñ¿ðüåý ºâ÷íèé íÿí àãààð äóñëûí çàìààð õàëäâàðëàäàã áîëîõîîð õàà ñàéã¿é áàéãàà. Õàëäâàð òàðõàõ ýãçýã ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä 100 õóâü, íàéçóóäûí õóâüä 10 õóâü, õàðèí íàéçûã ìèíü òàíèõã¿é òà áóþó ãàäíû õ¿ì¿¿ñò íýã õóâü áàéäàã áàéíà. Äýëõèé äàÿàð ãóðâàí õ¿í òóòìûí íýã íü, Ìîíãîëä 100 ìÿíãàí õ¿í òóòàìä äàõü ºâ÷ëºëèéí òîîãîîð àéðãèéí òàâä áàãòààä áàéõàä ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí íýã ÷ õ¿íèéã áè ìýäýõã¿é, òàíèõã¿é. Õýí ÷ ãýñýí ýíý ºâ÷íººð ºâ÷èëæ ìýäýõ ó÷ðààñ ñ¿ðüåýãýýñ è÷èõýý áîëüöãîî¸, íóóõã¿é ÿâöãààÿ. Ñ¿ðüåý ºâ÷òýé õ¿í á¿ð ººðºº ººðèéãºº íóóâ÷èíä õèéæ, íàéç íºõºä, àæëûí õàìò îëîíäîî õóäëàà ÿðüæ ÿâàà íü ýíýõ¿¿ ºâ÷íèéã äààìæðóóëæ áàéíà. Íàéç ñ¿ðüåýãýýð ºâä÷èõºæ, ãýõäýý 100 õóâü ýäãýäýã þì áàéíà. Ìèíèé íàéç, àæëûí õàìò îëîí ìèíü õàëäâàð àâñàí áàéõ âèé, øèíæèëãýýíä õàìðàãäààðàé ãýýä õýë÷èõ çîðèãòîé áàéöãààÿ. Õàðèí òà íàð ºâäñºí íýãíèéãýý ñýòãýëýýð äýìæèæ ãàäóóðõàõã¿é áàéÿ.

Òºãñ ýäãýäýã ºâ÷íèéã 30 õóâü áîëãîõ õýðýã áàéíà óó

Ñ¿ðüåýãèéí íÿíã á¿ðýí óñòãàõ ýì÷èëãýý õèéëãýõýä äîð õàÿæ çóðãààõàí ñàð øààðäàãääàã. Ýì÷èëãýý ýõëýýä õýäõýí äîëîî

�


õîíîãèéí äàðààãààñ çîâèóð àðèë÷èõäàã. Ãýòýë ýìýý òîãòìîë óóõã¿é õýíýãã¿é çàíãààñ áîëæ ñ¿ðüåýãèéí íÿí äàõèí èäýâõæäýã áàéíà. Èíãýñíýýð óäààí õóãàöààãààð ºâ÷ëºõ, îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåý áîëîõ àþóëä õ¿ðäýã. Îëîí ýìýíä äàñàë áîëñîí ñ¿ðüåýã äàðàõûí òóëä ãàæ íºëºº èõòýé ººð øèíý ýì¿¿äèéã óäààí õóãàöààãààð óóæ, òàíû ºâ÷èí ñýäýð÷ íàéç íºõºä, ãýð á¿ëèéíõýíäýý õàëäâàð òàðààõ ýðñäýë èë¿¿ ºíäºð áîëäãèéã ñóäàëãàà õàðóóëæýý. Îëîí ýìýíä äàñàë áîëñîí ñ¿ðüåýãýýð ýì÷ë¿¿ëæ áàéãàà 155 õ¿íèéã ñóäàëãààíä õàìðóóëàõàä 78.7 õóâü íü íèéñëýë, 11.6 õóâü õºäºº îðîí íóòãèéíõ, 9.7 õóâèéã õîðèãäëóóä ýçýëæýý. /2008 îíû òîî áàðèìò/ ¯¿íýýñ ãóðâàí ãàíö áèå, 111 íü 2-5 àì á¿ëòýé, 22 íü 6-8 àì á¿ëòýé, ãóðàâ íü åñººñ äýýø àì á¿ëòýé áàéæýý. Ãýòýë äýýðõ õ¿ì¿¿ñèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýýñ 18 íü îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåýãýýð, 15 õ¿í äàñàëã¿é õýëáýðèéíõýýð ºâ÷èëæýý. 155 õ¿íèéã ýì÷èëãýý õèéñíýýñ õîéø 18-24 ñàðûí äàðààõü ¿ð ä¿íã 35 õ¿íä òîîöîõîä 22 íü ýäãýð÷, õî¸ð íü ýì÷èëãýý òàñàëæ, òàâàí õ¿í íàñ áàðæ, çóðãàà íü ¿ð ä¿íã¿é ýì÷ëýãäæýý. ªºðººð õýëáýë, îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåý ýäãýðýõ ìàãàäëàë åðäºº ë 30 õóâü. Ìºí òàíòàé õàìò áàéãàà ¿ð õ¿¿õýä, íàéç íºõºä ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåýãýýð øóóä ë ºâ÷èëíº. Òºãñ ýäãýäýã ºâ÷íèéã õýíýãã¿é çàíãààñàà áîëæ èíãýæ 30 õóâü áîëãîõ õýðýã áàéíà óó. ªâ÷íºº äààìæðóóëàõã¿é áàéõ òàë äýýð ººðñäºº àíõààðàë òàâüÿ.

Ñ¿ðüåýã íîìõîòãîñîí Õÿòàäûí ãàéõàìøèã

Äýëõèéä ýíýõ¿¿ ºâ÷íººð Ýíýòõýã óëñ òîëãîé öîõèæ, ºìíºä õºðø àìàí õ¿ç¿¿ääýã. Ñ¿ðüåý ºâ÷èíòýé õ¿í äºðâºí ñàÿ 500 ìÿíãà ãàðóé áîëñíîîð, íèéò õ¿í àìûí 0.34 õóâèéã ýçýëæýý. Æèë á¿ð 130 ìÿíãà ãàðóé õ¿í ýíýõ¿¿ ºâ÷íººð àëòàí àìèà àëäàæ, áóñàä õàëäâàðò ºâ÷íººð íàñ áàðñàí íèéò õ¿íèé òîîòîé òýíöäýã áîëæýý. Èéìýýñ Õÿòàä óëñ ñ¿ðüåý ºâ÷èíä àíõààðëàà õàíäóóëæ ìàø äîðâèòîé àðãà õýìæýý àâñíààð çîõèõ õýìæýýíä õÿíàëòäàà àâ÷ ÷àäæýý. Ñ¿ðüåý ºâ÷íèéã äàðàõ õàìãèéí àíõíû àëõìàà õàëäâàð àâñàí õ¿íèéã èëð¿¿ëýõ òàë äýýð àíõààð÷ àæèëëàæýý. ¯¿íèé òóëä Õÿòàä óëñ ñ¿ðüåý ºâ÷íèéã èëð¿¿ëýõ òîíîã òºõººðºìæ áàéðëóóëàõ, òóñãàé ìýðãýæëèéí ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ, ñóðòàë óõóóëãà õèéõ çýðýã îëîí àðãà õýìæýý àâ÷ýý. 2004 îíû íýãä¿ãýýð ñàðä Õÿòàä óëñ á¿õ óëñûí õýìæýýíä õàëäâàðò ºâ÷íººñ ñýðãèéëýõ, ìýä¿¿ëýõ ñèñòåì áàéãóóëñàí áàéíà. ̄ ¿íèé ¿ð ä¿íä 2003 îíä Õÿòàäàä ñ¿ðüåý ºâ÷íèéã èëð¿¿ëñýí õýìæýý 39 õóâüä õ¿ð÷ áàéñàí áîë, 2005 îíä 79 õóâüä õ¿ð÷ ÷àäæýý. Ìºí ¿íý òºëáºðã¿é ýì÷èëãýýíä çîðèóëàí Õÿòàäûí òºâ ñàíõ¿¿ æèë á¿ð 40 ñàÿ þàíèé õºðºíãº îðóóëæ, 2004 îíä 300 ñàÿ þàíü îð÷èì áîëãîí íýìýãä¿¿ëæ, 2005 îíä Õÿòàä

�0


óëñ ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ìýäýýëëèéí ñèñòåì àæèëëóóëæ, ºâ÷òºíèé òàëààðõè ìýäýýëëèéí áààç áàéãóóëæýý. Èíãýýä 2005 îíû ýöýñ áîëîõîä Õÿòàä óëñ ñ¿ðüåý ºâ÷íèé ýñðýã àâñàí àðãà õýìæýýíäýý ÄÝÌÁ-ààñ 91 õóâü ãýñýí ¿íýëãýý àâ÷ýý. ¯¿íýýñ æèøýý àâáàë ÿàãààä áîëîõã¿é ãýæ.

Õààíàíèéòëýãäñýí

ÁÈ Ñ¯ÐÜÅÝÃ¯É ÁÎËÑÎÍ Ø¯¯ ÄÝÝ

Æ.Ìºíõ-Î÷èðÑîíèíûíýð

Ñ¿ðüåýýäãýðäýãºâ÷èí

-Çà óóøèã ãàéã¿é þó? Èíãýæ íºõºð ìààíü àñóóâ. Óóð õ¿ðýõ øàõëàà. Íàñààðàà ñ¿ðüåýòýé õàòàõ þì ãýæ ñàíàà þó õýìýýí ¿ã ºäìººð áîäîãäîæ áàéíà. Ñ¿ðüåý ýäãýðäýã ºâ÷èí. Áè ñ¿ðüåýã¿é áîëñîí ø¿¿ äýý. Èíãýæ íºõºðòºº õýëýâ.

ªâäñºí ìèíü

Äýýä ñóðãóóëü òºãñºõ õàâàð. Ñóðãóóëü ðóó îðæ ÿâòàë òîëãîé ýðãýõ íü òýð. Õàâàð èðñýí áîëîîä òýð ¿¿, áèå íîçîîðîîä ë. Åðººñºº ñóëüäàæ ÿäðààä áàéäàã áîëîâ. Óëñûí øàëãàëò, äèïëîìûí àæèë ãýýä à÷ààëàë èõýäæýý. Øºíº äóòóó óíòààä áàéãàà áèç. Õîîë ñàéí èä. Õ¿ì¿¿ñ èíãýæ îíîø òàâüæ áàéíà. ¯åèéí íýã íºõºðòýéãºº ãàëëàäàã áàéðàíä áàéõ. Íîìûí ñàíä ñóóæ ñóóæ èðýõýä õ¿éòýí ãýæ ÷è÷ð¿¿ëýõ øàõíà. Íýãýíò øºíº äºë áîëñîí áîëîõîîð þóí ãàë ò¿ëýõ, õîîë õèéõ. Õ¿éòýí õºíæèëä îðæ ýâõðýí õýâòýíý. Äààðñàíäàà áîëîî áèç, õàíèàëãàíà. ªäºð õîíîã èéìýðõ¿¿ ¿ðãýëæèëñýýð ñóðãóóëèà òºãñ÷ õàíãàéí õ¿¿ ãîâèéí “õ¿ðãýí” áîëîõîîð ãàëò òýðãýíä ñóóâ. Ç¿¿íáàÿíãèéí ñóðãóóëüä áàãøëàõ òýð íàìàð ÿìàð èõ õàíèàëãàñàí ãýý÷. Øàð øàð öýð ãàðàõ. Îðîé áîëîõîîð áèå àðçàéíà. Äààðààä ÷ áàéõ øèã. Òýãñýí õýðíýý øºíº äýâñãýð, õºíæëºº ÷èéã äààòàë õºëºð÷èõíº. Õó÷ëàãà çóçààäàæ õýìýýí íèìãýëíý. Óãèéí õîð÷ãîð àìüòàí èõ õàíèàëãàñàíäàà òàìèð àëääàã þì óó, áèåèéí æèí ÷ áóóðàõ ìàÿãòàé. Ýý, èõ õàíèàëãàõ õýö¿¿. Õºëñ äààâàðëààä, öýýæýýð ºâäºõ øèã áîëíî. Àïòåêààñ àâñàí ýìèéã õàðìàéíààñ ñàëãàõã¿é. Óóãààä ÷ íºëºº áàãà. Ýì÷èä ¿ç¿¿ëñýí ÷èíü õýâò ãýæ áàéíà. Àâàõ öàëèí ÿàõàâ. Ãàíö áèå õ¿íä ìºíãºíèé õýðýãöýý àñóóäàë áèø. Äºðºâ òºãñººä ñóìäààñ èðæ àðàéõèéí õàìò îëîí á¿ðäýæ ýõýëñýí àíãèéíõíààñàà

��


õîëäîõ àðãàã¿é. Áóñàä àíãèä îðîõ öàãèéí õè÷ýýë ÷ òàñàðíà. Ýíý ìýòýýð øàëòàãëàí ÿâæ áàéòàë õàíèàõ õàëóóðàõ ÿâäàë ãàçàð àâ÷ öóñòàé öýð ÷ ãàðàõ ÿíçòàé. Àæèë ÿàõàâ, áèåý áîä ãýæ Áîëä ýì÷ çàãíàõ áàéäàëòàé ø¿¿. Àðãà áóþó õýâòëýý. Äóó àëäàí ¸îëîîä áàéõ ºâ÷èíã¿é áîëîõîîð óäàõã¿é áèç ãýæ áîäîí õîíîã òîîëñîîð. Àðàâ õîíîã. Õàãàñ ñàð . . . ! ! ! Áàãø íàð ýðãýýä ë, àíãèéí îõèä, áàíäè íàð áóóç, øºë çººãººä ë. Áè ýìèéã ÿíç ÿíçààð óóíà. Õîíãîíäîî òàðèà øàõóóëñààð õºíä¿¿ð áîë÷èõëîî. Íýã ìýäñýí 2 ñàð áîëæýý. Çà ýì÷ ìèíü, ãàðúÿ.

Ýì÷ë¿¿ëñýí ìèíü

Õè÷ýýë òàðæ Áóëãàíàà çîðèâ. Íóòãèéí àãààðò èðýýä ñàéõàí óíòàæ àìàðíà ãýñýí ÷èíü íýã ë áèø. Õàíèàõ, õàëóóðàõ, öýýæýýð õºíä¿¿ðëýõ, öýð áººí áººíººð ãàðàõ, õýâòýðò õºëðºõ ìààíü çàñàðäàãã¿é ø¿¿. Õîë áàéæ áàéãààä èðñýí õýìýýí ñàéõàí õîîëîîð äàéëóóëàõ íü àÿòàéõàí ñàíàãäàâ÷ òèéì ÷ äóðòàé áèø. Ýì÷èä ¿ç¿¿ë ãýýä ýã÷ ¿ãëýõ áîëîâ. Íààäàì ºíãºðººä ýìíýëýãò î÷ëîî. “Ìàíòó” òàâèóë. Öýðýý øèíæë¿¿ë. Öýýæíèé çóðàã àâàõóóë. Á¿ãäèéã ã¿éöýòãýâ. Öýðìàà ýì÷ äóóäààä, óóøèã ÷èíü õî¸óëàà õàðëà÷èõæýý. ßàðàëòàé õýâò ãýâ. Ïàñêíààñ ýõëýýä ýìèéã ÷ óóæ ãàðëàà. Äàâõàðëààä ø¿¿. Òàðèà ÷ çàâñàðëàãàã¿é. Ààâ ìèíü óóøèãíû ºâ÷íººð ººä áîëñîí ãýäýã. Áè áàñ ýíý. Óäàìøäàã ìîíäè áàéõ íü ë äýý? Òýð ¿åä ïàñê íóíòàã áàéñàí ñàíàãäàíà. Óóøèã ìóó ãýýä á¿ãø¿¿ëæ õàíèàëãàñàí õ¿ì¿¿ñ èõ áèé äýý. Çàðèì íü áàðàã íàñààðàà òýãæ ÿâàà áîëîâ óó ãýæ ñàíàäàã. Ñ¿ðüåý áîë õàëäàðò ºâ÷èí. Á¿ð íèéãìèéí õàëäâàðò ø¿¿. Èíãýæ õýâëýë íîìîíä áè÷ñýíèéã óíøëàà. Î÷èæ î÷èæ èéì ºâ÷èí òóñàõ ãýæ. Óóëçñàí çàðèì íºõºä äºëººä õîë õºíäèéõºí ÷ çîãñîõ ìàÿãòàé. Àðãà ÷ ¿ã¿é. Áè õàëäâàð òýýæ ÿâàà ë äàà.

Îëîí ýì óóõààñ ç¿ðõøýýäýã þì óó, çàðèì õ¿í äýðýí äîðîî õàäãàëæ áàéãààä õîãèéí ñàâàíä õèéæ õàðàãäàíà. Áè ÷ õààÿà äóóðàéíà. Íýã óäàà æèæ¿¿ðèéí ñóâèëàã÷ Ñ.Áÿìáàæàâ ãóàéä áàðèãäëàà. Ýì÷ ÷ äóóë÷èõæýý. Þðà ýì÷ ºãëººíèé ¿çëýã õèéæ íýëýýä ÷àãíàæ ¿çñýíýý, îäîîõîíäîî ÿíçàíäàà áàéíà. Æààõàí áàéæ áàéãààä ýì÷èëãýý àâíà äàà. Äýðýí äîîð ÷èíü ýì áàéíà ãýë ¿¿? Ìàðò÷èõñàí þì óó? Ýì òàðèàãàà òàñàëæ áîëîõã¿é ø¿¿. Ýìýý óóãààä ë áàéõààð ýäãýðíý. Ç¿â ç¿ãýýð áîëíî ãýâ. Äºëãººõºí, íàìóóõàí, áàñ çºâëºñºí òýð ¿ã íàäàä óðàì ºãëºº. Ýìýý á¿ðýí õýðýãëýýä áàéâàë íýýðýí õî¸ð óóøèã ìèíü ýäãý÷èõíý ãýñýí èòãýë òºðºâ. Áàãøèéí äààëãàâàð áèåë¿¿ëæ áàéãàà ñóðàã÷ àäèë “èñòîð”-ò ýì÷èéí áè÷ñýí ýìèéã èë¿¿ þó ãýõýýñ äóòààëã¿é óóäàã áîëëîî. “Ýì òàðèàãàà òàñàëæ áîëîõã¿é ø¿¿. Òýãýýä ë áàéõààð ýäãýðíý.

��


Ç¿â ç¿ãýýð áîëíî”. Ýì÷èéí ýíý ¿ã ÷èõýíä õîíîãøèæ ñýòãýëä øèíãýæýý.

Ýäãýðñýí ìèíü

Õàíèàõ ìààíü çîãñëîî. Õàëóóðàõàà àëü ýðò áîëüñîí. Øºíº õºëðºõã¿é. ßäàð÷ ñóëüäàõ ÷ ãàéã¿é ø¿¿. Íàäàä áîë ýäãýð÷èõñýí ë þì øèã ñàíàãäàíà. ¯å ¿å Æàìáàë ãóàé äóóäàæ, ýì÷ ÷èíèé öýýæíèé çóðãèéã àâ ãýñýí ãýíý. Õààÿà Öýðìàà, Þðà ýì÷èéí õýí íýã íü ðåíòãåíýýð õàðíà. Àéðàã èäýýòýé íàéìàí ñàðûã ýìíýëýãò ë ºíãºðººâ. Çà ãàð äàà ãýõ áîëîâ óó

õýìýýí ãîðüäîíî. Åð ¿ã¿é ø¿¿. Ýì òàðèà ¿ðãýëæèëíý. ªäºð õîíîã ýýëæèëñýýð. Åñ, àðâàí ñàð ºíãºðëºº. Ñ¿ðüåýãèéí äèñïàíñåðèéí áàãà ýì÷ Ä.Ìèøèãäîðæ áèä õî¸ð íèé íóóã¿é ÿðèíà.

-ªº õººðõèé, ìàíàé õÿíàëòàä áàéäàã Äàìáèé ãóàé ººä áîëñîí ãýíý.

-Ñ¿ðüåýãýýð ¿¿? Ýäãýñýíã¿é åý?-Òýãýõýýñ ÿàõàâ. Ýìýý óóäàãã¿é, õÿíàëòûí ¿å øàòíû ýì÷èëãýýã

èðæ àâäàãã¿é õ¿í áàéõã¿é þó.-Ýíý õî¸ðäóãààð ïàëàòíû Äàâààíÿì ãóàé áàðàã æèë áîëãîí

èðæ õýâòäýã ãýýä ë ÿðüæ áàéíà ëýý. -Àðõàãøóóë÷èõñàí þì. Îëèãòîéõîí ýì÷ë¿¿ëýõã¿é áîë èõ

óääàã ºâ÷èí äºº.Íýã óäàà èíãýæ õººðºëäºâ. Ýìýý ñàéí óóõã¿é áîë ñàëäàãã¿é,

íàñ ÷ áàðäàã ºâ÷èí þì áàéíà äàà ãýõ àéäàñ òºðæ ýìíýëãýýñ ãàðàõ ãýæ ÿàðàõûã áîëüæ áèëýý. Ýíãèéí èéì ÿðèà ÷ ãýñýí óõóóëãà áîëäîã þì áàéíà ëýý. Á¿¿ð 12 äóãààð ñàð äóíäàà îð÷èõîâ. Òîîëæ ¿çñýí ÷èíü áàðàã õàãàñ æèë áîëæýý. Õàëóóí çóíààð õýâòñýí áè åñ ýõýëæ õ¿éòýí òà÷èãíàõ ãýæ áàéõàä ýìíýëãýýñ ãàðàâ. Áîîäîë ç¿éëòýé õàðüñàí. 2 ñàð óóõ ýì ìààíü òýð. Àæèë õèéæ áîëîõã¿é ãýíý ýý. Ãðóïïýä îðëîî. Ãîâèéí “õ¿ðãýí” áîëíî ãýñýí ìààíü ÷ òàëààð áîëæ “ãîëîãäëîî”. ßìàð ÷ ãýñýí íóòàãòàà øèëæèí èðýâ. Çà ýìýý ë òàñëàõã¿é óóíà ãýýä “Èçîíèàçèä”-àà õàðìàéíààñ ñàëãàõã¿é àâ÷ ÿâíà. Òýãýõã¿é áîë ìàðò÷èõíà ø¿¿ äýý.

Ãðóïïèéí õóãàöàà äóóñëàà. Áàãøèëæ áîëîõã¿é ãýâ. ßàãààä? Àðä èðãýäèéí îëîí õ¿¿õäýä ñ¿ðüåý õàëäààíà. Ãýõäýý àæèëòàé áîëñîí. Ýõëýýä ýâëýëèéí õîðîîíä çààâàðëàã÷. Óäñàí ÷ ¿ã¿é

��


àìüäðàëûí òóðø àæèëëàæ ÿâàà õýâëýë ìýäýýëëèéí ãàçàð îðæ ñýòãýëèéí ãóíèã ñàðíèæ ýõýëñýí. Ýì òàðèà ¿ðãýëæèëñýýð ë. Íèéãìèéí õàëäâàðò ºâ÷òýé íàäàä ºâºð íýýæ õàíüñàõ ýìýãòýé òààðàõã¿é áèç õýìýýõ ñàíààøðàë áîäîëä óÿàòàé. Ýìíýëãèéí õ¿í ºâ÷òíèéã ýíýðýõ ñýòãýëòýé áàéäàã

áîëîõîîð õàãàöàë çîâëîíä õàò ñóóñàí Æàí÷èâ ìààíü òîõîéí ÷èíýý ¿ðýý òýâýðñýýð íàñààðàà õàíüñàõààð õ¿ðýýä èðäýã áàéíà. Äº÷èí æèë áîëæýý. Àøã¿é, ñ¿ðüåý õàëäñàíã¿é. Õººå, ýìýý óóõàà ìàðòààã¿é áèç ãýíý. Õààÿà ýìèéã ìààíü òîîëíî. Çà, ÷è àéðãèéí ñóâèëàëä ýì÷ë¿¿ëýýä èð ãýýä ýì÷òýé ÿðü÷èõñàí áàéíà. Èíãýæ íàäàä ñàíàà òàâüæ áàéõàä áè ýì÷èëãýýãýý ýð÷èìòýé õèéëãýëã¿é ÿàõàâ. Óóõ ýìýý óëèðàë á¿ð î÷èæ àâíà. Àéìãèéí ñ¿ðüåý äèñïàíñåðèéí Æàðãàëàíòûí àìàí äàõü ñóâèëàëä áàðàã çóí á¿ð ÿâëàà. Óóøèãíû ºâ÷èíä ñàéí ãýñýí á¿õíèéã õýðýãëýñýí äýý. Ãóðâàí æèë ãàðóéí äàðàà õÿíàëòíààñ ãàðëàà. Ýäãýð÷ýý ãýñýí õýðýã. Ãýõäýý áèåý ÷àãíàñààð. Õ¿éòíèé ýð÷ ÷àíãàð÷ õàíèàä íýìýãäýýä èðýõ ¿åýð õàíèàëãàõ õàíäëàãà èëýðâýï õóðäõàí ë ñ¿ðüåýãèéíõýí äýýð î÷íî. Äàõè÷èõàæ ìàãàäã¿é, ãàíö íýã ñàð ýì óóõ óó õýìýýí ãóéíà. 1970 îíä îíîøëóóëñíààñ õîéø õýäýí æèë ºíãºð÷èâ? Ñ¿ðüåýãèéí îðîí äýýð íýã ÷ óäàà î÷èæ õýâòñýíã¿é. Ýì÷èëãýýãýý ýð÷èìòýé, òàñðàëòã¿é õèéëãý ãýñýí ýì÷èéí ¿ã ¿íýí þì áàéíà.

Çºâëºõ ¿ã ìèíü

Èíãýæ áè ñ¿ðüåýã¿é áîëñîí õ¿í äýý. Îäîî ÷ ýíý ºâ÷íèé øàíàëàë çîâèóðûã ìàðòàà øèâ. Õýí ÷ õýëñýí þì á¿¿ ìýä. “Æîð ìýäýõã¿é ìààðàìáààñ çîâëîí ¿çñýí ÷àâãàíö äýýð” ãýäýã. Çîâëîí ¿çñýí òýð ÷àâãàíö èíãýæ õýëíý. Õî¸ð, ãóðâàí äîëîî õîíîã õàíèàëãàâàë íýã ë áèø ø¿¿. Ýì÷èä ¿ç¿¿ë. Îðîéòíî ø¿¿. Õîîëíû äóðøèë ÿìàð áàéãààâ? Îðîé òèéøýý õàëóóðâàë ñ¿ðüåý áàéæ ìàãàäã¿é äýý. Øºíº îðîí äîòðîî õºëðºõ ÷èíü õó÷ëàãà èõýäñýíèéõ áèø áàéõ ø¿¿. Öóñòàé þì óó, öýðòýéãýýð õàíèàëãàâàë øèíæë¿¿ëñýí íü äýýð ãýýä ë ÿðèíà. Áàñ ÿàæ õàëäâàð àâäãèéã õýëýýä ºãíº. Ýý, àãààð äóñëààð õàëäàíà ø¿¿ ãýõ áàéõ. Ýíý íü þó ãýñýí ¿ã âý ãýâýë, òàíàé àõ ñ¿ðüåýòýé áîë ÿðèõ, íàéòààõ, õàíèàõàä íü íºãºº íÿí ãýäýã “äàéñàí” àãààðò öàöàãäàíà. Òýãýýä ë ÷è, òàíàé ãýðèéíõýí, õàìò áàéñàí õ¿ì¿¿ñ õàëäâàð àâíà.

��


Ò¿¿íýýñ ãàäíà ñ¿ðüåýãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð çîâëîí ¿çñýí ÷àâãàíöààñ àñóóâàë ìýäýýæ õóðö ¿åäýý áàéãàà ñ¿ðüåýòýé õ¿íòýé áîëæ ºãâºë îéð äîòíî áàéõã¿é áàé. Îðîí ãýðèéíõýý àãààðûã öýâýð áàéëãà ãýíý äýý. Áèåèéí äàðõëààãàà ñàéí áàéëãàõûí òóëä òýæýýëëýã, ÷àíàðòàé õîîë èä, ãýð îðîí, àæëûí íºõöºëºº ñàéí áàéëãà, àãààð ñàëõèíä ÿâ, áèåèéí õºäºëãººí ÷óõàë ø¿¿ ãýýä ë çºâëºíº. Áàñ ÁÖÆ âàêöèí õèéëãýýðýé ãýæ çàõèíà. Ýíý áîë õ¿¿õäèéã äºíãºæ ìýíäýëìýãö 24 öàãèéí äîòîð áóþó õîíîãò íü áàãòààí õèéëãýõ òàðèà þì. Ò¿¿íèéã õèéëãýñíýýð õ¿¿õäèéí áèå ãàäíààñ îðîõ âèðóñûã ýñýðã¿¿öýí “íàì äàðàõ” ÷àäâàðòàé áîëíî. Íàñàí òóðø ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºõã¿é áîë÷èõíî.

Áè íýìýýä ãàíö íýã ç¿éë çºâëºõºä õ¿íèé ÿìàð ÷ ýä ýðõòýí ºâ÷èëäºã ãýõ þì áèëýý. ¯¿íèéã îéëãóóëàõ ãýñýí õýðýã þì óó äàà, õ¿íèé áèåèéí ¿ñ, õóìñíààñ áóñàä íü ºâ÷èëíº ãýäýã. Òàðõèíû ñ¿ðüåý ãýõýä ìåíèíãèò áîëæ õ¿íäýðíý. Çîíõèëîõ íü óóøèãíû ñ¿ðüåý. Ìºí àëü ÷ íàñíû, ÿìàð ÷ õ¿í ºâ÷èëíº. Àìüäðàë äîðîé àéëûíõàí ºâ÷èëäºã ãýõ ÿðèà áàéäàã ë äàà. Ýíý áîë “ñ¿ðüåý ÿäóó õ¿íèé ºâ÷èí” ãýñýí ¿ã áèø. Ìºíãº òºãðºãíèé õ¿ðýëöýý ìóóãààñ àìò ÷àíàðã¿é, òýæýýëëýã ìóóòàé õîîë õ¿íñ õýðýãëýæ îðîí ãýð õ¿éòýí, õóâöàñ õóíàð ìóó áàéñíààñ òèéìýðõ¿¿ àéëûíõíû õ¿ì¿¿ñèéí áèåèéí ýñýðã¿¿öýë íü äîðîéòîæ àìàðõàí õàëäâàð àâíà ãýñýí õýðýã.

��


Óëàìæëàõ õ¿ñýëò ìèíü

“Ñ¿ðüåýã¿é èðýýä¿éí òºëºº õàìòäàà”. Ýíý çîðèëòîä õ¿ðýõýä èðãýä ñàéòàð óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òóóøòàé, òºãñ ýì÷ë¿¿ëýõ, ýì÷ ìýðãýæèëòí¿¿ä ãàçàð àâàõóóëàëã¿é çºâ îíîøëîí ýì÷èëãýýíèé ãîðèìûã ÷àíä áàðèìòëàõààñ ãàäíà òºð çàñãèéí áîäëîãî, äýìæëýã õýðýãòýé. Ýíý òàëààð ãàðãàñàí äýä õºòºëáºð, ÷èãëýë áèé ÷ ãýñýí ò¿¿íèéã á¿ðýí òºãñ ¿ð ºãººæòýé õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã ÷àíàðæóóëìààð áàéíà ãýäãèéã òýäãýýð áîäëîãî ÷èãëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýëòèéã çîõèîí áàéãóóëäàã, ¿ð ä¿íã òîîöäîã õ¿ì¿¿ñò ñàíóóëìààð áîäîãääîã.

Ñ¿ðüåýãýýñ ñýðãèéëýõ, ýì÷ëýõ àñóóäàë õàðèóöñàí õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë äóíäóóð ÿâäàã ãàíö íýã ¿ãèéã ñîíññîíîî ýðýãö¿¿ëæ áîäîõ ¿å ãàðäàã. Òóõàéëáàë, ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷èëñºí õ¿ì¿¿ñèéã çºâõºí ººðñäèéã íü òºäèéã¿é ãýð á¿ëèéíõíèéã õÿíàëòàä àâäàã æóðàì òîãòîîãîîñîé ãýäýã þì áèëýý. Ýìíýëãèéíõýí ººðñäºº ýíý àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ ãýõýýð áåíçåí øàòàõóóí, òîìèëîëòûí çàðäàëä “÷ºäºðëºãä÷èõäºã”. Òýãýæ õÿíàëòàä àâààã¿é, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ äàäàë õýâø¿¿ëýýã¿éãýýñ ýõíýð íºõºð, ýýæ ààâ, àõ ä¿¿, ¿ð õ¿¿õäèéíõ íü òýýæ ÿâñàí íºãºº õàëäâàð ãóðàâ, äºðâºí æèëèéí äàðàà èäýâõæèí ºâ÷èëäºã áàéíà. Ìºí ñ¿ðüåýã õàðèóöñàí îðîí òîîíû àæèëòàí áèé áîëãîæ ò¿¿íòýé õàòóóõàí õàðèóöëàãà òîîöäîã áàéâàë íýã áàéòóãàé àëõàì óðàãø àõèíà ãýëöäýã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà àìüäðàëûí áîëîìæ ìóóòàé àéë ºðõºä èë÷ëýã ñàéòàé õîîë õ¿íñíèé äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ òàëààð òºñºâò òóñãàõ þì óó, òºñëèéí øóãàìààð äîðâèòîé àðãà õýìæýý àâáàë ÷óõàë áàéíà. Òºð çàñàã ýíý ìýò õýäõýí àñóóäëûã òóóøòàé øèéäâýðëýýñýé. Ñ¿ðüåý íèéãìèéí õàëäâàðò ºâ÷èí. Ãýõäýý ýäãýðíý. Èðãýí õ¿í ÷, ýð¿¿ë ìýíäèéíõýí ÷ õè÷ýýæ, äýýð íü óëñ àéìãèéí òºð çàñàã äýìæëýã ºãºõ õýðýãòýé. Õàìòäàà õè÷ýýå, òýìöüå.

“Ìîíöàìýìýäýý”ñîíèí2011îí.¹54

Òàíèõã¿é íÿí èðýýä¿éä àÿëñàí íü

×.Áîëîðòóÿà“ªäðèéíøóóäàí”ñîíèí

Ñ¿ðüåýãèéí íÿí “àÿëàí àÿëñààð” 2050 îíä î÷æýý. ªíºº äýëõèéã “áàðüöààëæ”, õàìàã õºðºíãèéã íü õóó çàëãèäàã áàéñàí ñ¿ðüåýãèéí íÿí õ¿íèé îþóí áîäëîîñ á¿ðýí àð÷èãäñàí áàéõ þì. Õàðèí ãàíö íýã ºâãºä, õºãøèä 39 æèëèéí ºìíºõ ãàøóóí ò¿¿õèéã

��


ñàíàõòàé ¿ã¿éòýé. Äýëõèé äàÿàð ñ¿ðüåýãèéí ìèêîáàêòåðè ãýõ óëààí ºíãºòýé ñàâõàíöðóóä õàà ñàéã¿é õýðýí õýñ÷ îëîí ñàÿ õ¿íèéã ¿õýëä õ¿ðãýäýã áàéâ. Õààíà àðèóí öýâðèéí äýãëýì àëäàãäñàí, õ¿íèé áèåèéí äàðõëàà ñóëðàõ òºäèéã àíäàõã¿é, àëü íýã ýðõòýíä íü áàò ãýý÷ áýõëýãäýíý. Àìüñãàëûí çàìààð õàëäâàðëàäàã ó÷èð õýíèéã ÷ ÿëãàëã¿é ºâ÷ë¿¿ëæ, îðõèíî.

Õàëäâàð àâñàí ºâ÷òºí æèëä 10-15 õ¿íä íÿí òàðààæ, òýäãýýðèéí 10 õóâü íü ºâ÷èëäºã áàéñàí. ªâëèéí òýñãèì õ¿éòýí õàñàõ 40-70 õýìä ÷ àìüäðàõ ÷àäâàðòàé ó÷ðààñ èë çàäãàé õàÿñàí íóñ öýðýýñ õ¿íä õàëäâàðëóóëäàã áàéæ áèëýý. Äýëõèé äýýð æèë á¿ð ñ¿ðüåýãèéí åñºí ñàÿ øèíý òîõèîëäîë èëýð÷, 1.6 ñàÿ õ¿í íàñ áàðäàã áàéâ. Ýíý á¿õíèéã ñàíàí äóðññàí ñ¿ðüåýãèéí íÿí îðîõ ãàçðàà õàéñààð. ßàãààä ãàíö ÷ õ¿í íàìàéã òàíèõã¿é áàéíà õýìýýí áîäîæ õàëàãëàõ çóóð öàãòàà “öàëãèæ” ÿâñíàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí áîäîõ òààòàé áàéâ.

Ìîíãîë Óëñàä æèëä ñ¿ðüåýãèéí 4213 øèíý òîõèîëäîë èëýðäýã áàéæýý. Òýäíèé îëîíõè íü àæèëã¿é èðãýä òóë íèéãìèéí äóíä ñ¿ðüåý ºâ÷íººð ÿäóó õ¿í ºâ÷èëäºã ãýñýí òàøàà îéëãîëò áàéæ áèëýý. Òýãýõýýð íü áàÿí, íýð àëäàðòàé õ¿ì¿¿ñèéã ºâ÷ë¿¿ëæ, àìü íàñûã íü àâ÷ îäîõ á¿ðèéä îëîí õ¿í íàìàéã ÿìàð õ¿÷òýé áîëîõûã ìýäñýí äýý. Õ¿ì¿¿ñ íýã íàðíû äîîð àäèëõàí àãààðààð àìüñãàëæ áàéãàà òóë õýí ÷ ýíý ºâ÷íººð ºâ÷ëºõ áîëîìæòîéã õîæèì óõààðñàí íü õàðàìñàëòàé. Íàìàéã õàðàíõóé, ÷èéãòýé, áîõèð çàâààí îð÷èíä äóðòàé ãýäãèéã ìýäýõã¿é õàëäâàðòàé îëîí õ¿í òèéì ãàçàð àìüäàðäàã áàéæ õººðõèé. Õàðèí òýãòýë äýëõèéí ÿìàð ýðäýìòýí ãýý÷ íü íàìàéã íàðíû ãýðýëä 2-7 öàãèéí äîòîð óñòäàã áîëîõûã ìýäñýí þì, õàëäâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéã öýâýð àãààðò àìðààæ, òýæýýëëýã õîîë õ¿íñýýð òýòãýí, ýì òàðèà õýðýãëýñýýð ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñò áóÿí ¿éëäýæ, õàðèí íàìàéã ìºõëèéí àíãàë ðóó èëãýýæ îðõèñîí. Ìèíèé çîðèëãî òàëààð áîëîõûí äàâààí äýýð ÕÄÕâ-èéí õàëäâàðòàé õ¿ì¿¿ñ ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðààð ºâ÷èëñºí. Òýð ¿åä äýëõèé äýýð ÕÄÕâ áà ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàðòàé 5-6 ñàÿ õ¿í àìüäàð÷ áàéñàí ñàíàãäàíà. Íéèò õ¿í àìûí 1/3 õóâü ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâ÷èõñàí áàéñàí þì äàã. Ãýòýë õ¿ì¿¿ñ õàëäâàð àâñàí õ¿íèé áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ñàéí áîë íàìàéã öààøèä ¿ðæèæ îëøðîõã¿é óíòàà áàéäàëä îðæ õýäýí æèë ÷ áàéæ áîëäãèéã ìýäýýä äàðõëààãàà ìàø ñàéí áîëãîæ áèëýý. Çàðèì íü ÷ õîîë óíä, àæèë àìðàëòàà çîõèöóóëàõã¿é, ñýòãýë ñàíààíû òààã¿é áàéäàëä îðîõîä òýð äîð íü áè ñýðãýæ, ºâ÷ë¿¿ëäýã áàéñàí.

Õ¿í á¿ð ñ¿ðüåýãèéí õàëäâàð àâàõ ìàãàäëàëòàé ÷ õàëäâàð àâñàí áîëãîí ºâ÷ëºõã¿é ãýäãèéã ìýäñýí íü øèíæ òýìäýã èëýðñýí äàðóéä ýì÷èä õàíäàæ, ýìýýð áºìáºãäºæ ºãñºí äºº. Áè àðãàã¿éí ýðõýíä àìüäàð÷ áàéñàí ãýðýý îðõèîä õºñºð õàÿãäñàí þì. Õ¿ì¿¿ñ ÄÎÕ

��


áîëîí ÕÄÕâ-èéí õàëäâàð ÿìàð àþóëòàéã ìýääýã õýðíýý íàìàéã òºäèéëºí òîîäîãã¿é áàéñàí öàã ñàÿõàí. Õàðèí ýì÷ íàð ÕÄÕâ-èéí õàëäâàðòàé òîõèîëäîëä ñ¿ðüåýãýýð ºâ÷ëºõ ìàãàäëàë ºíäºð ãýäãèéã îéëãóóëñàí ÿâäàë õ¿í òºðºëõòºíä óõààðàë àâ÷èðñàí þì.

Òýð ¿åýñ ýõëýýä íàìàéã íýã ìºñºí óñòãàõûí òóëä õýí õ¿íã¿é ýð÷èìòýé àæèëëàæ ýõýëæ. Ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåý ¿¿ñãýõã¿éã ÷óõàë÷ëàí àíõààðñàí. Ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåý óäààí õóãàöààíû äàðàà ýäãýðäýã, íàñ áàðàëòûí ãîë øàëòãààí áîëäãèéã ýì÷, ìýðãýæèëòí¿¿ä àíäàõã¿é ìýääýã áîëîõîîð ºíººäºð áè èéì áàéäàëä õ¿ð÷ýý. Ãýõäýý òýð ¿åä ñ¿ðüåý ºâ÷íèé øèíæ òýìäýã þó áîëîõûã òîäðóóëáàë, ãóðâàí äîëîî õîíîãîîñ äýýø õóãàöààíä õàíèàõ, öýýæýýð ºâäºõ, öóñòàé öýð ãàðàõ, ÿäðàõ, òóðàõ, øºíº õºëðºõ, õàëóóðàõûã ìýääýãã¿é áàéñàí þì. Òèéìýýñ ýì÷èä õàíäàõã¿é õóãàöàà èõ àëäàíà. Õàðèí ºâ÷íºº ýðò îíîøëóóëáàë ñ¿ðüåýãèéí áàãö ýìèéã õýðýãëýí ýäãýðäýã ãýäãèéã öººíã¿é õ¿í ìýääýã áàéñàí. Õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä ìàø îëîí òîîíû ýì óóäàã ó÷ðààñ ºâ÷òºíººñ ìàø èõ òýâ÷ýýð øààðääàã áàéâ. Çàðèì íü ýìýý äóòóó ýñâýë áóðóó õýðýãëýýä ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåý ¿¿ñãýæ íàñ áàðñàí äàà.

Õàðèí òýð ¿åä äýëõèé íèéòýýð õàëäâàðò ºâ÷íèé ýñðýã çîãñîæ, 2050 îí ãýõýä ñ¿ðüåýãèéí òàðõàëòûã áóóðóóëàõ òºëºâëºãºº íü áèåëëýý îëæ áóé íü ýíý àæ. Ìîíãîë Óëñ ÷ ìºí àäèë ñ¿ðüåýãèéí òîõèîëäëûã ñàÿ õ¿íä íýãýýñ áàãà áîëãîõ äýëõèéí ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ ñòðàòåãèéí çîðèëòîä õ¿ðýõèéí òºëºº ÷àðìàéí àæèëëàñíû õ¿÷èíä 2050 îí ãýõýä ýíý ºâ÷èí á¿ð ìºñºí ¿ã¿é áîëæýý. Èðýýä¿éä àÿëñàí ñ¿ðüåýãèéí íÿí îðîõ ãàçàðã¿é áîëñîí ó÷èð àðãà áóþó õ¿í àìüäàðäàãã¿é åðòºíö ð¿¿ çóãòñàí ãýäýã.

Õààíàõýâëýãäñýí

��


ýì×ë¯¯ëýã× íàðûí á¯òýýë:

Øèíýëýãýýð ñýòãýæ ñ¿ðüåýòýé òýìöüå

Á.Áàòçàÿà

Íàð ìàíäëàà... Íàðíû òóÿà þóíààñ ÷ ¿ë õàìààðàí á¿õíèéã ãýðýëò¿¿ëýí øèíýõýí ºäºð ýõýëæ áóéã çàðëàíà. ªãëºº á¿õýí öîíõîîð õàðàõàä õ¿ì¿¿ñ àæèëäàà, ñóðãóóëüäàà ÿâàõ ãýæ ýíä òýíäã¿é ã¿éëäýí ñàíäàð÷ òýâäýí ÿàðíà. Ýíý áîë ýìíýëýãò õýâòýýã¿é ýð¿¿ë õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë. Õàðèí ýìíýëýãò õýâòýæ áóé áèäíèé àìüäðàëûí õýìíýë òýäíèéõýýñ øàë ººð. Àñðàã÷ ýã÷ íàð á¿õíýýñ öýâýðõýí áàéíà ø¿¿ ãýñýí ñýòãýë ç¿ðõòýéãýýð ºäºð øºíºã¿é ýìíýëãèéí áîõèð á¿õíèéã ç¿ëãýíý. Ñóâèëàã÷ íàð ýì÷ë¿¿ëýã÷òýéãýý èë¿¿ òóëæ õàðüöäàã áîëîîä ÷ òýð ¿¿ áèäíèé ñýòãýëèéí çîâèóð, çîâëîí øàíàëàëûã îéëãîäîã ãýæ áè áîääîã. Õàðèí ýì÷ íàð ýì÷ë¿¿ëýã÷äèéíõýý äîòîîä ñýòãýë áóñ òóõàéí ºâ÷íºº ë ãàðãóóí ìýääýã. Ãýõäýý ýì÷ íàð ýì÷ë¿¿ëýã÷ýý õóðäàí ýäãýðýýä ýð¿¿ë áîëîîñîé ãýæ ñýòãýë çîâíèí øàíàëàí ñóóäàã àëòàí ãàðòàé õ¿ì¿¿ñ. Òýäíèé àìüäðàëä ãýíýòèéí øèéäâýð èõ òîõèîõ áºãººä òýäãýýð øèéäâýð íü õ¿íèé àìü íàñòàé õîëáîîòîé áàéäàã íü ¿íýõýýð õ¿íä ìýðãýæèë. Ãýõäýý õ¿íèéã àâàðíà ãýäýã ãàéõàìøèã.

Ýìíýëýãò õýâòýýä àëü õýäèéíýý 4 ñàðûã àðäàà îðõèæýý. Ýíýõ¿¿ õóãàöààíä ñýòãýëýýð óíàõ ¿å èõ áàéñàí õýäèé ÷ çîâëîí íýãò íàéçóóä, àð ãýðèéíõýí, ýì÷ ñóâèëàã÷ íàðûí íàìàéã ãýõ òýð ë ñýòãýëèéí äýìýýð òýð á¿õíèéã äàâàí òóóëñàí. ªâ÷èí õýëæ èðäýãã¿é õèéñ÷ èðäýã áîëîõîîð ºâ÷íºº áè àìæèëòûí îðãèëä õ¿ðýõèéí ºìíºõ íýãýí øàëãóóð ìýòýýð îéëãîæ, öààøäûí ãýðýëò èðýýä¿éãýý òºñººëñººð õóðäàí ýäãýðýõ áîëíî.

...àæèëäàà, õè÷ýýëäýý äàðàãäàí òóéëäñàí õ¿ì¿¿ñ õàðüæ àìðàõàà áîäñîîð ÿàðàâ÷ëàí àëõàëíà. Õàðèí ýìíýëýãò ýì÷ë¿¿ëýã÷èä õóðäàí ýð¿¿ë áîëîõ þìñàí ãýñýí íóóöõàí õ¿ñýëòýéãýýð õºíæëºº íºìðºí õýâòýíý.

Áàÿð õººð, óéòãàð ãóíèã, ãýíýòèéí ç¿éëýýð ä¿¿ðýí õîðâîîãèéí íýãýí ºäºð èéíõ¿¿ äóóñàæ áàéãàà õýäèé ÷ áèäíèé àìüäðàë ¿ðãýëæèëñýýð...

��


ßëàëò áèäíèé ãàðò

Á.Àðèóíòóíãàëàã

Ãàäàà öàñ õàéëæ óðèí äóëààí öàã èðæ áàéãààã õàðààä ñýòãýë ìèíü ìàø èõýýð äîãäîëæ áàéãààãàà ìýäýð÷ áàéëàà. Ãýòýë ìèíèé ç¿ðõ ñýòãýëä ¿ðãýëæ íàìàéã àéäàñ äàãíà. “Õýçýý ýíý àéìøãèéí ºâ÷íººñºº ñàëæ, ýð¿¿ë ñàðóóë áîëæ õîòûí ãóäàìæààð òàéâàí àëõàæ ÿâàõ áîë..?” ãýæ áîäîí ýìíýëãèéí øèëýí öîíõîîð õàðæ, áóðõàíäàà çàëáèð÷ ñóóíà. Àíõ îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí ãýæ ñîíññîí òýð ë ºäðººñ ýõëýí õîðâîî õºìðºõ øèã áîëæ áèëýý. Ãýõäýý ë áè “Õýçýý ÷ øàíòàð÷ áîëîõã¿é. Õàéðòàé õ¿ì¿¿ñèéíõýý òºëºº, õàìãààñ õàéðòàé õ¿¿ãèéíõýý òºëºº ýíý àéìøèãò ºâ÷èíòýé òýìöýõ ¸ñòîé.” ãýñýí áîäîëòîéãîîð ýì÷èëãýýíä îðîõîîð ýìíýëýãò èðñýí þì. Ýì÷èëãýý ýõýëñýí ýõíèé ºäºð ¿íýõýýð àéìøèãòàé, ìàø îëîí òºðëèéí 12 øèðõýãòýé õ¿÷òýé ýì óóæ, õ¿÷òýé òàðèà òàðèóëñàíû äàðàà óäàëã¿é òîëãîé ìèíü ýðãýæ, îãèóäàñ õ¿ð÷, í¿¿ð õàöàð õàëóó ä¿¿ãýæ, ç¿ðõ õ¿÷òýé äýëñëýýä ë ¿íýõýýð õ¿íä áàéâ. Ýì òàðèà, îð÷èíäîî äàñàõ ãýæ ýõíèé ñàð ìàø õýö¿¿ ñàíàãäàæ áàéâ. Ýì÷èëãýýíèé ÿâöàä ìàø îëîí ÿíçûí ãàæ íºëºº ãàðäàã ãýæ ñîíñîæ áàéñàí áîëîõîîð òýñýõ õýðýãòýé ë ãýæ ººðºº ººðòºº õýëäýã áàéâ. Îäîî õàðèí ýì÷èëãýý ýõýëñýíýýñ õîéø 3-í ñàð ãàðóé õóãàöàà ºíãºð÷ äýý. ªäðººñ ºäºðò áèå ìèíü ñàéæèð÷ áàéãàà áîëîõîîð ¿íýõýýð èõ áàÿðëàæ óëàì ÷ èõ ýð÷ õ¿÷òýé áîëæ ýíý èõ çîâëîí áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ èòãýëòýéãýýð óðàãøàà òýì¿¿ëæ áàéíà äàà. Áèäíèé çîâëîíã õàìãèéí èõýýð îéëãîæ ¿ðãýëæ ñàéõàí óðìûí ¿ãýý õàéðëàäàã ñ¿ðüåýãèéí êëèíèêèéí ýì÷, ñóâèëàã÷, àñðàã÷ íàðòàà áîëîí ¿íý òºëáºðã¿é ýì òàðèàãààð õàíãàí áàéãàà óëñûíõàà òºð çàñàãò, ãëîáàëü ñàíãèéíõàà õàìò îëîíä ¿íýõýýð èõ áàÿðëàñàí òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå. Àéìøèãò ºâ÷íèé ýñðýã õàìòäàà òýìöýöãýýå.

ªãëºº á¿ð ìàíäàæ áàéãàà íàðûã õàðàõ ñàéõàí ø¿¿...

Ñýòãýëèéí ¿ã

Ä.Ýíõ÷èìýã Íàìðûí øàðãàë ºäºð áèå òààðóó ã¿í áîäîëä äàðàãäàí ãýð îðíîî,

¿ð õ¿¿õäýý îðõèí îëîí ñàðààð ýìíýëýãò õýâòýõýýð ýìíýëãèéí ç¿ã ç¿ãëýëýý. Áè ÷èíü ººðºº õºãæëèéí áýðõøýýëòýé, áèå äààõ ÷àäâàð äóòìàã, ýì÷èëãýý õ¿íä ãýõ ìýò÷èëýí ñýòãýë õºíä¿¿ðëýñýí àñóóäàë

�0


àð àðààñàà õºâºðñººð ë...Òèéìýý òýð íýã ºäºð ÿìàð ñàéõàí, õàëóóí äóëààí òîõèëîã

îð÷èíä ÷àäâàðëàã õàìò îëîí óãòàí àâñàí áèëýý. Ýì÷, ñóâèëàã÷, àñðàã÷ íàð áèäýíä ýåëäýã çººëºí õàíäàí “Ìèíèé õ¿¿, îõèí ÿàâ èéâ ÿàñàí?” ãýæ óðìûí ¿ãýýð òýòãýõ íü ñàéõàí.

“Ýì÷èëãýýãýý áèå ñýòãýë, çîðèã òýâ÷ýýðýýð äàâàí òóóëæ, áè ýäãýíý” ãýñýí áîäëûã òýýñýýð...

ªäðººñ ºäºðò ýì÷èëãýýíäýý äàñàí çîõèöîæ áèå ìààíü ñàéæèðñààð íýã ë ìýäýõýä 5 ñàðûã àðäàà îðõèæýý. Öóã õýâòýí ýì÷ë¿¿ëñýí ýì÷ë¿¿ëýã÷èä ìààíü ÿã ë íàäàä íýã ë õàìò îëîí øèã ñýòãýë òºð¿¿ëäýã.

Òèéìýý ºíººäðèéã õ¿ðòýë íàäàä òóñàëæ äýìæñýí òà á¿õýíäýý ÷èí ñýòãýëýýñýý òàëàðõàæ áàéíà. Íýã ºäºð øèíýýð ýõýëëýý. Õàâðûí íàð ýýæ, ñýòãýë ñàéõàí áàéíà.

Äº÷èí ãðàäóñûí õ¿éòýíä òýñâýðòýé íÿíã Äºðâºí ýìèéí õ¿÷ýýð äàðíà Äºðâºí ýìòýé õ¿÷ õàâñðàí Êàíàìèöèí ýì íàì äàðàëöëàà Ãàðûí òàâàí õóðóó øèã õ¿÷òýíä Ãàéõàë íÿí íàì äàðàãäëàà.

ßëàëò áèäíèé ãàðò

Ä.Áîëîð-Ýðäýíý

Äàâõàð äàâõàð õàìãààëàëòòàé øèëýí õààëãàíû öààíà àìüäðàë ¿ðãýëæèëñýýð...

Ýìíýëãèéí ñàðóóëõàí ºðººíä õ¿í á¿ð ººð ººðèéí ºâ÷èíòýéãýý òýìöýëäýí äîòðîî øàíàëöãààíà. Àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷èí áîëîõîîð òàðõàö õóðäàí, ýäãýðýõ õóãàöàà íü óðò ýì÷èëãýýíèé ÿâöàä òýñâýð òýâ÷ýýð øààðäñàí õ¿íä áýðõ ¿å¿¿ä îëîí òîõèîëäîæ áàéëàà. Õºäëºõ íü áèòãèé õýë àìüñãàëæ ÷ ÷àäàõã¿é áîëòëîî ºâ÷èíäºº ÿäàð÷ ñóëüäñàí áèå èòãýë íàéäâàðã¿é õàðöààð öàâ öàãààí òààç øèðòýí õýâòýæ áàéòàë õààëãà çººëºí îíãîéæ óëàìæëàëò ¸ñîîðîî ýì÷ á¿ñã¿é öýíõýð õàëààäàà íàìèðóóëààä îðæ èðëýý. “Áèåèéí áàéäàë õ¿íä áàéãàà øèíæèëãýýíèé õàðèó áîëîîä öýýæíèé çóðàãòàé ÷èíü ¿çýæ òàíèëöñààí. Áè èòãýæ áàéíà àéõ ç¿éëã¿é õàìòäàà òýìöüå. Õè÷ýýãýýðýé” ãýæ èòãýëòýé øèéäýìãèé äàé÷èí õàðöààð õàðæ õàìãààëòòàé öàãààí ìàñêíûõàà öààíà íóóöõàí èíýýìñýãëýë òîäðóóëàí ãàð÷ ÿâëàà. ªäºð á¿ð èéì ë äóëààõàí èíýýìñýãëýë äàé÷èí èòãýë íàéäâàðòàé õàðöíààñ ýð÷ õ¿÷

��


àâ÷ ºâ÷èíòýéãýý òýìöñýýð íýã ë ìýäýõýä 3 ñàðûã àðäàà îðõèñîí áàéëàà. Ýì÷èëãýýíèé ÿâöàä õ¿íä áýðõ øàíòðàõ ¿å îëîí áàéñàí ÷ áè äàâàí ãàðñàí áè îäîî ÷ºëººòýé ÿâæ, õºäºëæ àìüñãàëæ áàéíà. Ýíý ë áèäíèé ÿëàëò. ªäºð øºíºã¿é æèæ¿¿ðëýí áèäíèé òºëºº ýíý àéìøãèéí ºâ÷íèé ýñðýã òýìöýæ áàéãàà ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòàí, ñóâèëàã÷, àñðàã÷ íàðòàà ÷èí ñýòãýëýýñýý òàëàðõàæ áàéíà. Òèéìýý ¿íýõýýð ÿëàëò áèäíèé ãàðò ýçýí õè÷ýýâýë çàÿà õè÷ýýíý ãýäýã ø¿¿ äýý.

Øèíýýð ñýòãýæ ñ¿ðüåýòýé òýìöüå

Ï.Çîëçàÿà

“Êààøàà àâààðàé” ãýõ íÿðâûí äóó ºãëºº áîëñíûã ãýð÷èëíý. Ýíý 2 ¿ãèéã ñîíñîí ºãëººã óãòñààð íýã ë ìýäýõýä õàãàñ æèëèéã àðäàà îðõèæýý. Õàãàñ æèë ýìíýëýãò ãýæ áîäîõîîð àéìøèãòàé áàéãàà áèç? Òèéìýý àéìøèãòàé ñàíàãäàæ áàéíà. Íºãºº òàëààð ºâ÷íºº ýì÷ë¿¿ëæ áèå ìààíü ýäãýæ áàéãàà ãýæ áîäîõîîð áàñ ÷ òèéì áèø áîëîõûã ìýäýð÷ áàéíà. Ãýõäýý ýíý 6 ñàð ÿìàð ÷ áýðõøýýëã¿é óðñãàëààðàà óðñàæ ºíãºðñºíã¿é. ªäºð áîëãîí áèå áîëîîä ñýòãýë ñàíààíû òýìöýë ÿâàãäàæ áàéñàí þì. Õàìãèéí õàéðòàé õ¿ì¿¿ñýýñýý òóñãààðëàãäààä, õèéõ äóðòàé ç¿éëýýñýý òàòãàëçààä, ãýð îðîí, àìüäðàë àõóéãàà îðõèîä óäààí õóãàöààãààð ýìíýëýãò õýâòýíý ãýäýã áîë õ¿íýýñ ÷àìã¿é òýñâýð, òýâ÷ýýð, ñýòãýëèéí òýíõýý øààðääàã áîëîõûã ë ìýäýð÷ áàéíà.

Ýìíýëýãò ýíý òàñàãò àíõ õýâòñýí ºäðèéã ìàø ñàéí ñàíàæ áàéíà. Óðèàëãàõàí àñðàã÷ íàìàéã äàãóóëàí ºðººã ìààíü çààæ ºãººä îð äýð çàñàæ òóñëàñàí íü ÿàãààä ÷ þì ñýòãýëä íýã ë äóëààõàí ñàíàãäàæ, ºâ÷èíäºº øàíàëñàí íàäàä áÿöõàí ÷ ãýñýí ñýòãýëèéí äýì õàéðëàñíûã íóóõ þóí. Òýãýõýýð òýð ë ºäðººñ õîéø ñýòãýë ñàíààíû äýìæëýã áàãàäàõã¿é þì áàéíà ãýäãèéã óõààðñàí ãýõ¿¿äýý. Ìºí ¿¿íýýñ ãàäíà íºãºº òàëààñàà íýã òèéì àéìààð ÷ ãýìýýð þì óó, õàòóó øèð¿¿í ÷ ãýìýýð þì óó òýìöýëòýé òóëãàðíà ãýæ òºñººëººã¿é áàéëàà. Åð íü ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàëààð ÿëàíãóÿà ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåýãèéí òàëààð òºäèéëºí îéëãîëò áàéõã¿é áàéñàíòàé õîëáîîòîéãîîð ýõëýýä íèëýýä øîêîíä îðñîí. Äàðàà íü çàëãóóëààä àéäàñò àâòàæ ýõýëñýíäýý. Ýíý ýì÷èëãýýã äàâæ ãàð÷ ÷àäàõ áîëîâ óó? Ãýð á¿ëèéíõýí ìààíü ç¿ãýýð áîëîâ óó? ãýýä ë... Ãàíöõàí áè ÷ èéì àéäàñò àâòààã¿é áàéõ ãýæ áîäîæ áàéíà. Òýãýõýýð ìèíèé áîäëîîð ñ¿ðüåý ºâ÷èí áîëîí ýì÷èëãýýíèé òàëààðõ ìýäýýëýë áîëîîä ýíý ºâ÷íººñ ÿàæ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ

��


òàëààðõ ìýäýýëëèéã õ¿ì¿¿ñò íèëýýä ñàéí ºãìººð ñàíàãäñàí. Ìèíèé ñàíàõàä ýõíèé ýýëæèíä ºðõèéí ýìíýëýã¿¿äòýé, ýñâýë ñóðãóóëèéí ýì÷ íàðòàé õàìòàð÷ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýãò õ¿¿õä¿¿äèéã ÿäàæ æèëä 1 óäàà õàìðóóëàõ ÷ þì óó? Õàðèí íàñàíä õ¿ðýãñäèéã àëáàí áàéãóóëëàãààð íü äàìæóóëàí õàìðóóëàõ ÷ þìóó. Ýíý ìýòýýð óðüä÷èëàí ñýðãèéëâýë ýíýõ¿¿ ºâ÷íèé òàðõàëò áàãàñàõ ìýò ñàíàãäàíà. Íºãºº òàëààñ àíõàí øàòíû ñ¿ðüåýãèéí äèñïàíñåðûã ÷àäâàðòàé ýì÷, àæèëòíóóäààð á¿ðä¿¿ëæ ÷àäâàë àëü àëü òàëààñàà ºâ÷ëºë áàãàñàõ áàéõ ãýæ áîäîãäîæ áàéíà. Ãýõäýý ýíý áîë çºâõºí ìèíèé ë áîäîë þì.

Ìýäýýæ õýâòýæ ýì÷ë¿¿ëæ áàéõ õóãàöààí äàõü áýðõøýýë áîëãîíûã òîî÷âîë íèëýýä öààñ õýðýã áîëîõ áèçýý. ßìàðòàé ÷ ãýñýí 6 ñàðûí õóãàöààíä áýðõøýýëã¿é ºíãºðñºí ºäðèéí òîî öººõºí áàéñíûã ñàíàæ áàéíà. Õàëäâàðòàé ýíý ºâ÷íººð îëîí õ¿í áèòãèé çîâîîñîé ë ãýæ õ¿ñýõ áàéíà. “Íèéãìèéí õàëäâàðò” ãýñýí òîäîòãîëòîé áîëîõîîð õ¿ì¿¿ñýýñ, íèéãìýýñ òóñãààðëàãäàíà ãýäýã áîë õàìãèéí òîì áýðõøýýë þì ãýäãèéã ÿñ ìàõàíäàà òóëòàë ìýäýð÷ áàéíà. Ýíý ë àéìààð...

Ãýõäýý áèä ¿ð õ¿¿õä¿¿äèéíõýý, õàéðòàé õ¿ì¿¿ñèéíõýý òºëºº ýíý ºâ÷íèéã ãàçàð àâõóóëàõã¿éí òºëºº õàìòäàà òýìöýæ ÷àäíà. Òèéì ýý áèä óóõ ýìòýé, õàæóóäàà ýì÷ íàðòàéãàà áàéãàà öàãò çààâàë äàâæ ãàðíà. ªºðèéíõºº áè÷ñýí íèéòëýëýýð:

“Àëòàí íàðàí áèäíèéã àäèëõàí ãèéã¿¿ëäýã øèãÀìüäðàë áèäíèéã àäèëõàí ãèéã¿¿ëäýã ø¿¿... ãýæ òà á¿õýíäýý

çàõèõ áàéíà.

Ñ¿ðüåýòýé òýìöýõ ºäºðò çîðèóëàâ

Á.Ìºíõáàò

Äýëõèéí õýìæýýíä òóëãàìäàæ áàéãàà àþóëò ç¿éëèéí íýã áîë ÿàõûí àðãàã¿é ñ¿ðüåý ºâ÷èí. Ñ¿ðüåý ºâ÷èí íü íèéãìèéí àìüñãàëûí çàìûí õàëäâàðò ºâ÷èí ãýäãèéã õýí õ¿íã¿é ìýäýæ áàéãàà. ßìàð ÷ õ¿íèé õýëæ èðäýãã¿é õèéñ÷ èðäýã àþóëò ç¿éë áîë ºâ÷èí çîâëîí áèëýý. Ãýõäýý õ¿í æàðãàë äààäàãã¿é çîâëîí äààäàã ÿã ¿íýí ¿ã. Àíõ îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåýãýýð ºâäººä: “2 æèëèéí ýì÷èëãýýíä îðíî, 4-6 ñàðûí õóãàöààíä ýìíýëýãò õýâòýõ ýì÷èëãýýíèé ÿâöàä ÿíç á¿ðèéí ãàæ íºëºº õ¿íä èëýðäýã á¿ð ò¿¿í÷ëýí ¿õýõýä ãîìäîëã¿é ãýñýí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ..”-ààñ ýõëýýä ìàø õ¿íä öîõèëòîä îðæ áàéñàí. Õýâòýýä 2 ñàð áîëîõîä ýì òàðèà áîëîí áàéãàà îð÷èí, öóã áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýéãýý äàñàí

��


çîõèöîõ ãýýä îëîí áýðõøýýë áàéñàí. Àð ãýð, àæèë òºðºë ãýýä á¿õèé ë ç¿éëýý îðõèæ îëîí ñàðààð ýìíýëýãò õýâòýí ýì÷ë¿¿ëýõýä õ¿íäðýëòýé áàéñàí õýäèé ÷ ºâäñºí þì ÷èíü äàâæ ãàðàõûí òóëä òýìöýõ õýðýãòýé áîëñîí. Ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí õ¿ì¿¿ñ èõýâ÷ëýí áàéíãûí ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäàã. Õàìãèéí ãîë íü ñýòãýë ñàíààíû äàðàìòòàé áàéäàã. Ýð¿¿ë õ¿ì¿¿ñ òýð á¿ð áèäíèéã ºâ÷èíã îéëãîõã¿é. Õàðèí îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåýãèéí òàñàãò õýâòýæ ýì÷ë¿¿ëæ áàéãàà ºâ÷òºí¿¿ä ìààíü áèå áèåý îéëãîæ ñýòãýë ñàíààíû äýì ºãäºã. ¯íýõýýð õàðàìñàëòàé áàéäàã àà. Áè çàëóó õ¿í òóë õèéæ á¿òýýõ ç¿éë: ýöýã ýõýý àñðàõ, ãýð á¿ëòýé áîëîõ çýðýã õèéõ àæèë èõ áàéäàã. ßìàðòàé ÷ äàâæ ãàðàõ õýðýãòýé. Íàìàéã äýìæèæ èðýýä¿éä ìèíü èòãýë íàéäâàð ºã÷ ýì÷èëæ áàéãàà îëîí ýìýíä äàñàëòàé ñ¿ðüåýãèéí òàñãèéí ýì÷, ñóâèëàã÷, àñðàã÷ íàðòàà ÷èí ñýòãýëýýñýý áàÿðëàæ ÿâäàã. Ýì÷èëãýýíèé ÿâöàä äîòîð ìóóõàéðàõ, ÿäàð÷ ñóëüäàõ, õîîëîíä ìóó áîëîõ, á¿ð ýì òàðèàíäàà õàðøëàõ ¿å îëîí áàéñàí õýäèé ÷ õóðäàí ýäãýð÷ ¿åèéí îëîíòîéãîî ìºð çýðýãöýí ººðèéí õ¿ñýë ìºðººäëºº áèåë¿¿ëæ àç æàðãàëòàé àìüäðàõûí òóëä òýìöýæ áàéíà. Ýíý ºâ÷íèé òºëºº õàìòäàà òýìöýæ áàéãàà ýì÷ íàðòàà áîëîí ýì òàðèàãààð õàíãàí íèéë¿¿ëæ áàéãàà Ãëîáàëü ñàíãèéí á¿õ àëáàí õààã÷èääàà áàÿðëàñàí òàëàðõñàíàà èëýðõèéëæ áàéíà.

��


Ñ¯ðüåýã¯é èðýýä¯éí òªëªª õàìòäàà avlaga/surye/suryegui... ·...

Documents