melike yaşar: askatutako emakumeak izan ezean, ez da kurdistan … · 2015. 3. 6. · bertako kide...

Korrika 19 UrepeletikNola dago euskara Baxenabarren?

Miguel Zugaza,Pradoko zuzendaria“Museoek ez lukete marketinik egin behar”

“Txanponaren beste aldeak” sail berriaEkonomia sozialeko esperientziak

Melike Yaşar:“ Askatutako emakumeak izan ezean, ez da Kurdistan askerik izango”

2 0 1 5 e k o m a r t x o a r e n 8 a | L X X V I I I . u r t e a | 2 . 4 5 2 z e n b a k i a | 3 , 9 0 e u r o

.eus

2015EKO MARTXOAREN 8A 3�

NON ZER

Jabetza: Komunikazio Biziagoa, S.A.L. Lehendakaria:Bego Zuza. Zuzendaria: Estitxu Eizagirre. Asteko Gaia-Pertsonaia: Mikel Garcia. Iritziak: Mikel Asurmendi. Kultura:Gorka Bereziartua, Garbine Ubeda. Aisia: Unai Brea.Termometroa: Urko Apaolaza, Xabier Letona, Pello Zubiria.Euskara: Onintza Irureta. Interneteko erredakzio-burua:Lander Arbelaitz. www.argia.eus: Jon Torner. Multimedia: AxierLopez. Argazkilaria: Dani Blanco. Produkzioa: ANTZA, S.A.L.Harpidetzak: Iraitz Agirre. Salmentak: Karlos Olasolo.Idazkaritza teknikoa: Aloña Soraluze. Publizitatea: IdoiaArregi, Maite Arrieta, Ixabel Bereziartua, Berdaitz Goia,Olatz Korta, Bego Zuza. Administrazioa: Marijo Aiertza, MariKarmen Loiarte. Harrera: Jone Arzallus. Web garapena:Asier Iturralde. HELBIDEAK: Gipuzkoa: Industrialdea, 15. 20160 Lasarte-Oria. Tel: 943 371545. Faxa: 943 361048. Lapurdi, NafarroaBeherea eta Zuberoa: Xalbardin baita. 64122 Urruña. Tel: 559 473163. Faxa: 559 476001. Bizkaia: Eleizalde 1, 2-D. 48600 Sopela. Tel: 94 6765580 Nafarroa:GaztelukoPlaza 44, 3. eskuina. 31001 Iruñea. Tel: 948 222285. POSTA ELEKTRONIKOA. Komertziala:[email protected]. Harpidetzak: [email protected]: [email protected]. Interneten: www.argia.eus.Lege.gordailua: SS 837-2012. ISSN: 0213-909X.Batzorde.parekidea: 72562 E. Inprimategia: Antza S.A.L.Informatika: iametza interaktiboa, S.L. Urtebetekoharpidetza. Euskal Herria: 145 euro. Espainia: 145 euro.Beste atzerriak: 182 euro. Airez: 285 euro. KomunikazioBiziagoa S.A.L. Ametzagaiña Taldeko partaidea da.

Korrika 19 UrepeletikNola dago euskara Baxenabarren?

Miguel Zugaza,Pradoko zuzendaria“Museoek ez lukete marketinik egin behar”

“Txanponaren beste aldeak” sail berriaEkonomia sozialeko esperientziak

Melike Yaşar:“ Askatutako emakumeak izan ezean, ez da Kurdistan askerik izango”

2 0 1 5 e k o m a r t x o a r e n 8 a | L X X V I I I . u r t e a | 2 . 4 5 2 z e n b a k i a | 3 , 9 0 e u r o

.eus

Azaleko argazkia:DANI BLANCO

Azala: ANTZAKOMUNIKAZIO GRAFIKOA ASTEKO GAIA

EUSKARAZKO KANTEN GRABAKETAK Gerra Handikopresoen sentimendu musikatua. LOURDES IZAGIRRE ONDARRA / 4

PERTSONAIAMIGUEL ZUGAZA: «Museo bat bisitatzea zarata mundanoaren

zurrunbiloari uko egitea da». SUSTRAI COLINA / 10

GAIAKEMAKUMEAK XX. MENDEAN Ezkutuko amandreak argitara.

ALE GOIKOETXEA / 15

IRITZIAREN LEIHOAMENDEBALDEA ETA DISONANTZIA KOGNITIBOA

ASIER BLAS MENDOZA / 18BENETAKO PARTIDA, BI HILABETE BARRUKOA

FERMIN ERBITI ZABALZA / 20TXIKLEAK NOIZ ARTE EUTSIKO DIO?

GORKA MORENO MÁRQUEZ / 21GORA PRO NOBIS ASISKO URMENETA / 19TXANDAN Kaleak eta gauak. KATTALIN MINER / 20BERTSO BERRIAK San Filippo. IÑIGO LEGORBURU / 21ZIRTAK Zapaltzailearen takoiak. DANELE SARRIUGARTE / 22

ERDIKO KAIERACAROL RAMA Artearen historia berrirakurtzen.

ARITZ GALARRAGA / 24BILBOKO LIBURU DENDAK Lauaxeta eta Kirikiñorenak

egin du. ITZIAR UGARTE IRIZAR / 28 LITERATURA AMAIA ALVAREZ URIA / 30MUSIKA JOXI UBEDA / 31DENBORA-PASAK ANA ZAMBRANO / 32ALEA “Goonies never say die”: salba dezagun abenturazko

generoa! GAIZKA IZAGIRRE / 33ZIENTZIA JOXERRA AIZPURUA SARASOLA / 34LANDAREAK JAKOBA ERREKONDO / 35DENBORAREN MAKINA NAGORE IRAZUSTABARRENA / 36

TERMOMETROAMELIKE YAŞAR: «Öcalanek emakumeen askapenaz esandakoa

gure alde erabili dugu». DANELE SARRIUGARTE / 38EUSKARA BAXENABARREN Hizkuntzaren aurkako jarrera

baino, uzkurkeria nagusitzen da. MIKEL ASURMENDI / 42TXANPONAREN BESTE ALDEAK Aldaketarako, lanean.

LANDER ARRETXEA BEREZIARTUA / 45DONBASS Kosmos txiki baten isla. ANDONI LUBAKI / 46EUSKARA ALBISTEAK ONINTZA IRURETA AZKUNE / 47EKONOMIAREN TALAIAN JUAN MARI ARREGI / 47NET HURBIL Boko Haramen oinarri soziala dira esklaboen

umeak. PELLO ZUBIRIA KAMINO / 48MALTZAGATIK XABIER LETONA / 50

2015eko martxoaren 8a, 2.452. zenbakia

ARGIAko edukiak kopiatu,moldatu, zabaldu etaargitara ditzakezu, gureegiletza aitortu eta baldintzaberetan eginez gero.

�4 2015EKO MARTXOAREN 8A

ASTEKO GAIA

EUSKARAZKO KANTEN GRABAKETAK

GERRA HANDIAN (1914-1918) Alemaniakopreso esparruetan mundu osoko soldaduakizan zituzten gatibu, parte hartu zuten esta-tuek euren kolonietako milaka gizonezko era-man zituztelako borrokara. Esparru horieklaborategi modukoak ziren alemaniarrentzat,eta presoekin esperimentatu zuten makinabat arlotan, baita etnologia eta musikologiaz-ko ikerketak egiteko ere.

Informazio horren zati bat ikusentzungaijarri du orain Berlingo Etnologia Museoak,apirilera arte zabalik duen erakusketan: espa-rruetan ateratako argazkiak, objektuak etabaita garai haietako artxibo soinudunak ere,tartean euskaldunek kantatutako hainbat aleentzun daitezke. Hala, argizarizko xafletanduela ehun urte grabatuta geratu ziren Gerni-kako Arbola, Adios izar ederra, Lili bat ikusi dut,Ziburutik Sararat, Amodio ohore,Atharratze jauregian eta Lurrarenpean sar nindate abestiak entzu-teko aukera dago, euskal herri-tarren ahotik kantatuak.

Kantok ez dira grabaturikezagutzen ditugun euskarazkozaharrenak. Lehenago, 1900urtean, Azoulay doktoreakeginak zituen grabazio fono-grafikoak. Horiek ParisekoAntropologia Museoan aurki-tu zituen Inaxio Lopez de Arana itzultzailegasteiztarrak. Ezagunagoak dira RudolfTrebischek 1913an Euskal Herrian egindakograbaketak; euskalki guztietako kanta, kon-takizun, ipuin eta pasadizoak bildu zituen,tartean Gernikako Arbola kanta ikurrarenlehen grabazioa.

Orduan, zer dute bereizgarri BerlingoEtnologia museoko argizarizko xaflek? Tes-tuingurua. Europa goitik behera aldarazizuen gerra baten erdian, sorterritik urrunzeuden preso euskaldunen ahotsa da bertonentzuten dena.

Berlindik Leningradera, eta buelta XX. mende hasieran Thomas Edisonenasmakizunak, fonografoak, ibilbidetxoa eginazuen uhinak bibrazio bihurtzen. Gerra Han-diaren batera, Wilhelm Doegen eskola irakas-le berlindarrak gatibu esparruetako hizkun-tzak eta musika grabatzeko burutapena izanzuen, hango aniztasuna ikusita. 1915ean Ber-linen Komisio Fonografikoa sortu zuten hel-buru horrekin eta ikerlariak lanean hasi ziren(ikus 7. orrialdeko koadroa). Hala, 1916ko

abendutik 1918ko abenduraartean jasotako kantak eta aho-tsak 1.651 argizarizko diskotangrabatu zituzten. Kantak etamusika berriz 1.031 argizarizkoxafletan. 1920an erakundeadesegin egin zuten eta bildumaere euskarriaren arabera banatuzuten: xaflak eta diskoak.

Gaur egun argizarizko disko-ak Lautarchiv Soinuen Artxibo-an daude, Humboldt Unibertsi-

tatearen ardurapean. Lehen Mundu Gerrarenostean, Berlinen disko horiei buruzko foileto-ak argitaratzen hasi ziren, tartean Karl Boudafilologoak euskarazko ahots eta kantez egini-ko transkripzio fonetikoak. Jose Maria Etxe-berria etnografoak 2008an publikatu zituenkanta horien zerrenda eta transkribapenak,

Berlingo Etnologia Museoak euskaldunen altxor bat ezagutarazi du berrikitan. Etxe hartan gordetzen diren Lehen Mundu Gerrako milaka grabazioetako batzuk euskaraz

daude. Gerra hartan preso egondako euskaldunen ahotsak entzun daitezke kantuan. Ez dira euskarazko grabazio zaharrenak, baina Gerra Handiaren erdian

harrapatu zituzten ahotsok garai latzaren lekuko paregabe dira.

| LOURDES IZAGIRRE ONDARRA |

Kanta guztien corpusa bereosotasunean entzunez gero etajakinda zein egoeratan sortuakdiren, bigarren mezu batantzematen zaie: gatibu daudelaadierazi nahi dutela interpretatudaiteke

Gerra Handiko presoensentimendu musikatua


Euskarazko grabaketak 1913-1917 liburuan.Zehazki ia bi dozena disko dira; Etxeberriarenesanetan Boudak disko gehiagoren berri erebazuen, baina “seguruenik disko hauek etaBerlingo Fonetika Institutuan gordetzen zirenbeste material asko Bigarren Mundu Gerrandeuseztaturik geratu ziren”.

Argizarizko xaflen patua beste bat izanzen. Bilduma hori Artxibo Fonografikoangeratu zen hasiera batean, baina BigarrenMundu Gerran Sobietar Batasunera eramanzuten, Leningradera, 1960an Ekialdeko Berli-nera (DDR) eta 1991n Berlineko EtnologiaMuseora itzuli zuten berriro. Zortzi urtegeroago Unescok 30.000 xafla inguru gorde-tzen duen bilduma hori Munduaren Memoriaizendatu zuen. Tartean daude orain arte eze-zagunak genituen eta gutxienez euskarazko75 kanta dakartzaten 34 xafla.

Bi minutuko lekuko soinudunakEuskaraz dauden 34 xafletako bakoitzak 2minutu inguru irauten du. Denbora horretanbatzuetan kanta bat, bestetan bi edo hirukanta motz grabatuta daude. Orokorrean ezdira kanta osoak grabatu, kantaren ahapaldibat, batzuetan bi. Ahots ederrak eta kanta-tzen ohitutakoak antzematen dira. Gehiene-

tan bakarka aritzen dira, baina badaude bina-ka, bertsotan ariko balira bezala, eta kanonmoduan kantatzen dituzten kantak. Ez dagogatibuen egoera esplizituki aipatzen duenkanta edo bertsorik. Kanta guztien corpusabere osotasunean entzunez gero eta jakindazein egoeratan sortuak diren, bigarren mezubat antzematen zaie: gatibu daudela adierazinahi dutela interpretatu daiteke.

Berlingo Etnologia Museoko musikologiaatalekoek ikerketa proiektua sortu zuten2012an. Argizarizko xaflak prestatzen etadigitalizatzen hasi ziren, adituek eta interesa-tuek musika hori jasotzeko aukera izan deza-ten. Urteen poderioz eta leku aldaketenondoren xafla asko hondatuta zeuden. Xaflakerabiltzen diren aldi bakoitzean ere hondatuzdoaz, argizaria oso material biguna delako.Zorionez zenbait burdin gorrizko negatiboeginda zeuden 1991n. Hauetatik berriroxaflak egin dituzte proiektukoek, bertan gra-batutako musika digitalizatu ahal izateko.Jadanik xafla guztietako negatiboak egindadituzte galbanizatze prozedura batez. 2014koazaroaren 27an proiektuko bi kidek emanzuten hitzaldian garbi azaldu zuten kantahoriek ez dituztela sarean jarriko, interesatueieta adituei baizik ez dizkietela helaraziko.

Carl Stumpf (eskuinean) eta Georg Schünemann (eserita erdian), tatar presoen musika grabatzen. Komisio Fonografikoak argizarizko 30.000 xaflako artxiboa sortu zuen, horietatik 34 xaflatan euskarazko 75 kanta gordetzen dira.

DEUTSCHES RUNDFUNKARCHIV – HISTORISCHES ARCHIV DER ARD


Euskal Kultur Erakundeak (EKE) graba-keten kopia bat dauka, Berlingo EtnologiaMuseoarekin hitzarmena sinatu baitu mate-riala helburu zientifikoetarako erabiltzeko.Bertako kide Maite Deliartek dioenez, berri-kitan material osagarria ere igorri diote Ber-lindik, grabazioen eta kantarien ingurukoinformazio zehatzagoarekin, baina horiekoraindik aztertzeke daude. Deliartek EKE-rentzat idatzitako aurkezpen-txostenean dio-enez, gutxienez hiru presoren ahotsak antze-man daitezke eta zuberera eta lapurtera diraerabiltzen dituzten euskalkiak; kanta gehie-nek izaera herrikoia dute. Salaberri mauletarlegegilearen bildumako zenbait kanta daude,baita bertso jarri ezagunak edo Azkuek Can-cionero popular vascon jasotakoak ere, Iparragi-rreren Gernikako Arbola ez da falta esaterako.

“Berezia da euskaldunen musika”Hermann Urtel erromanista Komisio Fono-grafikoko kideetako bat izan zen. Gerra amai-tutakoan, zera idatzi zuen Doegenek argitara-tutako Unter fremden Völker (Herri arrotzenartean) liburuan euskal gatibuez: “Frantziarrengatibu esparruetan interesik handiena herri

paregabe hark sortu zuen denbora guztian,alegia, azken mendean zientzialarien arduraetengabea izan duen Iberiar jatorrizko herrihondar [restvolk] honek, euskaldunen herriak.(...) Preso-esparruetan zeuden ehunka ordez-kari ikusi ondoren ezin da besterik gabe ‘tipo’uniforme bat antzeman. Txikiak, malguak,katu modukoak eta bizi-biziak zirenak ikustenziren, aldiz handiak, tenperamentu isileko biz-karzabal figurak ere bai. (...) Frantziako hirueuskalki nagusien ordezkarietara mugatutaginen, lapurtar, behe nafar eta zuberotar hiz-keretara”. Pena adierazten du Urtelek ez dute-lako hegoaldeko ‘tiporik’ esparruetan euskal-dunen ikerketa oso bat egin ahal izateko.

Komisioak euskal kantak eta kontakizunakere grabatu zituen: “Guk badugu frantziareuskaldunen kanten eta ipuinen bilduma ederbat –dio Urtelek–, hoberena Salaberrirena da.(...) Berezia da euskaldunen musika. Beneta-ko euskal kanta bati segituan antzematen zaiojatorria; doinu horiek bitarte melodikomotzetan mugitzen dira eta badirudi ez dute-la inolako loturarik Europako beste herrial-deetako kantekin, albaniar kantekin ezik”.

Derrigortuta kantatzen ote zuten?Fonografoaren aurrean kantatzeko gatibuaknola aukeratzen zituzten jakitea ez da erraza.Urtelek hizkuntza erromanikoetan mintzatzenziren gatibuak zituen begiz jota. Gerra Han-dian ari ziren herri erromaniko gehienak ale-maniarren areriotzat zituen, eta soldadu gati-buen esparruetan beraien hizkuntza ondoezagutzen zuen “material ugari” aurkitzeaespero zuen. Adituak zioenez gatibuok pozikhartu zituzten Komisioko kideen egitasmoak,inork ez omen zion grabatzeari uko egin,gehienez lotsa adierazten zuten batzuk graba-gailuaren aurrean. Orokorki beraien jatorriaga-tik edo gaitasunengatik aukeratzen zituztenaurrena, bigarren pauso batean, bai kantariei,bai hizlariei kanta edo istorioaren testua bakoi-tzaren dialektoan idaztea eskatzen zieten.Paperean paratutako testua berriz, adituek gati-buekin batera lantzen zuten eta segidan trans-kribapen fonikoa idazten zuten. Paperean ida-tzitako testu hori zen grabagailuaren aurreanerrepikatu behar zutena, kantatuz edo esanez.

Badirudi Urtel zenbait euskal abesti graba-tzerakoan bertan egon zela, George Schüne-man batera. Bigarren hau izan baitzen Komi-

Ezkerrean, Doegenenliburuko irudiak:“Frantziahegomendebaldekoeuskaldun bat” etaHeinrich MorfhizkuntzalariaFrantzia hegoaldekogatibuez inguratuta(eskuinean dagoenaBearnoko patoisezkantatzen ari da).Behean: Tatarpresoei grabatutakokonposizio batenpartitura.

UN

TER

FRE

MD

EN

VÖ

LK

ER

UN

TER

FRE

MD

EN

VÖ

LK

ER


GERRA HANDIAREN hasierako bozkarioajadanik desagertua zen Alemanian,1915eko urrian Berlinen Prusiako ErregeKomisio Fonografikoa sortu zutenean.Wilhelm Doegen filologoak urte hartakoudaran Gerra Ministerioko lankide nagu-siak konbentzitu zituen Komisio Fono-grafikoaren eginkizunaren beharraz:herrietako soldadu gatibuen hizkuntzaketa musika grabatzea. Hasierako finantza-ketaren zati garrantzitsu bat AlemaniakoEnperadoreak jarrita, azkenik PrusiarZientzia, Arte eta Hezkuntza Ministerioa-ren babespean sortu zuten instituzioa.Komisioaren bulegoa Berlingo Unibertsi-tateko Artearen Historia departamendukogela batean kokatu zuten.

“Mundu Gerra hasi eta handik gutxi-ra, Alemanian lojeatutako gerra gatibuenegonaldi behartua profitatzea bururatuzitzaidan ahotsen soinuen grabaketetara-ko. Nire desio kuttuna ‘mundu guztikoherrien ahotsak, hizkuntzak eta musikasoinu-diskoetan atxikitzea’ lortzear nen-goen”, zioen Doegenek gerra amaituondoren argitara eman zuen Unter frem-den Völker (Herri arrotzen artean) libu-ruaren hitzaurrean. Doegen hizkuntzala-

ria zen, baina ez akademikoa, horregatikaritu zen idazkari eta koordinatzaile lane-tan. Komisioaren lehendakari berriz,Carl Stumpf filosofo, psikologo etamusikologoa izendatu zuten; azkenhonek 1904an Berlineko PhonogrammArchiv sortua zuen. Parte hartu zutenzientzialarien artean hizkuntzalari anitz,musikologoak eta etnologoak ere bazeu-den. Denera 30 aditu baino gehiago ibiliziren ikerketetan eta isilpeko eginkizunaizan zen gerrak iraun zuen denbora guz-tian.

2,5 milioi gatibuko “artxibo” erraldoiaKomisio Fonografikoaren lana ulertzeko,beharrezkoa da haien pentsamoldea Ale-maniako ikerketa garaikideen testuingu-ruan kokatzea. Antropologia fisikoa, etno-logia eta musikologia konparatua modukodiziplina gazteak oraindik sendotzear zeu-den gerra hasi zenean.

Soldadu gatibuen esparruek egoeraparegabea eskaini zien ikerlariei, bidaiaarriskutsu eta garestiak saihestu eta eraguztietako ikerketak Alemaniatik ateragabe egin ahal izateko, preso esparruetansekulako aniztasuna baitzegoen. Lehen

Mundu Gerran Alemanian gatibu zeuden2,5 milioi gizonen %70 errusiar armada-koa zen, beste %20 Frantziakoa, 185.000preso inguru Britainiar Inperioko armada-koak eta hamar milaka gatibu ErdialdekoPotentzien aurka borrokan ari ziren herritxikietako armadatako soldaduak. Jatorriz,berriz, herrialde askotakoak pilatzen zireneremu itxi horietan: georgiarrak, amazig-hak, tatariarrak, korearrak, persiarrak,nigeriarrak, Errusian bizi ziren alemania-rrak, sikhak, judu jatorriko ukrainarrak etaabar. Eta jakina denez, Frantziako arma-dan gerra hartan parte hartu zuten euskal-dunak ere bazeuden.

Ikerlariek Erdialdeko Potentzien aurka-ri ikusten zuten preso esparruetako “mun-duko jendea” –euren idazkietan sarritanerabiltzen dute izen hori aliatuen armadakadierazteko–. Nolabait esateko, gailu haie-tan “harrapatzeko” zain zeuden soinuartxibo erraldoiak ziren; behin harrapatu-ta, betirako han izango ziren, nahi bezainbeste kopia egin, soinuak ikertu, irakatsiedo entretenimendurako erabiltzeko.Horrez gain, gatibuen esparruak ikertzai-leen artxibatzaile mentalitatea joritu ahalizateko leku aproposak ziren.

Berlingo Komisio Fonografikoa



sioko xafla guztiak grabatu zituena. Schüne-mann musikologoa zen eta preso esparruetanmusika grabaketak egiteko arduradun izenda-tu zuten. Berak Edison markako fonografobat erabiltzen zuen grabaketetarako. Fono-grafo horiek argizarizko xafletan gordetzenzituzten soinuak. Argizarizko xaflatan gorde-tzeko teknika soilagoa zen eta maneiatzekoerrazagoa, diskoen teknika baino. HorregatikSchünemann preso esparruetara joatenzenean itzultzaile baten laguntza baino ezzuen behar izaten.

Baina kanten transkribapenik ia ez dago.Galdu egin ziren ala ez ziren inoiz egin, horiez dakigu. “Deigarria da zenbat eta zein gutxisortu zuten gatibuen eremuetan ibili zirenikerlariek beraien jakintza arlotan”, dio Moni-que Scheer kultur zientzialariak 2010ean gaihorretaz argitaratu zuen artikuluan (CaptiveVoices: Phonographic Recordings in the German andAustrian Prisoner-of-War Camps of World War I).Musika grabaketa hauetatik Schünemannekbakarrik argitaratu zuen bere “Habilitazioa”–2. doktoradutza– 1923an.

Schünemannek utzi zituen idazkietan adie-razten du gatibuak poztu egiten zirela beraienahotsa entzutean eta batzuetan presoak ereitzultzaile lanetan aritzen zirelaeta beste kide batzuei kantatzeaproposatzen zietela. Edisonenfonografoak grabaketak eginondoren orratza aldatu etaentzuteko aukera ematen zuen.Tresna berri haren aurrean bel-durra kentzearren grabaketakberehala jartzen zizkieten asko-tan entzungai presoei. Espa-rruan behartuta zeuden lanetatik libratzeazekarren zeregin horretan parte hartzeak.Kantatu nahi ez zutenei zigarroak eskaintzenomen zizkieten. Grabaketak gehienetan horre-

tarako prestatutako geletan egiten ziren, soinu-kalitate hoberena lortu ahal izateko. Geletanikatzezko berogailuak egoten ziren, baita gati-buak behatzen zituzten zaindariak ere.

Identitateak eta botere erlazioak Soldaduak beraien armadatako batailoietanjatorriaren arabera zeuden sailkatuta gehiene-tan. Soldadu gatibuak beraien uniformeakgordetzen zituztenean begi-bistakoa zenhaien sailkapen militarra. Gizon gatibu horieimilitarra eta etnikoa ez ziren beste identitatezeinu guztiak kendu zizkieten. Egun batetikbestera behartuak izan ziren esparruetakoegoera “multikulturalean” bizitzen. Soldadueuskaldunak grabaketak egin ziren garaianRottleberoden (Sachsen-Anhalt) zegoen ere-muan zeuden preso. Eremu hartan presozeuden soldaduek bertako zerrategian eginbehar izan zuten lan.

Grabaketetako kantari euskaldunak preson-degi batean, edo akaso gehiagotan, urteak eginzituzten soldaduak ziren. Oraindik ez dakiguhandik bizirik atera ziren ala ez; gerra amaie-ran bizirik jarraitu zutenek zer egin zuten ereez. Gerra Handian parte hartu zuten euskalsoldadu guztien ordezkari, aldi berean gerra

aurretik bizitza pribatua zutenpertsona libreak ziren.

Galdera asko daude oraindikerantzun gabeak. Aurrerantzeanegingo diren ikerketek euskal-dunen memoria historikoa lan-tzeko edo argitzeko prozesuanurratsak emateko balioko dute.Bestalde, grabaketak egiterako-an euskal presoen eta alemaniar

adituen arteko botere erlazioa aintzat hartubeharko litzateke, bestela, grabaketa haiek eginziren egoera egalitarioaren fantasia errepika-tzeko arriskua baitago. n

Xaflak erabiltzen diren aldibakoitzean hondatuz doaz,argizaria oso biguna delako.Zorionez zenbait burdina gorrizkonegatibo eginda zeuden 1991n

Grabaketak egin zirengaraian soldadueuskaldunakTuringiako EstatukoRottleberode herrianzeuden preso etabertako zerrategianegin behar izan zutenlan. Irudian, gatibu“frantziarrak”Turingiakogefangenenlager edopreso esparru bateradoaz oinez.

DE

NIS

BE

CH

MA

NN

/ A

RG

AZ

KI

BIL

DU

MA

Zure haurtzaroa museo bat balitz...Gure etxea faktoria kulturala litzateke. Amaaski trebea zen pintaketan, eta aitaren [Leo-poldo Zugaza] ekarpena azpimarratzekoa daazken hamarkadetako euskal kulturan. Kulturekimenak egosten ziren eltze batean sortuginen. Argitaletxe baten sorreraz hausnartzenzen, Durangoko Liburu Azoka martxan jar-tzeaz, aitaren Bilboko Arte Ederren Museo-ko jardunaren lehen printzak iristen zitzaizki-gun, Rafael Ruiz Balerdi edo EduardoChillidaren muntako artistak etortzen zirenbisitan... Aspirinak uretan baino eferbeszen-tzia gehiago zegoen geurean. Aldaketa bete-ko mundu batean sortzeko zoria izan dugu,eta umezaroan aldaketa horien lekuko zuzenizan arren, apenas hartu dugun parte heldua-roan mugitu garen errealitatearen sorreran.Oharkabeko aprendizak ginen. Orain profe-sionalki egiten dudana txiki-txikitatik biziizan dut etxean. Orduan arnastutakoa betikogelditu zait.

Bizitza eta mundua ulertzeko arnasa da artea?Arnasetako bat. Arteak hainbeste liluratzenbagaitu, bidean seinaleak jartzen dizkigulakoda, dugun eta izan dugun mundu ikuskerarenitzultzaile behinena delako. Hondorik gabekoontzia da artea eta jakintza, historian metatu-tako aurrerapena eta gizakiaren anbizioa pau-satzen dira bertan. Ez da alferrik egungoartea garai nahasi baten isla. Bizi ditugun nahieta ezinak zein paradoxak agertzeaz gain, izu-garri desmaterializatu da. Gutxiago du objek-tutik eta gehiago pentsamendutik. Hori hala,Santimamiñe edo Altamirako artista anoni-

moen garaian bizi zen lekuan bizi da artea:mundua norbere erara erreproduzitzeko bul-kadan. Formak, fazeta artistikoak edo ñabar-durak aldatu arren, historiaurretik gaur arteoso gutxi mudatu da artearen funtsa.

Zertan datza museo on baten funtsa?Museo on batek obra zoragarri bezaingarrantzitsuak kontserbatzeaz gain, gertatudena nahiz gertatzen ari dena aztertu, ulertueta gizakia denboran zehar zer izan den ager-tu behar du. Museoaren balorea oso lotutadago kontserbatzen dituen bildumen onda-reari, baina ondare orok beste gorputz bathartzen du heziketa publikorako tresnabihurtzen denean. Horregatik zaio ezinbeste-koa museo bati daukana jakintzaz jantzi etajendarteari arrastoa uzteko gisan transmiti-tzea. Alabaina, ez gaitezen engaina, museobaten arrakasta ez da bisitari kopuruaren ara-bera neurtzen. Hori arrakasta literarioa sal-menta kopuruaren araberakoa dela aldarrika-tzea litzateke. Adierazle bat dela? Ados, bainaezin gaitu gure eginbidetik desbideratu.Museo handi bat bisitari kopuruaren araberaepaituko bagenu, eta museo horrek ez balubere iparra argi, bere misiotik desbideratu etabere ortodoxiari traizio egiteko arriskua leu-kake bisitari kopurua emendatzeagatik soilik.Horrek ez dauka zentzurik. Pradoko zuzen-dari naizen 13 urteotan erreferentziatzatdauzkadan erakusketak ez dira bisitatuenakizan. Ekarpena kuantifikatzea nekeza izanarren, museo batek ezin die erakusketa horieiuko egin. Bere zinezko misioan sinestenbadu, aurrera egin behar du.


PERTSONAIA

«Museo bat bisitatzea zaratamundanoen zurrunbiloari

uko egitea da»“Udaberria loratu da, lorontzi baten barruan...”.

| SUSTRAI COLINA |

Argazkiak: Dani Blanco

MIGUEL ZUGAZA


MIGUEL ZUGAZA

Atzera eginez, Bilboko Arte Ederren Museokozuzendari izan zinen 1996tik 2002ra. Aldaketa aro bat zen: Bilbo eraldaketa proze-suan murgilduta zegoen, Guggenheimen erai-kuntza sasoia zen. Aldaketaren ikurrak kulturaeta artea baldin baziren, Arte Ederren Museoaezin zela armairuan gorde ulertaraztea izanzen gure azertua. Horri esker lortu genuenGuggenheimen haizea alde jartzea. BernardoAtxagak ezin hobeto definitu zuen bi museo-en arteko harremana. Berpizkundeko katedral

batekin konparatu zuen Bilbo, non katedralhandiaren eraikuntza baliatzen zen baptiste-rioari argia emateko. Horregatik diot Guggen-heim zinezko ekarpena dela bai artearentzatbai Bilborentzat. Oso gutxi dira munduan eral-daketa arte museo baten inguruan ardaztuduten hiriak. Urbanismoari eta ekonomiarieman dionaz gain, artearen ikuspegi global osoaberats batez zipriztindu du Bilbo.

Hitz egingo genuke Guggenheimen ekarpenartistiko eta kulturalaz bere pisu ekonomikoahutsaren hurrena balitz?Museoaren eragin ekonomikoak itzalpeanutzi du bere ekarpen artistiko eta kulturala.Arkitektura egitasmoaren ausardiak eta ikus-garritasunak begiradak azalarekin itsutuarren, mamia izugarri zaindu duen museobatez ari gara. New Yorkeko eskaintza dauka-zu, non eta Bilboko zabalgunean! Oso museogutxi daude munduan artista baten alde Bil-boko Guggheimek Richard Serraren aldeegin duen legez apustu egin dutenak. Osoerosketa onak egin dituzte, kulturaren Mcdo-

Miguel Zugaza. Durangon sortu zen 1964an. Historiaeta Geografian l izentziatua eta Artearen Historianespezializatua, Reina Sofia museoko kontserbaziozuzendaria izan zen 1994tik 1996ra. 1996an, Bilboko ArteEderren Museoko zuzendari izendatu zuten, 2002anMadrilgo Prado museoa zuzentzera pasa zen arte. 13 urtegeroago hantxe jarraitzen du. Leopoldo Zugaza kultureragile ezagunaren semea da.

NORTASUN AGIRIA


MIGUEL ZUGAZA

nalizazioari eta frankizia izaerari aurre egindiete nortasun propioa lortzeko... Ez garaohartzen zer den Europako museo erakarga-rrienetakoa Bilbon egotea eta ez Parisen,Londresen, Berlinen edo Madrilen. Herrenakdituela? Konforme, baina bere dimentsio kul-turala injustuki larrutu dela uste dut.

Erakargarritasunaz ari gareno, zergatik dakitmuseo batera sartu aitzin zeintzuk diren nahi-taez ikusi beharreko lan gorenak?Sinesgaitza iruditu arren, ez dago jendartearengustua baino aldakorragorik.Egun argiki bereizten dituguPradoko maisulanak, baina1819an, museoa zabalduzenean, beste batzuk ziren gur-tzen ziren obrak. OrduanRafaelen La Perla zen egunVelázquezen Las Meninas dena.Horregatik diot museo batek ezdituela bere obrak ikono bihur-tu behar. Zer gertatzen daLouvren? Gioconda ikusteko erromesaldiakbeste obrak gutxiesten dituela. Nahiago dutkalitatezko obra asko ukan ikono bihurtutakomaisulan bakarra baino. Maisulan horrekgehiegi baldintzatzen du bisita, erabateko itza-la egiten die ingurukoei, museoa hankamotzutziz. Pradora itzuliz, sinetsita nago noizeanbehin Las Meninas tapatu behar genukeela jen-deak gainontzeko obrak gehiago preziatuditzan. Publikoarekiko ardura bat daukagu,bisitari inteligente bihurtu behar dugu jendea,irudikatzen ez dituen lanak jarri behar dizkio-gu bidean. Museo guztietan daude altxor ezku-tuak, eta horiek topatuaraztea bezalako osasunsintomarik ez dago museo batentzat.

Osasun sintoma da obra batek bere buruadefendatzeko hainbesteko diskurtsoa beharizatea?Arteak badu hitzekin azaldu ezin litekeenaura bat, baina batzuetan auraz beste egin

eta obrak hitzez kargatzen ditugu. Esatera-ko, oso gutxi dakigu Velázquezen aipu etausteez, baina bere obrek gure interpretazioakitzikatzen dute, kasik iritzia ematera behar-tuz. Artea elkarrizketa, inpresio, sentimendueta aldarte sortzailea da berez. Besterik dahori marketin bihurtzea. Are gehiago, nireustez museoek ez lukete marketinik eginbehar. Ez gaude produktu bat merkatuankokatzeko. Museoan egiten dugun lanakoihartzuna izatea nahi dugu, ahal bezainbatjenderengana iristea dugu xede, baina mar-

ketin klabeetan pentsatzeakgure oinarrizko misioa lizun-duko luke. Hori hala, garbidaukat artean edertasuna etajakintza txanpon beraren aldebiak direla. Pradora gauza ede-rrak soilik ikustera bazatoz,altxorraren zati handi bat gal-duko duzu bidean. Artea eza-gutza sistema bat baita, ideienunibertsoa eta mundu erreala

uztartuz jakintzan aurrera egiteko tresnabat, eta maisulan bat ez da sekula maisulanaizango ongi pintatuta dagoelako soilik.Artea beti da begirada batean dirudienabaino konplexuagoa.

Nola uztartzen dira exijentzia intelektuala etaorotariko publikoari zuzendutako eskaintza?Artea ez da entretenimendu hutseko lur bat.Ezin diozu jendeari besterik gabe ongipasatzera etortzeko esan. Jakin-mina due-nak, iraganetik ikasi nahi duenak, edo arteaezagutza tresnatzat duenak ederki pasakodu, baina besteentzat ez daukagu miraririk.Ezagutzaren bide-zidorretan barnako akui-lu eta heldulekuz josita dago Prado, bainazuk egin beharko duzu bidea. Nire erronkagorena ez da bisitariek ongi pasa eta goza-tzea soilik, irteeran sarreran baino jantzia-goak izan daitezen nahi dut. Hala, museoe-tara datorrena jendartearen elitea dela diote

“Ez gara ohartzen zer denEuropako museoerakargarrienetakoa Bilbonegotea. Herrenak dituela?Konforme, baina bere dimentsiokulturala injustuki larrutu da”


MIGUEL ZUGAZA

zenbakiek. Iaz, 2,5 milioi bisitari izan zirengurean. Asko da, izugarri, baina ez uda Ibi-zan igarotzen dutenak beste. Bidaiatzekoaukerak ugaldu arren, oraindik ere pribile-giatu batzuk dira Madrilera etorri eta Pradobisitatzeko denbora eta sosa dutenak.Horrek arlo digitalean sakontzera eramangaitu. Artea demokratizatzeko bidean, gurelan eta bildumak jarri ditugu sarean zintzi-lik. Orain hamar urte tabua zen, arima dea-bruari saldu izana leporatzen ziguten, bainagure eginkizunaren hedapen kanal zoraga-rria da internet.

Atzerrian museoak bisitatzen dituenak nolatanez ditu bere inguruko museoak zapaltzen?Ulergaitza zait. 2007an, Pradoko handitzelanak inauguratzean, inguruko herritarrakmuseoarekin harreman bat proposatuzlimurtzen tematu ginen. Zergatik? Inaugura-zio aurretik madrildar baino iparramerikargehiago hurbiltzen zitzaizkigulako. Hori ososeinale eskasa da, zerbait oker egiten ari zare-naren sintoma. Urrutikoa auzokoa bainoerrazago konbentzitzen baduzu, komeriak!Zorionez, erakusketa ezberdinei esker, berta-koen arreta berreskuratu dugu. Museoa eten-gabe azalberritzeko balio digute. Museoak ezdirela aldatzen uste baitute askok, behin bisi-tatu eta betiko ikusita geratzen direla, bainamuseo on batek beti eskaintzen dizu txinpar-ta berri bat, ordura arte zabaldu ez zenuenate bat.

Txinpartak ez, azkenaldi luzeko diru-laguntzapublikoen murrizketek kea eragin dute. Horregatik diot akademikoki sasoi itzeleangaudela, baina baliabidez herren. Azken hiruurteetan aurrekontu publikoaren %60murriztu digute. Gure bildumari eta lantaldeosoaren jakintza eta ekinari esker goazdesertuan aurrera. Ikusi besterik ez dago,Louvrek 100 milioi euro jasotzen ditu urterodiru-laguntza publikoetatik, Pradok 12milioi, eta hala ere, liga berean gaude! Dema-seko ahalegina egin dugu gure aurrekontuakdiru-sarrera propioekin orekatzeko. Azkenbi urteotan, gure aurrekontuaren %70 auto-finantzatua da. Pradoren oinarrizko balo-reak eta tamainak ahalbidetzen dute lorpenhori, baina gurea ez da museo guztiei aplika-tu dakiekeen araua. Ez gaitzatela murrizke-tak justifikatzeko erabili, ez delako bidezkoabatetik, eta gu ere muga-mugan gaudelakobestetik.

Galdera inozo bat: zergatik murrizten da lehe-nik eta gehienbat kulturan?Autokritikoak izanez, ez dugu jendarteakonbentzitzen jakin, ez diogu kultura lehen-


MIGUEL ZUGAZA

tasunezko zerbitzu publikoa dela ikusarazi.Osasungintzan edo hezkuntzan murrizketakiragartzen badira jendea mobilizatzen da,baina kultura kolpatzen denean nor atera-tzen da kalera? Ez daukagu kultura ez uki-tzeko aldarrikatzen duen jendarterik. Ingala-ter ran, museoak doakoak dira eta horialdatzen saiatu direnero erantzun du jen-deak. Bitartean, gu ez gara gai izan aginta-riak museo bat zabalik mantentzea ospitale-ko gela edo ikasgela bati zabalik eustea

bezain beharrezkoa dela ohartarazteko.Baina zergatik ez ditugu agintariak konben-tzitu? Jendartea konbentzitzeko gai izan ezgarelako. Jendartearen presioa kokoteansentitzen ez duteno, politikariek berdinjarraituko dute.

Berehalakotasunaren eta etengabeko estimu-luen selfia da jendarte hau. Museoek, alta,pausa eta denboraren perspektiba eskatzendute. Bateragarriak dira?Iragan zein geroari so, ezinezkoa da guregaraiak kutsatu gabeko esperientzia lantzea.Horregatik diot parentesia dela kultura.Museo bat bisitatzea zarata mundanoenzurrunbiloari uko egitea da. Ez da tenplusakratu batean sartzea, baina bai denborakbeste dimentsio bat duen eta ideiak aireanzintzilikatzen diren mundu batean murgil-tzea. Ez da kasualitatea Pradon argazkiakhartzea eta smartphonen erabilera debekatu-ta egotea. Horregatik kritikatzen gaituztelabadakit, baina nik jendea obrak ikustera etor-tzea nahi dut, ez selfiak egitera. Ez nago tre-peta teknologikoen aurka, baina hori daobraz gozatu eta jendeak tabletari ez begira-tzeko topatu dugun modu bakarra. n

“Gernika bere papera egokien betetzen duenlekuan egongo da. Gaur egun, Reina Sofia museoaintelektualki eusten duen artelana da, bainahorrek ez du kentzen Picassok Pradori eskainiziola Gernika. Horregatik, galdera ez da non buka-tuko duen Gernikak, XX. mendeko artearekin zeregingo dugun baizik. XXI. mendean aurrera joanahala non erakutsiko dugu XX. mendeko artea?Galdera horren erantzunak markatuko du Gernika-ren etorkizuna”.

Gernika

AZKEN HITZA


27 emakume, 27 istorio eta 27 bizibide jaso dituzte Ezkutuko Amandrea proiektuan.XX. mendeko emakumeen bizimodua nolakoa zen ezagutu guran, Lekeitioko emakumeak

elkarrizketatu dituzte, liburua eta dokumentala osatuz. Jasotakoa kontatu digu Ale Goikoetxeak, egileetako batek.

EMAKUMEAK XX. MENDEAN

Ezkutuko amandreak argitara

LANA hasi genuenetik denbora asko pasatu da.Tarte horretan hogeita zazpi emakumeren tes-tigantzak jaso, eta egungo Lekeitio ulertzekoezinbestekoa zaigun iraganari beste kolore etaxamurtasun batez begiratzen ikasi dugu. Itsa-soa entzun eta lehen ez bezala, arrain kaxapisutsuak alde batetik bestera garraiatzen zituz-ten emakumeak etortzen zaizkit orain burura.Fabrika hitzarekin ostera, zortzi, hamar edohamabi orduz antxoei burua kentzen lan egitenzuten emakumeek betetzen dituzte nire gogoe-tak. Gerra garaiarekin aldiz, kartzelan jaio otezen gaur egun oraindik ziur ez dakien emaku-mearen zalantzek ordezkatzen dituzte orduraarte gerraren gordintasunaz entzundakoak.

Lan honen bitartez, eskola ia zapaldu ereegin ez duten emakumeak ezagutu ditugu.Gerra Zibilaren aurretik, artean neskato zirelaeskola utzi eta lanera atera behar izan zuten.Matilde Arrasatek esaterako eskolan izan denikere ez dauka gogoan, neskame joan behar izanbaitzuen umea zela. “Ez nintzen joan, bapez!Atzean neukan koadrila eta ezin joan, nik negar

egiten nuen, eskolara joan nahi nuelako” gogo-ratzen du ostera, Gregori Goitiak.

Euskarazko izenak jomugaGerraostean eskolan izan zirenak ere ez zituz-ten garai xamurrak igaro. Euskararekin borro-ka handia izan zen Lekeitioko ikastetxeetan.Eskola guztiak gaztelaniaz hartzen zituzten.Ikasleek debekatuta zuten irakasleekin zeinberaien artean euskaraz egitea eta zigorra zenarau hori betearazteko bidea. Irribarretsugogoratzen du Mila Mendiak euskaraz hitzegiteagatik mojek “a barrer, a barrer” agintzenziotela. Baina auzi gatazkatsuena euskarazkoizenen kontrakoa izan zen. Frankismokomojek euskarazko izenak gaztelaniazkoengatikordezkatzea erabaki zuten. Maria MilagrosArrasatek bere ikasgelan legea ezarri zutenunea gogoratzen du; ordutik aurrera KarmeleCarmen izango zela, Miren Maria, MaitenaAmanda… Kartoizko maleta hartu eta“banoa” esan zuen Arrasatek, “niri ez ditinork izena kenduko”, eta gehiago itzuli ez.

| ALE GOIKOETXEA |

AIT

TIT

TA

TX

IKI

Lekeitioko kabanan(arrain fabrikan),beharrean. Gizonaarrantzarenarduraduna izatenbazen ere, portukolan guztiakemakumeek egin ohizituzten.



Emakume bakan batzuek bainoez zituzten goi mailako ikasketakburutu, gehienek lan mundura jauziegin behar izan baitzuten. TeodoraGoitizek esaterako, irakasleak ikas-ten jarraitzeko gomendatu arren,etxean dirurik ez zela eta okinde-gian hasi behar izan zuen lanean 12urte baino ez zituenean. Neba-arre-ben artean gainera, bakarren bati ikastekoaukera aitortzen bazitzaion, mutilak izatenziren zer edo zer ikasi ahal izaten zuten baka-rrak. Terese Eigurenek ere, suminduta gogora-tzen du beraien etxean hiru neba-arrebetatikbakarrak ikasi zuela, mutilak.

Lanorduak kantuan eta kontu kontari iga-rotzen bazituzten ere, ordutegi barik eta bal-dintza gogorretan egin ohi zuten lan. Sarriasko gainera, gizonek baino alogera baxuago-ak jaso ohi zituzten. Itxaropena Bengoetxeakgaztaroko sasoia arrain fabrikara lotuta emanzuen: “Ordu asko. Ez genuen ordurik. Han-txe beharra amaitu artean, ez genuen ordurik.Binaka enkargatuaren etxera jatera eta buel-tan kabanara [arrain fabrikara]. Egoten ginengaueko zazpiak arte, baina gero, ostera eredeskantsatu eta zortzi eta erdietan hasi etahamabi eta erdiak edo ordu batak arte beha-rrian. Halantxik zela eta halantxik. 16 orduegin behar zen beharra, 16. Zortzi egin beharbaziren, ba zortzi. Gauza zetorren modura.Edukitzen genituen umeak eta egun batzue-tara kabanara ostera ere beharrean. Baina betipozik! Beti umore onean! Orduan kabanetan,egun guztian egoten ginen kantatzen”.

Lanera gazte joandakoek beraien soldataamari eman behar izaten zioten, etxean amakizaten zuelako ekonomia kudeatzearen ardu-ra. Hala eta guztiz ere, gerraostean oraindikneska eta mutilen alogeran ezberdintasunhandiak egoten ziren.“Sarritan esaten nuennik: gizonen beharrak egiten gaude etaandreen diruagatik. Behar asko eta dirugutxi”, dio Teodora Aboitizek.

Gizona arrantzaren arduraduna izatenbazen ere, portuko lan guztiak emakumeekegin ohi zituzten. Dei egitekoek gizonak itsa-sora joateko deiadarrez esnatzen zituzten,sare-eginek aldiz, apurtutako trainak konpon-du, eta arrainak itsasontzitik kamioietaragarraiatzen ere emakumeak ibiltzen ziren,arraina saltzen... Gregori Goitiz arrantzaleetxeen azpian deiez aritzen zen, goizeko bos-tetan: “Fulanooo gora jaungoikoaren izeneanitsasora joateko!”. Bittori Larreategik ostera,portuan harri ikatzak buruan hartuta gogora-tzen ditu garaiko emakumeak.

Tartean Gerra Zibila bizitzea ere egokituzitzaien emakume askori eta ez zuten gutxisufritu. Ilea moztuta eta errizino-olioa edan

ondoren kalerik kale erabili zituz-ten, edo gizona espetxean izan etaetxe gabe laga zituzten, edo guda-rien zaindari eta erizain aritu zirenmugaz harago…

Hegazkinen hotsa entzun etakoba edo ezkutalekuetan hartzenzuten babes gerra sasoian Lekei-tion geratu zirenek. Jolas moduan

gogoratzen ditu Josune Torrealdaik unehaiek: “Kobetara arin-arinka. Abioia ikustengenuenerako ezkuta. Bazkaria ere, amak-etaarinago eginda eroaten zuten, eta kobangeundela, hantxe jaten genuen bazkaria. Gerokurika... Olgetan ibiltzen ginen eta kanpaiakjotzen zuenean... dza!”.

Testuinguru hartan, belaunaldi hauei gaz-taroa Elizaren begiradapean bizitzea egokituzitzaien. Giza harreman eta jarrera guztiakbaldintzatuta zeuzkaten. Orduko moralakfinkatutako patroiak jarraitu behar zituzten,horien artean izaera egokia taxutzeko jarrai-bideak. Janzkera, esaterako, zintzotasunarenedo ganoraren ezaugarria zen. KarmenMurelagak irribarrez oroitzen du herriko aba-deak emakume bat elizkizunetik kanporatuzuen unea, prakak jantzita joan zelako elizara.

Sexuari buruzko uste okerrakMutilekin izaten zituzten harremanetan bizita-ko ikara eta tentsioak azpimarratu dizkigute,ezkutuan ibili beharra. Harreman horiek osoazalekoak izan behar zuten, nobio garaianbehintzat. Gutxi batzuek ez ezkontzeko eraba-kia hartu bazuten ere, gehiengoa, bizi-legearijarraituz, “gizon ona bilatu eta ezkondu” egi-ten zen. Une horretara arte, gizonekin hainestu sekula egon gabeak ziren emakumegehienak. Tere Eigurenek aipatu digu sexuariburuz aurrez entzundakoak eta ezkontzarenostean izandakoak ez zirela bat etorri: “Librezenuela sexua, baina gehiago ez genekien! Etanahi ez bazenuen ere, egin behar sexo”. AneMiren Sustaetak berriz, entrenamendu faltanabarmendu du algara artean, “honela izatendela eta bestela izaten dela, ba kalean entera-tzen zinen. Eta ez ginenez joan entrenatuta, balehenengo gauari itxaron behar”.

Ezkondu eta umea ekartzea zen emakumehauen betebehar nagusia, umerik ekartzen ezzuenari kapoia zeritzon. “Ezkontzen zineneta lehenengo misioa umea ekarri behar.Derrigor zen umea ekartzea”, dio Sustaetak.Arrasateren hitzetan, “ez zegoen telebistarik,ez zegoen irratirik; afaldu, argia ez gastatzea-rren neguan zortzietarako ohean, eta honeta-rako, horretarako eta besterako denborazenuen, eta ume asko ekartzen ziren”. Seme-alabak etxean eta halamoduz ekarri zituztenmundura elkarrizketatu ditugun emakume

HerriakherriarentzateginaLekeitio herritxikia izanik, nahibaino arinagozabaldu zen bineska hirugarrenbegia lepo gaineanhartuta herrikoemakumeakitauntzengenbiltzala. Jakin-minez,prestutasunez etaekarpenak egitekoirrikaz gerturatuzaizkiguherritarrak.Aulkiak aldebatetik besteramugitzeko, argazkizaharrakekartzeko, musikajartzeko, aktorelanetan aritzeko...Ordu txikiak artelan egitea egokituzaie batzuei, etadenok ala denokosatu dugu gureherri txikihonetako historiabiltzen duen lanxume hau.



nagusienek. Teresa Erkiagak harrotasunezdio zazpi haurrak etxean izan zituela, auzokoemakume baten laguntzaz.

Ezkondu ostean, emakumeek bere gainhartzen zuten etxearekin zerikusia zuen guztia.Gizonak kanpoan egindako lanaren diru-sariaetxera ekartzeaz arduratzen ziren. Etxekonagusiak eta seme-alabak jagon eta heztekoardura emakumearena zen, eta sarritan amaeta alaben artean banatzen zituzten lan horiek.Garaiko ezkontza kontratuak banaezinakziren. Hori dela-eta, emakume ugari eutsibeharraz mintzo dira. “Aguanta! Hantxeaguanta! Nik neuk bai behintzat. Gaurko gaz-teak nik eroan neban bizimodua eroatekotan,apartatuko ziren denak”, dio Karmen Murela-gak. Egoera ezin jasan eta alkoholean penakitotzeko hautua egiten zuten emakumeak ereizan ziren, baina gizonak ez bezala, etxean etaezkutuan edaten zuten.

Heriotzak soilik bana zezakeen ezkonduta-ko bikotea. Mari Tere Gabiola alargun gera-tutako emakumeen egoeraren inguruan min-tzo da: “Negar egiteko astirik ere ez!Hurrengo egunean beharrera joan behar,bestela jatekorik ez. Alargunak txarto etabatzuek esaten zutena, batzuk ezkondu beha-

rragatik. Orduan umeak ere asko zeuden,hiru edo lau ume. Zeure beharraz haiekumeak zelan altxatuko zenituen, ezinezkoa!”.

Herriari egindako ekarpena zenbaezina da.Emakumeok beren hondar alea jarri zutenhan eta hemen: euskalgintzan, ikastolensorreran, herrigintzan eta baita politikan ere.Sustaetak adibidez ikastolako sortze eta era-tze prozesuan emakumeak gogoratzen dituburu-belarri lanean. Emakume zintzo etaeskuzabalak ziren kostako emakume kresal-dun hauek, Angela Uribarrenen esanetan:“Didarra egiten zuten, zarata, baina bestelaeskutan bihotza zuten andreak ziren”.

Gaur, askatasun eta baliabide gehiagodituzte emakumeek. Etxetik kanpo lan egindezakete, soldata jaso (nahiz eta beti pareko-ak ez izan), aukeratutako ikasketak egin,ezkontza-konpromisoa legez apurtu, guraduen momentuan seme-alabak izatea eraba-ki… Guk aurreko belaunaldietako emaku-meen oinordetza jaso dugu, ondare aberatsahartatik ikasten jarraitzeko, gorde beharre-koa gordez eta aldatu beharrekoa aldatuz.Baina, batez ere, jakinez norberaren baitanernatu eta hazten dela norberaren oinarriz-ko askatasuna. n

Ezkerreko irudian,300 kiloko kupelagarraiatzen.Eskuinean, sare-eginak, apurtutakotrainak konpontzen.Kostako herriaizanik, arrantzarekinlotutako lanbideakziren nagusiLekeition,ezinbestean.

ITX

AR

OPE

NA

BE

NG

OE

TX

EA

AIT

ZIB

ER

IZA

GIR

RE

18 � 2015EKO MARTXOAREN 8A

IRITZIAREN LEIHOA

PSIKOLOGIAN, DISONANTZIA KOGNITIBOAgertatzen da pertsona baten ideia, sines-men eta jarreren arteko talka gertatzenbada, adibidez, gatazkan dauden bi pen-tsamendu mantentzeagatik edo norbera-ren baloreei kontra jartzen zaion portaeraizateagatik. Bestela esanda, pertsonabatek inkonpatibilitate kognitiboa dutenbi pertzepzio baditu aldi berean, orduanbere jarreretan inpaktua izan dezaketeideia eta sinesmen berriak sortuz edotalehentasunak aldatuz, betiere bere kon-traesanak gutxitu eta ahal bada desagerra-razteko asmoarekin.

Disonantzia kognitiboarekin Mende-baldeak nazioarteko politikan duen moralbikoitza estali baino lurperatu egiten du.Jakina da Putin deabru bat dela eta erru-siarrek umeak jaten dituztela, baina horiez da nahikoa, batez ere arazo “txiki”batzuekin topo egiten denean: frogak.Ukrainako krisian eta gerran Mendebal-deak kontakizun (ipuin) bat sortu du beredemokrazia eta giza eskubideen aurkakojarrera justifikatzeko, hain zuzen ere hordago disonantzia, balore horiek baitiradefendatzen omen dituenak.

Maidaneko manifestarien parte garran-tzitsu batek Europan azkeneko hamarka-detan ikusi ez den biolentzia eta sinbolo-gia faxista erabiltzen zituela? Maidanenmasakrea gertatzen dela? Janukovitx erru-dun. Gertakariak pasatu eta bi aste beran-duago, elkarrizketa pribatu batean Esto-niako kanpo harremanetarako ministroakEBko kanpo gaietarako arduradunariadierazi zion hipotesi sinesgarriena zelafrankotiratzaileak Maidaneko oposizioko

sektore bat izatea eta gainera, gobernukolpista berriak ez zuela ikertu nahi. Gerohamarnaka informazio eta dokumentaletorri dira bertsio hori babestera, besteakbeste, Alemaniako telebista publikoak egi-nikoa. Urtebete pasatu da eta orain BBCkonartu behar izan du, ezin zela Janukovi-txi errua botatzen jarraitu, bestela beresinesgarritasuna hondoratu egingo litzate-ke, baina diskurtso berria prestatu du:frankotiratzaileak Errusiaren zerbitzurazeuden. Negargarria.

Frankotiratzaileen afera horrek Januko-vitx derrigortu zuen 2014ko otsailaren21ean akordio bat sinatzera oposizioare-kin. Bitartekariak Frantzia, Polonia etaAlemania izan ziren. Ordu gutxi batzue-tan oposizioak akordioa hautsi eta parla-mentua okupatu zuen. Ehun diputatubaino gehiagok ihes egin zuten eta presi-dentea legearen kontra kargugabetu zutenindarrez. Gobernu berrian besteak besteSvoboda alderdi faxistaren ordezkariakzeuden, urtebete lehenago Europar parla-mentuak kondenatu zuen alderdia.

Odesan Maidaneko jarraitzaile batzuek40 pertsona baino gehiago erre eta erailzituzten. Bestalde, Kievek deszentralizazioeskaerak ukatu, erabakitze eskubide pro-zesuak jazarri eta inbasio gerra bat hasizuen Donbass eskualdean. Kolpistek hasizuten gerra autonomia eta sezesio eskae-ren kontra. Bitartean, Baltikoko herrial-deetan sorgin ehizan daude barneratuak:Estonian italiar europarlamentari ohi batatxilotu eta deportatu zuten konferentziabat eman ez zezan. Lituanian eta Letoniankable bidezko telebista kate baten emisioaezabatu zuten; politikari abertzale lituania-rrak atxilotu edo epaitegietan salatu dituz-te beren iritzi politikoengatik, eta Litua-niak polizia berezia sortu du, besteakbeste, administrazio publikoak eta enpresapribatuak presionatzeko iritzi politikozehatz batzuk dituzten langileak kaleratze-ko. Izan ere, John Frederick CharlesFuller-rek azaldu bezala, “demokraziarenindar nagusia ez da bestearekiko amodioa,baizik eta gainontzeko tribu, frakzio etanazioekiko gorrotoa”. n

Mendebaldea eta disonantzia kognitiboaIÑ

IGO

AZ

KO

NA

Urtebete pasatu da eta orain BBCk onartubehar izan du, ezin zela Janukovitxi erruabotatzen jarraitu, bestela beresinesgarritasuna hondoratu egingo litzateke,baina diskurtso berria prestatu du:frankotiratzaileak Errusiaren zerbitzurazeuden. Negargarria.

Asier BlasMendoza �

EHUKO

IRAKASLEA


IRITZIAREN LEIHOAGORA PRO NOBIS - IRITZIAREN LEIHOA

Asisko Urmeneta �


IRITZIAREN LEIHOA

GURE KALEAK izendatzeko plaken %10akbaino ez omen darama emakumezkobaten izena. Ehuneko horren barneanomen daude, “inork ezagutzen dituenemakumezkoak”, abizenik gabe azaltzendiren “izen herrikoiak”, eta nola ez, san-tak, mojak eta Ama Birjinak.

Espazio publikoa hartzeko dugunbeharraz barre egin izan digute maiz, his-teriaz blai ari garela, gehiegikeria dela gureerrekonozimendu antsia. Eta estatistikakgogoko ez baditut ere, gaurko datuak ezdu erantzunik onartzen.

Era berean, Hernanin Andre Kaleaberreskuratu dugu, ez gainera izerdi gutxi-

rekin. Ez dizkiot zorionak besterik emannahi hainbeste urtean borrokan aritu denhorri, eta bidean batu garen guztioi.

Baina kaleak ez ditugulako plakabatzuen bidez soilik gureak egingo, mar-txoaren 14an Hernaniko kaleak beste erabatera hartzeko aukera ere izango duguemakumeok. Izan ere, sagardotegi garai-ko gehiegikeria sexistek, baboseoak etagainontzekoek adi entzun beharko dute,gurea dena berreskuratzera gatozela.Nazkatuta egoteaz gain, haserrea borbor-ka izateaz gain, gurea denari izena jartze-ra baikatoz; eta jada, ez dugu baimenikeskatzen. n

OSASUNAREN HAMAIKAKO bakarra dakit buruz, osoaspaldikoa: bigarren eta hirugarren dibisioaren artekojoan-etorrietan zebilen garaikoa. Memoria apetatsuariorduko irudi bat eskatuz gero, Bosmediano ikustendut. Zelai erdian baloia harturik, ezker hegaletik goradoa, ziztu bizian. Aitzina egin ahala, harmailetakoorroaren oihartzuna handitzen doa, Osti-bar ere area txikian sartu baita kanariarra-ren erdiraketari buruz erantzuteko asmoz.

Aita eta anaiarekin Sadarren eginikoigande arratsalde urrun haiek puruen usai-nari daude loturik; arbitroaren aurkakooihuak ere gogoan dauzkat, bai eta nor-gehiagoka amaitu bezain laster tabernetanbanatu ohi zuten La goleada berri papermehea, arratsaldeko emaitza eta sailkape-nekin.

Fermin Ezkurra zen Osasunako ordu-ko presidentea. Iruñeko Kutxako ardura-dun, kutxak berak jarria zuen postuankluba erreskatatu ondotik, zorra kobratze-ko berme hoberena zelakoan. Diputazio-an Amadeo Marco errekete zaharra zegoen, eta Uran-ga zen Nafarroako Kutxako burua, Diario de Navarrakozuzendariaren anaia. Nafarroa arragoan kolore ilunekojauntxokeria nagusi, bistan denez.

Urteen joan-etorriak aldatu egin ditu elkarren arte-ko harreman estua duten hiru instituzioetako ardura-

dunen izenak: Sanz-Barcina Gobernuan (eta CajaNavarran), Izko-Artxanko Osasunan, Goñi kutxan.Izanetan aldaketa handirik ez dugu ezagutu, ez onera-ko behintzat. Orduko jauntxokeriari aberats berriekdirua xahutzeko duten joera gehitu zaio, guztion kalte-rako. Momentuz, Kutxa pikutara joan da, Osasuna

bide beretik doa eta agintarien kudeaketaekonomiko arduragabeak kili-kolo utzi duNafarroaren bidegarritasuna.

Osasunako arduradunak erreskate eskejoan zirelarik, Nafarroako Parlamentua bizatitan banatu zen. Klubari hirurogeimilioiko zorra pilatzen utzi dion UPN,sozialistak eta PP tratua berehala sinatzea-ren alde agertu ziren. Oposizioko taldeek,ordea, lehenbizi kontuak argitu behar zire-la azpimarratu zuten.

Berriki jakin dugunez, hura argitzeazaila zen, dena kakaztuegi zegoelako.Gobernuak irabazi zuen bozketa, ordea,oso argigarria izan zen, maiatzeko partida-ren gakoa islatzen baitu. UPN-PSN-PP

hirukoteak 26 parlamentario lortzen baditu, eginadago gobernua. Bestela, abertzaleek eta Podemosekhartuko dute Diputazioaren jauregia. Esan beharrik ezdago: hori erabateko hondamendia litzateke batzuen-tzat; bestentzat, berriz, Nafarroa arragoa haizearenibiltoki zabal, hesirik gabe bihurtzeko aukera. n

Benetako partida, bi hilabete barrukoa

Fermin Erbiti Zabalza KAZETAR IA �

Kutxa pikutarajoan da,Osasuna bideberetik doa etaagintarienkudeaketaekonomikoarduragabeak kili-kolo utzi duNafarroarenbidegarritasuna

KattalinMiner�

KAZETAR IA

DA

NI

BLA

NC

O

DA

NI

BLA

NC

O

Kaleak eta gauak


IRITZIAREN LEIHOA

POBREZIARI eta gizartearenezberdintasunei buruzko azkendatuek hainbat titulu utzi dizki-gute, gehienak kezkagarriak.Lehenik eta behin, pobrezia han-ditu da EAEn 2012tik 2014rabitartean, aurreko urteetan bainointentsitate handiagoz gainera.

Esanguratsua da ere azpima-rratzea Gini Indizea –gizartebaten barruan ematen direnezberdintasunak neurtzen dituenadierazlea– bi urteko tartean bestetarte luzeagotan baino gehiagohazi dela. Ez handitu bakarrik,arazoa ez da klase ertainak beheraegiten ari direla, behean daudenakgero eta okerrago daudela baizik.Hortaz, ematen du, krisiarenondorioz kaltetuenak ez direlahainbeste klase ertainak, gizarte-zaurgarritasun egoeran kokatzendirenak baizik.

Datu horietatik abiatuz inte-resgarria izan daiteke gogoetaegitea euskal gizarte-kohesioereduaz eta horren mantentzeariburuz. Euskal gizartearen ongi-zatea bermatzeko ezinbestekoaizan da industriaren sektorea etahorri lotuta dauden soldatak.Momentu hauetan, lan errefor-ma ezberdinen ondorioz, ereduhau zalantzan dago eta gero etasoldata baxuagoak jasotzen diraindustriaren sektorean, nagusikienplegu berria lortzen dutenenartean, sarritan lantegi berean bilangile talde topatuz: baldintzaonak dituztenak eta behin-behi-neko egoeran daudenak.

Horri lotuta, azken urte haue-tan ikusten ari garen tendentziapobreziaren perfilen aldaketanabarmena da. Horrela, duela15-20 urte adinekoak pobrezia

tasa handienak pairatzen zituz-ten taldea baziren ere, krisiarenondoren pobreziaren perfila izu-garri gaztetu da; umeen eta gaz-teen artean ematen dira pobreziatasa handienak. Adinekoen ego-era azken urteetan mantenduegin da eta zenbaitetan hobetuere bai, pentsioetan jaitsierarikez delako eman, eta gainera,batez besteko pentsioaren kopu-rua gero eta handiagoa delako,horretan ere industria sektoreakzerikusi duelarik.

Egoera kafkiar baten aurreangaude beraz, soldata baxuak etalangile pobreak diren gazteak aridira euren kotizazioen bidez adi-nekoen pentsio altuak finantza-tzen, askotan langile horiek inoizjasoko ez dituzten diru-kopuruakjasotzen dituzte pentsionistek.Epe ertain eta luzera begira egoe-ra sostengaezina izango da, egoe-rak hobera egin beharrean oke-rrera baino ez du egingohurrengo urteetan, gizarte-ezber-dintasunak areagotu baino ez diraegingo euskal gizartean. n

Gorka Moreno Márquez �IMMIGRAZIOAREN EUSKAL BEHATOKIKO ZUZENDARIA

Txikleak noiz arte eutsiko dio?

IÑIG

OA

ZK

ON

A

Alabak hiru urtekunplitu berritanmedikurako gureohiko bisitan;oraindik zegoelaLur larru gorritanesan zigun “hau ez dagertatzen sarritan...”“San Filippo” izenabotata birritanhotzikara handi batgailendu zen tripan.Nerbio ta beldurrenbitarteko kinkanezkutuko mundu batgelditu zen bistan.

Jada utzi diozuhitz egitearinahizta komunikatzenzaren guztiz garbi:Zu pozik zaudeneanzabiltza jostarihaserretzean berriz,betilun ta nagi.Eguneroko martxanarazo ugaribizi ditugun arren;zara gure sari.Egunekoa bizizgabiltza aspaldidenbora irabazizetorkizunari.

Gizarteari jartzenbagara begirahan guztiok berdinakez gara-ta, tira!Sailkatuak zenbakibatzuen neurriranornahi ez da iristenbesteen erdira.Ospitaleak duenzorraren hariratxanponen diktaduragailentzen ari da.Logika horrek badugurean segidagaixo daudenak eresailkatzen baitira. n

San Filippo

Iñigo Legorburu�

Doinua: Amaren bularra. * San Antontxu sariko irabaz-lea. Sorta osoa argia.eusen.

Duela 15-20 urteadinekoak pobreziatasa handienakpairatzen zituztentaldea baziren ere,krisia eta geropobreziaren perfilaizugarri gaztetu da;umeen eta gazteenartean ematen dirapobrezia tasahandienak

BERTSO BERRIAK


IRITZIAREN LEIHOA -ZIRTAK

ORAIN BI HILABETE ESKAS, Nekane San Miguel, MariLuz Esteban eta Isabel Otxoak iritzi artikulua plaza-ratu zuten Berria egunkarian, honako gai honen buel-tan: ETBn eguraldiari buruzko informazioa ematenduten emakumeen janzkera. Zehazki, aurkezle horienzapatak ekarri zituzten hizpidera, takoi garaiak ibil-tzen ditu-eta, erruz, Ana Urrutiak.Hurbileko takoiak deitzen zen testuaeta autoreek zioten, besteak beste,takoiak ez direla erosoak eta osasunarazoak sortzen dituztela, pertsona-ren mugitzeko gaitasuna ikaragarrimugatzen dutela, eta, azkenik, iru-diak ez direnez, ez, inuxenteak,telebistako prime timean gisakooinetakoekin apaindutako ema-kumeek eredu oso zehatz batbultzatzen dutela, behatua izate-ko objektuarena.

Gaiak soka luzea ekarri zuen,eta niri akordatu zitzaidan irudiekez ezik hitzek ere balio dutela este-reotipoak birsortzeko eta gizartearenordenamendu funtsean maskulinoasasoiz sasoi berrindartzeko. Akordatuzitzaidan Inma Errea itzultzaile etaidazleari entzundako solasaldi bat;bertan, Erreak ariketa interesgarribat ekarri zigun: tradizioz emaku-meei edo gizonei lotzen zaizkienobjektuen izenak bilatu zituenEreduzko Prosa Gaur datu-basean. Takoi hitza sartuta, litera-tur testuei zegozkien 236 adibi-deetatik, puska handi batekemakumeen takoi zorrotzei egi-ten zion erreferentzia, eta adibidehorietan azpimarratu egiten zenemakumeak zer ziren sexiak,takoiak soinean zituztela. Literatu-ran, hortaz, takoiak emakumeei etahoriek kitzikatutako sexu desi-rari lotuta agertzen zaizkigu,eta ez, esate baterako, herren-ka dabilen norbaiten ortope-dia-oinetakoei.

Edonola den, minen akordatu zitzaidanabeste kontu bat izan zen, telesail oso Bmailako bateko kapitulua, Modern Family-

koa, alegia. Mota horretako ekoizpenek, entreteni-mendu xamurra sortzea eta ikus-entzuleen gehiengo-arekin bat etortzea helburu, ez dizute galdera existen-tzial sakonegirik plantearazten; bazka ematen dizute,ordea, ikerketa soziologiko xinple batzuk egiteko, hauda, sozialki onartua dagoenari tankera hartzeko, nahi-

ko modu errealistan. Kapitulu zehatzhark gordin ikusarazi zidan takoienbeste funtzio bat, ezinago perber-tsoa. Honatx trama: familia modernotzat

saldu nahi dituzten arren, mamianikaragarri tradizionalak diren hirufamilia protagonistek –ez diotenezerrotikako kontra-proposamenikegiten senitartekotzaren oinarrizko

zimenduei– txangoa antolatzendute atrakzio-parkera. Bikote gayak ezdaki zer egin alaba txikiarekin, gora

eta behera baitabil jauzika, etadeskuidatzen direnero, parke-ko beste muturreraino joana

dela egiaztatzen dute.Hasiera batean, saiatzendira umeari txakur-uhal

batekin eusten, baina jendeakgaitzespenez begiratzendiela-eta, bazter uzten dute

estrategia hori.Orduan, haurraren aitonak, bera baino

30 urte gazteagoa den emakume batekinezkondua, epifania betean deskubritzen du

andrea hain sarritan ozpinduta egotearenarrazoi nagusietako bat dela, azken buruan,

takoi izugarri deserosoekin ibiltzen delabeti. Flashbackean gogoratzen du nola itxa-ron behar izaten dion kaletik doazenean,nola eman behar izaten dion eskua eskaile-rak jaisteko. Bonbilla artean ñir-ñirka, mer-chandising-denda batera sartu eta printze-

sa-zapatatxo (takoidun) batzuk erostenditu bi lobarentzat, horiek

oinetan dituela ez baitu posi-ble izango harrapatu ezine-ko moduan urruntzea, aske

ibiltzea. Txakur-uhala ez bezala, zapaltzailearen

takoiak ez ditu inortxok ere begitan har-tzen. n

Danele Sarriugarte � IDAZLEA

DA

NI

BLA

NC

O

Zapaltzailearen takoiak

Antton Olariaga


ERDIKO KAIERA

“Ez daukat margolari maisurik, nolabaiteko bekatu-sena dut irakasle”, adierazi zuen Carol Ramak 1981ean.

HISTORIA, Ambrose Biercek, gisa honetantxedefinitzen du: “Kontaera faltsua hein handibatean, gehienbat garrantzi gutxiko gertaerakkontatzen dituena, gehienbat gizatxar direngobernariek eta gehienbat txoroak diren sol-daduek eragina”. Besterik da garrantzia gutxi-ko gertakari horiek gero garrantzia handiago-ko gertakariak eragin ditzaketen: apokaliptikojartzearren, adibidez gerrak. Joseba Sarrio-nandiak, aldiz, testu honetarako egokiagoazaigun definizio bat ematen dio Historiari:

“Behin eta berriro idatziz doan testua, geroborratua eta berriz idatzia izateko. Historiakera guztietako argumentuak pilatzen ditu, zerfrogatu nahi duen oraindik ez dakien arren”.

Sarrera modu hori zertarako, eta, erakusketabatean izan naizela esateko. Museu d’art con-temporani de Barcelona-n. Izena: La passiósegons Carol Rama. Ez Bach ez bi: Carol Rama.Lasai, segi irakurtzen, normala da haren ize-nik ez ezagutzea. Bost euro balio duen sarre-rarekin batera jasotako esku-orrian ohartaraz-

Artearen historiaberrirakurtzen

CAROL RAMA

Artista italiar ahantziari eskainitako erakusketa, Pasioa Carol Ramaren arabera, aukera ezinhobea da artearen historiografia nagusia kritikoki berrirakurtzeko. 70 urtetan zehar egindako

200 bat lan, XX. mendeko artearen toki komunak zalantzan jartzeko.

| ARITZ GALARRAGA |


CAROL RAMA - ERDIKO KAIERA

ten digute: izena ez da ezein historiatan ager-tzen, ezta “emakume artisten historia” deituduten horretan ere. Torinon jaioa, 1918an,industrialari familia batean; burgesa, beraz,estutasun handirik gabekoa. Ez behintzat eko-nomikoki: heziketa artistikorikgabea, Ramaren hasieretakoobran eragina izan zuten herio-tzak –aitak buruaz beste eginzuen, alabak 22 urte zituela– etaitxialdi instituzionalak –ama psi-kiatriko batean sartu behar izanzuten, aitaren heriotzaren ondo-tik–. Orduantxe hasi zen pinta-tzen erakusketa honetan aten-tzioa gehien ematen duten akuarelak:emakume batek kaka egiten du, giza zakil batornitorrinko batean sartzen da, gorputz batekeskuekin zabaltzen du bulba, suge bat ipurtzu-lo batetik irteten da. 1945ean erakutsi zituen

lehen aldiz jendaurrean: Italiako gobernuakzentsuratu egin zituen, “lizunkeriagatik”.

Ibilbide artistikoa ez zuen hor gelditu,ordea. Paul, aka Beatriz, Preciado komisarioakidatzita utzi duen bezala, “hogeigarren men-

deko artearen kontra-artxibo”gisa har daiteke-eta Ramarenobra. Lehen erakusketa harenzentsura “ohartarazpen” modu-ra hartu zuen, hori bai, motibofiguratiboak alde batera uztekogonbidapen. 50etan, “gerra abs-traktua” jarri zuen martxan,Movimento per l’arte concreta tal-dearen baitan, bere obrari

“nolabaiteko ordena” eta “gehiegizko askata-suna mugatzeko”. Hamarkada haren erdialde-ra, arte konkretua lantzen zuen taldearen kon-bentzio geometrikoengandik urrundu, etamaterial berri, teknika berriekin esperimenta-

Lehenbiziko akuarelak dira Ramaren erakusketan atentzio handiena ematen dutenak. 1936ko Nonna Carolina lanean(goian ezkerrean) gorputz atalen protesiak pintatu zituen. 1940ko Appassionatan psikiatrikoko eszena bat. EskuinekoDorinan (1944), suge bat ikus daiteke uzkitik irteten. Urtebete geroago zentsuratu zuten margolaria, “lizunkeriagatik”.

Zergatik ez da ezaguna Carol Rama? Deigarria daartearen historiak eskaini dionarreta eskasa, haren ibilbideluzea eta ekarpena ikusita


ERDIKO KAIERA - CAROL RAMA

tzen hasi zen. Adibidez,60etan, Rama gerturatu zenesperimentazio linguistikoalantzen zuten artistengana,Novissimi taldekoen poesiabisualera, bereziki EdoardoSanguineti idazlearengana.Sanguineti berak bricolagesdeituko zituen lanak eginzituen garai hartan, elementuorganiko eta inorganiko des-berdinen nahasketatik sor-tzen zirenak.

60. hamarkada amaieratikaurrera, Italiako eszena artis-tikoa berenganatu zuten artepovera mugimenduko figuramaskulinoek: Alighiero Boe-tti, Giuseppe Penone, GiulioPaolini, Mario Merz, PinoPascali, Michelangelo Pisto-letto. Carol Rama, bestebehin, eszena horretatikkanpo geratuko da. Nahizkautxuzko pneumatikoaksarri agertzen diren garaihartako obran –aitak, hon-doa jo aurretik, bizikletafabrika bat izan zuen–. Bainaez bakarrik: oin eta hanka protesiak, krista-lezko begiak, betazalak, ilea, azala, azkazalak,hortz naturalak, osagai elektrikoak (fusibleak,bateriak), medikoak (xiringak). 70etan, iaesklusiboki erabiliko ditu kautxuzko pneuma-tikoak, taxidermista batek azala lantzen duenbezala erabili ere.

1980an, Leo Vergine komisarioak Rama-ren obra “deskubritu” zuen: lehen akuarelahaietako batzuk sartu zizkion, L’altra metàdell’avanguardia 1910-1940 izeneko erakusketakolektiboan. Ehun bat emakume artistarenlana jaso zen bertan. Deskubrimendu horrek,aldiz, berriz geldiarazi zuen Ramaren sona. Bimodutara: aitorpena ematen dio, baina soilikemakume gisara aurkeztuta. Eta gazte garaikoobrak bakarrik erakutsita, ondorengo obraguztia uzten du ilunpean. Sorkuntzak ez duetenik, ordea: 90etan, animalia gaixoen erre-presentazioak margotuko ditu, orduko hartanmodako zeuden behi eroak. Autoerretratugisa ere aurkeztu zituenak: “Neroni naiz behieroa”.

Errekonozimendua-edo, 2003an iritsizitzaion Ramari: Urrezko Lehoia eman zio-ten Veneziako biurtekoan, zazpi hamarkada-tan zehar egindako lanagatik. Hartara, goitikbehera betetzen dira Carol Ramaren kasuan,Guerrila Girls kolektibokoek aipatzen zituz-ten iragarpen horiek guztiak: “Emakumeartista izatearen abantailak dira, laurogei urte

dauzkazunean hasiko direlanabarmentzen zure lana; egi-ten duzun edozein gauza‘femenino’ gisa izango delasailkatua; eta artearen histo-ria berraztertuetan sartukozaituztela”.

Paul B. Preciadoren tes-tura itzuliko gara, Elearazi-ko lagunek osoki euskararaekarri duten horretara –etaondo pentsatuta, nik ereekar nezakeen hona osoki,bestelakoekin eman beha-rrean alamena–. Erakusketa“minoritarioei” arrisku batikusten die: kontakizun his-toriografiko handiarenbarruan, oin-ohar huts gisaamai dezaketela. Pixka bathorrela: “Egia da, ar temodernoa Europa erdialde-ko gizon zuriek egin zutenbatez ere, baina ez ahaztu,hor zeuden, baita ere, SoniaTerk, Liubov Popova, Clau-de Cahun, Dorothea Tan-ning… Eta, batzuetan, itza-lean izan arren, gauzatxo

zoragarriak egin zituzten”. Bestela, erakus-keta minoritarioak bi multzotan sailkatzenditu: nolabait “unibertsalistak”, unibertsale-ra iristeko balio dutenak, alegia, narraziohegemonikoak xurga ditzakeenak. Eta“identitate politika”-ren logika darabilte-nak, zeinak arriskua duten diferentziak bir-naturalizatzeko, anekdota huts gisa txerta-tzeko historia handian, nar raziohegemonikoa berretsiz.

Preciadok berak Rama bisitatu zuen era-kusketa prestatzeko aitzakian. Baina 2005eankontzientzia galtzen hasi zen artista, prozesuazkar batean. Artearen historiak erabat ahaz-tu du Carol Rama. Carol Ramak orain erabatgaldu du oroimena. “Artearen historia dagure amnesia propioaren historia”, dio Pre-ciadok. Eta zalantza planteatzen, ea erakus-keta izan daitekeen artistaren memoriaberreraikitzeko edo asmatzeko modu bat,ala, aitzitik, gure saiakera amnesia-proiektuorokor horren parte izango den. Sarrionan-diaren definizioaren haritik, zalantza gutxia-go dago: Historia, berriz idatzia izaten ariden momentu honetan –ze momentutan ezda berriz idatzia izaten ari?–, ziria sartzeko,esan nahi baita sartzeko falka, besterik ezbada muturra, probestu beharra dago. Bar-tzelonakoa bukatuta, Pariseko Musée d’ArtModerne izenekoan dugu aukera, apirilaren3tik uztailaren 12ra. n

Pinturaz gainbestelako materialakere erabili dituRamak. 1970ekoPresagi di Birnamhonetan bizikletenpneumatikoak erabilizituen.Margolariaren aitakbizikleta fabrika izanzuen bere buruazbeste egin aurretiketa, baliteke obrahonekin suizidio horrierreferentzia egitea.


ERDIKO KAIERA

APALAK ERDI HUTSIK barruan eta “erretiroa-gatik likidazioa” iragartzen duten kartel han-diak kanpoan. Hala dago Bilboko Lauaxetaliburu denda. Sektoreak bizi duen egoeraestua eta osasun arazoak tarteko, ateak itxiditu otsaila amaitzearekin bat, iazko ekaineanKirikiñok egin bezala. Sorkunde Arregi etaTxomin Saratxaga senar-emazteak daudeliburu denda horien atzean. Urteetako lanare-kin gustura baina agur esatearen penaz min-tzo da Arregi. “Egungo egoera benetan zailada, asko borrokatu behar da”, dio.

Liburu denda biak euskal kultura ardatzzuten liburuak zabaltzeko erreferen-tziazko espazioak izan dira Bilbon.Saratxagaren eskutik, 1976an irekizen Kirikiño, euskal gaiak lantzenaitzindaria hirian. Lau urteren buel-tan ireki zen Lauaxeta eta Arregikhartu zuen horren ardura. Hezkun-tzako materialean eta haur eta gazteliteraturan jardun du bereziki, baitapaper denda bezala ere. Halaber,Lizardi izenarekin hirugarren liburusaltokia ireki zuten Deustun, bainazortzi urtera itxi zuten.

Hastapeneko urteen oroitzapen ona gor-detzen du Arregik: “Ilusio handia zegoen,alor askotan”. Bilbon euskaltzaletasunaindartsu zegoen eta 1977ko urtarrilaren21ean, ikurrinak salgai jartzen lehen lokalaizan zen Kirikiño. Zirraraz hurbildu zirenasko erostera, baina Aliantza Popularrekohainbat jarraitzaile ere oldartu zitzaien den-daren ateetan.

“Dena aldatu da ordutik”, uste du Arregik.Batez ere, saltzailearen eta eroslearen artekotratua. “Lehen gehiago solasten zen, oraininork gutxik galdetzen dio saltzaileari libu-ruen gaineko iritzi edo gomendiorik”.

Argitaletxeekin ere harremana gaiztotuzjoan dela dio. “Orain liburu guztiak ikaste-txeetan saltzen dira, irakurgaiak zein ikas-materiala. Argitaletxeek haiengana jotzendute eskaintza hobearekin, eta bezeroakkendu”. Horrek euren jarduna asko zailduduela dio. Dena den, Arregiren esanetan,badaude erreleboa hartu dieten denda txi-kiak, “baina beste modu batean”.

Zazpikaleetako VerdesIritzi berekoa da Joxemari Iturralde, Pottbandako kide izandako idazlea. “Gauzak izu-

garri aldatu dira, eta ez beti onerako.Egun liburu denda gehienak almaze-nak dira, liburuak –best sellerrakgehien bat– pilatuta dauden tokiak”.

Izan ere, aurten beteko dira hamarurte hiriburuko beste liburu dendahistoriko bat itxi zela: Zazpikaleeta-ko Verdes. Beste askoren artean,Pott bandakoen liburu denda kuttu-na izan zen eta frankismotik atera-tzen ari zen hiriarentzat papergarrantzitsua jokatu zuen honek ereeuskarazko liburuak zabaltzeko.

Iturraldek dioenez, “ez ziren soilik libu-ruak saltzeko tokiak, baita lagun, ezagun etaeuskaltzaleen biltokiak ere, iman bat bezalafuntzionatzen zutenak euskaraz aritzeko, eus-kal kulturaz hitz egiteko eta euskal liburuakezagutarazi eta zabaltzeko”.

Digitalizaziori aurre egitenAlderdi anitzetan “gaurkotu ez izana” daAnti liburu dendako Javi Nevadoren ustezegun liburu saltoki ugarik ateak ixtearen arra-zoietako bat. Kate handietatik at, Bilbokoliburu denda esanguratsuenetakoa da egunAnti, San Frantsizko auzoaren barrenean.

Lauaxeta eta Kirikiñorenakegin du

BILBOKO LIBURU DENDAK

Batzuk badoaz eta besteak badatoz dio kaleko esanak, eta horrek zenbait ohitura atzean utzieta garaira egokitzeko formula berriak asmatzea dakar maiz. Bilbon euskal kulturarako

erreferente izan diren liburu denden argiak itzaltzen ari dira, baina sektoreak bizi dituenzailtasunei erronka hartuta dabilenik bada.

| ITZIAR UGARTE IRIZAR |

Belaunaldi aldaketa alaliburu saltzaileengremioak bizi duenkrisiaren erakusgarri?Erreferente izan direndenden agurrak zerpentsatua ematen du


BILBOKO LIBURU DENDAK - ERDIKO KAIERA

“Ikuspuntu kritiko eta alternatibobatetik, kultura garaikidean eta sor-kuntzan espezializatutako denda da”.Krisi ekonomikoak zuzenean eragindien arren, hamar urte betetzear denproiektua apurka haziz doalako bai-kor mintzo da Nevado sektorearengeroaz.

Egun liburu denda txikien gakoakespezializazioa eta subjektibitatea dire-la dio: “Proiektuari pertsonalitatea etaizaera erantsi behar zaizkio”. Horrega-tik, liburuen aukeraketari garrantzihandia ematen diote, “saltoki handiekoso gutxitan egiten dutena”.

Irakurtzeko ohiturei dagokienez,jende asko papera utzi eta pantailanirakurtzera igaro den arren, interne-tek liburu elektronikoak baino gehia-go eragin duela uste du Nevadok.

Javier Camara liburu saltzaileak“alderdi neurologikoan” antzematendu sektorearen mehatxurik handiena,digitalizazioarekin pentsatzeko erabera aldatuz doalako. Camararen aito-nak abiatu zuen familiaren abizenadaraman liburu denda. 80 urte igarodira ordutik eta urteetako ibilbide horretanaldaketa handiena iraultza digitalak ekarriduela dio. “Teknologia berriak gailenduzdoaz lehen liburuak nagusi ziren aisialdi-espazioan, eta ondorioz industria gutxituzdoa ezinbestean”.

Baina bada liburu dendek bai, eta interne-tek inoiz izango ez duen zerbait: espazio fisi-koa. Camararen esanetan, “espazioa baloratuegin behar da, giroa landu, ekintzak antolatu,liburu artean aritzeko espazio atseginasortu…”. Bestetik, gero eta liburu saltzailegehiagok produktua dibertsifikatzearen alde-ko apustua egiten dutela dio. “Liburuekinnahikoa ez bada, papertegiko materiala, joko-ak eta beste saltzea ere izan daiteke bide era-ginkor bat”.

Euskararentzat leku gutxi Antik lau gairen inguruko liburuak biltzen ditubatik bat: diseinua, narratiba, artea eta pentsa-mendua. “Diseinuaren arloan, oso gutxi dau-kagu euskaraz, gutxi argitaratzen delako, bainagainontzeko arloetan badaukagu, baita hau-rrendako liburuetan ere”. Hala ere, euskarazkoeskaintza orokorra, gaztelaniazkoarekin alde-ratuta, %5-10 inguru baino ez da.

Camara liburu dendaren kasuan ere euska-raren lekua urria da. Eskaera handirik ezdutela aitortu du saltzaileak, bezeroak horre-tara ohitu dituztelako akaso. “Nire aitonaketa aitak ez dakite euskaraz, eta nik ere ez dutikasi. Oso zaila da ezagutzen ez duzun hiz-kuntza bateko liburuak saltzea. Urtetan arras-tan daramagun akatsa da”. n

��

��

2015ean itxi ditu ateak Bilboko Lauaxeta liburu dendak. Iazko ekainean Kirikiñok ereberdina egin zuen. Euskal kulturarako bi gune garrantzitsu izan dira hamarkadatan.


ERDIKO KAIERA - LITERATURA

EGILEA matematikaria dela aprobetxatuta formarikopuruetan begiratuko diogu: 14 ipuinek osatzendute lan hau, haietatik 12k emakume izen bat duteizenburu eta 2k “gizona” eta “emakumea”. Ipuingehienek 6 orri inguruko luzera dute, baina Sara ize-nekoa orri batekoa da. Ahots narratiboari dagokio-nez, 3 ipuinetan protagonistak 1. pertsonan konta-tuta daude, eta 2tan agertzen da “ni” batek “zu”bati kontatzen diola istorioa.

Protagonistak emakumeak dira liburuaren etaipuin bakoitzaren izenburuetan ikus daitekeenez,baina gehienetan ez dute haiek hitz egiten, besteenbegiraden argitan ezagutzen ditugulako. Izenburuakhego haizeari eta zoro haizeari egiten dio erreferen-tzia, irudimenari, fantasiari, pentsamendu magikoarilekua eginez kontatzeko moldean. Ahozko literatu-rako hitz jolasak eta irudi-kateak dauzkagu orriotan,errepikapen, kolore eta zentzumenen erabilerarekinbatera ametsetako mundu batean kokatzen gaituenestiloaz. Izan ere, Virginia Woolfen hurrengo aipuaagertzen da ipuinetako batean, lan honen tonuazein den argi erakusten duena: “Bizitza amestea da.Esnatzea da hiltzen gaituena”.

Estilo alai eta jostaria izan arren gai sakon etagatazkatsuak agertzen dira ipuinotan: zahartzaroa,

heriotza, galera, dolua, abandonua, hausturak, mai-temina, beldurra, pobrezia, bazterketa soziala,(botere) harremanak, tratu txarrak, inkomunika-zioa... “Bizitzaren zuloak”, “itota ibiltzen ikasiduten pertsonak” eta “sarrailarik gabeko ateak”agertuko zaizkigu tarteka. Baina bereziki “izenaduenak izana du” esaerarekin egingo dugu topoetengabe. Izena –eta hari lotutako izana– dutenedo izenik ez duten –baina badiren– pertsonakizango ditugu; batzuek haien erdipurdiko baldin-tzak onartu eta horiekin aurrera egingo dute, etabesteak aldaketarako puntuan topatuko ditugu ira-kurketan.

Amaitzeko, irakurle, Adela ipuineko pasarte batekarriko dugu narrazio hauetan topatuko duzuna-ren erakusgarri: “Uxue saiatzen da horrelakoetanbegiak txiki-txiki jarri eta urrutira begiratzen, bainaez daki oso urrutira iristen ote zaizkion. Begiak.Irudimena bai, irudimena oso urrutira iristen zaio,eta horrek salbatzen du betaurrekoak janztetik.Bestela betaurrekoak erabili beharko lituzkeelauste du”. n

Amaia Alvarez Uria

AndraizeaIrati Goikoetxea

Ipuin bildumaErein, 2014

Literatura

Izena direnak eta izenik gabe direnak


MUSIKA - ERDIKO KAIERA

HARRIGARRIA BADA ERE, Aire ahizpek duela gutxikaleratu dute lehen diskoa, iazko abenduan, bainapozik gaude beren ahots gozoak eta sendoak etahaien kantatzeko modu aparta eta hunkigarria diskoluze batean entzuteko parada dugulako.

Aurretik, besteak beste, Euskal Herria Zuzeneanfestibalerako Arrosako zolan kantua grabatu zuten;Txakun taldearekin Santxo Azkarra lo dago kantua;Mikel Markezekin Konplize ditut; eta Niko Etxartekinere grabatzen arituak dira, baina haien disko luzerikez, Bidexka osatu duten arte.

Miren, Amaia eta Paxkalin Airek orain dela 23urte kantatu zuten plaza batean lehen aldiz, bainatxikitatik kantuz aritu dira etxean, Urepelen (Nafa-rroa Beherea). Egunero-egunero. Haienean musikabeti egon baita giroan, autoan ere bai, aitarekin etaamarekin bidaiatzen zutenean. Sehaska kantuekinbatera, bazkaltzeko tenorean irratiz entzuten zituz-ten bertsoak izango dira segur aski haien lehendabi-ziko musika oroitzapenak. Etxe hartan bertsoakarretaz entzuten baitziren, aita Mixel Aire bertsolariabaita, eta aitona Xalbador.

Amak etxeko pianoaz egiten zituen harmonizatzelan ederrak eta joaldi gozoak ere aitzakia ona izanziren hiru alabak kantuan hasteko. Etxeko lanakelkarrekin egiten aritzen zirenean, amak askotan esa-ten omen zien: “Zuek edo kalapitan ari zirezte edo,bertzenaz, kantuz emaiten duzue egun guzia”.Ordurako, Mirenek, Amaiak eta Paxkalinek kantura-ko zaletasuna barruan txertatuta baitzeukaten. Lagu-nartean kantatzen hasi ziren eta gero plazara ateraziren beren herrian.

Aitak eta amak etxean zituzten diskoen artean bazi-ren batzuk, maiz entzuten eta kantatzen zituztenak,eta horiek dira diskoan eskaintzen dizkigutenak. Kla-siko bihurtu diren kantak, euskal kantagintza berria-ren sortzaileen ahotik ezagutu genituenak: MixelLabeguerie, Eñaut Etxamendi, Pantxo Etxeberri,Ramuntxo Carrere, Mikel Laboa, Lourdes Iriondo,Xabier Lete...

Kantu horien doinuak eta hitzak ez dituzte aldatu,baina amarengandik ikasiriko harmonizatze ederrezeta beren ahots paregabeez jantzi dituzte. Kantuhoriekin batera, duela urte batzuk sortu zuten Arro-sako zolan ere bildu dute diskora.

Bidexka lanaren bidez, Miren, Amaia eta PaxkalinAirek omenaldi gisako bat egin nahi diete sortzailehoriei eta beren gurasoei, kulturaren transmisioanbidea ez eteteagatik. Diskoa, funtsean, bidexka xumebat da, tradizioaren bide nagusiari estu lotua dagoena.

Xabier Leteren Lore bat zauri bat Leteri egin ziotenomenaldi batean parte hartzeko ikasi zuten; MixelLabeguerieren Mendiaren deia ere Labeguerieri eginzioten omenaldirako; Euskal Herriko poeta EñautEtxamendiren omenez kantatu zuten, eta Semearihaien aitona Fernando Aire Xalbador bertsolariarenomenez. Diskoan, Xalbadorren beraren Neska bathaur beharretan bertsoa ere kantatzen dute.

Timoteo Ozaeta arduratu da grabazioaz, nahaske-tez eta masterizazioaz, eta lan ederra egin du, Aireahizpen ahots bikainei eta haien arteko harmoniza-zioei distira emanez.

Diskoko hamahiru kantuetatik erdiak ahots hutsezegiten dituzte. Gainerakoak, Sebastien Desgransakordeoi jotzailearekin. Haren notak Aire ahizpenahotsen laguntzaile xumeak dira, eta Miren, Amaiaeta Paxkalin Airek beti bezala kantatzen dute, gustu-koa duten kantatzeko modu horren bidetik, naturala,xaloa eta artifiziorik gabekoa. Haien kantuaren zirra-ra ederki transmititzen dute. Kantuaren premiaren-gatik kantatzen baitute, besterik gabe. Oso politakiruditu zaizkit Hala ere (Xabier Lete, Lourdes Irion-do), Semeari (Xalbador, Pantxo Etxeberri), Maitasunhonek zugan dirudi (Sara Soto), Gogo eta gorputzaren zil-bor-hesteak (JosAnton Artze, Mikel Laboa), Neska bathaur beharretan (Xalbador, Ramuntxo Carrere), Hitzakdira (Xabier Lete, Lourdes Iriondo) eta Martxa batenlehen notak (JosAnton Artze, Mikel Laboa).

Kantu bakoitzean “halako egiatasun bat” aurki-tzen dute, Aire ahizpek beraiek diskoaren aurkezpe-nean esan zutenez. “Zerbait kontatzen duena. Sako-na. Horrek gaitu hunkitzen. Biziari buruzko galderabatzuen inguruko poemak dira. Ez dute baitezpadairaungitze egunik. Bizitzen ahal dira horiek berdin 20urte lehenago edo 20 urte berantago”.

Gu ere hunkitzen gara Aire ahizpak kantu horiekabesten entzuten ditugun bakoitzean, eta Bidexkadiskoari esker sarriago hunkituko gara. n

Joxi Ubeda

Kantuaren xarma

BidexkaAire ahizpak

Erroa, 2014


ERDIKO KAIERA - DENBORA-PASAK | ANA ZAMBRANO |

P E M P P T N M V L Z U R E O UC R I G H H I S I I T H I E J OH P A N U H B T S S R P A R T EB A L O T L R C D T F J F F R RC G A U R H A U K E R A H D M VC S B H A R A N T Z A N Z G G AZ I T A L A M U V Z Z P B O Z FS P H A R R E M A N C D G E L GA L A M A T U T Z O F Z U R P OE T S E B T I A A S O T C E A FI S R A R D B L O S Z E T B C FS L J U M A I T E I T B A R H FL L H U L R L I T B V U F O B IV I O D O L U S T U T Z E N S UB N E Z T A R I G E B R I J C N

3 9 6

7 1 6

9 4 2 3 5

2 8 9 6 7

7 4

4 1 2 5 9

8 4 9 2 6

1 3 8

6 2 7

Erraza

Zaila

7 9 5

4 3 8 1

6 9

2 4

9 5 6 7 3

7 9

8 2

4 9 1 6

7 5 4

Erraza

Zaila

1

2

3

4

5

6

7

8

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Ezker-eskuin:

1. Simaur (Bizkaian). Da, niri. 2. Gai bati buruzgorputzak agertzen duen erreakzioa. 3. Zezen ziki-ratu. Otea hazten den toki. 4. Solidoen zatiki guz-tiz txikia. Zakur. 5. Erbioaren sinboloa. Galai,dotore. 6. Gizona emaztearekiko. Komunikabidemota. 7. Olibondoz landaturiko saila. 8. Gizonezkoizena. Lantzen den lur-zati mugatu.

Goitik behera:

1. Aldaratu. 2. Kristau erli-jioan, meza ematen den-mahai. 3. Zikin, lohi.Argazkiko musika tal-dea. 4. Estrontzioaren sin-boloa. Belarrondoko. 5.Goizeko otordu. 6. Doilor,zikoitz. Herri hizkeran,bada. 7. A hirutan. Afalduaditzaren infinitiboa. 8.Mutilzahar. 9. Kilker.

Ezk

er-e

sk

uin

:1.

Sat

s, Z

ait.

2. A

lergi

a. 3.

Idi,

Ota

di.

4. H

autsa

, Or.

5. E

r, X

alant

.6.

Sen

ar, F

ax. 7

. Olib

adi.

8. U

rko,

Alo

r. G

oit

ik b

eh

era:

1. S

aihes

tu.

2. A

ldar

e. 3.

Teiu

, Nok

. 4. S

r,Tx

alo. 5

. Gos

ari.

6. Z

ital,

Ba.

7. A

aa, A

fal.

8. D

onad

o.

9. T

xirtx

ir.

178924365

954376812

326518497

217493586

895162734

463857129

681749253

549231678

732685941

713596842

582471396

694238175

258914637

967853421

431762589

875149263

126387954

349625718

Sudokuak

Soluzioak

Bertso-zopa

Norbere mundu intimo_______ sexualitatezabaldu eta besteekinbihurtzen ditugu _____.Desioek, pasioekberen ______ dakarteneri ere harremananlora ______ zait kate.Ezin da inor behartuinor derrigorrez _____harremanak _____ behar dubere ______ ta ate.Halako diskurtsoak maizegiten nitun ____ artenik utzi izan det bainagaur aldiz ni ____ naute.

Hain zena zoragarriaorain egin hain _____galdu det zure abaro____ besoen magala.Ez al nintzen ni nahi zuna_______ bat liberalabeheko sua etxean tanoiznahi noranahira ____?Orain balak ni jo nau tahau da destinu _____!Iruditzen zait minetan__________ noalaorain beste alderditik_________ baitet halanik falta dudan ____ bat____ batek daramala.

Gurutzegrama

ANDER GILLENEA

PEMPPTNMVLZUREOUCRIGHHISIITHIEJOHPANUHBTSSRPARTEBALOTLRCDTFJFFRRCGAURHAUKERAHDMVCSBHARANTZANZGGAZITALAMUVZZPBOZFSPHARREMANCDGELGALAMATUTZOFZURPOETSEBTIAASOTCEAFISRARDBLOSZETBCFSLJUMAITEITBARHFLLHULRLITBVUFOBIVIODOLUSTUTZENSUBNEZTARIGEBRIJCN

Nor

bere

mun

du in

timo/

nor

ber

ese

xuali

tate

/zab

aldu

eta

best

eeki

n/bi

hurtz

endi

tugu

par

te./

Des

ioek

, pas

ioek

/ber

en a

ran

tza

daka

rte/n

eri e

re h

arre

ma-

nan/

lora

bih

urt

uza

it ka

te./

Ezi

n da

inor

beh

artu

/ino

r der

rigor

rez

mai

te/h

arre

man

ak z

abal

beha

r du/

bere

au

kera

ta a

te./

Hala

ko d

iskur

tsoa

km

aiz/e

gite

n ni

tun

gau

rar

te/n

ik u

tzi i

zan

det b

aina/

gaur

ald

iz n

i utz

ina

ute.

/Hain

zen

a zo

raga

rria/

orain

egi

n ha

in ta

mal

a/ga

ldu

det z

ure

abar

o/zu

rebe

soen

mag

ala./

Ez

al ni

ntze

n ni

nah

i zun

a/h

arre

man

bat l

iber

ala/b

ehek

osu

a et

xean

ta/n

oizn

ahi n

oran

ahira

bal

a?/O

rain

bala

k ni

jo n

au ta

/hau

da

dest

inu

zita

la!/

Irud

itzen

zait

min

etan

/od

olu

stu

tzen

noala

/ora

in b

este

ald

er-

ditik

/beg

irat

zen

baite

t hala

/nik

falta

dud

an z

ati

bat/

bes

teba

tek

dara

mala

.

Osa ezazu Maialen Lujanbiok 2013ko Txapelketa Nagusian botatako bertsoa.Laguntza behar izanez gero, bertsoari falta zaizkion hitzak zopan aurki ditzakezu.

DA

NI

BLA

NC

O


KULTURA - ERDIKO KAIERA

ABENTURA ZER DEN hitz gutxitandefinitu beharko banu, Omar Shari-fek Lawrence of Arabia (1962) fil-mean esaten duena berreskuratukonuke: “Ez dago ezer idatzia, norbe-rak idazten duen arte”. Alegia, aben-tura bat, gidoitik kanpo bizitzeadela, gure egunerokotasun arrunthori utzi eta espero ez genuen patuhori bizitzea azken finean. Agianhorregatik liluratzen gaituzte hain-beste abenturazko filmek, iraganekonostalgia hori sentiarazten digutela-ko. Zoritxarrez, azken urteetangenero zoragarri hau desagertzenari dela uste dut, gaur egun apenasegiten diren mota honetako filmak–kalitatezkoak esan nahi dut– etagaltzear daude gure haurtzaroankapela eta zartailuarekin jolastekodesira piztu ziguten pelikulak, hogeiurte geroago John Williams konpo-satzailearen soinu banda gure garu-nean itsatsirik mantentzea lortuzuten istorio haiek.

Zergatik diodan generoa erdihilik dagoela? 80ko hamarkadanjaio eta hazi nintzen eta izugarrigozatzen nuen gaur egun kultuzkobilakatu diren film zoragarri haie-kin. Betidanik pentsatu izan dut,izugarrizko lotura eta konexioasortzen dela txikitan bizi izan geni-tuen istorioekin. Sekulako pasioasentitzen dut gaur egun, garai har-tako film, musika edo jostailuakburura datozkidan bakoitzean.Ikusi besterik ez dago orain gutxiDonostian sortu duten ekimena.Bertako zinezale koadrila batekBang! Bang! Zinema egitasmoa jarridu abian. Sinetsita daude zinemarajoatea film bat ikustea baino askozgehiago dela, eta horregatik, jar-duera ludiko eta parte hartzaileakegingo dituzte emanaldi bikoitze-tan. Orain arte Alien-Die Hard etaLife of Brian- Indiana Jones proiekta-tu dituzte, horrela, saio bikoitze-tan. Martxoan datorrena aldiz,sekulakoa: The Big Lebowski etaGoodfellas.

Baina non egon liteke generoa-ren arazoa? Azken urteetan, zine-ma-industriak bi film motarekinbonbardatzen gaituela etengabe:super-heroiak eta remakeak –existi-tzen zen film bat berregitea, alegia–.Lehen aipaturiko 80ko hamarkada-ko filmak berrikusiz, konturatu nin-tzen non egon zitekeen gakoetakobat. Lan horiek guztiak talentu izu-garria zuten izenekin erlazionaturikzeuden, Steven Spielberg eta RobertZemeckis esaterako. Garai hartanhasi berriak ziren eta nahiko ezeza-gunak. Hori dela-eta, gaur egunkontatzen ausartuko ez liratekeenistorio eta pertsonaiak jorratzenzituzten eta gazteei zuzenduriko fil-mak harribitxi bihurtu ziren. Arra-kasta eta ospea irabazten joan zirenheinean, film dramatiko edo “serio-agoetan” murgiltzen hasi ziren –ezdu zertan txarra izan, noski–,Schindler’s list edo Forrest Gump beza-lako lan bikainak adibidez. Bainahorrek, modu batean esatearren,abenturazko generoa umezurtz utzizuen. Gaur egun pantailaratzendiren genero horretako film apu-rrak zuzendari kaskarrek eginak iza-ten dira. Helburua, 3D formatu iru-zurti hori eranstea, ahalik eta dirukopuru handiena lortzeko, kalita-

teari erreparatu gabe, produktuhuts eta narratsak estreinatzeko.

25-40 bitarteko adina duzuenok,zer sentitzen duzue Indiana Jones,Zaparro, Elliot, Sloth edo MartyMcFly bezalako pertsonaien izenakentzutean? Edo The Goonies, E.T.,Willow edo Back to the future bezala-ko filmak gogoratzean? Deskribae-zina ezta? Ziur nago gaur egungoumeak gose direla horrelako aben-turak irensteko, behin helduak dire-nean oroitzapen berdinak eduki etaberaien Delorean partikularrean ira-ganera bidaia egiteko. Abenturazkogenero “purua” diodanean, nireustez, historian egin den adibideonenarekin konparatu beharkogenuke, lehen aipaturiko IndianaJonesekin alegia. Saiatu mota horre-tako filmen zerrenda egiten etaohartuko zarete zenbat kostatukozaizuen 1990etik aurrera zerbaitfundamentuzkoa gehitzen –egungosalbuespena Pixar izan liteke, UPedo Toy Story 3 bezalako filmekin–.Nire haurtzaroko film gogokoena-ren leloak dioen bezala: “Gooniesnever say die” (Gooniek ez dute inoiz“hil” esaten): salba dezagun abentu-razko generoa!. n

Gaizka Izagirre

ZINEMA

“Goonies never say die”: salba dezagun abenturazko generoa!

Non geratu dira The Goonies bezalako abentura-filmak?


ERDIKO KAIERA - ZIENTZIA | JOXERRA AIZPURUA SARASOLA |

Babeslea: iametza Interaktiboa

AZKEN ASTEOTAN Frantziakoberriemaileek erakutsi dizkigutengripearen eboluzioaren datuekharridura sortu dute hiritarrengan.Ez dakit hango datuak EuskalHerri osora zabalgarriak diren alaez, baina ez zait iruditzen HegoEuskal Herriko datuak –Ipar Eus-kal Herrikoak, zer esanik ez–Frantziako Estatukoen oso des-berdinak izango direnik.

Urtarril amaieratik otsail amaie-ra arte irauten ari den gripe epide-miaren aurkako txertoak ustebaino emaitza ahulagoak emanditu 65 eta 85 urte arteko hirita-rrengan, eta ohi baino kasu larria-go artatu dituzte ospitaleetan.

Hortaz, aurten txertoak beste batzuetan baino babes txikiagoa eman dugripearen aurrean. Erne egotea dagokigu, balizko sintomak agertzekotan. n

Martxoaren 20koeklipsearen eraginaenergi produkzioanGero eta garrantzi handiagoadu, mundu osoan, eguzki energiekoizpenak. Martxoaren 20aneguzki eklipsea izango da eta,NASAk adierazi duenez, ger-taera horrek jaitsiera esangura-tsua eragingo du energia foto-voltaikoaren produkzioan.

ttiki.com/337208(Frantsesez)

Material naturalerresistenteena aurkitudutela aldarrikatu dutePortsmoutheko Unibertsitatekoikerlarien arabera, lapen hortzenabaino material erresistenteagorikez dago Lurrean. Horrenbestez,material horrek podiumeko mailagorenetik kendu du armiarmenzeta, besteak beste balen aurkakoatorrak egiteko erabiltzen dena.Ikerlariek behatu dutenez, lapenhortzen barruan goethita izene-ko mineral gogorra dago.

ttiki.com/337209(Gaztelaniaz)

Inkestak egiteko erakeskuineko alderdienemaitzak puztu ditzakeNafarroako Unibertsitate Publi-koan egindako ikerketa batenarabera, hauteskunde aurrekoinkestak telefono finko bidezegiteak emaitza desitxuratzendu, mugikorra baizik ez duteneniritzia kanpoan uzten baitu.Ikerlarien esanetan, ondorioeta-ko bat da eskuineko alderdienaldeko boto aurreikuspenapuztu egiten dela.

ttiki.com/337210 (Gaztelaniaz)

Aurtengo gripeak gogor jo duFrantziako Estatuan

2020RAKO, Eusko Jaurlaritzak Euro-par Batasuneko araudiekin bateratudu EAEko I+G estrategia. Aurrekoasteetan gure ikerketa zentroen urdu-ritasunaren berri eman dugu; orainenpresei dagokie. Bi hitzetan: EAEnikerketa egiten duten enpresei dirugutxiago eta baldintzak gogortzeaekarri du 2015eko Gaitek deialdiak.

2014an 1.400 proiektu aurkeztuziren, eta horietatik 800ek jasoko dute nolabaiteko finantzazioa, 2015ekootsailean emandako ebazpenaren arabera. Urtea igarota eta, beraz, proiek-tuak amaitu ondoren ezagutu dugu finantzazioaren zenbatekoa. Ona dadiru publikoaren kontrol neurriak ezartzea, baina administrazioak ere lide-rra izan beharko luke berrikuntzan eta kudeaketan; aurten gerrikoa estu-tzea eskatu zaie enpresei, eta antza denez administrazioak ez du inolakoberrikuntzarik aurreikusi, publikoki bederen. Ondorioz, enpresetan urduri-tasuna eta haserrea zabaldu dira. Eta hori ez da egokia ikerketarako. n

EAEn enpresak haserre I+Grakolaguntza publikoak direla eta

Aurten beste batzuetan baino babestxikiagoa eman du gripearen aurkako

txertoak.


LANDAREAK - ERDIKO KAIERA| JAKOBA ERREKONDO |[email protected]

Kaixo Xabier. Garrantzitsua al du hostoari neguanere eustea? Bestela, lizarra ez da txarra, nahasi pagoa,ametza, astigarra... eta hesi koloretsu eta ikusgarria egin-go da. Hostoari eustea nahitaezkoa bada: hagina, goros-tia, erramua, ezpela, leilandia... Dena dela urtean bitan

behintzat kimatu. Eta ahal izanez gero gehiagotan. Zen-bat eta sarriago kimatu, orduan eta hesi trinkoagoa.Azpiko aldea, eta batez ere hesiaren beheko barrena ezsoiltzeko azpitik goitik baino zabalago utzi beti, argiadenera erraz iritsi dadin. n

Irakurleak galdezka

AURTEN sekula baino har gehiagoikusi dut porruetan (Allium porrum)barrena. Acrolepiopsis assectella izenaduen har ttiki txatxu batek porrua-ren bihotzean zulobidea egitekoohitura du. Porrua begi bakarrekolandarea da; hosto guztiak kimubakar baten bueltan hazten dira,baita gero lorea emateko tontortu-ko den gara ere. Kimu horretansortzen dena, guriaren gurienean,bapo janez hazten da harra. Uda-berrian eta udan tximeleta etortzenda, eta porruan edo ingurukolurrean arrautzak jartzen ditu.Horietatik har ttikiak jaioko dira,eta zuzenean bereari ekingo diote:jan eta jan. Harrak erosi dugunporru landarean bertan etor daitez-ke. Baita aldatu ondoren ere, txi-meletaren arrautzetatik. Ez daintsektu askorik, porruari eraso-tzen dionik, haren berezko defen-tsa naturalak –usain eta dastabiziak– gaindituta. Gaixtoena, harpetral horixe.

Orain neguan hotzak pasadituenean jartzen da porrua gozo-ena. Porrusalda suspertzaile bategiteko asmotan baratzera jo etaustekabea, har lotsagabe arraioa!Nazka apur bat ematen du. Porruederra sartu digu harrak. Zenbai-tek porrurik gehiago hartu ere ez.

Neguan harrik gabeko porruanahi izanez gero, bi lan hartu, zeinbaino zein errazagoak. Lehena,landarea muintegitik atera eta alda-

tu aurretik 36-48 orduz eguzkitanedukitzea. Ondo lehortu dadila.Negarrez ari den ilobak bezala,pena pixka bat ematen du; bainalandareak ez du sufrituko. Har txi-kia barruan apopilo badarama,hark bai; hura ur faltak akabatukodu. Gero, landarea aldatutakoan,erruz ureztatu, sakon eta sarri,ondo itsatsi arte. Bigarrena, porrutartean azenarioak jarri, edo aurrezazenarioak ereindako errenkaartean porru arroilak edo errel-duak. Azenarioa bezala apioa;

horien usaina ez zaio gustatzentximeletari, eta ez da hurbilduko.Aldameneko baratzera joango da.

Gero, ez ahaztu, porru sailaatera bezain pronto lurra harrotu.Hurrengo urterako han jarridituzten arrautzak babesik gabeutziko dituzu.

Lantxo horiek hartuz gero,ezetz porru harrik izan hurrengoneguan! n

Porru artean azenarioak (goikoargazkian) edo apioak jartzeak

lagundu egingo dizu Acrolepiopsis assectella harra

ager ez dadin.

JAK

OB

AE

RR

EK

ON

DO

J. E

.

Orain porru haziak

Kaixo Jakoba. Bi metro inguruko hezi natural bat eginnahi nuke. Tarteka lizar eta elorri batzuk badaude bainagutxi. Zein landare izan daitezke egokiak, batez ere, hai-zeari eutsi eta ingurua babesteko? Badakit elorria altuerahorretan ondo errenditu daitekeela, lizarrarekin ordea ez

dakit inausi eta altuera horretan mantentzeko modukolandarea den, eta azpi aldean nahiko begetazio sortukoduen gure helburua lortzeko.

Xabier Herrarte (Aramaio)


ERDIKO KAIERA - DENBORAREN MAKINA | NAGORE IRAZUSTABARRENA |

KOPENHAGE (DANIMARKA), 1910.Emakume Sozialisten NazioartekoII. Topaketan, Alemaniako AlderdiSozialistako ordezkari Clara Zetkineta Kathy Dunckerrek “Emakumeennazioarteko Eguna” edo “EmakumeLangileen Eguna” ospatzeko propo-samena aurkeztu zuten. 1911ko mar-txoan, Emakume Langileen Egunaospatu zen lehenengoz Alemanian,Austrian, Danimarkan eta Suitzan.Ofizialki behintzat, 4.000 urte lehe-nago, Mesopotamian, emakume lan-gileek, beren eguna ez ezik, aste osoajai izan baitzuten bitan gutxienez.

Antzinako Sumerren berriki arteberreskuratuko ez zituzten eskubi-deak zeuzkaten emakumeek. Esate-rako, ikasteko eta beren lanarenbidez bizibidea lortzeko aukerazuten. Orotariko lanbideetan arituzitezkeen eta irabazten zutenarenjabe ziren. Merkataritza kontratuakjasotzen dituzten taulatxo askotanemakumeen sinadurak ageri dira.

Enpresaburu nagusien arteanlehen dinastietako erregina eta printzesak nabarmenduziren. Bulegoak zituzten, eta bertan lan egiten zutenidazlariak emazteen zerbitzura ageri dira dokumentue-tan, eta ez senarrenean. Bulego horietatik kudeatzenzituzten negozioak eta senarrek normalean ez zutenparte hartzen, mozkinak partekatzeko ez bazen. Zenbaiterregek emaztearen jarduera ekonomikoei esker finan-tzatu ahal izan zituzten kanpainak eta proiektuak. Akka-deko Sargon –lehen errege akadiarra– Tashlultum erre-ginaren gari negozioari esker aberastu zen eta, lau

erregealdi geroago, Sharkalisharrierregea Tutasharlibish emazteakeraikuntzarako harrien salerosketanirabazitakoaz baliatu zen.

Gortetik kanpo ere hainbat adibi-de geratu ziren agirietan jasoak.Ureko tenpluko apaiz baten emazteAshagek garia saltzen zuen; hiribereko gobernadorearen emazteNinkhulak, aldiz, larrua, urrea etalurrinak. Azken horrek Nimkallaerreginarekin nolabaiteko “multina-zionala” kudeatzen zuen, haienenpresak hainbat egoitza baitzituenLagasheko hegoaldeko mugatik hasieta Mari iparralderaino –egungo Ira-ketik Turkiaraino–.

Emakume xeheen artean ohikoakziren gerora mende luzez “maskuli-notzat” jo ziren lanbideak, hala nola,zurgintza edo eskulturak zizelkatzea.Tabernari, botikari, lurringile etamasajista gehienak emakumezkoakziren, lanbide horiek gizonezkoen-tzat galarazita egon ez arren. EtaUreko III. dinastiako hiru emaku-

mezko sendagileren izenak iritsi zaizkigu: Kubatum,Zamena eta Ummeda. Tauletan aurkitutako datuen ara-bera, Ur hirian, II. dinastian, 13.000 emakume langilezeuden eta hurrengo dinastian, aldiz, 7.000 emakumelangile zeuden Lagashen.

Gemen-Linlila erregina eta enpresaburua hil zeneanharen senar Shulgik (K.a. 2029-1982) zazpi egunekoatsedena agindu zuen erresumako emakume langileen-tzat eta, dakigunez, Eanisha erregina hiltzean ere asteosoa jai hartu zuten emakumeek. n

Emakume langileen eguna duela 4.000 urte

Sumerko emakume burua, Uruk hirikoarrastoen artean aurkitutako marmolezkopieza, K.a. 3.000 urte inguruan datatua.

IRAKEKO MUSEO NAZIONALA

Harpidetza bakoitzarekin, are independenteago

Argia Eguna Usurbilen: Gure balioak elkarrekin praktikan bizitzeko eguna

Durangoko Azokaren harira, #darpidegu harpidetza kanpaina arrakastatsua

Kike Amonarrizen “Azken Txorakikeriak” liburuaren argitalpena”

“Gure esku dago”: giza-katearen jarraipena egiteko medioen arteko elkarlanaren sustatzaile”

ARGIA English kanala martxan, nazioartean Euskal Herriaren berri emateko

Prekarietatearen aurpegiak eta Auzolan esperientziak sailak argitaratu ditugu astekarian urte osoan zehark

Hainbat ekimenen zuzeneko jarraipena egin dugu: Ondarroako Topaketa Feministak, Herri Harresiak,Zestoako TS Fundicionesen langileek egindako itxialdia eta Iruñeako abortu eskubidearen aldeko manifestazioa

Bidea urratu duten bertsoak liburuxka plazaratu genuenk

2014ko urtarrileko Presoen Euskal Herriratzearen aldeko manifestazioaren posterra

Euskarazko kalitatezko kazetaritza seinalatzen duten ARGIA Sarien 25. Edizioa

Gure independentzia harpidedunak zareten pertsona eta talde askoren sarean oinarritzen da

Eskerrik asko ARGIAzale! Zure ekarpenari esker hau guztia egin dugu:

Egizu. Egiozu. Jarri ekonomikoki zure tanta etorkizuna margotzen jarrai dezagun

ARGIA astero 12 euro baino ez*ARGIA hilean behin 4 euro baino gutxiago**Eskaerak: 943 371 545 | [email protected] | www.argia.eus/harpidetza

*145 euro urtean. Igorpenetan ordainketa behin edo bi zatitan egiteko aukera (46 zenbaki + 11 Larrun + Urtekaria) ** 41 euro urtean (11 zenbaki + 11 Larrun)


TERMOMETROA

MELIKE YAŞAR

Ernaik, Askapenak eta Bilgune Feministak gonbidatuta, Kurdistango bi militantek hitzaldi-biraegin zuten Euskal Herrian, otsail amaieran. Melike Yaşar da horietako bat. Kurdistango askapen

mugimendua izan dute hizpide, bertan emakumeen mugimenduak eta gazteenak daukangarrantzia azpimarratuta. Ikuspegi sozialista tradizionalenetik bestelako eredu bat proposatzera

igaro dira kurduak, eta, erasoak gorabehera, horretan dihardute buru-belarri.

Kurdistango askapen mugimendua-ren oinarrietako bat da emakumeenmugimendua, bere egitura propioe-kin antolatuta dagoena. Kurdistan, ezagun denez, lau esta-turen pean banatua dago 1923azgeroztik: Iran, Irak, Siria eta Turkia.Bereizketa horren kontra kurduekerresistentzia-taldeak antolatuzituzten berehala, nahiz eta ez zutenluzaroegiz iraun. Dena dela, altxa-mendu asko izan ziren, adibidez,Dersim eskualdean izan zen bat,1938an. Emakume askok hartuzuten parte. Kurdistango askapenmugimenduan ikurrak diren ema-kume mordoa dago.

Militante garaikideago batenizena ekarriko dut hona, orain biurte erail baitzuten Parisen, bestebi kiderekin batera: Sakine Cansiz.PKK-ko sortzaileetako bat izanzen, eta bizirik zegoela ere ososonatua zen Kurdistanen, eredubat zen. Besteak beste, kurduekCansiz oroitzen dute Diyarbakir-eko espetxeko mugimenduan izan-dako rolagatik, 1980an, Turkiakoestatu-kolpearen ondoren. Kolpehorrek gogorren eraso egin zionorduan sortu berria zen PKKri,besteak beste. Hainbat kide atxilo-tu zuten, tartean Cansiz, eta Diyar-kabir-eko presondegira eraman.

Bertako protestetan rol garrantzi-tsua jokatu zuen.

Esan liteke, PKKren eskutik hasi zelaemakumeen mugimendua ere mar-txan jartzen?Emakumeek hasieratik hartu zutenparte: unibertsitatean, PKKn…Dena dela, iraultzaren ikuspegimarxista-leninista zuten abiapuntu.Mugimenduarentzat garrantzitsuaizan zen emakumeek parte hartzea,baina, nazioaren kausari zerbitzuegiteko. Noski, emakumeen ber-dintasunaren gaia mahai gaineanzegoen; gainera, Kurdistangogizartean egitura patriarkalak erro-raino sartuta zeuden. Edonola den,marxismoan bezala, iraultzarenosterako kontu gisa hartzen zenemakumeen askapena: iraultzaren

ostean, estatu independente batlortu ostean, denok izango garalibre, baita emakumeak ere. Horiakats handia da, horregatik joanzen pikutara errealsozialismoa,emakumeen gaia nazioaren atzetikipini zelako.

Noiz hasi zen hori aldatzen? Borroka armatua hasi zenean,1984an, emakume askok jo zutenmendietara, borrokara. Emaku-meen mugimendua esnatzen hasiazen, eta bultzada handia izan zenhonetaz jabetzea: mendira jo zutenemakumeetako askok erabaki horihartu zuten, ez hainbeste nazioaskapenagatik, ez bada egitura feu-dal eta patriarkaletik askatzekoaukera gisa ikusten zutelakoPKKren mugimendua.

Zer egoerarekin egiten zuten topomendira joandako emakumeek? Paradoxa handi batekin; izan ere,mendian, emakume eta gizon mili-tanteak zeuden, bi-biak. Baina,gizon militanteak feudalak ziren, etauste zuten emakumeek ezin zutelaborrokatu. Parte hartu nahi bazu-ten, asko jota, atzeko lerroetan gerazitezkeen. Öcalanek bazuen horrenberri eta horregatik aztertu zuenfamiliaren eta emakumearen gaia.

«Öcalanek emakumeenaskapenaz esandakoa gure

alde erabili dugu»

| DANELE SARRIUGARTE |

“Emakume askokmendira jo zuten, ezhainbeste nazioaskapenagatik, ez badaegitura patriarkaletikaskatzeko aukera gisaikusten zutelakoPKKren mugimendua”


MELIKE YAŞAR - TERMOMETROA

Hasi zen jabetzen, askatutako ema-kumeak izan ezean, ez zela askatu-tako Kurdistanik izango.

Öcalanek izan du, beraz, eraginik. Bai, are, hasierako garai hartanÖcalan Damaskon bizi zen eta for-mazio politikorako eskola bat zeu-kan. Militanteak eta komandanteakdeitzen zituen horra, eta emaku-meen askapenari buruzko forma-zioa ematen zien, irakasten ziensozialismoak emakumeen askape-na izan behar zuela erdigunean.Eskolatik irten ondoren, formatu-tako pertsona horiek gizartearihelarazi behar zioten ikasitakoa.Herritarrek emakumeen askapena-ren ikuspegia onartu zuten, Öcala-nek zioelako eta buruzagi maitatuadelako. Bihotzean eta buruan ikus-pegi hori sinesten ote zuten ezdakigu, baina Öcalanek esandakoabete egin behar zen. Hori abantaila

handia izan zen guretzat, geurealde erabili dugu.

Bestalde, 1995etik aurrera, ema-kumeen askapenaren aldeko taktikabat jarri zuen martxan, erabatezohikoa: lehenik, emakumeenmugimendu independentea hasizen. Emakumeek beren kabuzantolatu zuten beren kuartela etaekintza propioak egiteari ekin zio-

ten –horri esker gizonen eta herrita-rren errespetua irabazten hasiziren–, gero, emakume komandan-teak ipini zituen gizonezkoen mili-zien buru, eta, azkenik, emakumeenalderdia sortu zen.

Zer motatako gizarte-lanak egitendituzte emakumeen mugimendukoegiturek?Kurdistango emakume militanteenmetodo garrantzitsuenetako bat daetxez etxe joatea, mugimenduarenaldeko dirutxoa biltzera. Militan-teek ez daukate etxe propiorik etaez dira ezkontzen, 24 ordu eskain-tzen dizkiote mugimenduari etagizarteari. Benetan oinarritik hasita-ko mugimendu bat da. Eguneanzehar, gizonak etxetik kanpo daude-la, emakumeengana joan eta beraie-kin hitz egiten dute. Sentsibilizazio-lanak egiten dituzte, esaten dieteberaiek ere badirela mugimendua-

“OinarrianKonfederalismoDemokratikoa ezbalego, emakumeenaskapena erdiguneandaukana, emakumeakez lirateke Kobanekofrontean borrokanarituko”

DANI BLANCO


TERMOMETROA - MELIKE YAŞAR

ren parte, are, beraiek gabe mugi-mendua ez zela posible izango.

Horrela, etxeetan dauden ema-kumeek beren arazoak kontatzendizkiete batzordeetako emaku-meei. Emakumeak joan daitezkebatzordeetara eta esan: nire sena-rrak jo egiten nau, edo nire sena-rrak alaba ezkonarazi nahi du, 20urte eskasekin.

Noski, emakumeentzako babes-etxeak daude, besteak beste, indar-keria jasan dutenentzat. Etxe horiekez dira Europako edo Turkiakoakbezalakoak, ez dira babes-etxe soi-lak. Aitzitik, komuna gisa funtzio-natzen dute: formazioa jasotzendute, tailerretan parte hartzen dute,irakurtzen eta idazten ikasteko.

Gaur egun, Kurdistango askapenmugimenduaren paradigman, alegia,Konfederalismo Demokratikoan (KD),ezinbesteko zimendua da emaku-meen askapena. Öcalan espetxera sartzearekin bate-ra fase berri bat hasi zen, bake-pro-zesu bat. Bertan, kritika eta autokri-tika prozesu bati ekin zitzaion.Öcalan konturatzen zen gauza askolortuak zirela Kurdistan indepen-dente baten alde, baina jabetzen zenzerbait falta zela. 1999tik 2003ra,kontzeptu batzuei buruzko eztabai-da egin zen: errealsozialismoa,

patriarkatua, boterea eta sexismoa.Estreinako aldiz hasi ziren mugi-menduaren barruan eztabaidatzenzeintzuk ziren errealsozialismoarenakatsak, zeintzuk ziren Marxen aka-tsak. Izan ere, nazio independen-tziaren ikuspegia ez zen aski gizar-tearen arazoari erantzuteko.

Konfederalismo Demokratikoa-ren (KD) paradigma demokratikoada, ekologikoa, sexismoaren kon-trakoa, eta emakumeen askapena duerdigunean. Estatuaren adar milita-rra, esate baterako, eraldatzea pro-posatzen du, eta armadaren ordez,herriaren autodefentsarako unita-teak ezartzea, autodefentsa zilegia-ren ildoa jorratuta: defenda zaitez-ke, baina ez daukazu erasotzekoarmadarik, egitura inperialistarik.

KD sabai-egitura bat da, hainbatadar ditu: gazteen mugimendua,alderdi politikoa (PKK)… Bertankuota berri bat ezarri zen: egituraguztietan egon behar du gizonadina emakume. Gainera, emakume

horiek ez dituzte gizonek hauta-tzen, emakumeen mugimenduakbidaltzen ditu eta kito, onartu behardituzte. Bestelako irizpideak ereezarri ziren: emakume baten kontraindarkeria erabilitako oro zuzeneankanpora doa, baita bi emakumere-kin ezkontzen dena ere bai.

Paradigma berri hori fruituak ematenari da Rojavan (Mendebaldeko Kur-distan, Siriako Estatuaren parte denkurduen zonalde autonomoa).Bai. Hedabideek batez ere alderdimilitarra erakutsi dute: emakumeakausarki borrokatzen direla eta abar;pozgarria dena, bestalde. Ez duteberririk eman sistema osoaren eral-daketari buruz, baina oinarrian

“Kobanen egitura berribat eraikitzen ari da,mundu berri batzabalduko da”

Kurduen YPJ (Herri Babeserako Unitateak) emakumezkoen erakunde armatuko kideen egunerokotasuna jaso zuen Erin Trieb AEBetako argazkilariak, 2014ko abuztuan Rojavan NBC News-entzat egindako erreportajean.


MELIKE YAŞAR - TERMOMETROA

KDren sistema ez balego, emaku-meen askapena erdigunean dauka-na, emakumeak ez lirateke fronteanborrokan arituko.

Zertan datza Rojavako sistemaberria?2011n gatazka hasi zenean, ezgenuen Siriako erregimenarekin bategin, ez eta erregimenaren kontrakokoalizioarekin. Aitzitik, gure hiru-garren ildoa ezarri genuen: KD.Udaberri Arabiarra hasi zenean,guretzat guztiontzat itxaropengarriaizan zen, emakume arabiarrak dik-taduraren kontra altxatu zirelako.Diktadura eraitsi zuten, baina bestebat etorri da, eta emakumeen egoe-ra are okerragoa da orain, ez bai-tzeukaten alternatibarik. Rojavarenkasuan ez da hori gertatu kurduak

prest zeudelako eta kaosa hasizenean, beraien alde baliatu zuten.

Rojavan, adibidez, kooperatibakjarri dituzte martxan, nekazaritza-eredu propioa ezartzeko. Koopera-tiba hauen neurrietako bat izan daikustea zer lur zeuden erabilgarrieta nola ari ziren erabiliak izaten.Hartara, langabezian dagoen jendeabideratu daiteke jorratu gabe dau-den lurretara.

Azken asteak oso itxaropentsuakizan dira Kobanen.Bai. Baina, orain Kobane berreraikibehar da: azpiegiturak eta bestehainbat gauza. Deialdia egitendiogu jende guztiari, denek lagundezakete, dirua emanda edo harajoanda: arkitektoak, sendagileak…denetik behar dugu. Helburu horre-

tarako, elkartasun-batzordeak mar-txan jarri ditugu nazioartean, baitahemen bertan ere, Euskal Herrian.Hain zuzen, egunotan egin ditugunhitzaldietan, askok galdetu didate eazer egin dezaketen Kobaneren alde.Behar-beharrezkoa zaigu laguntzaguztia: egitura berri bat eraikiko daKobanen. Mundu berri bat zabal-duko da. n

Abdullah Öcalan PKK-koburuzagiaren proposamena da.2005. urtean aurkeztu zuen,espetxean zela, nazio-estatua-ren ikuspegi tradizionalarekikokritika eta alternatiba modura.Öcalanen esanetan, estaturikgabeko pertsonen sistemademokratikoa da. Burujabetzanoinarritutako proposamen batda, hala elikadurarena nola eko-nomikoa, eta ekologismoa etafeminismoa ditu ardatzetako bi.Autokudeaketarako eredu batda, non gizarteko sektore guz-tiek beren antolakuntza-egiturapropioak sortuko eta kudeatu-ko dituzten. Askatasunarenideologia du oinarri teorikoa:pertsona askatzea lortu beharda, gero pertsona horrek harre-man askeak sor ditzan, alegia,jabetza-ikuspunturik gabekoak.Harreman horiek eraikikodituzte familia eta gizartedemokratikoa.

Konfederalismodemokratikoa


TERMOMETROA

EUSKARA BAXENABARREN

19. Korrika abian da: hil honen 19an Urepelen hasi eta Bilbon amaituko da 29an. Urepele aldean ibili gara. Handik abiatu gara tokiko euskararen trenpua ezagutzeko.

Baxenabarreko euskararen egoeraz mintzatu gara orokorki eta Baigorri haranekoaz bereziki.Xole Aire urepeldarra eta Mattin Bacho arberaztarra lagun izan ditugu solasaldian.

Hizkuntzaren aurkako jarrerabaino, uzkurkeria nagusitzen da

HIRU HERRI ELKARGO dira NafarroaBeherean: Amikuze, Garazi-Baigo-rri eta Iholdi-Oztibarre. Legez ezdira elkargo bateratuak, alta, zenbaitlan elkarrekin egiten dute. Adibidez,2007an euskara teknikari lanpostuasortzea adostu zuten. Mattin Bachoda langilea: “Ene lanpostua ez dairaunkorra, urtero berritzen da akor-dioa”. Bacho Arberatzen sortua da1980an. Gurasoak eta haien belau-naldikoak euskaraz aise mintzo dira:“Amikuzen euskararen transmisioatanpez eten zen halere, beste hain-bat eskualdetan bezala. Eskualdea-ren berezitasuna mugan egotea da”.

Xole Aire urepeldarra da, 1973ansortua, Xalbador bertsolariarenbiloba. Irakasle izan da Gau-eskole-tan (AEK) eta ikastoletan (Seaska).Alta, laborantzan plantatzea delibe-ratu zuen sorterrian, Urepelen.

Korrikaren abiaburu UrepeleKorrika Urepeletik (316 biztanle)abiatzeko eskaera tokiko euskaltza-leek egin zuten. Korrika ez da berta-tik sekula iragan: “Bada, iraganbehar luke”, pentsatu zuten. XoleAire sinetsi ezinik ari zaigu: “Alta,mila arrazoi daude pasa dadin. Bat:Baigorri ibarra biziki euskaldunaomen da, baina euskara galtzen arida, inarrosaldi bat behar du”. Bitxiadirudi, baina Korrika ez da Baigorriibarretik behin ere pasa: “Gu Orrea-gara edo Garazira joan izan gara.Hunkigarria da hamar egun etagauez lekukoa pasatzea eskutikeskura, sinbolikoki izugarria da.

Emozio handiz egiten dut lasterkaeta aldi honetan are emozio gehia-goz eginen dut”.

Urepeletik abiatzea lortzea ez daaise izan. Bai larako AEK-kokideek eskaera egin zuten eta eran-tzuna: “Korrika Urepeletik?”. Eugiurrun dago (urepeldarrak herrihorretara joan izan dira Korrikanparte-hartzera; hegoaldera), ingu-runea hutsa dela pentsatu zuten,irudiz, AEK-ko arduradun nagu-siek: “Baina gu hemen bizi gara,euskaldunak gara”, tokikoen arra-postua. Argudioak hobeki prestatu

eta eskaera berritu zuten. Hauexekarrazoiak: 1. AEK-k ikastaldi iaguztiak Urepelen egiten ditu. 2.Xalbadorren herria izatea. 3. Esko-la elebidunak sortu izana. 4. Ikas-tolen eta eskola elebidunen ondo-ren haurtzaindegia sortu da. 5.Adur elkartearen sortzea, jendarte-ko gaiak, kultura eta euskara bere-ziki sustatzen dituena.

Adurrek eskatu zuen KorrikaUrepeletik pasatzea, bederen: “Ezziotela bi aukerei eza emanen pen-tsatu genuen. Eta hara, Urepeletikabaiatzea erabaki zuten”.

| MIKEL ASURMENDI |

Xole Aire laboraria eta Mattin Bacho euskara teknikaria.

AR

GIA

/ M

. A

.


EUSKARA BAXENABARREN - TERMOMETROA

Baigorri ote da euskaldunena? Baigorriko euskararen egoeraz min-tzatzean, saihestezina da Baxenaba-rre hizpide hartzea. Baigorri eskual-de euskaldunena dela diote askok,baina euskara ez da “salbu” ezta Ure-pelen ere. Bachok horrela dio: “Ego-era ez da bera Baxenabarre osoan,ezberdintasun anitz dira kantona-mendu batetik bestera, baita eskual-deetan ere. Baigorri eta Oztibarreantzekoak dira. Garazi eta Amikuzeherrien arabera, eta bistan da, hiribu-ruak erdaldunagoak dira. Euskaralanjerrean ikusi duten herrietan kon-tzientzia gehiago piztu da, naski”.Euskara teknikariaren aburuz, ezagu-tzan eta erabilpenean dago ezber-dintasuna. Konparazione, Baigorrieuskaldunagoa da eta Amikuze erdal-dunagoa, baina kontzientziari dago-kionez, Baigorrin ez dira baitezpadaohartuagoak. Euskaldunagoak dira,baina ez euskaltzaleagoak. BachokKorrika kontraesanean bizi du nola-bait: “Hasieran ez dut gogo berezi-rik, baina lasterka egiterakoan ni erehunkitzen naiz. Hainbeste jendeikusteak eta leloak aldarrikatzeakindar izugarria ematen dit. Alta,badut kezka bat, antzerkia edo egunbakarreko ahalegina den? Sentimen-du hori badut”. Korrikak kontzien-tzia zuritzeko balio al du?

Dena dela ere, Korrika beharrez-koa ikusten dute bi solaskideek.Bachok eman digu horren adibidea:“Ni futbolean aritu naiz eta Korrikaegunaren aitzinetik eta ondotik eus-kara gehiago erabiltzen du jendeak.Korrika akuilua da, jendea kontzien-tziatzeko balio du. Jende berria hur-bilarazten du euskal mundura”.

Kontzientzia suspertzea da gakoaDuela hiru urte, etorkizuna irudika-tzeko xedetan, Aldude 2050 gogoetakolektiboa egin zuten Urepele aldean:“Hiru animatzaileak erdaldunakziren. Taldeka mintzarazi gintuzten:gai sozialez, ekonomiaz eta kulturaz.

Ni, nahita, ez naiz hizkuntza taldeansartu. ‘Ez gaitezen euskaltzaleak betitoki berean ari’, pentsatu nuen. Harri-tu nintzen, euskaltzaleak ez direngazteak hizkuntza taldean sartu bai-tziren. Batzuk ez dira euskaltzaleak,baina ohartu dira euskara galtzen aridirela. Haietako batek kezka handiaagertu zuen. Ohartu naiz belaunaldiberriei konfiantza eman behar zaiela,badute ardura gisako bat”.

Abertzaleek euskararen kinkalarriaren aitzinean zorrotz jokatu otedute? Urepeldarra mintzo da: “Men-turaz bai, baina ulergarria da, euskal-duntasuna lanjerrean baitzen. Xalba-dorrek ‘hemen badago ama bat berehaurrek hila’ erran zuen. Nik hori ira-kurri nuen lehen aldian negar eginnuen. Gure ama hizkuntza gu ari garagaltzen. Memento batez gogor eginbehar zen eta orain konfiantza eginbehar zaie belaunaldi berriei”. Iritziberekoa da Bacho arberaztarra.

Herriko Etxeetan euskarazHerriko Etxeko bilkurak euskarazegiten dira? “Urepelen bai!”, dioAirek. “Hori biziki interesgarria da”berretsi du Bachok. Herri kontseiluaeuskaraz eta modu naturalean egitea

izugarria da. Bacho asmo horrekin arida, besteren artean, BaigorrikoCurutchet axuant eta euskararenarduradunarekin: “Kontseilu kidebatzuk erdaldunak direnez, bilkurakfrantsesez egiten dituzte. Euskarazeginik ere, beren burua itzultzen dute.Baina bilkura arraroa bilakatzen zaieeta fite uzten dute euskara”. Bacho-ren hitzetan, hasteko, ausardia daeskas. “Hegoaldean hori gainditua da.Iparraldean ez da oraino kausitua. Ezdago bermerik euskaraz egiteko.Itzulpen araurik ez dago”. DonibaneGarazi edo Baigorriko herriko etxee-tan frantsesez egiten da. Arazoa ez daere itzulpen sistema ez egotea:“Gehiengoa euskalduna izanik ere,euskaraz egiteko galdea ez da pausa-tzen. Ez da batzorde bat sortzenhorretaz gogoetatzeko. Politikariekeman lezakete urrats hori. Ordua da”.

Euskaldunek aldarrikatzen duteninstituzioa Herri Elkargo egitura izanliteke. Baxenabarreko Herrien Elkar-goak bidea egiten lagundu lezake.Bacho lanean hasi eta 30 auzapeze-kin elkarrizketatu zen. Adibiderako,Uharte Garaziko auzapezarekin min-tzatu zen: “Zer egin nahi dugun azal-du nion euskaraz, baina berak fran-tsesez erantzun zidan”. Euskaldunaizan arren, auzapeza frantsesez arikozela espero zuen: “Auzapezak pikoaeman zidan. Ez genuela euskara beraematen erratea ere. Nik ‘ez dugulaeuskara bera ematen? Elkar ulertukodugu’, erran nion”. Etsipen puntubatez mintzo da: “Nik aitaren eskua-ra dut, Oztibarrekoa hein batean.Amikuzekoa naiz eta Garazin lanegiten dut, Donazaharren. Nik ezbadut bere eskuara ematen, besteprobintzia, eskualde edo euskaldunberri batek, zer orduan?”.

Zorroztasuna eskas da oraindikere, gure solaskideen gurasoek izanzuten kuraia eskas da. Garai hobeabizi dute euskaltzaleek, baina hau ereez da erraza, egoera berriak gaindi-tzen ikasi behar dute: “Euskara ez da

Babeslea: Bizkaiko Foru Aldundia

“Memento batez gogoregin behar zen eta orainkonfiantza egin beharzaie belaunaldi berriei”

Xole Aire

“Euskara ez da traba,erdaraz egitekomentalitatea baizik.Botere handia duenakeuskara baliatu behar dueuskara bultzatzeko”

Mattin Bacho


TERMOMETROA - EUSKARA BAXENABARREN

traba, erdaraz egiteko mentalitateabaizik. Alderdikeriatan sartu gabe,botere porroska edo handia duenak–interpretazioaren arabera– euskarabaliatu behar du euskara bultzatze-ko”, diote biek. Politikariak frantse-sez ari badira, herritarrek haien min-tzoa dute eredu: “Alta, abertzaleenideiak ari dira kontuan hartzen, aber-tzaleak ez direnek ere euskara salbatubehar dutela baitiote. Garai bateanhori pentsaezina zen. Noski, elezerraten dute, gero euskaraz mintza-tu? Zein heinetaraino? Heldu direnhamar urteetan ikusiko da ea politi-kari nagusiek hitzetatik obratzerapausoak ematen dituzten”, dio Airek.

“Euskararen kontra dagoen politi-karirik baden?”, galdeturik: “Gero etagutxiago, baina horrek ez du alde

direla erran nahi. Euskara zertan denikusirik, aski dute ‘ez naiz kontra’ esa-tea”. Bachok honela dio: “Politikariakalde edo kontra diren eztabaidatzeabezain garrantzizkoa, uzkur agertzendiren politikarien jarrera ezagutzeada. Funtsezkoa da galdera konkre-tuak pausatzea. Adibidez, HerriElkargoko batzorde batean euskarazegitea erabakiko balitz, erdaldunekparte har dezaten bitartekoak jarribeharko lirateke. Baina, hautetsiekpolitika frantsesez egiten dute, haste-ko legez horrela egiteko bortxatuakdirelako. Galdera da, ‘prest zaudetezenbait unetan euskaraz egiteko?’.Haatik, posible den kasuetan, euska-raz baitakite, ez dakigu akort diren, ezdugu oraino urrats hori eman. Euska-ra indartzeko parioa hor dago”.

Seaska, AEK, Euskal Irratiak...Seaska, AEK edota Euska Irratiakgabe, euskara ez litzateke egongoegun dagoen tokietan: “Gu haurginelarik, gure gurasoen belaunaldi-koek ‘euskara hil urran da, fite, fiteegin behar dugu’ pentsatu zuten.Seaska sortu zuten eta erotzat hartuzituzten. Ez da haiek goretsiagatik,ez lukete nahi gainera, baina ez zaieaski aitorpenik egin”. Xole Airekgarai hartako adibide bat eman digu:“Guk, anaia-arrebak, fite ulertugenuen euskaraz aritzea politikarilotzea zela. Baigorriko kolegiorajoan ginelarik zaila izan zen. Gelansartzen ginen eta batzuk ele-meletanhasten ziren”. Etxera joan eta “zeregiten dugu guk gaizki?” galdetzenzuten. Arrapostua: “Batzuek euskaraeta borroka armatua lotzen dituzte”.Egoera politikoa biziki minbera zenorduan. Aireren kezka nagusia berealabei “euskaraz mintza!” erranbehar ez izatea izan da. Euskarazmintzo dira naturalki eta hori lorpenhandia da, bere pozarako. Egun eus-kara ez da politikari lotua, edo ezhainbeste. Pario hori irabazia da.

AEK-ren lanaz mintzo da MattinBacho. Hona euskara ikasten ari dire-nei buruzko bere ikusmoldea: “Eus-kaldun berriek ez dute mugarik, ezbadute hitz bat ezagutzen xerkatukodute hiztegian edo galde eginen dute.Alderantziz, hainbat euskaldunekeuskara ematen dute, baina betikoerranaldiak darabiltzate, eta mintzai-ran zerbait berri sartzen dugularik ezdute ikasten. Nik hor ikusten dutbeste gogoeta bat egin beharra” .

Inkestak zuzenak izanez gero, 16urtez gorako 50.000 euskaldundaude Iparraldean: “Baina ez duteerabiltzen. Euskaraz mintzatzea ezdute euskaldun berriek bezala har-tzen, hots, konkista gisako bat beza-la. Berehala erraten dute ‘ez dakitnola erraten den’. Konkistatzaileenespiritua behar dute euskal hiztu-nek”, dio Mattin Bachok. XoleAirek bat egiten du ikusmoldehorrekin: “Badira euskara menpera-tzen dutenak, baina ikastolatik dato-zen haurrak entzun eta ‘hori ez daeskuara, ez da gure eskuara’ diote”.

Aitzakia edo estakuru ote den?galdetuak: “Horiek ezin dute egoeragainditu, ez dute euskara gaurkotunahi”. n

Baigorri bailarako ikasle kopurua (2014ko azaroa)

Eskola Eredua Ikasleak

Banka (Oinarrizko maila) Frantsesez 4

Banka (O.M.) Ele biz* 14

Bidarrai (Lehen maila) Frantsesez 4

Bidarrai (L.M.) Ele biz 37

Ortzaize (L.M.) Frantsesez 1

Ortzaize (L.M.) Ele biz 32

Baigorri hiriburua (L.M.) Frantsesez 2

Baigorri hiriburua (L.M.) Ele biz 44

Arrosa (O.M.) Frantsesez 3

Arrosa (O.M.) Ele biz 25

Urepele (O.M.) Frantsesez 0

Urepele (O.M.) Ele biz 14

Aldude Mendi Alde (O.M.) Frantsesez 0

Aldude Mendi Alde (O.M.) Ele biz 24

Ortzaize (O.M.) Frantsesez 3

Ortzaize (O.M.) Ele biz 31

Baigorri hiriburua / Donostei (L.M.) Frantsesez 26

Baigorri hiriburua / Donostei (L.M.) Ele biz 41

Ortzaizeko Ikastola (L.M.) Murgiltzea 96

Baigorriko Ama Ikastola (L.M.) Murgiltzea 31

� Publikoa � Giristinoa � Ikastola

Orotara: 432 ikasle Baigorriko 9 eskoletan Murgiltze ereduan: %29,39 Ele biz: %60,65 Frantsesez: %9,96

*Eskolaren arabera: frantses ikasgaia salbu, dena euskaraz;

euskaraz frantsesez baino gehiago; bi hizkuntzetan berdin.


TXANPONAREN BESTE ALDEAK - TERMOMETROA

SUKALDARIA da Xabier Maeztu,baina ez du sekula igande eta jaiegu-netan lanik egin behar izaten. Ezberak, eta ezta bere lankideek ere.Informatikaria izateko ikasketak eginzituen arren, praktikaren bidez etapixkanaka ikasi du ofizio berria.Dena dela, labana eta mantala albobatera utzi eta ordenagailu edo kone-xio arazoak konpontzea egokitzenzaio maiz; ez baita ohiko jatetxe bate-ko sukaldaria, kantinaz gain liburu-denda eta erabilera anitzeko aretoaere badituen Iruñeko Katakrak“enpresa politikoko” kide baizik.

Hamaika dira guztira kooperatibaosatzen dutenak, eta Katakrakenbertan egiten dute lan denek: liburusaltzaile gisa batzuk, sukaldean edozerbitzari jardunetan besteek. “Ustedugu interesgarria dela ekimen haumodu profesionalean eta lanpostuaksortuz aurrera eraman ahal izatea”,dio Maeztuk. Lan ordainduarekin,baina asanblada bidez eman dioteforma Iruñeko Alde Zaharreko KaleNagusian gorpuztu duten proiektua-ri. Erabaki garrantzitsuenak astearte-roko bileran hartzen dituzte, kideguztien iritzia aintzat hartuta.

Urtebete eskasean erreferen-tziazko bilgune bilakatu da Kata-

krak, eta “harrera bikaina” ari diraizaten. Hitzaldi, prentsaurreko etaabarretarako erabiltzen duten are-toa zein kantina jendez gainezkaizaten da maiz. Zaila da ordea arra-kasta hori ulertzea proiektuarenjatorria zein den jakin gabe.2006an, Iruñeko herri mugimen-duetan zebiltzan zenbait lagunekLa Hormiga Atómica sortu zuten,liburuen bidez hiriko politikan era-giteko asmoz. Paperaren bueltanhasi zenak, kafetegi eta zentrosozial tankera hartu zuen laster, etabost urteko ibilbide “emankorra”egin zuen, bidean kooperatibabihurtuz.

Orduko balio eta egiteko modubertsuetan oinarrituta sortu duteKatakrak ere, lan-talde, lokal etaerronka handiagoekin. Bidean ezdute herri mugimenduekin loturarikgaldu, eta horrek berak ahalbidetudu hasierako asmoak gauzatu ahalizatea. Izan ere, proiektua martxanjarri ahal izateko gaur egungo lokalaerosi behar izan zuten, inbertsiohandia eginez. “Diruaren zati batbanku etiko bati eskatutako maile-

guarekin lortu genuen; beste zatibat ordea, lagun, senide eta abarrenmailegu pertsonalek eta crowdfun-ding bidezko ekarpenek osatudute”.

Finantzazioa bezain aipagarria daeuren eguneroko dinamika. Lan-orduen banaketa asanbladan eraba-kitzeaz gain, errotazio sistema batere badute. “Lankideen beharranolakoa den ezagutzea garrantzi-tsua da euren azalean jarri ahal iza-teko”. Horregatik erabaki dute aste-buru eta jaiegunetan ez irekitzea.Maezturen arabera: “Liburudendaigandez irekitzea konpetentzia des-leiala litzateke, eta hori itxita man-tenduz gero, besteek ere jai izateada bidezkoena. Halako egunak onakizaten dira taberna edo kantinaren-tzat, baina gure balioak diruarengainetik daude”.

“Hau dena aldatu nahi genuke”dio Kale Nagusira begira dagoenerakusleihoko estalkiak. Bide horre-tan, lan egin, lan-harremanak izaneta ekimen bat aurrera eramatekobestelako moduak badaudela froga-tu dute dagoeneko. n

Aldaketarako, lanean

Katakrak

Kokapena: Jarduera:

Kide kopurua:

Irabaziak banatzea debekatzen duen kooperatiba egitura sortu dute eta diru horiproiektua indartu edo berriak sortzeko erabiltzea adostu, etekina beharreanbideragarritasuna baitute helburu.

| LANDER ARRETXEA BEREZIARTUA |


TERMOMETROA

LUR AZPIAN egon naiz gaur. Ukra-niar armadak oraindik botatzendituen misiletatik ihesi doazen fami-liekin. Babesleku batean. Pertsonokkosmosak sortu behar ditugu, guremundu txikiak, ingurunea gureago-tu. Lur azpiko babesleku batetarasartzean kosmos txiki asko ikusiditzakegu (...) Kosmos txiki horieta-ko bat sortu du haur honek.

Bere gustuko super heroienirudiak ditu ohe gainean, berakegindako marrazki baten ondoan.Lur azpiko babesleku bat bainotoki inpertsonalagorik (eta krude-lagorik) ez dagoen tokian beraklortu du. Aitak, gustura egotea-rren untxi bat erosi zion. Diru-dienez Pasah txikiari kosmosaosatu zaio eta nire aurrean, gustu-

ra lo hartu bere untxia besoetanduela. (...).

Andoni Lubaki

Kosmos txiki baten isla

Desenfokeak blogean(argia.eus), Andoni LubakiDonbassetik egiten ari denkronika, bideo eta argazkien bilduma.


EUSKARA ALBISTEAK - TERMOMETROA| ONINTZA IRURETA AZKUNE |

KAPITALISMOAK sortu eta azken urteetako krisiarekinareagotu den lan prekarietateak eta soldata desberdin-tasunak emakume eta gizonei eragiten die. Bainadatuek behin eta berriro baieztatzen duten moduan,emakumeak dira gehien sufritzen dutenak. Emakumeaurpegia dute.

Lan prekarietatearen kasuan Euskal Herrian %22,3daude egoera horretan, Europar Batasuneko batezbestekoaren 8 puntu gainetik; baina emakumeen arte-ko lan prekarietatea %25,9koa da, 11,2 puntu gainetikalegia. Bestalde, kontratuen %93,5 aldi batekoak dira,batez ere lan egun zatitua dutenen artean. Ipar EuskalHerriaren kasuan, emakumeen artean lan prekarieta-tea %80koa da. Soldatari dagokionez, emakume etagizonen arteko desberdintasuna ere oso larria da.Euskal Herri osoan, INE eta INSEE estatistika insti-tutuen arabera emakumeek gizonek baino %27gutxiago jasotzen dute. Eskura dugun azkenekoinkesta estatistikoa 2012koa da, eta orduan emaku-meek batez beste 21.192 euro kobratzen zuten, gizo-nekoek aldiz 28.880 euro.

Egoera injustu honek ekintza politiko erabakiga-rriak eskatzen ditu, duintasuna eta berdintasunaadministrazio eta enpresen erabakien erdiguneankokatuko dituen aldaketa funtsezkoa lortuko badugu.Zalantzarik gabe, kasu askotan gizonezkoak gainetikdagoela uste du, baina horrez gain sistema kapitalistakere prekarietatea eta desberdintasuna sortzen du.Odolean darama. Gizonezkoak uste ustel hori albora-tzen ez duen bitartean eta egungo sistema desegin etaalternatibo bat sortzen ez dugun bitartean, prekarieta-teak eta desberdintasunak hor jarraituko dute; bestesistema batzuk antzekoak dira horretan (sozialista,komunista, arabiarra...). Euren burua antikapitalista-tzat eta ezkerrekotzat dutenek (politikariak, sindikalis-tak, mugimendu sozialetako kideak...) gizonen etaemakumeen arteko egiazko berdintasunean oinarritu-tako eredu sozial eta ekonomikoa eraikitzeko borro-katu behar lukete.

Juan Mari Arregi

Lan prekarietateak eta soldata desberdintasunak emakume aurpegia dute

EKONOMIAREN TALAIAN - TERMOMETROA

BaheaAingeru Epaltzak Noticias deNavarran esanak:

HASI A’UWEN HIZKUNTZATIK etazig-eraino, guztira 1.264 hizkuntza.Munduan 6.000 bat hizkuntzabadaude, Termcat terminologiazentroak gutxi-asko seitik batzerrendatu eta informazio oinarriz-koa biltzea lortu du. Munduko hiz-kuntzen hiztegian alfabetikoki orde-natuta daude hizkuntzak etabakoitza 19 hizkuntzatan nola denemana dago, hala nola, katalanez,arabieraz, gaelikoz, alemanez, inge-lesez, espainieraz, euskaraz, frantse-sez, galegoz, guaranieraz, italieraz,japonieraz, nederlanderaz, okzita-nieraz, portugesez, errusieraz,swahiliz, amazigeraz eta txineraz.

Hiztegian, hizkuntza bakoitzakbesteekiko dituen senidetasunak ira-kur daitezke, baita non hitz egitenden, zein den egoera soziolinguisti-koa, zenbaterainoko bizindarraduen, ezaugarri historikoak, etaabar.

Bilaketak egiteko bi modu daude.Alfabetikoki hizkuntzaren izenabilatuta, edo estaturen baten izenaeskatu eta bertako hizkuntzenzerrenda eskaintzen du. Inoizentzun gabeko hizkuntzak asko etaasko dira, hala nola, Amerikako kaa-por, pacaguara, haisla eta waikino,eta Afrikako wa maathi, mass, fana-kalo eta zanaki.

“[Otsailaren 19tik], euskarazko irakas-kuntza erabat legezkoa da Nafarroakoeremu ez euskalduneko sare publiko-an. (...) Herriren batean lehen mugi-menduak hasi badira ere, irabazi berriden eskubideak teoriaren lainoan gel-ditzeko itxura du, oraingoz ondoriopraktiko handirik gabe. Eta gainera,hain dago urrun gure ametsetatik!Hain zuzen ere, gure ametsetatik hainurrun zegoelakoz, duela 20 urte, ezkerabertzaleak bere botoak gehitu zizkienUPNkoei, onetsi berri den aldaketaberdina atzera botatzeko. (...)Ondorioz, irekitako zirrituari etekinikbatere atera ahal izan gabe gelditugara bi hamarraldi hauetan. Orain,gauzak desberdin egiteko gogoasumatzen da bazterretan. Lehengoeguneko bozketa lekuko. Hori ez daeginen, ordea, memoria historikorikgabe. Nik oroimen ariketa pixka batfaltan bota dut egun hauetan”.

Tanzanian, Victoria lakuaren ekialdeanbizi da zanaki jendea. Haienhizkuntzaren berri jaso du hiztegiak.

1.264 hizkuntzari buruzko informazioahiztegi bakarrean


TERMOMETROA - NET HURBIL

Boko Haram taldeak berak Interneten ipini-tako bideotik aterea da ondoko bi irudietanhandiena: Abubakar Shekau buruzagiakiazko udazkenean gisa honetan eman zionezetza Nigeriako Gobernuak luzatutako tre-gua eskaintzari. Perouse de Montclosek ida-tzi duenez, “Boko Haramen izaera sinplifika-tzea da esatea zoro banda burugabe bat delaurruneko esponsor arabiar aberatsek diruzasea, hori da ez ezagutzea gaur Nigeria denabaino urrunago iristen zen Borno inperiozaharreko gizartearen konplexutasuna”. Iruditxikikoa da Ustaz Mohammed Yusuf (1970-2009), Boko Haramen lehenbiziko liderra,polizia nigeriarrak atxilotu zuen egunean.Oraindik Youtuben ikus daiteke nola galdeka-tu zuten poliziek. Gero kasernako atariantiroka hil zuten jende askoren aurrean; ihesegin nahi omen zuen. Yusuf hilda, ondorengoburuzagiek bortizkeria are handiagoz gogor-tu dute Jihada Nigerian.

ANTZINAKO ESKLABOAK DIRA,gutxienez azken bi mendeotanmorrontzan zanpatu dituzten masahandiak, Afrikako Jihadismoarenoinarri soziala”. Horra Le 1 astekarifrantsak 43. zenbakian “Afrique, lesvisages du Dhijad” (Afrika, Jihadarenaurpegiak) gaiaren inguruan dakar-tzan tituluetako bat.

Astekari bitxia da Le 1: kioskoanDIN-A4 edo newsmagazine formatotipikoarekin aurkituko duzu, bainabere 16 orriak irakurtzeko maindiremoduan zabaldu beharko duzu,65x90 cm-ko paper bakarra osatuarte. Lehen Le Mondeko zuzendariizandako Eric Fottorino daukanagusi. Beraz, irudimentsua bainaFrantziako establishmentari ondo itsa-tsia ere bai. Maila handiko idazle etaadituen artikuluak ekartzen ditu.

2009an matxinatu zenetik, BokoHaram bihurtu da Afrikako ames-gaiztoa: 5.000 baino gehiago hilditu, asko modurik ikaragarrienean,500 gizon, emakume eta haur bainogehiago bahitu, tartean esklabutzansaldutako neskak... Milioi eta erdibaino gehiago dira borroketatikihesi joanak. Erlijiozko gerrarikbasatiena gaur Saharaz behekoeskualdeetan gertatzen da, horrelaesan badaiteke. Esan daiteke?

“L’ADN de Boko Haram” idatzidu Marc-Antoine Perouse de Mont-clos ikerlariak, laguntza humanita-

rioaren eta politikaren arteko lotu-rez liburu bat plazaratua daukanak.Dio, ukatu gabe Al Kaeda edoDaech-Isisengandik jasotako lagun-tza, Boko Haramen sustraiak lekuanbertan aurkitu behar direla, beneta-ko oinarri soziala daukala.

Nigerian bertan taldeak duela biurte 500-1.000 gudari omen zeuz-kan. Baina gobernuak larrialdi ego-era ezarri ostean 4.000 gizonetarai-no handitu zuen tropa, eta gaur8.000-10.000 inguru edukiko omenditu. “Bestela esanik, zenbat etabortitzagoa Boko Haramen kontra-ko errepresioa, orduan eta gehiagoindartu da. Honek zalantzan jarribeharko luke soluzio militarren era-ginkortasuna”.

Taldeak esku hartu du eskual-dean dauden liskarretan eta musul-man askoren fidelitatea bereganatudu lurrak banatuz, Jihadaren aitza-kiatan burututako sarraskietatikihesi joandako kristau eta animisteklagatako lurrak. “Xariaren izeneanBoko Haramen aldeko jendeakhalako nekazaritza erreforma erli-jioso bat antolatu dute. Horrelaebatzi dituzte urtero lurren erabile-raren inguruan zeuden eztabaidak”.

Astekariak elkarrizketatu duJean-François Bayart, Centred’Etudes et Recherches Internatio-nales-ko (CERI) zuzendari izana.CERI Frantziako Estatuaren erre-

ferentzietakoa da atzerri politika,immigrazio, bortizkeria politiko etasegurtasun aferetan. Bayartek besteliburu gehiagoren artean “L’IslamRepublicain” plazaratuta dauka.Elkarrizketan argi aitortu du Fran-tzia Malin militarki esku hartzearenalde egon dela, zalantzarik gera ezdadin. Bayartek esandako hitzenlaburbilduma da ondoko guztia.

Jihadean kontsolamendu“Saharaz beheko eskualdean

–dio Bayartek– nazioa gezur histo-riko handi batean oinarritzen da:esklabismoa zurien kontua zela.Zuriak errudun direnik ezin daukatu, baina ez dira izan bakarraketa beti joint-venture gisa aritu diraelkarlanean beltz batzuekin”. EtaXIX. mende hasieran esklaboensalerosketa itzali zenean Atlantiko-an zehar, Afrika barneko esklabis-moa hedatu zen.

XIX. mendean Jihada eginzuten buruzagietako batzuk eskla-bistak ziren, hala nola Mandingaerresuma sortu zuen Samori Ture.Eta gerlari jihadista esklabozaleenkontra oldartu ziren beste musul-man batzuk, hala nola murida jen-dea, kofradietan antolatzen zenaeta dena. Gudu gogorren bidezlortu zuten batzuek askatasuna etabaser ritar gisa instalatzea,kakahuete laboreen inguruan,

Deabru berria Sahara azpialdeko Afrikan ‘Boko Haram’deitzen da. XXI. mendeko jihadista fanatikoen adibidetzat

ezagutua da 2009an Nigeriako gobernuaren kontramatxinatu zenetik burututako triskantzengatik. Jeke

arabiarren finantzaketa? Baietz. Baina Afrikan Jihadakerroak sustraiturik dauzka mende luzetako injustizietan.

Boko Haramenoinarri soziala diraesklaboen umeak

| PELLO ZUBIRIA KAMINO |


- TERMOMETROA

baina gainerako gehienek osatuzuten gaurdaino luzatu denmorroi masa zabala.

“Gaur bertan MendebaldekoAfrikan mundu guztiak daki norden esklaboen ume edo nobleenume, izenetik, barre egiteko modua-gatik, aristokratek estilo handiagozirri egiten badakite. Klase klitxe gar-biak daude, Pierre Bourdieu [sozio-logoa] tropikootara egokituta esan-go genukeenez”.

Lehengo esklabo gaur morroigisa baztertuei bi mendez xurgatudiete odola XIX. mendetik indarrahartuta dagoen aristokrazia beltzak.Joan den mendean Jihada eginzuten buruzagi esklabistek zanpatudituzte urteotan. Baina morroiokere denborarekin Jihadean eta sala-

fismoan aurkitu dute kontsolamen-dua. Islamak esaten duenez sines-tun guztiak berdinak direla, Mauri-taniatik Nigerrera, Malin bezalaNigeria iparrean, morrontza denarazo ez aitortuari erantzun bateman diola. Islam horrek bertsioezberdinak baditu parajeotan.

Bada korronte pietista bat erlijiogaietan oso zorrotza baina politikannahasten ez dena. Salafista horienmugimendua da Izala 1970etik.Gero badira Jihadaren aldeko guda-riak, Allah gurtzen ez duen sultana-ren –Mendebaldearen– eta honenNigeriako ordezkari petrolioz ustel-duen kontra borrokatzen dutenak.Hirugarrenik Bayartek aipatzen du1980tik lanean ari den korrontemilenarista bat.

Boko Haram taldeak 2002ansortu zenetik Izalaren islamista kie-tistatik jihadismoan barrena islamis-mo milenaristaraino egindako ibil-bidearen gakoa errepresioan dakusaBayartek, beste aditu askok nabar-mendu duten gisan. 2009an jendea-ren aurrean exekutatu zuten Nige-riako agintariek Ustaz MohammedYusuf, Boko Haramen lehenbizikoburuzagia. Horrek eta batez eregobernuaren armadak gerrillarienbila herritarren artean egindakosarraskiek eman zioten abiada BokoHarami.

Boko Haramek erasotzen dituzurien eskolak (hausa hizkuntzanboko eskola da eta haram debeka-tua), ustelkeriaren eskolak direlako-an. “Mendebaldeko jakintzak esta-tu postkolonial zanpatzaile etazurrupatzailea ekarri du. Ikusi zer-tan xahutzen duen Estatuak petro-lioaren dirua, herritarrak zanpatzenditu haiei laguntzeko ordez. Jakin-tza horrek pobrezia baino ez duekarri. Xariarekin aldarrikatzendute zuzenbide estatu bat justugaur Nigeriakoa denaren kontra-koa”.

Azken hamarkadotan Mendebal-deko Afrikako herrialde askotanliberalizazio politikekin galdu dirazerbitzu publiko sare osoak. Hez-kuntza eta osasun mailan, hutsuneaeskola eta ospitale islamikoek betedute, batzuetan bertako elite waha-bita aberastu berriak finantzaturik.

Boko Haramekoak kriminalakdirela? “Egia da hiltzen duela. Bainaaskoz errazagoa da hiltzaileoi barba-ro deitzea agenda sozial eta politikobat daukatela onartzea baino”, dioJean-François Bayartek. n


ELKARRI 1992ko abenduan sortuzen eta ilusioa ekarri zuen euskalgizarteko sektore zabaletara,batez ere ezker abertzalearen bai-tara. Bost urte lehenago sinatuta-ko Ajuria Eneko Ituna bere eragi-na izaten ari zen gizartean: ezkerabertzalea politikoki eta sozialkibaztertzea zen itunaren helburunagusia eta isolamenduaren ziri-miriak esparru sozial hori blai utzizuen apurka, ia oharkabean.

Ezker abertzaleak indartsuikusten zuen bere burua 80kohamarkadaren amaieran eta nekezirudika zezakeen Estatuaren etagainerako indar politikoen pre-sioa horren eraginkorra izangozenik. Erresistentzia irabazteazen orduan. Hamarkada bat gero-ago iritsiko zen ilegalizazioarenzutoinak ere sasoi hartan finkatuziren.

Testuinguru horretan sortu zenElkarri, elkarrizketaren eta akor-dioaren aldeko gizarte mugimen-dua. Hilabete gutxitan berehalairudikatu zen haren eginbeharraez zela txantxetakoa izango. Girohartan, gizarte mailan hain ahulziren elkarrizketa eta akordio poli-tikoaren kultura sustatzea basa-mortura ureztontziarekin abiatzeazen. Baina tanta han tanta hemen,gatazka politiko bat bideratzekoelkarrizketaren eskaera gizartealdarrikapen bihurtu zen apurka.Gaurdaino iraun du.

ETAk 1993an bahitu zuenJulio Iglesias Zamora eta BakearenAldeko Koordinadorak lazo urdi-na atera zuen kalera bahiketaarbuiatzeko. Lazo urdina eta ezkerabertzaleak bultzatutako “BaiEuskal Herriari” kanpainak aurrezaurre egin zuten Euskal Herrikokaleetan, manifestazio eta kontra-manifestazio itxuran.

Enfrentamendu testuinguhorretan egin zituen lehen urra-tsak Elkarrik: abertzaletasunarenmundutik sortua, ezker abertza-leko jende asko bildu zuen, bainaezker abertzaleko egiturekin geroeta har reman tirabiratsuagoaizango zuen. Ajuria Eneko Ituna-ren erabateko mesfidantza erebazuen: ezker abertzalearen aur-pegi atsegina zen haren begietara.Bake konferentzia han, akordioahemen eta zubigintzaren ingenia-ritzan ondo koipeztua, elkarriz-keta eta bake prozesuaren ideiakgaur eguneraino ekar tzekogarrantzitsua izan zen Elkarri.2006an desagertu zen, bere hel-buru gorena bete barik, etsipen

usainean, baina azken kartutxoaerre gabe oraindik.

LOKARRI zen azken kartutxohori eta Jonan Fernandez eta Vic-tor Aierdiren itzalean hezitakoPaul Rios ezezagun bat barkuberriaren gidaria. Lau txakurhandi ere ez ziren ordaintzenharen etorkizunagatik. Bitarteko-etan txikira besterik jokatu ezinzuenak, handira jardun gura zuenhelburutan, Elkarrik han-hemen-ka utzitako herritar multzo txikie-kin. Gehiegi.

Zerbait alde bazuen, ordea,mugimendu berriak: Loiolakoporrotaren errautsetan piztu izanaeta Elkarriren bitartekaritza sareosoa eskueran izatea. Zorte pixkabat ere izan zuen, tematzeak uneklabeetan behar zen lekuan egoteaekarri ziolako geroxeago.

Akordioaren, kontsultaren etaberradiskidetzearen aldeko herri-tar ren sare gisa definitu zuenLokarrik bere burua. Pozik utzikodu bere jarduna orain, helburualortu delakoan. Eta asko lortu da,ETAk amore ematean, gatazkaarmatuaren fasea amaitu delakoeuskal gizartean. Hori bai, alde-bakartasunez. Estatuak ilegaliza-zioen amaiera besterik ez duonartu, 1988an Ajuria EnekoItuna egin zenean ezker abertza-leak zuen jardun politikorakoestatus bera. Ituna bultzatu zute-nen asmoen kontrara, aldiz,gatazka armatuaren logikan garai-tua izan den mugimendu politikozabala indartua atera da berezokoratzetik.

Akordioa, kontsulta eta berra-diskidetzean urrats handiak behardira oraindik. Gizarte mailan, norborrokatuko da horien aldeorain? n

DA

NI

BLA

NC

OXabier Letona

TERMOMETROA - MALTZAGATIK

ETAk 1993an bahituzuen Julio IglesiasZamora eta BAKek lazo urdina atera zuen kalera

Nork egingo du orain?

ASTE HONETAKOzozketakArgiako harpidedunentzat

AZKEN IRABAZLEAK (2450. Argia)NAFARROAKO FINALAURREKOA MARTXOAK,7Lalo Etxeberria Aranburu (Hernani)Antton Idiakez Korta (Ezkio-Itsaso)

NAFARROAKO FINALAURREKOA MARTXOAK,8Roberto Kerexeta Zulaika (Elgoibar)Arturo Kanpion Kultur Elkartea (Iruñea)

EUREKAAitzol Goikoetxea Goldarazena (Hondarribia)Itziar Garcia Blazquez (Oñati)

LOS GALERNAJose Garaizabal Aizpurua (Elorrio)Alberto Los Arcos Fernandez (Aras)Malentxo Arrospide Arrate (Lizartza)Imanol Arluziaga Esnal (Donostia)Aed Elkartea (Arrasate)

ERLEA GURE SENDAGILEEdurne Arrizabalaga Basterretxea (Ondarroa)

* Bisitaldietarako epea: Bi hilabete

PARTE HARTZEKOAstelehenetik ostiralera 08:00-15:30Tel: 943 37 15 45 • [email protected]/gunea

Eureka!Zientzia museoa

2 lagunentzakobina sarrera

Mikeletegi, 43Donostia Gipuzkoa

www.euskalmuseoa.es

San Telmo museoa

3 lagunentzakobina sarrera

Zuloaga, 1 Donostia GIPUZKOA

www.museosantelmo.com

Ekainberri

3 lagunentzako bina sarrera

Portale, 9Zestoa GIPUZKOA

www.ekainberri.com

Okatxu

komikia opari

www.argia.com/denda

Donostiako Aquariuma

4 lagunentzako bina sarrera

Carlos Blasco de Imaz plaza, 1Donostia GIPUZKOA

www.aquariumss.com1

3

5

2

4

melike yaşar: askatutako emakumeak izan ezean, ez da kurdistan … · 2015. 3. 6. · bertako kide...

Documents