Maaya T'aanLengua maya Campeche, Quintana Roo y Yucatn

Tercer grado

Libro de texto en lengua maya Campeche Q. Roo y Yucatn. Elaborado en la Direccin General de Educacin Indgena de la Subsecretara de Educacin Bsica y Normal de la Secretara de Educacin Pblica Autores Vctor Manuel Canto Chan, Florinda Sosa Castilla y Carlos Humberto Contreras Ortz Ilustracin Vernica Yuritzi Zenteno Ilustracin de Portada Los pastores de la montaa, 3.88 x 5.66 m. Pintado por los nios tlapanecos de la comunidad El Tejocote, Malinaltepec, Guerrero Claudia Basurto Flores, Zenaida Santos Guerrero, Jorge Lpez Candia, Florentino Basurto Flores, Juan Palacios Ranulfo, Arcadio Guerrero Solano, Pedro Guzmn Flores. Venancio Ruz Ramrez, Miguel Canna Rosas, Gabino Peralta, Felix Ramrez Guzmn, Juan Guzmn Carrasco, Fabiola Santos Bruno, Gaspar Flores Guerrero, Gerardo Santos Guerrero, Mara Candia Florentino, Abel Candia Florentino, Eusebio Guzmn Guzmn, Bernarda Peralta Mateos, Roberto Santos Guerrero, Gerardo Tapia Ruiz, Juan Garca Hernndez, Braulio Guerrero Solano, Idelfonso Guzmn Carrasco y Antonio Guzmn Glvez D. R. D. R. Colorn colorado. El arte de los nios indios. Mxico, 1993 Reproduccin autorizada por el Fideicomiso para la Salud de los Nios Indgenas de Mxico, A.C. Secretara de Educacin Pblica, 1994 Argentina No. 28 Col. Centro, C.P 06029 . Mxico, D.F.

ISBN 970-18-1855-5Segunda edicin 1998 Primera reimpresin 1999 Segunda reimpresin 2000 Tercera reimpresin 2001 Cuarta reimpresin 2003 Quinta reimpesin 2004 Impreso en Mxico

PRESENTACIN

E

ste libro de texto est dirigido a los nios y nias indgenas que cursan la educacin primaria con el propsito de favorecer el

aprendizaje de la lectura y escritura de la lengua indgena que se habla en su comunidad.

Podr ser utilizado en forma creativa por los maestros y los nios, este ciclo escolar o los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresin escrita y la comprensin lectora.

En el libro se encuentran diferentes escritos, algunos hablan de cosas que hay en la comunidad, otros relatan las costumbres, fiestas y leyendas.

Su

elaboracin

estuvo

a

cargo

de

profesores

indgenas

con

experiencia en la enseanza de la lengua que el libro aborda, as como con conocimiento de la cultura de las comunidades que hablan dicha lengua. Los autores consideraron el enfoque comunicativo propuesto para la enseanza de las lenguas en el Plan y Programas de Estudio para la Educacin Primaria 1993.

El y

libro

podr

ser que

enriquecido profesores, las

a

partir

de de

las

observaciones del

y

consideraciones organizaciones los utilizado,

padres

familia, acerca el

comunidades lenguaje y la

civiles

indgenas,

realicen

contenidos,

ilustraciones,

formato

presentacin.

KAOLTEEX LE ANALTEA

U analteil le maaya taana tuukultaan u tia al u kaa jaats

xook ti Educacin Primaria, u tiaal ka jokokoob tanil le mejen paalaloobo, ichil u jejelasil u taaniloob. Le kaansaj ichil u taan j-xooko seebaan kun kanbal, tumen jeel u pajtal u tsikbal yetel u naatikubaj ichil u baatsiloobe, beya maalob kun kanbal. Le analtea beetaan tumen masewal j-ka ansaj xookoob suukaan u meyajoob tiu naajil xook yetel u kaooloob xan u taan yetel bix u chiibalo ob. U meyajil le analtea beetpajaan bix le kaanan u kaansaal mejen paalaloobe, jeel bix u yaalik le Programa Nacional ti Educacin Primaria 1993, le bey tuno, yaan u nukul xookoob tumbentakoob u tiaal u kaansaal le j-xookoobo, jeel bix u katil le Acuerdo Nacional u tiaal Modernizacin ti Educacin Bsica. Le analtea, junpel meyaj ikil u chunsaal junpel nojoch meyaj, le olale kaanan u maalobkinsaal yetel tu lakal le nuukbesaj taanoob kun yaantal kan joopok u meyajtaal ichil le u naajil xookoob ti le yax jun jaats xooxa. Tu lakal te taanoob ka u beetoob j-kaansaj xookoob, taatatsiloob, kaajoob yetel makoob u muchmajubaoob meyaj u tiaal u yutsil masewal winike yaan u meyaj u tiaal u utsul beetaal le analtea. K-ts aik u diosboatikil ti j-ka ansaj xookoob, Supervisores Escolares, Jefes ti Zonas ti Supervisin ku meyajoob ich Educacin Indgena, bey xan ti taatatsiloob yoklal le lepolal tu yesoob ka tu xakaltoob le u yax tsibilil le analte ti maaya taano, ti le u kaa jaats xooka, tumen tu lakal le baaloob tu ya alajoob yetel tu tsajoobo meyajnajoob u tiaal u beetaal le analtea.

Sa Calkin

Mu

Sta. Ecelchacn

Campeche

CAMPECHE

Tizimin Buctzotz Izamal Homn Cozam Huh Tekit Tunks Yaxkab Cantamayec Teabo Akil Elena Oxkutzcab Tixmehuc Peto Tzucacab Hopelchn Jose Ma. Morelos Felipe Carrillo Puerto Tekox Tahdziu Espita Temozn Chemx Valladolid Tekm Tixcacalcupul

Tecoh

acalum

Mama Ticul

una

Y

T CA U

N

Chikindzonot

QU

INT AN

AR

OO

NDICELeccin Pgina

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1210

Bix uchik u kajbal k-ch'i'ibalo'ob To'one' Maayao'on K-lu'um yetel winik U winikil Mayab Le k-uchben ch'i'ibalo'obo' uchben jala'achilo'ob Ch'oom k'at ol Janalbe'eno'ob U ba'alilo'ob u ti'a'al u t'aanikubaj yetel u putikubaj winik K-yuum Felipe Carrillo Puerto U tsikbalilo'ob in kaajal U jelpajal u kuxtal winik

12 20 28 36 44 52 60 68 76 84 92 100

Leccin

Pgina

13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

K-bisikbaj yetel u lak' kaajo'ob In kaajal U miatsilo'ob Mxico In lak'tsilo'ob Much' meyaj U cha'anil Nunkini U lu'umilo'on Maayabt'aan U meyajil miats Yuum k'ak' yetel yuum chak U tsikbalil juntul j-men Chan Uus, juntul chan j-ch'in ch'ich' Kaaj yetel noj kaaj

108 116 124 132 140 148 156 164 172 180 188 19611

1

BIX UCHIK U KAJBAL K-CH'I'IBALO'OBKa'ach uche' ma' ojela'an tu'ux u taalo'ob le maayao'obo', chen ka t-ojelte' Maaya k-k'aaba'. Ya'abkach ba'alo'ob ku tsikbalta'al tu yok'lal le maaya t'aano' Je'el bix: u xook-k'iino'ob, u ts'ibo'ob, u tuunchil naajo'ob yetel u laak' ba'alo'ob. U ts'ibil le Maaya t'aano', ma' je'ex u ts'ibta'al le bejlao'. Ka'ache' le maayao'obo' ku boniko'ob u yoochel le ba'alo'obo', u ti'al u ts'aiko'ob na'atbil ba'ax uchul yetel ba'ax tu beeto'ob.12

Le o'lale' k'a'anan k-kanik u ts'ibil Maaya T'aan, tumen le beyo' je'el u beytal k-ts'ibtik k-tukule', le chen t'aanbilo' ku tu'ubul yetel ku sa'atal, le beetike': paalale'ex kane'ex yetel yaabilte'ex le k-t'aane'exo', ma' cha'ake'ex u tu'ubsa'al. Bejla'a ti' le k'iino'oba' le j-ka'ansajo'ob j-ka'ap'el t'aano'obo', tan u ka'ansajo'ob ichil ka'ap'el t'aan. Tene' ts'o'ok in nojochmaktal, tu lakal le ba'alo'ob kin tsikbaltik ti' te'exo', ts'ibte'ex u ti'al ma' u tu'ubul, wa tsikbalte'ex ti a j-ka'ansaje'ex yok'sal u yesik te'ex bix u utsil ts'ibta'al. Yaan ya'ab u lak' tsikbalilo'ob k'a'anan a wojeltike'ex u ti'al ka kane'ex bix kajik k-ch'i'ibalil.

13

Nuk le k'at chil'o'oba'.

Ba'ax ta na'ataj ti' le xooka'?

Tsikbalt ba'ax u laak' a wojel ti' k-ch'i'ibalilo'ob?

Ba'axten k'a'ana'an k-k'aoltik bix chunik kch'i'ibalil?

14

Utsil tsikbalU beel u bin tsikbalJoljeake binen in wil u kool in yuum, tsook u jats utstal u nalil, u kumil yetel u buulil.

Max ku tan. Bix tun ta wilaj? yaan wa u tiaal chakbili wa tsook u laj yiijtal.

Max ku yuubik

U ti' a'al u yuchul utsil tsikbale' k'a'ana'an u yaantal ka'atul mako'ob, tu'ux juntule ku t'aan, u lak'e ku yu'ubik le ba'ax ku tsikbalta'al ti' letio', lela' ken ts'o'okok u yu'ubike' ku nukik ti.

Beet le ba'ax ku k'atal techa'.

Much'abaj yetel juntul a wet xooke' ka utsul tsikbalte'ex ba'ax ta na'ate'ex. Ts'ibt unp'el chan utsil tsikbal

15

Much utsil tsikbal

U much' utsil tsikbal make' u ti'a'al u yuchul ch'a'a t'aanilo'ob. U ti'a'al ka uchuk tu beele' k'a'anan u yaantal max ts'aik u taan le u chuukano'obo', yetel k'a'abet yuchul xan yetelki'imak olal yetel tsikbe'enil.

Ts'ibt u lak' tukulo'ob Tu'ux ka bin?... Tan in bin tin kool, ti'a'al in pak'ik junp'it' ixi'im yetel koolil bu'ul. Tu'ux ka bin?... Tan in bin... Tu'ux ka bin? ... Tan in bin... .... Tu'ux ka bin?... Taan in bin...16

uchben ts'ibLe uchben maayao'obo', ku tsibo'ob ka'ach yok'ol tuunich, che', baak, pak' yetel ti' analte'o'ob. U xookil le ts'iba' laj tukulo'ob tu'ux ku ye'esiko'ob ka'ach bix u kuxtalo'ob yetel u meyajo'ob. Te uchben kaajo'ob je'ex: Uxmal, Koba' yetel Kalakmul, je'el u pajtal u yila'al le ts'ib beeta'an te jats'uts mulo'ob yetel te nukuch tuunicho'ob yaano'obo'o'. Ya'ab xan ti' le uchben ts'iba' sa'atlaji, tumen ol laj tooka'ak u analte'ilo'ob tumen le sak winiko'obo'.

Much'abae'exe' u ti'a'al a tsikbaltike'ex, ba'ax ta na'ate'ex ti' le xooka'.17

Beet u laak much utsil tsikbal.

Jaaj wa le analteoobo, yaan bin beetanoob yetel u kewelil keji yetel u sol Kopoi?

Bey bin, le k- chiibaloobo tu beetoo b le jatsuts muloobo, yanoob te uchben kaajoob jeex: Chichen Itza Tulum yeetel Edzna.

Bey jeex le baaloob, tu beetoob xan u analteil xook, tsaak yetel u xook Kiinoob.

18

Juan: Tuux ka bin Pedro? Pedro: Tan in bin in tab in kib tu chaanil Chuina ti kiichpan koolebil. Kux tun tech yaan wa bin? Juan: Ma tan in bin ti le jaaba, tumen minaan ten taakin. Pedro: Wa a kate jeel in tsaik tech a paye, u tiaal u pajtal a bin a tab a kib. Juan: Wa beyo jeel in bine.

Beet u lak utsil tsikbal ti u chaanil a kaajal.

19

2

TO'ONE' MAAYAO'ONLe uchben ba'alo'ob k-olel yetel p'ata'ano'ob bejlao'. Ku tsikbaltik in nojoch yuume': le k-ch'i'ibalila' sen uch chunuk, chen ba'axe' k-baakele' mix sen ka'analtaki', ma' xan jach saktako'oni', mix jach booxo'oni'. Ku tsikbaltik in nojoch yuume'; tankelmo'ob ken ts'o'oksak u beelo'ob, ken ts'o'okoke' ku nu'ukta'al ba'ax k'a'abet u mentiko'ob, ku ya'ala'al ti leti'o'obe' yaan u mentiko'ob u koolo'ob yook'sal u beytal u tsentik u yatan yetel u paalalo'ob.

20

Ku tsikbaltik xane': le paalalo'ob ken sijiko'obe' yaan xan u kaxtal u je'ek'ul yok'sal u jets' mek'ta'alo'ob. Wa chan x-ch'uupale' tu y ox winal ti' ken jets' mek'ta'ak, tumen oxp'el u tuunichil u k'ak'. Wa chan xiibpal bine' tu kan winal ku jets' mek'ta'al, tumen bin kanp'el u xu'uk'il tu'ux ken u ment u kool. Ku tsikbaltik xane'le jets'mek'o' yetel ts'o'okol beelo' ku menta'al yetel sak nook'.

21

Ti' le xook ts'o'ok a beetiko', tsibt junp'el utsil

22

Utsoololil Tsikbal

U ti'a'al a wa'alik junp'el ba'al a k'at ka na'atake', k'a'anan atsolik tu yax chuun, bix u kajbal yetel bix u ts'o'okol

U Tsoololil u tsikbal J-Piil

Uti'a'al u jets'mek'ta'al juntul chan paale' ku kaxta'al u je'ek'ul. Ku k'u'ubul ti'e' tu lakal le ba'alo'b ku k'a'bejtal u ti'a'al jets'mek'o'. -Ku ts'aik bolonp'el suut tu ba'apach junp'el tax che'.

-Je'ex u bin u suute' ku ts'aik tu chi' le chan paalo': x-top', chakbil je' yetel k'aaj, ku pulik xan junwal ule' chaay yanal le tax cheo. -Ken ts'o'okok le jets'mek'o', ku t'o'oxlajal ti'o'ob le x-top'e, le je'e' yetel k'aaie'.23

U Tsoololil tsikbalKeje' ti ku kuxtal k'axe', ku jantik xiu, yaan u pool, ka'ap'el yich, ka'ap'el u xikin, ka'ap'el u k'ab, ka'ap'el u yok yetel u neej. U k'ewelile' ku meyaj u ti'a'al u beeta'al xanab, k'axnak', yetel u lak' I baalo'ob.

Beet u tsoololil sikbal ti' le bon ka wilika'.

Bon u yochel je makamak ba'alche'ile', ku ts'o'okole' ka tsibtik u tsoololil tsikbal.

24

Le baax -ojel ti k-kuxtaloU kaajil x-Jo'otsuuke Tihosuco) jach uchben. Ti' wek u k'i'i'k'el k-ch'i'ibali' u ti'a'al ka beychajak utsil kuxtal yetel jalk'abil. U kuchil tu'ux ba'atelnajo'obj-Sees Chi', J-aas Pat yetel u lak'o'ob. K-k'a'asik yetel ki'imak olal, tumen tu k'ubajo'ob u kuxtalo'ob ti' le lu'um tu'ux kuxa'ano'ona', tu yosal jalk'abil yetel utsil kuxtal. Ts'ibt le baax a wojel ti a kaajalo'.

25

Le ba'ax yaanto'on ti' tu lakalo'one'

tul

kul

p'el

Le ooxp'el xoxot' t'aano'oba, k'a'abetak u ti'a'al u ts'ibta'al wa u xo'okol ba'alo'ob.

tul

Le xot' t'aana' ku meyaj u ti'a'al winiko'ob wa ba'alche'o'ob.

kul

Le xot' t'aana' ku meyaj u ti'a'al che'o'ob, xiwo'ob yetel pak'alo'ob.

p'el

Le xot' t'aana'ku meyaj u ti'a'al u xo'okol ba'alo'ob mina'an u kuxtalo'ob.

Tsibt bix a xookik le bono'oba'.

26

Ts'ibt utsil tsikbal ti le' bono'oba'.

27

3K-LU'UM YETEL WINIKU tsikbalil yuumtsil, tsab kaan yetel Maayaoob. uchilake' way yok'ol kabe' yanchaj yabkach winiko'ob, ichilo'obe' yanchaj junp'el much' winiko'ob u k'aaba'o'obe' Maayao'ob, leti'o'obe' t'aano'ob tumen u yuumtsilo'ob ka'aj a'ala'abto'obe': te tu'ux ken a wile'ex juntul nuxi' tsab kaane', ti' k'a'abet a jets'le'exi'. Ka tun kaj u ximbalo'ob, ka jo'op' u bino'ob, u bino'ob, u bino'ob..., chen junp'el k'ine' ka tu yu'ubo'ob u yawat u nojchilo'ob: ile'ex, te kopa'an le nuxi' tsab kaano'! Tu'ux yaan? tu k'ato'ob tu lakalilo'ob. Waye', naats'ene'ex! a'ala'ab ti'o'ob, ka'aj naats'o'ob, ka tu yilo'obe': chumuk oxp'el nukuch ya'axche'o'obe' ti' kopa'an le nuxi' kaano', bolonp'el u tsabil, ka tun tu ya'alo'obe': waye' u kuchil tu'ux k'a'abet k-mentik k-kaajale'ex.

28

Ka tun tu t'aano'ob le yuumtsilo', ka'aj tu k'ato'ob ti' letie': LBa'ax ko'on iantei? Tu'ux ko'on ch'a'aj ja'? ,Ba'ax ko'on beetej? Ka'aj nuka'ab ti'o'ob tumen le yuumtsiio': "Winke'ex Man wilike'ex wa tu lakal le ki'ichkelem ba'alo'ob yaan ta ba'apache'exo"'. Bey tek p'i'ilij tu beetal u yicho'obe', ka tu yilo'obe' ya'abkach k'ax, lu'um, ba'alche'o'ob, tuunicho'o ob yetel , ts'ono'oto'ob yaan tu ba'apacho'ob, ka tun tu laj a'alo'obe': uay ku yantal junp'el nojoch kajtalile', tumen lela' jach k-lu'ume'ex. Bey tun uchik u yaantal le k-lu'umile'exa' Federico Ek Can

29

Beet le ba'ax ku k'ata'al techa'.

1. Maxo'ob t'aano'ob tumen le yuumtsilo'?

2. Ba'ax a'ala'ab ti'o'ob?

3. Ba'ax tu yilajo'ob?

4. Tu'ux kopa'an le tsab kaano?

Ts'ibt ba'ax ka tukultik tu beeto'ob le Maaya o obo

30

Much' xookBa'ax ku ts'aik le lu'uma'. Le lu'uma' ku ts'aik tu lakal che'o'ob. Yaane' yaan u lool, ku Y janta'al tumen ch'ich'. Yaane' yaan u yich, ku janta'altumen winik. U k'u' mejen ch'ich'e' ku yaantal te che'o'. Le lu'uma' ku ts'aik tu lakal ixi'im u ti'a'al k-kuxtal tu laklo'on. Le o'lale' sukuun ko'one'ex kanantik k-lu'um. Federico Ek Can Beet le ba'ax ku k'ata'ala'. Much'abaj yetel a wet j-xooko'obe' u tia'al ka much' xooke'ex le tukula'. Ts'ibt tu nu'ukulil a ts'ibe' junp'el jats'uts tukul.31

U e'esanil jejelasil t'aano'ob

! ?

Le mejen ch'ilib ts'iba', ku ts'abal ti' le chowak t'aano'ob ku ye'esiko'ob jak'ol wa ki'imak olil.

Le mejen ch'otob ts'ib ka wilika', ku ts'abal ti'chowak t'aano'ob ku k'at chi'o'ob.

Xooke'ex tu ka'aten u xookil ichil u kajbal le oxp'el xooka', u ti'a'al ka ts'ibte'ex le chowak t'aano'ob yaan u e'esanio'obo'.!?

32

Beet u Iak' ts'ibo'ob tu'ux k'a'anan u bisik ! ?

33

Ts'ibt utsil tslkbal ti le' bono'oba'.

34

U tan p'iis yetel nu'ukbesaj beelKu tsikbaltik le nukuch mako'ob ku meyajo'ob ti k'axo'; u p'i'isil k'axe' yaan bin: ts'ak, tankuch ts'ak yetel xu'uk' ikil u meyajta'al le koolo'. U ta'al ma' u sa'atalo'ob ichil koolo'obe' u yojelo'ob xan bix k'a'anan u nu'ukbesikubao'ob tu'ux yaan lak'in, xaman, noojol yetel chik'in. Ts'ak Tankuch ts'ak xu'uk' Yaan 400 m2 u tan u p'iisil. Yaan 200 m2 u tan u p'iisil. Yaan 100 m2 u tan u p'iisil.

P'iis u tankabil u naajil a xook, ku ts'o'okole' ka bonik yetel u p'iisil.

35

4

U WINIKIL MAYABKu tsikbaltik in nojoch yuume' ka'ach uchile' u winikil Mayabe' chen bey u mano'ob ich k'axo', mina'an u naajo'ob, chen yich che' ku jantiko'ob tu'ux ku mano'ob. Ku ya'alik': juntul nojoch mak kulukbal yanal junkul che', tu yilaj u tal u xiik'nal juntul chan ch'ich' jats'uts u k'u'uk'umel, tu koj le chan ch'ich'o' jalk'aj junp'el chan neek' naats' tu'ux kulukbal le nojoch yuumo'. Man le k'iino'obo' tu'ux lu'ub le chan neek'o' jok' junkul chan k'axi; le k'axo' tu ts'a bin u yich, bey uchik u sijil le ixi'imo'.36

Bey bin uchik u kajbal u jets'lo'ob way tu lu'umil Maayabe' yok'lal u pajtal u tan oltik u pak'al ixi'im, tumen leti' le ixi'im kuxkintik tu lakal mako'obo'. Ka'ach uchile' jach ku yaantal nal, tumen k-ch'i'ibalo'obe' ku mentiko'ob ch'a' chak u ti'a'al ka beychajak u joyabta'al le kolo'obo', chen ba'axe'le k'at ja' ti' yuumtsilo'obo' tan u tubsa'al, tumen le koolnalo'obo', le beetike', bejlae' ma' jach yan le ixi'imo'.

Natael Can37

Beet le ba'ax ku k'ata'al techa'.

Tsikbalt yetel a wet xookilo'ob ba'ax ta' na'ataj ti' le xook ta mente'exo'? Ts'ibt ba'ax ta na'ataj ti' le xook ta mente'exo'?

Tu'ux ku yantal le maayao'ob ka'ach uchilo'?

Ba'ax neek'il jalk'aj tu koj le chan ch'ich'o'?

Ba'axten ka tukultik jach ku yaantal le nal ka'ach uchilo'?

Ba'axten ka tukultik ma' jach yaan le ixi'im bejlao'?

38

U talamil ts'ib meyajK'alk'alak t'aan. ''Ch'oom'' Ka binen tin koole' tin ts'onaj, juntul sak ch'oom tu tsem. Tu tsem tin ts'onaj juntul sak ch'oom yaan ichil in kool.

Bon u yoochel le ba'ax ta na'ataj ti' le k'alk'alak t'aana'.

Yetel le t'aano'oba' ts'ibt junp'el k'alk'alak t'aan. tsim tsuul tsoon tsuub tso39

Xook tu ka'aten u xookil u winikil Mayab, u ti'a'al a xak'al-kaxantik le xoxot' t'aano'ob ku ts'ibta'al yetel: ts, ts', k, k'.

ts

ts'

k

k'

Tsool u ts'ibil le xoxot' t'aano'oba': tsimin, jets'mek', ts'ono'ot, kuuts, k'ek'en, koot, k'ab, k'ook', k'ili', ts'oon, tsuutsuy, tsab, tsuuk, kitam, k'oben.

40

NaajJunp'el naaje' ku ye'esik bix u kuxtal mak yetel bix u na'atik tu lakal ba'alo'ob yaan yok'ol kab: k'iin, uj, iik', k'ax, ja' yetel tu lakal meyajo'ob yaan u mansik mak ich u kuxtal. Ichi u man k'iino'ob yetel u kuxtal winik yok'ol kabe', u tukul yetel u na'ate', ti' ku yila'al bix u betik u yotoch yetel bix u mansik u kuxtal. U lu'umil, u che'ilo'ob yetel bix u beeta'al junp'el naje' ku ye'esik ba'ax meyajilo'ob tu mansaj winik u ti'a'al u kajtal yok'ol kaab. U yotoch maaya winko'ob yetel u lak' kaajnalilo'obe' ka'ap'el ba'al ku yila'ali': u kuxtal mak yetel bix yaanik yok'ol kaab. Tu lu'umil maayao'obe' jach ku beetik oxol yetel jach chokoj k'iin, le betike' u naajo'obe' u yojlo'ob bix k'a'abet u beetiko'ob u ti'a'al ma' u yuubiko'ob ke'el wa oxol.

Beet le ba'ax ku k'atala'.

Much'abae'exe u ti'a'al a tsikbaltike'ex ba'ax ta na'ate'ex ti' le xooka'. Bon u yoochel tu nu'ukulil a bone', a wotoch.

41

Nuuplant le chowak t'aano'ob yetel u bon il.

Juane' tan u pak'ik junkul iik.

Juntul t'u'ul tan u jantik zanahoria.

J-Tiino tu manaj oxp'el p'aak.

Juntul taman ku jantik suuk.

Juntul peek' tan u tojol.

42

Yuumil ixi'imMix mak u yojel tu'ux u taal u yuumil k'ax. Junp'el k'iin ka saschaje' chikpaji, tan u baxal ichil le mejen k'ek'eno'obo', u yiche' chuup yetel sabak, u k'abo'obe ek'tak; chumuk k'iine' ila'ab tan u put ja' u ti'a'al u chupik cheeno'ob, ichile' tu t'ot'oj u lool pak'al, le tan u beetiko', tan u sak che'ej. U ti'a'al u chinil k'iine', mina'an ba'al u beete, ka j-bin kutal tu yiknal le ko'olel yaan te k'obeno', ka j-jo'op' u yoxo'om, tu chupaj u tan u nook' yetel ixi'im: sak, e'ju', chak yetel k'ank'an, ku baxtik ichil u k'abe' ku sak che'ej. Ts'o'ok u yak'abtale' ka mochlaj tu na'lik le k'obeno'. Tu lak' k'iine' tu ka'a kajsaj u meyaj, baxalnaji, chen junp'el ba'al k'expaji', tu jantaj junwal waaj cho'an tsaatsi' siib ti' tumen J-Guuy. Kaxt ichil le xooka', le t'aano'ob ku ts'ibta'al yetel ch, ch', t, t', p, p'. Ku ts'o'okole' ka chan jarat ts'ibtiko'ob.

43

5

LE KUCHBEN CH'I'IBALO'OBO'Ka'ach ma' k'uchuko'ob le sak winiko'ob way k-lu'umila', uch junp'el tsol t'aan ti' tu lakal chuk ba'alche' yetel kinsaj ba'alche', tumen u jala'ach winik le k-uchben lak'o'ob. Chen junp'el k'iin tune' Don Juane' tun ja'ik u puts'il loom u ti'a'al u kinsaj ba'alche'o'ob. Ti lelo' ka'a k'uch u nojoch jala'ach winik ximbaltik tu yotoch, ka'a tu ya'alaj beya': Ba'ax ka mentik Juan? Mix ba'al nojoch jala'ach, mansaj ba'al, ka'a tu nukal Juan; ti' lelo' kaa tu jan ta'akal u puts' loom, ka'a tu ya'alaj beya': Ba'ax tun ka man a ment beya' nojoch?, le tun nojoch jala'ach ka'a tu ya'alaj Xan beya'. Tan in man in ximbalt tu lakal j-kinsaj ba'alche'o'ob u ti'a'al junp'el tsol t'aan samal tun bin k'iin. Ma' chen tukultik mix ba'al nojoch, samale' ti' yaaneni', ka'a tu nukaj Don Juan.44

Le ka'a k'uch u k'iinil le chan tsol t'aano', tu lakal kinsaj ba'alche'o'ob ti' yaano'obi', tak le sak-xikino', le oocho' yetel le ch'omako', ti' chen kulen kulo'obi'i'. Le tun le nojoch jala'acho'ka'a tu kajsaj le chan tsol taan beya': et lak'ile'ex bejlae' junp'el k'iin jach nojoch to'on, tumen le ba'ax ken tsikbalt bejlae', jach k'a'anan ti' to'on, tumen ts'o'ok in wilike'; le kejo'ob, kitamo'ob, tsuubo'ob yetel kuutso'ob tan u ch'ejelo'ob. Ba'ax k'a'anan k-mentik tun? in k'at ka wa'ale'exe' ba'ax yaan k-mentike'ex, ka tu nukaj le ooch beya': Mina'an u yaajil ba'ax, je'ex beytake' j-k-beetike', chen wa ka p'aatak junp'el ja'ab ma' k-kinsik mix juntul ba'alche'o'ob je'el u ya'abtalo'ob tu ka'atene' Don Juan tune; le mak ku chen ja'ik u puts' loome', ka tu ya'alajbeya': tene' jach tun mix junp'it utsil in wu'uyik ba'ax ka wa'alike'ex, tumen wa k-mentik je'ex ka wa'alike'exo', in k'at ka wa'ale'exe': Ba'ax tun ko'on jante'ex? Le tun chan sak xikin katu nuka' beya':-Jach k' aas a tukul Don Juan, wa ka k-a'al mentik je'ex le a tukul techo', ma' u xantal mix u k'aasil kun p'atal. Ku ts'o'okol u senkech t'aano'obe' ka tu ch'ao'ob much' tukul tune': mix juntul ba'alche'o'ob kun kinsbil ichil junp'el ja'ab. Don Juane' ka jo'op' u mukul t'aan beya': Bejlae' chen bu'ul,p'aak, iik yetel k'un ko'on jante.

45

Nuk le k'at chi'o'oba'. Ba'ax ten uch te tsol t'aano'?

Ba'ax tu ya'alaj le oocho'?

Max ts'a le chan tsol t'aano?

Ba'ax tu ya'alaj Don Juan?

Ba'ax ba'alche'ilo'ob chikpajo'ob ti' le chan xooka'?

Much'abae'ex ka'akatulil wa o' oxtulile'ex ka tukulte'ex ba'ax ken a ts'ibte'ex tu nu'ukul a ts'ibe'ex.

Ba'ax balche'ilo'ob yaan ta kaajal? Ba'ax yetel ku kinsalo'ob? Ku ts'abal wa tsol t'aan ta kaajal? Max ts'aik le tsol t'aano'?

Ba'ax bak'el ki' a jantik?46

Chowak t'aano'ob

Maxo'ob mentik le ku ya'alalo': ichil le chowak t'aano'obo' ku chikpajal maxo'ob beetik le ku ya'alalo', yan xane' ma'atech u chikpajal. Ba'alo'ob ku menta'al: ichil xan le chowak t'aano'obo' ku chikpajal le ba'alo'ob ku ya'alal k'a'anan u beetalo'.

Xook le chowak t'aano'oba'.

Le nojoch jala'ach winiko' tu ts'aj junp'el tsol t'aan. Le oocho' tan u jantik x-to'op'. Le sak xikino' chen tu jaayab.

Don Juan ja'ik u puts' loom.

Tsibt ba'ax ku k'atik tech le k'at chi'o'oba'.

Max ts'aj junp'el tsol t'aan? Max ku janal x-to'op'? Max chen tu jaayab?

Max ku ja'ik u puts' loom?47

Ka'a xook tu ka'ate'en le chowak t'aano'obo', ku ts'o'okole' ka nukik le ba'ax ku k'atal techo'.

Ba'ax tu mentaj le nojoch jala'ach winiko'?

Ba'ax ku mentik ooch?

Ba'ax ku mentik sak xikin?

Ba'ax tu beetaj Don Juan?

Xook le chowak t'aano'oba', ku ts'o'okole' ka nukik le k'at chi'o'oba'.

Ku saskuntik yok'ol kab samsamal. Max saskuntik yok'ol kab samsamal?

Ku k'aayo'ob ken ts'o'okok u tsi'itspajal ja'. Maxo'ob ku k'aayo'ob ken ts'o'okok u tsi'itspajal ja'?

Yetel u jats'uts k'aay ku lik'siko'on samsamal. Max lik'siko'on yetel u jats'uts k'aay samsamal?

48

K-ch'i'ibalo'ob ma' k'uchuk sak winiki'Ti' X-Maase' a'ala'abti' tumen u j-ka'ansaj, ka u kaxt ts'ibo'ob tu'ux ku ya'alik bix u kuxtal k-ch'i'ibalo'ob, ka'ach ma' k'uchuk le sak winiko'ob way k-lu'umila', XMaase' tu kaxtaj tun junp'el ts'ib. Le uchben mako'ob kaajano'ob way lu'ume', jach taj meyajilo'ob, jach sa'ak'olo'ob yetel jach t'a'ajo'ob. Tumen le uucho' mina'an ma'ak'olil, mina'an k'ak'aas k'oja'anil. Samsamal ken saschajake' ku lik'il tu lakal mak u ti'a'al meyaj. Le taatatsil yetel u paalalo'ob xiibo'obo' ku bino'ob' ich kool. Le na'tsil yetel u paalalo'ob ch'uupo'obo' ku p'aatalo'ob meyaj ich naj. U mansik u kuxtal le k-ch'i'ibalo'ob ucho, jach ma'alo'ob tumen jach yaan yaabilaj yetel chinpolal mix juntul paal ku k'at nukik u t'aan na'tsil, tatatsil yetel suku'untsilo'ob.

Xook tu ka'aten le xooka' ka wiil tu beel tu'ux yaan le e'esanila'. ,

Teche' ts'o'ok a k'aoltik tu lakal u e'esanilo'ob ts'ib, je'ex lelo'oba , . ; ! ? Le e'esanila'oba jach k'a'anan a meyajtik ichil junp'el ts'ibil, u t i'a'al a utsil tsolik a tukulo'ob yetel a xookik xan tu beel u xookilo'ob le a analte'o'obo'.

49

Toj olal yetel k'oja'anilLe uch ka'ancho' mina'an senkech k'oja'anilo'ob ke'ex ka sa'atal u yol junp'el chan k'oja'anil ka k'uchuk tu yiknal le ch'i'ibalo'obo' ma' u t'ili tumen u kaxantmo'ob u ts'aak ti' xiwo'ob. Bejlae' k'a'anan u kanantikuba mak tu yok'lal ma' ksen k'ojaantal tumen ka taalo'ob le sak winiko'obo' tu taaso'ob ya'abkach k'oja'anil le o'lale' jach uts ka wu'uy ba'ax ku ya'alik a J-ka'ansaj a yuum yetel a xki'ichpam na' ku ts'o'okole' k'a'anan a k'aoltik le xiwo'ob ku ts'aakankilo'obo'.

Xook tu ka'aten le xooka' u ti'a'al ka ts'ibte le e'esanil ts'iba , le tu'ux k'anano'. Ku ts'o'okole' ka ts'ibtik chowak t'aano'ob te'ela.

50

Yuum iik'Yuun Juane' juntul koolnal, jach ku najaltik u kool, le kan ts'o'okok u jooche', ku beetik u janalil u kool. Ti le ja'aba' ma' jach tu najalti', ka'a tu tukultaje' ti' le ja'aba' ma' in beetik u janlil kool, chen ti' lelo' ka jo'op' u chokuil juntul u chan paal, ka tu ts'a'aj u luk' u ts'aakil chokuil ti', bey manik le k'iino', le chan paale' ma' u sistal le u chokuilo', ka tu tukultaj yuum Juane' k'a'anan in bin in wil juntul j-men. Bey uchik u bin u yil jiknal le j-meno' ba'ax k'oja'anil yaanti' yetel ba'ax beetik ti'. Ka'a a'ala'ab ti'e' k'a'abet a mentik u janalil a kool wa ma'e le chan paalo' ma' tu xantal kan bisa'ak tumen le yuum iik'o'obo'. Yaanji u beetik u ti'a'al ka utsak le chan paale'.

Ts'ibt u lak' tsikbal a wojel bix u ts'a'akal u lak' k'oja'anil. Le meyaj ts'iba' beet tu nu'ukulil a ts'ib, tu'ux k'a'anan a meyajtik le e'esanilo'oba'. , . ;

51

6

UCHBEN JALA'ACHILO'OB

U lu'umil maayao'obe', Campech, Quintana Roo yetel Yucatn, k-a'alik maayae' tumen junp'el t'aan k-t'aanik. Tu lu'umil t'aan maayao'obe yanchaj oxtul jala'achilo'ob ku almajt'aanilo'ob ba'ax k'a'ana'an u beeta'al. Le jala'achilo'oba' yuun Cecilio Chi u jala'achil ka'ach Tepich, yuum Manuel Antonio Ay u jala'achil ka'ach Chichimila' yetel yuum Jacinto Pat u jala'achil ka'ach Tihosuco. Le kaajo'oba' ti' yaano'ob tu lu'umil Quintana Roo yetel Yucatne'. U jujuntulil jala'achile' anchaj u ts'ibolaj:. Yuum Cecilio Chi, ka'aj tu ts'a u yol u ti'a'al u kinsik tu lakal le mako'ob ma' maayao'obo'o'. Yuum Manuel Antonio Aye', tu tukultaje' u jo'ok'sik tu lakal le sak winiko'ob tu lu'umil maayao'obo', u ti'a'al u p'atal chen leti' u almajt'aanil le maayao'obo'. Yuum Jacinto Pat u ts'ibolaj letie' u p'atal jach u jala'achil le tu'ux yaan le sak winiko'obo'. Le jala'achilo'oba' jach yaajchaj tu yolo'ob le tan u yiliko'ob bix u palitsilta'al u yet k'i'ik'elo'ob, le beetik tu chunso'ob le ba'atel u ti'a'al u xu'ulul le Palitsilo'.

52

Bey te tu lu'umil le maayabt'aana', anjij xan le uchben maayao'obo', maxo'ob tu beeto'ob nukuch kaajo'ob yetel polbil tuunich je bixi Chichen Itz, Uxmal, Kob, Tulum, Kohunlich, Becan yetel Edzn, yan xan u lak'o'ob ti' u laak' lu'umil Mxico yetel Amrica.

Yaan junp'el almajt'aan te tu noj analte'il le almaj T'aan ti' Mxico, leti'e ku ya'alik beya': Tu lu'umil Mxicoe' yaan ya'ab u ch'i'ibal miats, tumen ya'ab u kaajtalil masewalo'ob yaani'. Le beetike' k'a'abet jok'sik tanil yetel u t'aan, u belankil, u bayli' tumen chen bey u pajtal u jets'el u tukul masewal tu ki'ilich lu'um maayao'obe.

53

Nuk le k'at chi'o'oba'. Tu'ux lu'umilo'ob yan maayao'ob?

Maxo'ob u jala'achlio'ob ka'ach le maayao'obo'?

Tu'ux lu'umil yaan Chichn Itz?

Tulum yetel Edzna, tu'ux lu'umilo'ob yaan?

Max u jala'achil ka'ach Chichimil?

Bon u lu'umilo'ob tu'ux ku t'aanal maya.

CA S

AT E

ZA C

OAXA

CA

CHIAPAS

GUATEMALA

HONDURAS

54

MAR

GUE

RRE

RO

BELICE

E PU

TABASCO

CA RI B

MI

O CH

ac

A BL

DE

CA

CA

MP

EC

QU

MI

AN AC

b

d

GO

LF

O

MP

EC

H

HE

INT

O CH

A

GU

E

AN

N CA

A AN

A JU

TO

AT YUC

A R OO

N JA OR BA LIF CA IA NO RT E

SO

N

O

RA

CHI

HU AH

B CA AJ LI A FO RN

UACOAH UILANU EVO

IA SU R

a. D.F. b. Edo. de Mxico c. Morelos d. TlaxcalaTAMAULIPAS

N DURA

GOS.

LEO

SI NA A LO

N

LU

IS

PO

AGS

TO S

IVE RA

GOLFO de MXICOAN

NA YA RI T

CR UZ

E

Ts'ibt u k'aaba' je' ex a tukultik u k'aaba' le ba'alo'oba'.

Tu lakal balo'obe' yan u k'aaba' bey winik, ba'alo'ob, le o'lale' u ti'a'al a t'aanik tu k'aaba'o'obe' k'a'anan a k'aoltik bix u k'aaba'o'ob.

Ts'a u k'aaba' le mako'oba'.

55

Ts'ibt u jeel k'aaba'o'ob.

U k'aaba' mak

U k'aaba' kaajo'ob

U k'aaba' ba'alcheo'ob

U k'aaba' ba'alo'ob

K'ajak-teche',u ti'a'al u ts'ibta'al u k'aaba'mak yetel u k'aaba' kaajo'obe' k'a'ana'an a ts'ibtik yetel nojoch woojo'ob, u kajbal.56

U meyajil koolYuum Juan Pool u kaajnalil Jos Mara Morelos, yaan u yalak' peek'e' jach u joyel u chuk yuuk tak ooch yetel juuj. Don Juane' kan xi'ik ich u koole' ku bisik u paalal u ti'a'al u yanta'al: Cheetoe' ku joochik nal, x-Maase' ku ja'ats'ik k'um u ti'a'al u beetik onsikil, x-Peete' ku joya'abtik u pak'al iik, J-Piile' ku bujik si' u ti' a' al u bis tu yotoch, J-Toono yetel x-Maruche' ku t'okiko'ob bu'ul, j-Buko yetel jSaane' ku pako'ob ichil le koolo'.

Nuk le k'at chi'o'oba'.

Ba'ax ku beetik Cheeto? Ba'ax ku beetik x-Maas? Ba'ax ku beetik x-Peet?

Ba'ax ku beetik j-Piil? Ba'ax ku beetiko'ob j-Toono yetel x-Maruch?

Ba'ax ku beetiko'ob j-Buko yetel j-Saan?

Tu'ux kaajakbal yuum Juan Pool?

57

Le xoxot' t'aano'ob ku ya'aliko'ob ba'ax ku beeta'al ichil le chowak t'aano'obo', leti'e' ts'o'ok a ts'ibtiko'ob ti' le k'at chi'o'oba'.

Bon u yoochel le chowak t'aano'oba'. Ku ts'o'okole' ka jarat' ts'ibtik yanal le max beetiko'. Max Ba'ax

In na'e tan u p'oik in nook'. In kiike' tan u ji'ik in nook'. In suku'une' tan u xuxubtik u x-ba'al. Le kejo' tan u yuk'ik ja'. Le miiso' tan u chukik ch'o'. Ts'ibt u lak' chowak t'aano'ob, je'ex bix le ts'o'ok a xookiko'.

58

TULUM Ts'ibt utsil tsikbal ti' le' bona'.

Much'abae'ex u ti'a'al a bine'ex a k'aolte'ex junp'el uchben kaajil, ku ts'o'okole' ka ts'ibtike'ex tu nu'ukulil a ts'ibe'ex le ba'ax ta wilaje'exo'.59

7

CH'OOM K'AT OLYan bin junp'el tene' juntul nuxi' ch'oome' jach ku tasikubaj nojoch ba'al, samsamal le ken saschajake' ku bin na'akal u xiik'nal te tu ka'analil le muyalo'obo'. U ti'a'al u yax k'uchul tu'ux yaan janal. Junp'el k'iine' le tan u jantik juntul boox peek'e, ka tu yu'ubal x-mukul t'aano'ob, ka tun tu juts'ubaj kan xak'ab tanile' ka tu yilaj juntul sakpakal tu xuul junkul tikin ya', ka tu ch'en xikintaj ba'ax ku ya'alik le chan sakpakalo'. Le tun chan sakpakalo' u xiitmaj u xiik' tan u ya'alik beya': Xeeni', xeeni k'u'umel ... xeeni', xeenin k'u'umel, le jayten ku ya'ale' tan u bin u k'u'umel tak ka'aj laj binij, tumen tu k'iinil yax k'iine' le chan sakpakalo' ki' u yu'ubik u salta'al u winkilaj. Ka tu yu'ubal ts'o'ok u P'iistale' ka'ai ka u ya'alik beya':

60

Ko'oten, ko'oten k'u'umel ... ko'oten, ko'oten in k'u'umel, jach ma xanchaje' ka laj bukpaj tu ka'aten, ku ts'o'okole' ka lik' u xiik'nal, ka binij. Le tun nuxi' ch'oomo' japal u chi' u cha'antik ba'ax uchi', ka tun tu tulkultaj beya': Ma' in chaik in mansa'aj paachil, mix tumen juntul chan sakpakal. Le tun nuxi' ch'oomo' ka na'ak tu xuul le tikin ya'o', ka tu xiit'aj u xiik', ka jo'op' u ya'alik xan beya': Xeeni', xeen in k'u'umel ... xeeni', xeen in k'u'umel le jayten tan u ya'aliko' tan u bin u k'u'umel. Le tan u yu'ubik u salta'al u winikilo' ki'imak u yol, jach naayal u yole' ma' tu yilaj wa tan u nats'al junp'el nookoy muyali'. Le ka tu yile' ka jo'op' u k'a'asik bix ken u a'al u ti'a'al u suut u k'u'umel, bix ken in wa'al ka suunak in k'u'umel, ma' ti' lelo', ka taal junp'el iik' jach k'a'am yetel u chan ja'ile' ka pots'k'aj le nuxi' ch'oom tu'ux yaano'. Tu'ux yax kooje' te ichil ts'u' le k'axo' tak ka j-k'uch te lu'umo', tan u kaxtik tu'ux ken u ta'akubaj tumeen le ja'o' tan u sen k'axal. Chen tu'ux u tal oxtul paalalo'ob tan u yu'ulo'ob yetel u si'o'ob, ka tu yilo'ob le nuxi' ch'oomo', tu chuko'obe' ka tu k'aaxo'ob yetel jun xot' suum, ka jo'op' u baxtiko'ob. Le otsil ch'oomo' ka jo'op' u ya'alik beya': iin nojoch yuum anteni', ma' chaik in kimil anteni'. Chen ba'ale' mix mak antej, tumen leti'e' jach ku taasikubaj nojoch ba'al tu lakal k'iin, otsil nuxi' ch'oome' kim tumen ke'el, bey ts'o'okik ti' leti'o'. Bey ts'ookik ti'. Natael Can61

Le ken ts'o'okok a xookik u ts'ibil ch'oom yetel sakpakale' nuk le k'at chi'o'oba'.

Maxo'ob ku chikpajalo'ob ti' le tsikbalo'? Ba'ax tun uch ti' nuxi' ch'oom? Ba'ax ku jantik le ch'oom ka tu yilaj le sakpakal?

Bix uchik u yilik le ch'oom ba'ax tu mentaj le sakpakalo'? Ba'ax uch ti' le nuxi' ch'oom tu ts'ooko'?

Much'abae'exe' u ti'a'al ka beete'ex junp'el much' utsil tsikbal yok'lal le bono'ob ka wilika tu'ux ka ts'ae'ex u k'aaba' le mako'ob, ba'alche'o'ob yetel le ba'alo'ob ku chikpalo'obo'.

62

Le ba'ax ku na'atal ti' tsikbalo'obo'.Le kan ts'o'okok a xookik le xook ikil u kajbal u'uk xooka', ka mentike'ex junp' el much' utsul tsikbal. Much'abae'ex oxtulil wa kantulil u ti'a'al ka ts'ibte'ex junp'el chan tsikbal. Tu lakal paale' yan u xookik ba'ax tu ts'ibtaj. Yaan a yeyike'ex u jats'utsil le tsikbalo'.

Le tsikbal ma'alo'obo' yaan a xookike'ex ichile'ex. Ts'ib tu nu'ukul a ts'ibe' junp'el chan tsikbal yetel le ba'ax ka na'atiko' ti' le bono'oba'.

63

lik' t'aanilo'obLe kan a xook junp'el iik't'aanile'yaan a wilik yaan xooxot' t'aano'ob o'lil keet u juumo'ob le ken a xooko'obo', chen ba'axe'jela'an tak le ba'ax u k'at u ya'alo'obo'. k'a'anan a wilik ichil u xookil le iik' t'aanilo'obo', le chowak t'aano'obo' yaan u p'iiso'ob.

In kool Tene' kin mentik in kool tumen ma'alo'ob u luumil keex ch'ija'anen yaan in wol u ti'a'al in pak'ik in kool. Wa ku k'axal ja'e ma'alo'ob u ti'a'al u nalil yetel u k'umile' wa ma' u k'axal ja'e yaan u kimil in kool yetel in pak'alo'ob. Jarat' ts'ibt le xot' t'aano'ob o'lil keet u juumo'obo; ichil u xookil le iik't'aanila';ku ts'o'okole'ka ts'ibtik ba'ax xot' t'aanilo'ob o'lil ket u juumo'ob yetel lelo'oba'. Kool lu'umil ma'alo'ob

II a wil wa keet u chowak t'aanilo'ob u xookil ch'oom yetel sakpakal yetel u xookil le iik' t'aanila'. Tsibt tu nu'ukul a ts'ib ba'axten jela'antak.64

uchben tukulo'ob ikil u bisikubaj kaajo'ob Janal pixanTu ts'ook u k'iinil ti' octubre yetel u yax k'iinil ti' u winalil noviembre ku menta'al junp'el k'inbesaj ti' tu lakal kimeno'ob, le u ts'ook k'iin ti octubre ku k'iinbesa'aj u k'iinil mejen palalo'ob kimeno'obo', u lak' k'iine ku k'iinbesa'aj u k'iinil nojoch mako'ob kimeno'ob xan. Tu lakal mak ki'imak u yol le ken k'uchuk le k'iin je'ela', tumen ku menta'al ma'alo'ob janalti' le k'iina'. Le k'iin je'ela' tu lakal lak'tsil ku much'ikubaj u ti'a'al u k'iinbesiko'ob u k'iinil kimeno'ob. Ke'ex tun nach yaan make', yaan u taal ti' le k'iinbesajo'. Bey u menta'al tu lakal ja'abo'ob, le ken k'uchuk u k'iinilo'. Ts'ibt ba'ax ta na'ataj ti' le tsikbala'.

Bix u k'iinbesa'al ta wotoch le u janlil pixano'obo'.

65

Bix u kuxtalil winik ti' junp'el kaaj.U nojoch kaajil Jos Mara Morelose' ti'i' jets'ekbal tu chk'in ti u nojoch kaajil Chetumal, Q. Roo. Le mako'ob kajakbalo'obo', yaan u ximbaltiko'ob keex 55 lubo'ob u ti'a'al u k'uchulo'ob Chetumal. Tu kaajil Jos Mara Morelose' yaan tu'ux u ts'a'akal mako'ob, tu'uxkuko'onol nook', xanab yetel ya'abkach jeejelas ba'alo'ob k'a'anantaki'. Yan xan mako'ob ku mentiko'ob u kooli'; layli' ku pak'al: ixi'im, bu'ul, k'um, makal yetel u lak' paak'alo'ob.

Nuk ba'ax ku k'atik tech le chowak t'aano'oba'.

Ba'ax ku ko'onol Jos Mara Morelos?

Ba'ax ku pak'ik le koolnalo'obo'?

Ts'ibt ba'ax ku ko'onol ta kaajal?

Ba'ax meyajil ku mental ta kaajal?

Bix u k'aaba' a kaajal?

Ts'ibt junp'el iik't'aanil yetel u xookil Bix u kuxtalil winik ti' junp'el kaaj, beet tu nu'ukulil a ts'ib.66

U man k'iin yok'ol kab

Ja'atskab k'iin

Chumuk k'iin

Oknaj k'iin

Tu kaajal X-Maruche' samsamal ku lik'il mak ti' ja'atskab k'iin. X-Maruche' ken ts'o'okok u yuk'ule' ku bin xook, u yuume' ku bin meyaj ich u kool. le ken u'uk X-Maruch chumuk k'iine' ku yantik u na' Ipak'ach waaj; ken ts'o'okoke' ku jaliko'ob u yo'ocho'obe' ku kutalo'ob janal. Le ken ts'o'okok u janalo'obe' X-maruche' ku laj p'o'ik u nu'ukul tu'ux uch janal. Tu oknaj k'iin tune' ku much'ikubaj tu lakalo'ob tumen u ka'ajo'ob wenej.

Le ts'ib ts'o'ok a xookika' ku ya'alik ba'ax ku mentik X-Maruch ti' junp'el k'iin. Teche' ba'ax ka mentik ti' ja'atskab k'iin?

Kux chumuk k'iin?

Kux oknaj k'iin?

67

8

JANALBE'ENO'OB

Ich tu lakal k'a'anan ti' winik u ti'a'al u kuxtale'; janal jach k'a'abet. Le uchben mako'obo', jejelas paak'alo'ob ku meyajtiko'ob. Tanil tu lakal paak'ale' ti' yaan le ixi'ima'. Yetel le paak'ala', ba'alo'ob ku beeta'al u ti'a'al jantbil yetel u ti'a'al uk'bil. Koolnale' ken u pak' le nato' ku ts'aik u xa'ak'il. Le xa'ak'o'obo' leti'e' paak'alo'ob je'ex bix: k'um, ts'im, bu'ul, iib, makal, iis, iik, chaay, chak bojon ja' yetel u lak ya'abkach paak'alo'ob.

68

Le ba'alo'ob ku beeta'al u tia'al jantbil yetel le ixi'imo':. tamali', ts'oto', bu'ulil waaj, waaj, onsikil, k'ol, polkan, k'eyem ichil ti' u lak'o'ob. Le ba'alo'ob ku beeta'al u ti'a'al uk'bil yetel le ixi'imo':. K'eyem, iisil sa', ch'och' sa', k'aj, tumben sa', ts'ejbil sa', iis ul, sikil sa', sakab, chokoj sakan, ts'ambil sa', labil sa', koobil sa', tsuukel ku'uk yetel x-top' sa'. Lelo'oba' yaane'e' ku beeta'al ichil tu lakal ja'ab, yaan xane' chen tu k'iinilo'ob ak' nal. Koolnale' ma'alo'ob je'el u tsentikubae' wa ku meyajt le lu'umo'; tumen ku ya'ala'ale' leti' le lu'um sik ba'al u ti'a'al u kuxtalo'.

69

Much'abae'ex yetel k'at taanake'ex tu yok'lal le ts'ib Janalbe'eno'ob. Ba'ax k'a'anan ti' winik u ti'a'al u kuxtal?

Ba'ax paak'alil ku ts'atantik koolnal?

Ba'ax janlilo'ob ku beeta'al yetel ixi'im?

Ba'ax winalil ku yaantal ak'nal ta kaajal?

Ba'ax ka tukultik yok'lal le ts'ib ku ya'alike le lu'umo' ku sik ba'al u ti'a'al u kuxtal koolnal. Tsikbaltej, ku ts'o'okole' ka ts'ibtik.

Xook le t'aano'ob ts'ibtana', il a wil wa ts'ibta'an yetel nukuch wooj u kajbalo'ob wa ma'e a'al ba'axten, ku ts'o'okole' ka ts'ibtik k'aaba'o'ob ku kajbalo'ob yetel nukuch woojo'ob u ti'a'al ka wil u jela'anilo'ob. k'ol k'an k'aj chak k'um70

Lol-Bech

kool kan kaaj chak kuum

saban

Xot' t'aan ku ya'alik bix ba'alo'obLe xot' t'aano'ob ku ya'aliko'ob bix mako'ob, bix ba'alche'o'ob yetel bix ba'alo'obo', ku ts'ibtaal tanil ti' le k'aaba'o'obo', lelo'oba' ku ts'aik to'on tukulo'ob bix le ba'al ku ya'alal bixo'.

Xook le chowak t'aano'oba' u ti'a'al ka wil le xot' t'aan ku ya'alik bix mak, ba'alche'o'ob yetel ba'alo'obo'.

Le chokoj sa'a' tu chujen. Le nojoch k'umo' yaan u sikli. Le ya'ax liko' pap. Le sak ixi'imo' ts'o'ok u tijil. Chukbes u tsibil yetel le xoxot taanoob yaan tselilo. Le Le Le Le Le mako' tan u pak'ik u kool p'aako' tal ki' nalo' tan pokil k'eyemo' mina'an u ta'abil k'olo' ts'o'ok u tajal suuts tat meyjil chak ak

71

U talamil ts'ib meyajIchil u walal le a analte'a' ts'o'ok a k'aoltik woojo'ob talam u ts'ibta'al, waye' a ka'aj a wil u lak' woojoob bix u ts'ibta'al je'ex lelo'oba': o a u ee yetel aa Baxal keex ts'o'ok a k'a aoltiko'obe', baxalnen yetel le xoxot' t'aano'oba', kaxt u nuupulo' ob le k'aaba'o'ob yetel u xot' t'aan ku ya'alik bixo', bey ka il a wil wa talam u ts'ibil le woojo'obo'. ak mul

sak

mak

nojoch

pepen

sis

nal

kaanal

ja

boox

peeck

chokoj sak72

ixiim sa

Meyaj ba'alo'ob k'ambe'en ichil miatsilTu lakal winike' ku meyaj wa ku beetik jats'uts ba'alo'ob ichil u molayil wa u kaaj, le ma'alo'ob ba'alo'ob ku beetalo'ob je'ex: u jejelas janalo'ob, chuuyo'ob, xook yetel u lak' k'aolanilo'obe', leti'e' ku ya'alal le miatso'.

Ku beeta'al yetel: bu'ul, p'aak, bak', sikil yetel k'uxub. ku xixta'al bu'ule, ku ts'abal k'ak' u ti'a'al u tajal. ken kajak u tajale', ku ts'abal chile' u bak'el, u sikilil yetel u k'uxubil. Ku ts'abal u p'iis u ta'abil, u ti'a'al u tattale' ku ts'abal juuch'i', ku peksa'al tak kan ts'o'okok.

onsikil

Kaxt ichil le xooka', le xoxot' t'aano'ob tu'ux yaan woojo'ob talam u ts'ibtalo'ob.

Ts'ibt tu nu'ukul a ts'ib junp'el meyaj ba'al a k'aolo k'ambe'en ichil a kaaj wa a miatsil

73

U xijul le ixi'imo'Ku tsikbalta'al uche' ma' k'aolta'an le ixi'imo'. Lik'sa'an yam ti' bin junp'el ba'al, ti' kaxta'ab tumen ya'abkach siniko'ob ku mentiko'ob joolo'ob yanal le nojoch mulo'. Ka tu yilo'obe', ka'aj jo'op' u putiko'ob yok'ol u paacho'ob. Le ch'omak ku man yil tu lakal ba'al ku beetik yet ba'alcheilo'obe'; ka tu yilaj mejen siniko'ob ku putiko'ob le neek'o, tu mamak'chi'itaj junp'ele' bey xan u lak'ba'alcheilo'ob yetel ka'a ts'it ok, ka tu yilo'obe' ma'alo'ob, ba'axe', chen sinko'ob je'el u beytal u yookolo'ob te mul tu'ux ta'aka'an le ixi'imo'.Le mako'obo' tu k'ato'ob ti'yuum chke' ka je'ebek u jool le mulo' ka oojko'ob u ch'ao'ob le ixi'imo'. Le yuum chako' tu tuxtaj le ch'ejumo' u ti'a'al u t'ochik u bak'pachil le mulo' u ti'a'al u kaxtik tu'ux ma' chichi', ts'o'okole' ku tuxta'al le jats'chako' ka u bujej le mulo', chen ba'ale' a'ala'ab ti' ch'ejume' ku yoksubaj tu yam le tuunicho'obo' u ti'a'al ma' u tsa'ayal ti'. Le ka jats'naj chake' le ku jo'ok'sik u pool ch'ejume' ka ch'i'in tu pool ka jok' u k'ik'el. Le tu'ux jats'naj chako', yaan le ixi'im elo',yaan jats'k'ak'ta'abi' yetel yaan jats'buuts'ta'abi', yaan xane' mixba'al uchti'. Le beetik ku ya'ala'ale' ti' ku taal le jejelas ixi'imo': e'ju', k'an ixi'im, chak ixi'im yetel sak ixi'im.

Kaxt ti' te xooka' tu lakal le k'aaba'o'obo', le xot' t'aano'ob ku ya'aliko'ob ba'ax ku mentalo' yetel le xot' t'aano'ob ku ya'aliko'ob bix ba'alo'obo',ku ts'o'okole' ka ts'ibtik tu nu'ukul a ts'ib.74

Jo'olbesbilnalKoolnale' le ken u ts'a ma'alo'ob u koole', ku k'ubik u yax nal ti jajal yuum, ti'a'al u ts'aik u nibpixanil, tumen yaanchaj ma'alo'ob kool. Le yax nal ken u joocho', yaan u beetik ak' sa', beyxan yaan u chakik. Le ken ts'o'okoke' ku ets'kuntik yok'ol maayak che' jun luuch sa' yetel oxlajun chakbil nal; beyxan ku t'a'abal oxts'it kib u ti'a'al u k'aayik ti' jajal yuum u nibpixanil tumen yaanchaj ma'alo'ob kool. Le k'aay ku yuchulo': Ka'a yuume'ex ti ka'anil, ki'ilich lu'um ti kaabal, utskint a wol ti lu'um, bey ti' ka'an. Samsamal u k'iinto'on wa je'el lela' sa'ast in si'ipil aj-si'ipilo'on ba'ax ka sa'astike' si'ipii, bix a chae' in lubul, kaabal bix a balk'esen ichil loobil. Amn Jess

Ts'ibt tu nu'ukul a ts'ibe' u tsoolil tsikbal ikil u beeta'al u jo'olbesbilnal ta wotoch.75

9

U BA'ALILO'OB U TI'A'AL U T 'AANIKUBAJ YETEL U PUTIKUBAJ WINIKLe ka'ach ucho', mina'an u nu'ukulil wa u ba'alilo'ob u ti'a'al u t'aanikubaj wa u putikubaj winik, je'ex le bejlao'. Ka'ache' u ti'a'al u t'aanikubaj winik yetel u yet winikile', nach wa naats'ile', ku meyaj ka'ach bin le k'uben t'aano'obo' wa le ts'ib ju'uno'obo', lelo'oba' u ti'a'al ka patak u k'uchul ti' make' ximbal ookil wa yetel kaayuko ikil u bisa'al tak tu'ux ku tuxta'al, u ti'a'al le meyaja', yaan u yuumilo'ob max beetik. Yaan xan u lak' bix ikil u t'aanikubaj winik ka'achi, je'el bx, le ustaj x-uricho' wa le ustaj baako', wa'aban yetel u laak'o'ob. U ti'a'al u putikubaj winik ka'ache', ku meyaj u yook mak u ti'a'al u bin nach lu'umilo'ob wa ma'e' ku bin xan mak ka'ach yetel u kaayuko, tak tu'ux k'a'anan u bin. Ka'aj j-k'uch le sak winiko'ob way t-lu'ume'ex Yucalpetena', ti' u jaabil 1519, tu putubao'ob yetel u barco'ob tak tu jal u k'ak' nabil yucalpeten, tumen76

leti'o'obe' tanxelil lu'umil u taalo'ob, ka j-k'ucho'obe' tu taaso'ob ts'oono'ob, tsimino'ob, wakaxo'ob yetel u lak' ba'alo'ob. Le sak winico'obo' jach tu yotsilkunto'ob mak, tumen jach pech'tanto'ob le kch'i'ibale'exo', ku ts'o'okole' tu taaso'ob to'on k'aak'as k'oja'anilo'ob. Bey le tuno', le ba'alche'o'ob tu taaso'obo', je'ex le tsimin yetel wakaxo', meyajnajo'ob u ti'a'al kuuch yetel u putikubaj mak ti' naachilo'ob. Bejlae', yaan ya'ab u ba'alilo'ob u ti'a'al u ti'a'al u t'aanikubaj winik je'ex: mukul julbil u'uybil t'aan = telfono, telgrafo, tuxtaj ts'ibil ju'uns, ke'ex yaan lelo'oba' layli' ts'aka'antak le k'uben t'aano'obo', yaan u lak' je'el bix u pajtal u t'aanikubaj make', leti' le ts'a t'aano'ob ti' radio yetel le e'esanilo'obo' je'ex: avisos, recados, carteles, semforos yetel u lak'o'ob, tumen lelo'oba' yaan ba'ax ku ya'aliko'ob ti' winik le ba'ax k'a'anan u mentiko'. U ti'a'al xan u putikubaj winike', bej'lae'yaan ya'ab kach ba'alo'ob je'ex: xt'inch'ak balak' ook, x-kiis buuts'o'ob je'ex: moto, buus, camin, avin, wakax k'ak'o'ob yetel u lak'o'ob.

77

Nojoch ts'ib ju'unUti'a'al u beeta'al junp'el nojoch ts'ib ju'une', k'a'abet u bisik jejelas ba'alo'ob ichil, u ti'a'al ka jook'ok tu beel yetel u ti'a'al xan ka na'ata'ak le ba'ax taak a ts'aik ojeltbilo'. U ti'a'al u beeta'ale' ku ts'ibta'al: u yaal k'aaba', u yoochel le ba'ax taak a ts'aik na'atbilo', u ts'ibil le t'aan a k'at a wa'al ti' winiko', u winalil, u k'iinil yetel u ja'abil ikil u yuchul, le ba'ax ku ya'ala'alo', tu'ux k'a'anan u bin mak u yil le ba'ax ku ya'ala'alo' V

11 a wil le nojoch ts'ib ju'una', ku ts'o'okole' ka nukik le k'at chi'o'oboi, le ken ts'o'okoke', ka beetik junp'el nojoch ts'ib ju'un.

Ba'ax u k'at le nojoch ts ib ju'uno'?

Ba'ax u k'at ya'al le nojoch ts'ib ju'un ta beetaio'?

78

esanilo'obWinike' ma' chen yetel u t'aan je'el u pajtal u t'aanikubaj wa u ts'aik ojeltbil u lak' ba'alo'ob ti' u yet winikili', ts'o'ok a wilik junp'el bixi', leti' le nojoch ts'ib ju'uno', bey je'ex lela' yaan xan u lak' e'esanilo'ob ku ya'aliko'ob to'on ba'ax u beeta'al.

LI a wil le e'esanilo'oba', ku ts'o'okole' ka ts'ibtik le ku binejtiko', le kan ts'o'okoke' ka bonik junp'el e'esanil.

Le e'esanila' tan u ya'alike' ma' u je'elsa'al x-kiis buuts' tu'ux yaan, tumen ku taal le j-p'ok k'ewelo'obo', ku ch'uya'al bisbil.

Lela' junp'el e'esanil yaan ti' le noj kaajo'obo', u meyaje' leti' u ye'esik ti' le maako'obo' bix k'a'anan u mano'ob yetel u x-kiis buuts'o'ob te' ichil le noj kaajo'.79

Bix kilik uchik u k'uchuj le sak winiko'obo'Le sak winiko'obo' ka j-k'ucho'ob way tu lu'mil le maayao'oba', jach tu loobilto'ob le k-ch'i'ibale'exo'. Pa'atik in tsikbaltix te'ex u ti'a'al ka wu'uye'ex ba'ax u sen mentmajo'ob to'on: tu lakal u yutsil k-lu'ume'exe' tu laj tselo'ob to'on, ku ts'o'okole' tu mento'ob k-meyajtik ti'o'ob u ti'a'al ka ayik'alchajako'ob. Tu laj toko'ob k-uchben analte'o'ob yetel k-uuchben k'uyeno'ob. Tu mento'ob k-bo'otike'ex okja' yetel ts'o'okolbeel ti' le yuum k'iino'ob ka'acho'. Tu lakal le ba'alo'ob beya' leti' jach nak' ti' le maayao'obo', ka yaanchaj u wa'atalo'ob ba'atel tu yok'lal le ts'uulo'obo', tu ja'abil 1761 yetel 1847. Le ba'atelo'oba' ti' chunsa'ab tu kaajilo'ob Kiste'il yetel Tihosuco, k-yuum Jacinto Canek yetel Cecilio Chi' jo'olpopte.

Nuk le chowak k'at chi'o'oba.

Ba'ax o'lal lik' le maayao'ob ba'atelo'?

Ba'ax k'iin ka j-uch le ba'atelo'obo'?

Max'ob jo'olpot le ba'atelo'?

80

Baxal k'el ichil yetel ets'il.

Mejen paalalo'obe' jach uts tu t'aano'ob u baxalo'ob k'el ichij wa ets'ij, tumen ku beeta'al u che'ejo'ob, yaan xane' ku beeta'al u Yook'olo'b.

Jach il a wil tu beel le ts'a joobo'ono'oba', ku ts'o'okole' ka ts'ibtik bix a wiliko'ob, le ken ts'o'okoke' ka bonik ka'ap'el icho'ob, ku ts'o'okole' ka ts'ibtik bix a wiliko'ob, le beet tu nu' ukul a bon.

81

U paak'alilo'ob ti' Mxico ts'ab k'aoltbil way yok'ol kabe'Le paak'alo'oba: ixi'im, bu'ul, iik, p'aak, k'um, chaay, kij, cacao yetel u lak' paak'alo'obe', sijnalo'ob way tu lu'umil Mxicoe'. Lelo'oba' ku meyajta'alo'ob u ti'a'al u tsentikubaj winik, yaan u ti'a'al u paklan k'exo'obi' yetel u ti'a'al u ts'akikubao'obi'. Winike' tu kanaj xan u pak' xiwo'ob u ti'a'al u tsentiko'ob u yaalak'o'ob, yetel jujunp'itil xan ka tu k'aolto'ob u lak' paak'alo'ob. Le ka'aj k'uch sak winiko'ob way t-lu'ume'exa' ma' u k'aolo'ob ka'ach le paak'alo'obo', tumen tu'ux u taalo'obe' yaanal paak'alo'ob ku meyajtiko'ob.

Beet le ba'ax ku k'ata'al techo'.

Ba'ax paak'alilo'ob sijnalo'ob way tu lu'umil Mxicoe?

Ba'axten le sak winiko'obo', ma' u k'aol ka'ach le paak'alo'obo'?

Makamak ti' le paak'alo'ob ma' a k'aolo'?

K'at ti' a j-ka'ansaj u lak' paak'alo'ob u yojel sijnalo'ob waye'?

82

U kuchil u cha'anil miatsilU ti'a'al a beetik u cha'anil miatse' k'a'ana'an: u kuchil, u nook'il, maxo'ob kun jok'ol ti' le cha'anilo', k'a'anan xan u ts'ib ju'unil, u ti'a'al u yojeltiko'ob ba'ax ken u mento'ob wa u ya'alo'ob. Xooke'ex le ts'iba', ku ts'o'okole' ka tsikbaltike'ex yetel a j-ka'ansaje'ex, le ma' na'atike'exe' k'ate'ex ti' le a j-ka'ansaje'exo'. Le j-sak winiko'obo' ka'aj k'ucho'ob tu lu'umil Mxicoe', yeetel baiatel, u ti'a'al u ts'aikto'on u miatsil, tu'ux tu xa'ak'tubao'ob yetel le wi'it'o'obo'. Lelo' tu taasaj ba'atel, otsilil yetel k'i'ik'. Le wi'it' wOniko'obo', samat booxo'ob, ma' sen ka'analtako'obi', u nook'o'obe' kom eex, u k'aaxnak'e' jun xot' tab, chowak u tso'otsel u jo'ol, ku ts'aiko'ob x-tabil xanab, ku ts'aiko'ob k'uk'umel ch'ich' tu jo'olo'ob. Lelo'oba' u ti'a'al u ba'atelo'obe' yaan ti'o'ob, ts'op che', maskab, bat, yuntun yetel u laak'o'ob. U t'aano'obe' masewal t'aan. U yuumbilo'obe' le tuunicho'obo'. Le sak winiko'obo', k'ank'an yeetel mu'uch u tso'otsel u jo'olo'ob, ka'analtakoob, ya'ax icho'ob, jejelas u nook'o'ob, me'ex winiko'ob yetel ba'atelnajo'ob yetel u ts'in bek'ech maskabo'ob, u chimalo'ob, u tsimino'ob yetel u lak' ba'alo'ob. Tu taaso'ob u t'aano'ob leti' le kastilan t'aano'. U yuumbilo'obe' leti'e' tu p'ato'ob to'on tak le bejlao'. Bey ts'o'ok a xookike'ex le xooka', tukulte'ex bix je'el u pajtal a beetike'ex u cha'anil miatsil tu naajil a xooke'ex, ku ts'o'okole' ka bonik tu nu'ukul a bone', bix a tukultik uchik le ba'atelo'.83

-

-

10K-YUUM FELIPE CARRILLO PUERTOK-Yuum Felipe Carrillo Puerto ti' sij tu noj kaajil Motul, tu waxak k'iinil ti' u winalil noviembre, tu ja'abil 1874. Lela' jach tu yaakunsaj u meyjilo'ob k'ax. ''Le ya'ax icho'' ', je'ex bix pata'anil u k'aaba' le ka'acho', juntul nojoch mak jach yaakunsa'an, tumen jach ya'ab meyaj beetmal way tu lu'umil Mayabt'aane', u ti'a'al u ts'aik ma'alo'ob kuxtal ti' le otsil meyjilo'obo'. Le meyjilo'ob jach tu yaabiltaj ''ya'ax icho'' ', leti' le maayao'ob ku meyajtiko'ob kij ka'ach ti' le ts'uulo'ob te tu kajtalilo'obo', tumen leti' jok'so'ob tu tan sasil u ti'a'al ka xu'uluk u yotsilkunsalo'ob. In ka'aj in ts'ibte'ex jun xot' jats'uts t'aan tu ya'alaj k-yuum Felipe Carrillo Puerto ich maaya ti' u kajnalilo'ob Mayabt'aan, le ka'aj tu k'amaj u nojoch jala'achil ti' Yucatane', tu yax junp'el u k'iinil ti' febrero ti' u ja'abil 1922. Le t'aano' ku ya'alik beya': In wet xiibile'ex, bejlae' jump'el nojoch k'iin u ti'a'al tu lakal le meyjilo'obo', tumen k'uch u k'iinil u yuchul junp'el ti' le u nojoch tukulo'obo' ti' le Partido Socialista ti' Suresteo'.84

Talja'ano'on waye' u ti'a'al k-k'iinbesike'ex u xu'ulull le ba'ax yok'lal k-ba'atelo', tu yok'lal tu lakal ba'ax ba'atelnajo'on uchij. Le beetik k'a'abet k-u'uyik nojochchaja'an k-puksi'ik'al yetel senkech ki'imak olil, tumen bejlae' ku ts'o'okol u jaaj t'aanil le Partido Socialista ti' Suresteo', yetel u kajbal junp'el u k'iinil meyaj, tumen bejlae' je'el u pajtaj k-kajsik u menchajal tu lakal le ba'ax ma' tan u cha'abal kbeetik ka'ach tumen en le mako'ob p'ekmajilo'ono'. In wet xiibile'ex, ts'o'ok u k'uchul u k'iinil ye'esa'al ti' le ts'uulo'obo'; k-olej k-beet le ba'alo'obo'; to'on beetik tu lakal, ma' leti'o'obi'. K'a'abet k-a'alik ti' leti'o'obe', wa ma' t-okilale', ma' tu pajtal u yaantal le u nojochil u k'unaaj tu noj kaajil Jo'o', le u jats'uts k'iwikilo'obo' yetel le wakax k'ak'o'obo'. Mixba'al uts ku yaantal ti' winik wa ma' yook'lal u meyaj. K'a'abet k-a'alik ti' tu lakal, ti' le taak'in k-najaltiko', to'one' k-ojete' meyaj yaanchaj tanil ti' taak'in, tumen taak'ine' u yaal meyaj... Ya'ab ba'ax yaan tu taan Gobierno, k'a'abet u yila'al u beeta'al tu lakal. Yaan k-beetik bejo'ob, yaan k-beetik u naajil xooko'ob k'a'abettak u ti'a'al u ka'ansa'al le mejen paalalo'obo', tu lakal le ba'ala' u ti'a'al a kanike'ex xan le kastilan t'aano', u ti'a'al u pajtal a tokikabae'ex. Yaan k-pak'ik tu lakal u k'axil Yucatn. Yaan k-pak'ik kij... Le lu'uma' a ti'a'ale'ex, a ti'a'ale'ex tumen way sijnale'exe'. K'a'abet xan a k'aoltike'ex le Constitucin Poltica ti' Repblica yetel u ti'a'al k-Estado, u ti'a'al u pajtal a k'atike'ex ti' le mako'ob maxo'ob ts'ame'ex gobernaro', ka meyajnako'ob tu beel...

Francisco85

Nuk le k'at chi'o'oba'.

Tu'ux sij yuum Felipe Carrillo Puerto?

Ba'ax k'iin ka sijil?

Maxo'ob jach tu yaakumsaj?

Ba'axten pa'at ya'ax ich ti'?

-

Ba'axten jach ku k'a'ajsa'al way Yucatane'?

Ts'ibt junp'el jats'uts tukul ti' u kuxtal yuum Felipe Carrillo Puerto.

86

U man k'iin yok'ol kab

bejlae' paal

samale' tankelem

ka'abeje' ch'ija'an

Le oxp'el xoxot' t'aano'oba', leti'o'ob esik to'on ba'ax k'iin ku yuchul ba'alo'ob: tan , t- , yetel bin Tan in bisik okja' le paala. Tan in bisik okja' a witsin. Tin bisaj okja' in paalal. Tu bisaj okja' a paalal.

Tan in bisik okja' u yabil. Ta bisaj okja' a paalal. Bin in bisik okja' in paalal. Bin a bisik okja' a paalal.

Bin u bisik okja' u paalal. Ts'ibt u lak' chowak t'aano'ob je'ex lelo'oba'.

87

Okja'Tu lakal paale' le kan sijike' ku ts'abalo'ob okja', tumen le uchben mako'obo', ku ya'aliko'obe' wa juntul paal mal' tu ts'abal okjae', le kan kimike' u pixane' ku bin k'ak', le o'lale' tu lakal mejen paalal ku ts'abal okja' u ti'a'al u bino'ob ka'an. Yetel le oxp'el xoxot' t'aano'ob: taan , tyetel bin ts'o'ok a wiliko'obo', a ka'aj a meyajt xoxot' t'aano'ob ku ya'aliko'ob ba'ax ku yuchul wa ku menta'al ichil le chowak t'aano'obo', je'ex lelo'oba': bis, janal yetel meyaj. ku ts'o'okole' ka bonik u yoochel junp' el le ba'alo'ob ku yuchulo'. Juane' tan u bisa'al okja'. Juane' t-bisa'aj okja'.

Juane' bin bisa'ak okja'. 88

X-Maruche' taan u janal.

J-piile' To'one' t-meyajtaj u kool yuum j-sseb.

K-yuumo'ob ba'atelnajo'obK-yuum Felipe Carrillo Puertoe', ma' masewal u ch'i'ibali', ba'axe' tu yantaj masewal winik. Je'ex leti'e' yanchaj u lak' utsil winiko'ob tu h'ajo'ob u k'ik'el yok'lal otsilo'ob, tak bejla'a u k'a'ajsa'al u k'aaba'o'obe', tumen u kaajnalilo'ob Mayabe': Cecilio Chi, Manuel Antonio ay, Jacinto Pat, Jacinto Canek yetel u lak'o'obe' tu ts'ajo'ob u kuxtalo'ob u ti'a'al ka xu'uluk paalitsil. Le k-ch'i'ibalo'obo' lik'o'ob ba'atel tu ja'abil 1847 u ti'a'al ka jawak u yotsilkunta'al le maaya t'aano'obo' tumen le ts'uulo'obo'.

Nuk le chowak k'at chi'o'oba'.

Maxo'ob ba'atelnajo'ob?

B'ax o'lal ba'atelnajo'ob?

Ba'ax ja'abil ka ba'ate'elnajo'ob?

Tu'ux uch le ba'atelo?

Max ma' masewal u ch'i'ibali'?

89

J-kalano'ob ti' kuchilo'ob Aluxo'obAluxo'obe' u j-kalanilo'ob kool. Wa yaan max u k'at okol ti' junp'el koole', u aluxile', leti' xobtik, ts'o'okole' ku tonch'intik ti'o'lal ma' u yokol te ichil le koolo'. Le bey tuno', le j-ookol ken u yu'ub u wejel u tuunchil ikil u tonch'inta'ale', ku puts'ul. Nuk le chowak k'at chi'o'oba'. Ba'ax le majen aluxo'obo? Ba'ax u biilal le aluxo'obo?

Yaan wa u aluxil u kool a yuum?

Ts'ibt chowak t'aano'ob tu'ux ka meyajt tu ka'aten tan , t- yetel bin ; yetel le xot' t'aano'ob ku ya'aliko'ob ba'ax ku beeta'al ichil xooka'.

Le aluxo'tan u kalantik kool. 90

U chikoliloob winkilisoob

U ko'olelil MayabU ko'olelilo'ob Mayabe' ku bukintiko'ob ipil, leti'o'ob chuyik wa ku maniko'ob. Ti' u winkiliso'obe' ku chikpajal chikolo'ob je'ex u yoochel ba'alche'o'ob, k'axo'ob, loolo'ob, nikte'o'ob', yaan xan je'ex u yoochel le tsab kaono'. Ikil chuya'anilo'obe' yaan chaki', k'ank'an, ya'ax, ch'oj, wa le bix ku sijil tu tukulo'ob u beetiko'obe'. Nuk le chowak k'at chi'o'oba'. Bix u k'aaba' u nook' u ko'olelil Mayab?

Ba'ax chikolilo'ob ku chikpajal ti' u chuuyilo'ob?

Ba'ax chuuyilo'ob a k'aol ti' ipilo'ob?

Ts'ibt junp'el jats'uts tukul ti'o'lal ipilo'ob.

91

11

U TSIKBALILO'OB IN KAAJALConkale' junp'el jats'uts' kaaj ku p'aatal xaman, ma' sen nach ti Jo'i'. Bejlae' chen le nojoch mako'ob ku t'aaniko'ob maaya t'aano' yetel xan chen le nojoch mako'ob ku bukintiko'ob u sak nook'o'obo', bey xan le xuunano'obo' ku ts'aiko'ob u jats'uts wipilo'ob. Bey ts'o'ok a wojeltike'ex tu'ux ku p'atal le kaajala', in ka'aj in tsikbalt ti' te'ex bix uchik u kaxta'al Santa Cruz te le ich kaaja', tu ja'abil 1930. Ku tsikbaltik le uchben mako'obo', le uch ka'acho' ya'ab mako'ob ku bino'ob ts'oon, yaan tun juntul nojoch maake' jach uts, chen b'ale' mina'an u paalal, juntiich' u bin xan j-ts'oon yetel le j-ts'oono'obo'. Junten ka j-k'ucho'ob ti' le k'axo', le maka' jo'op' u man u yich u kaxtik jujuntul ba'alche'o'ob u ts'onej, tan u man yich tu lakal tu'uxe', Chen ka pakatnaj ka'anale' ka tu yilaj junp'el sasil ichil u k'ab junkul che', ka tu ya'alaj ti'92

Bix uchik u kaxta'al Sana Cruz

le u yet j-ts'oono'obo', ka tu ye'esaj ti'o'obe' le sasilo' u ti'a'al ka u yilo'ob. Le sasile' tu yilaj kanten u tenel, ka j-bin tu jun ichil le k'axo', ka tu ya'alaj beya'; jach in ka'aj na'akal ti' le che'a' u ti'a'al ka in wil ba'ax le ba'al ku sen lembalo'; ti' le ka'analo' ka tu yilaj juntul Yuum Cruz, ka j-ja'ak' u yol, ka jaw u sajakile' ka tu ch'akaj yetel ka tu bisaj tu naajil. Ka jk'uche' ka tu ya'alaj ti' u yatan bix uchik u taasik, ka tu pejkuntaj yok'ol le mayak che'o' ka tu t'abaj junts'it kib ti', tumen ku ya'alike' yaan u milagro, ka tu bisaj u ti'a'al ka kikit'aanta'ak tumen yuumk'iin. Tu ja'abil 1935, k'e'ex u k'aaba' Santa Cruz tumen u yuumil; ka ts'ab ti' beya': Yuum Noj Poder ti kuj, jeex kaoltaan tak bejlae. U noj k'iin ikil u k'iinbesa'ale' 3 ti' mayo; kanp'el k'iin u cha'anil, tu lakal le tanxelil kaajo'obo' ku taalo'ob u ti'a'al le cha'anila'. Ku beeta'al u janlil, u pay wakaxil yetel u yok'otil. Teresa93

Nuk le k'at chi'o'oba'.

Bix uchik u kaxta'al Santa Cruz?

Ba'ax k'iin ku k'iinbesa'al u k'iin u k'aaba' Santa Cruz? Bix u beeta'al?

Uts ta wich le xooka', a'al ba'axten?

Ba'ax tsikbalil a wojel ti' a kaajal?

94

Ts'a tukulo'obLe ts'a tukulo'ob ku ya'ala'al ti' mako' yok'lal u tukul tu yok'lal, tumen tu lakal tukule' ku taasik junp'el ma'alo'ob peksilil.

U chan tsikbal X-Maas yetel X-Mila'a: X-Maas: Yan k'iine X-Milla, yaan winik k'aas u t'aan tu paach ti' je'el maxake'. X-Miila: Bey i'istak X-Maas, ku ts'o'okole' ma' tu yilik bix u nej wa chowak u ti'a'ali'. X-Maas: Le beetik tu lakal le ts'a tukulo'oba', ku taasik junp'el ma'alo'ob tukul, tak bejlae' yab mak a'alik le ts'a tukulo'oba'. Ts'ibt ba'ax u k'at ya'al le ts'a tukulo'oba'.

Le max yaan u neeje' u kopej. A'alten yetel max ka man ka in wa'altech maxech.

Le max ku man ich kabe' ku pak'al ti'.

Ts'ibt tu nu'ukul a ts'ibe' junp'el ts'a tukul, ku ts'o'okole' ka xookik ti a wef j-xooko'ob u ti'a'al ka u ya'alo'b ba'ax U kat Ya'ale'.95

T'alkab t'aan yetel pa'jo'ol tsikbalJ-Seeb.- jo'oljeake' J-Chumin binen xook, le j-ka'ansajo' tu p'ataj to'on meyaj k-Beete, je a wa'alik ti' J -Pille' kaakate' k-much'ikbae'ex uti'a'al u pa'jo'olil tsikbal yetel u t'alkab t'aanil. J-Chumin.-Ma'alo'ob tun j-Seeb, je'el in wa'alik ti' J-Piile' u ti'a'al ka k-il bix ko'on beet le meyaj k'a'abet u k'u'ubul ti' j-ka'ansajo'. J-Seeb.-Le bey ts'o'ok k-much'ikbae'exo', J-Piil, le ka'ansajo' tu ya'alaj to'one' le u pa'jo'olil tsikbalo', leti' le paklan tsikbal ku yuchul yok'lal ti' meyajo'obo', tu ya'alaj xane' J-Chumin; le t'alk'ab ta'aano', u ti'a'al u tso'olol ba'alo'ob ma' j-na'ata'ab wa a'ala'ab te ichil le pa'jo'olil tsikbalo'.

Nuk le k'at chi'o'oba'.

Ba'ax ka na'atik yok'lal t'alkab t'aan?

Ba'ax u k'at ya'al pa'jo'olil tsikbal?

Much'abae'exe' u ti'a'al ka beete'ex u much'utsil tsikbalil u pa'jo'olil tsikbal ti' junp'el meyaj, ku ts'o'o:kole' u t'alkab t'aanil le meyajo'.

96

In kaajal tu ba'atelil 1810Tak tu ja'abil 1810, le kaajo'ob ku p'atalo'ob tu xaman maayabt'aano', chen kij ku meyajtiko'ob. U yuumil le noj kajtalilo'obo' ya'ab lu'um u ch'a'amo'ob ka'ach ti' le maayao'obo', ku ts'o'okole' ti' ku meyajo'obi, ti' ku meyajtiko'ob xot kij, ts'ap kij yetel ku puta'al tak tu'ux le ku jo'ochalo'. Ka'ache' ma' u pajtal u k'uxintik wa a nukik u t'aan a ts'uulil, tumen ku tuxtik jats'bil wa ku so'okintik mak, wa mae' ku yoksik yok'ol meyaj. Bey xan wa ka puh'uk ti'o'ob, yaan u kaxtal u ti'a'al suutbilo'ob tu yiknalo'ob, ku ts'o'okole' ku lamik tu so'oy mak ka'ap'el k'iin x-ma' janlil. Bey u kuxtalo'ob tak ka j-wak' u baatelil 1810, jo'olpopta'an tumen yuum Miguel Hidalgo y Costilla u ti'a'al ka xu'uluk u paalitsilta'alo'ob. Bey antabiko'ob xan tumen yuum Salvador Alvarado ka j-k'uch way tu lu'umil Mayabe', laj jalk'abta'abo'ob u ti'a'al ka xi'iko'ob meyaj je'el tu'ux u k'ato'obe' yetel ka sunako'ob tu lu'umo'ob. Le kan ts'o'okok a xookik le xooka', much'abae'ex o'oxtulil wa kankantulil u ti'a'al ka beete'ex u much' utsil tsikbal le xooka', tu'ux yaan a mentike'ex u pa'jo'olil tsikbal yetel u t'alkab t'aanil, ku ts'o'okole' ka nukik le kat chiooba Bix le kuxtal te noj kajtalilo'ob ka'acho'?

Max u k'aaba' le mako'ob ant otsilo'obo'?

A k'aol wa junp'el uchben noj kajtalil, tsikbaltej?

97

Paax yetel ok'otuch ka'achile' le noj cha'anil ku beeta'al tin kaajalo' ku jats'utstal. Le cha'ano' ku beeta'al ti' Santa Cruz, ku xantal kanp'el k'iin, ku yaantal u x-poposta'anil, ok'ostaj pool yetel ramada. Le j-paaxo'obo' ku taalo'ob ti' wakax k'ak', tumen ka'ache' ma'ach u k'uchul x-kisbuuts'i'.

Tu lakal le u kaajnalilo'obo', ku jok'olo'ob cha'an yetel ok'ot. U ko'olelilo'obe' ku bukintiko'ob u terno wa u yipilo'ob. U xiibilo'obe' ku ts'aiko'ob u sak nook'o'ob yetel u xanab k'ewelo'ob, u ti'a'al ka jok'oko'ob u xanabcha'ato'ob le x-poposta'anilo'. Nuk le k'at chi'o'oba'. Bix u k'aaba' a kaajal? Ba'ax k'iin ikil u beeta'al u cha'anil a kaajal?

Ba'ax o'lal ku beeta'al le cha'an ta kaajalo'? Ba'axten bey u nook'o'ob le mako'ob ku yok'ostiko'ob poposta'anilo? Bon ti' junwal ju'une' bix u yuchul le ok'ostaj poolo'?

98

U kan ti'its ka'anKu tsikbaltiko'ob le nukuch mako'obo', tu lakal make' k'a'abet u yojeltik tu'ux ku p'atal u kan ti'its ka'an, le beyo' le kan xi'ik k'axe' ma' u sa'atal. Le kanp'el ti'its ka'ano': xaman, noojoi, lak'in yetel Chik'in, kanp'el xan u boonilo'ob, jujunp'el ti' u ti'its ka'anil, Xamane' chak, Noojole' k'ank'an, Lak'ine' Sak yetel chik'ine' boox. Bey xan kantul u yuum balamilo'ob ku kalantiko'ob le wey yok'ol kaba'. Le iik'o'ob ku taalo'ob xaman yetel chik'ine' k'aaso'ob, tumen ku taasiko'ob ya'ab k'oja'anil yetel kimil ti' nojoch makoob yetel mejen paalalo'ob. Le sak iik'o'ob wa utsul iik'o'obo' ku taalo'ob lak'in yetel noojol lak'in, ma' tu loobiltik mak.

Jarat ts'ibt wa jaaj le chowak t'aano'oba'.

Le kan ti'its ka'ano' kanp'el U bonil xomane' boox Le yuum balamo'obo' kantulo'ob

ma' ma' ma' ma' ma'

jaaj jaaj jaaj jaaj jaaj

Le sak iik'o'obo' lak'in u taalo'ob Le k'ak'as iik'o'obo', xaman yetel chik'in u taalo'ob.

99

12

U JELPAJAL U KUXTAL U WINIKKa'ach &uche' ku ya'alik to'on k-chiiche': aay paale'ex ts'ae'exten u na'ajil le klaak'o' yok'laj ma' u tu'upul. To'one' k-tetik u jach polokil le si'o' k-s'aik k'ak', le ken t'a'abak tu beele' yetel u chen jok'ol u chukile' k-mukik yetel u ta'anil, le beyo', le ken sasak tu lak' k'iine' layli' t'aba'ane'. Bejlae' in chiiche' u mechail u estufa ku t'abik. Ku ya'alik xan to'on ka'ach in chiiche': ts'o'ok u yak'abtal paale'ex, t'abe'ex le chan tsuubo', wa ma'e' yaan xan kib t'abe'ex... je'el makamake'. To'one k-u'uyik le beyo' k-t'abik le chan tsuubo', tumen lelo' ku man ak'ab t'aba'an. Bejlae' le kan ak'abchajake', to'one' k-jan t'abik le lelem sasilo'ob yaan t-naajilo'. Oknaj k'iine' ku ya'alik' xan to'on in chiiche': ''tan u yak'abtal paale'ex, ts'o'ok wa a tsaikeex a k'u'ume'ex

100

k'ak', wa ma'e' ts'ae'ex tumen samale' yaan u k'a'abettal juuch u fi'a'al u pak'achta'al u waajil u yo'och le j-meyajo'obo'. To'one' k-u'uyik le beyo' k-ts'aik k-k'u'um, yetel ma' k-chaik u jabal le k'ak' chen beyo', yetel le meyajo'obo', kan suunako'ob ti' ich koole' k'iinaj waaj ken u janto'ob. Bejlae' le kan sasake' to'one' k-jan toj tantik u beel u naajil tu'ux beeta'al le u waajil ixi'im u ti'al konbilo', tumen u ka'aj uchul uk'uj wa janal. Ku ya'alik to'on xan ka'ach in chiiche': aay paale'ex ts'o'ok u xu'upul to'on nal, samale' mina'an u ti'al k'u'umtbili', mix u ti'al le aalak'o'obo'. To'one le kan k-uiuy beyo', ma' pik'ik ts'o'ok k-k'uchuj ich kooli', u ti'a'al k-joochik u k'u'um k-chiich. Bejlae' le kan ek'samenchajake' tan k-kaxtik u beel tienda, u ti'a'al k-manik ixi'im u k'u'umt k-chiich, kex laab... Valerio

101

Nuk le k'at chi'o'oba'.

Ba'ax tu ya'alaj k-chiiche'?

Ba'ax tu beeto'ob ka chen jok' u chukil le si'o'?

Max ku chen t'abik u mechail u estufa, bejlae'?

Ts'ibt te'ela ba'ax ts'o'ok u jelpajaj ti' u kuxtalil ta wotoch wa ichil a lak'tsilo'ob.

102

Na'ato'obLe kaajalo'ob ti' k-lu'umila', u kajnalilo'obe' suuka'an u much'ikubao'ob ich lak'tsililo'ob u ti'al u chan naisik u yolo'ob yetel tsikbalo'ob, je'el bix uchben tsikbalo'ob wa ba'ax ku yuchul ti'ob. Le ken chokochajak u tsikbalo'obe', ku takbesiko'ob xan na'ato'obi', u ti'al u chan top'siko'ob wa u tukulo'ob.

Xook le na'ato'oba', ku ts'o'okole' ka tsikbatik yetel a wet xookile' ba'ax u k'at ya'ale'.

Wa jach na'atl na'ateche', na'atej. Na'atech, yax k'iin u xuul na'aj ku man ak'ab ja'aja'lil u chuum. wi'ij ku man k'iin. (k'an)103

Le kan ts'o'ok a tsikbaltik yetel a wet xooke', ka ts'ibtik k'a'ap'el na'ato'ob, ku ts'o'okole' ka wa'alik ti' a weet xook u ti'a'al ka u na'atej.

(chamal)

K'uben t'aanLepn, Yuc. 8 ti' mayo ti' 1994. X-Maruch: Kiik, tuxten le xokbil chuuy tin k' ubentaj teche', wa ts'o'ok a ts'o'oksik, yok'sal in sik ti' k-chiich. To'one'toj ol aniko'on. A wits'in X-Kloot.

Le k'uben t'aano' u seba'anil u ts'abal ojeltbil ba'axo'ob ku yuchil ichil lak'tsilil wa ti' k-et meyajil. Yaan xan make' ku ya'alike' tuxtaj t'aan wa chi' t'aan, lelo'oba' layli' u ti'a'al u ya'ala'al ba'ax k'a'anan u mentik wa u yojeltik make'.

Bey ts'o'ok a wojeltik bix u ts'ibta'al junp'el k'uben t'aano', beet junp'eli', ku ts'o'okole' ka nukik le k'at chi'o'obo'. Ba'ax o'lal ta ts'iibtaj?

Ba'ax k'iin ka ta ts'ibtaj?

Max ti' ta tuxtaj?

Ba'ax le jach taak a ts'aik ojeltbilo'?104

JumuknankilK-u'uyik ya'ala'ale' tu kaajil Saki'e' ti' chunsa'ab le jumuknankilo'o, tu k'iinil 4 ti' junio ti' 1910. Le jumuknankil chuunsa'ab Saki'o', uchi yok'lal tumen tu lakal otsil meyjil make' nak u yol ti' u ts'abal meyaj bey ba'alche'e' u ti'a'al le ayik'al sak winiko'obo', u yuumilo'ob le kajtalilo'obo'. Ti le jumuknankilo' ya'abkach meyjil mak xu'ulsa'ab u kuxtal, baaxe' tu ye'eso'ob xan u muuk'o'ob tu tan le sak winiko'obo'. Ba'axe' ma' p'at chen beyo', le meyjil mako'obo' tu t'i'it'ubao'ob, yaane' bin chen k'ax u ti'al u kaxtik u kuxtal, u lak'o'obe' bino'ob tanxelil kaajilo'ob, je'el bix Chikindzonot, Tihosuco, Peto yetel u lak' kaajo'ob.

Le kan ts'o'okok a beetik u xookilo', ka ts'ibtik bix uchik u ba'atelil 1910 ta kaajal.

105

Tiich'o'obLe uchen koolnalo'obo', suuka'an le u ka'aj u kajse u meyajil u koole', ku ts'aik u yuk'ulil. Ku ya'alik beya': Bejlae' in ts'aik u sakabil in koole'. Le ken k'uchuk te lu'um ts'o'ok tetiko', ku mentik oxp'el ch'uyub yetel aak', ku puk'ik le sakabo', ku ts'o'okole' ku payal chi'itik yuun k'uj, bey xan u yuumil k'ax, u ti'al u ts'abal ya'abkach uts yetel ki'imak olal ti', u ti'al u meyajtik u kool. U meyajta'al le koolo' u ti'al u nachkunsa'al k'ak'as iik'o'ob yetel u meyajil le k'axo', ka jok'ok tu beel.

Ts'ibt te'ela bix u beeta'al junp'el tiich' ta naajil wa bix u beeta'al tumeen a lak'tsilo'ob.

106

U yaaj olalil ti' lu'umK-u'uyik u tsikbalile', le u meyajil kijo', ts'o'ok bin u yotsiltal, tumen bejlae' ma'ach u jach meyajta'al. Tu lakal le plantelo'obo' ts'o'ok u k'astal, le u paak'alil kijo' tan u kimlajaj; tu lakal le ba'alo'ob ku yuchul beya', ku yuchul, tumen ts'o'ok u lubul u manil le kijo'. Codermexe' ma'ach u sen manik bejlae', tumen ku meyajtik u soskilil le u boox yiits lu'umo'. U lak' ba'ax beet xan u xu'ulul u meyajta'ale', leti' u jawal u ts'abal le pay taak'in ti' j-koolkabo'. Bejlae' tan bin u ka'ansa'alo'ob u meyajto'ob le L paak'alo'ob je'ex: nal, bu'ul, iik, k'um, svila, ch'ujuk pak'aalo'ob yetel u Iak' paak'alilo'ob, yook'lal ku meyajto'ob u ly'umo'ob tu'ux ku pak'iko'ob kij le ka'acho'. U ti'al bin u meyajo'obe', ku ts'abal ti'o'ob ,L bine' p'aaxo'ob, u ti'al u ch'e'enil yetel ka yaanak ti'ob u nu'ukulil u jooyabo'ob. Le beya', tan bin u yaantalo'ob u ti'al ka u kaxto'ob ba'al u janto'ob yetel u lak'tsilo'ob. Bon u yoochel ka'ap'el ba'alo'ob, junp'el ku beta'al yetel u soskilil kij yetel u ka'ap'ele' beeta'an yetel u soskilil boox yiits lu'um.

107

13

K-BISIKBAJ YETEL U LAK' KAAJ O'OBK-bisikbaj

uchben mako'obe' jach ku bisikuba'o'ob ka'achi' je bix u yila'al tu meyajo'ob wa ti' ts'ibo'ob tu'ux ku ye'esal bix u much'ikuba'o'ob u ti'al u kaxtik u yo'ocho'ob, u ti'al meyaj bey xan u beetik u yotocho'ob. Ti' le k'iino'oba' to'one' k'a'abet k-bisikbaj yetel tu lakal mak, tumen wa uts k-bisikbae' mina'an k'uuxil yetel ba'atel; k'a'abet u yaantal ki'imak olal u ti'al u pajtal k-kuxtal ma'alob. Le uchben maayao'obo' mi tu tukulto'ob u yaantal ti'ob utsil kuxtal ichil u baatsililo'ob ti' u ch'ilankabil

108

Mayab. Le O'lal wale' tu much'ubao'ob u ti'al u menyajto'ob le nukuch pak'il naajo'ob yaano'ob te uchben kaajo'ob je'ex: Chichen Itz, Uxmal, Edzn, Tulum, Koba' yetel le u lak'o'ob ts'aka'antak tak bejlao'. Le uchben kaajo'obo' u kuchilo'ob tu'ux ku much'ikubao'ob ka'ach u k'at olto'ob ti' yuum chak, ti' yuum iik' yetel ti' u laak' yuum k'ujo'obe' ka ts'abak ti'o'ob utsil chako'ob, iik'o'ob u ti'al ka u najalto'ob u yich u paak'alo'ob u ti'al xan ka yaanak ti' tu lakal winik malob kuxtal yetel ki'imak olal. Carmen

109

Teche' max yetel ka bisikabaj.

Tene' kin bisikinbaj: yetel yetel yetel yetel

Kux tun a yuumo'ob max yetel ku bisikubao'ob. Letio'obe' ku bisikuba'o'ob yetel

K'at chi'it ti' le nojoch yuumo'obo' bix uchik u bisikubao'ob le uchben maayao'obo', u ti'a'al ka u much'ubao'ob u meyajto'ob le meyaj ba'alo'obo' ti' le k-miatso'. Ts'ibt te'ela'.

110

Noj k'aaba'o'ob yetel u k'aaba' ba'alo'obKu ya'ala'al noj k'aaba' ti' u k'aaba' mak, bey xan u k'aaba' kaajo'ob, u k'aaba' ba'alo'ob yetel u k'aaba' ba'alcheo'obe' ma noj k'aaba'o'obi'. Yaan xan u jel k'aaba' ku ya'alale' patk'aaba'. Xook le k'aaba'o'oba', ku ts'o'okole' ka ts'ibtik le xoxot' t'aano'ob yaan ta x-ts'iko', le tu'ux k'a'anan u ts'ibta'alo'.

Ts'ibt u jeel k'aaba'o'ob.

{{{Mara naaj Pedro Luis janal xanab nook' Mrida Becal peek' miis Chetumal K'aaba'o'ob

J-Ch'eel J-Boox J-Mulix X-Chuli X-Ch'eela X-Mosa

Noj k'aaba'o'ob K'aaba'o'ob Patk'aaba'o'ob.

Noj k'aaba'o'ob

Patk'aaba'o'ob

111

X-k'alk'alak t'aano'obTs'o'ok a ts'ik u ts'ook u ts'aak a ts'uul. K'alk'alak t'aane' bey junp'el baxle', lela' u ti'al u kanik mak t'aano'ob jach chika'an u juumo'ob. Ich u kanbal paalalo'obe' yaan t'aano'ob ma'tech u jan kanik bix u juumo'ob, u ti'al u kanike' ku beetal le baxal tano'oba'. Beet le ba'ax ku k'atal techa', tu nu'ukul a ts'b.

K'at ti' a lak'o'ob ku tsikbalto'ob tech junp'el k'alk'alak t'aan. A'al le k'alk'alak t'aan ti' a wet xookilo'obo'. Beet yetel a wet xookilo'ob junp'el k'alk'alak t'aan.

Bon u yoochel le ba'ax ka na'atik ti' le k'alk'alak t'aano'. Ts'ibt junp'el k'alk'alak t'aan.

112

U lak' kaajo'obTu noojol Mxico ti' yaan u kaajilo'ob; Veracruz, Tabasco, Chiapas, Oaxaca, Yucatn, Campeche yetel Quintana Roo. Ti' le u ts'ook oxp'ela' ku t'aanal maaya. Lela' tsaya'an yetel u t'aanilo'ob Chiapas yetel Tabasco, tumen jok'o'ob ti junp'el t'aan ku ya'alal jach maaya, le olale' yaan t'aano'ob chika'antak wa ku t'aaniko'ob je'el bix k-t'aanik maayae'. Bey je'ex le maaya t'aana, yaan u lak' t'aano'ob way tu lu'umil Mxicoe' je'ex lelo'oba': Huichol, Tarahumara, Mayo, Purpecha yetel u lakoob. Ti' u yoochel u lu'umil Mexicoe', bon u kaajilo'ob tu'ux ku t'aanal maaya yetel le u lak t'nnn-'b'.

CA

S

AT E

ZA C

OAXA

CA

CHIAPAS

GUATEMALA

HONDURAS

MAR

GUE

RRE

RO

BELICE

P

TABASCO

CA RI B

C MI

ac

B UE

LA

C

CA

MP

EC

QU

MI

AN AC HO

b

d

LF

O

DE

P AM

EC

H

HE

INT

CH

OA

GU

GO

E

AN

CA

N

AJ AN

T UA

O

YUC

ATA

A R OO

N JA OR BA LIF CA IA NO RT E

SO

N

O

RA

CHI

HU AH

UA

B CA AJ LI A FO RN IA SU R

COAH

UILANU EVO N

a. D.F. b. Edo. de Mxico c. Morelos d. TlaxcalaTAMAULIPAS

DURA

NGOS. LU

LEO

SI L NA OA

IS

PO

AGS

TO

SI

GOLFO de MXICON

RI YA NA T

VE RA CR UZ

E

113

Ba'alo'ob k-meyajtik, k-jantik yetel k-k'exlantik KoolJunp'el meyaj jach suuk u beeta'al tumeen maayao'obe', leti' le koolo', tu'ux ku pak'al ba'alo'ob u ti'al jantbil je'el bix: ixi'im, bu'ul, iib, k'um, iis yetel makal. J-koolnale' ken u jooch u koole' ku konik u yixi'im u ti'al u manik u nook', u xanab yetel ba'alo'ob u ti'al u jantej, yaan k'iin xane' k'exbil u beetik yetel maxo'ob ku bisikubai.

Beet le ba'ax ku k'ata'al techo'. Xeene'ex ximbal ich kool yetel a j-ka'ansaj.

Beet u yoochel ba'axo'ob ta wilaj ich kool. K'at ti' a yuum ku tsoltech bix u beeta'al kool. Ts'ibtej.

Ti' le xook ts'o'ok a beetiko', kaxt u k'aab le ba'alo'ob ku meyajta'al ich koolo', ts'ibt te'ela'.

Ti' le ba'alo'ob ku meyajta'alo'o', ba'axo'ob ku k'exlanta'al yetel u la'ak' ba'alo'ob, ts'ibt te'ela'.

114

U nu'ukulo'ob ikil u yuchul p'iisLeLo'oba' u nu'ukulilo'ob tu'ux ku p'i'isil ba'alo'ob ka'ach uchi, tak bejlae' layli' u meyajo'ob u ti'al yuchul p'iise'. K'an: u ti'a'al u p'i'isil k'ax tu'ux ku beeta'al kool, u chowakile' 20 m. Ts'ak: yaan u tan p'iisile' 400 m2 Muut: u ti'a'al u p'i'isil ba'alo'ob ku pa'ak'al ich kool. U chuka'anile' ku ts'aik 4 kilos. Wuutsi - Lela' junp'el luuch nojoch, u chuka'anile' junp'el kilo.

Beet le ba'ax ku ya'alal techa'.

K'at ti' a j-ka'ansaj ka u ya'altech u lak' p'iiso'ob. K'aat ti' a yuum: bix u p'iisik u kool.

Jay ts'ak yaan ti' u kool? Jay muut ixi'im, ku ts'aik jun k'an kool. Bon u yoochel le u nu'ukulo'ob ikil u yuchul p'iiso'.

115

14

I N KAAJAL

Ku tsikbalta'ale', le maxo'ob yax kuxlajo'ob te kaaja' j-kupulilo'ob, u batabile' Ek' Balam. In kaajale' u k'aabae' Espita, u k'at ya'al x-p'it-ja', ja' ku sit'. Lela' ti' ku p'atal lak'in ti' u noj kaajil Joe'. Tu bak'pache' yaan mejen kaajo'ob, tu noojole', Nukuche, San Pedro Ch'ench'ela, tu chik'in xamane' x-wilub, tu chik'ine' Waltex, Tusik, tu xamane' Regadillo yetel Holca. U ch'e'enilo'obe' ku chuki'ko'ob tak junk'al jo' u tamilo'ob. U ba'alcheilo u k'axile': kej, kitam, jaaleb, weech, kuuts, k'ulub, t'u'ul yetel u lak'o'ob. Chake' ku lubul tu winalilo'ob mayo, junio yetel julio. U yoxol k'iine' ku chukik tak 40 C, le kan chan sis-olchajake' ku yemel tak 17 C. U kajnalilo'obe' ku bukintiko'ob u sak nook'o'ob yetel u yipilo'ob. Le nojoch mako'ob layli' u ts'iko'ob u konkon exo'obe' yetel u kotino'ob. U t'aan le kajnalo'obo', let i' le maaya t'aano'. Tu ja'abil 1835 ka chunsa'ab u partido x-p'it-ja', u kaajil Tsiminkaje Tizimn) p'at ichil u a'almaj t'aanil x-p'it-ja'. Tu ja'abil 1836 ka yaanchaj junp'el ba'atel tu'ux lubsa'ab u muuk' le waacho'obo' (federalistas). Nojoch yuum Santiago Iman lik' yetel u ts'oon tu kaajil Tsiminkaj.116

Leksa'ab xan u lak' ba'atel tu ja'abilo'ob 1848 yetel 1850, tu'ux jo'lajun mako'ob, xiibo'ob yetel x-ch'uupa'abe', tu luk'sajo'ob tu k'ab le ts'uulo'obo' x-p'itja'. Le ka'aj yax k'uch wakax k'ak' te kaajo', tu ja'abil 1907. Le tan u jala'achil yuum Porfirio Diazo', le u kajnalilo'obo' ti' ku meyajo'ob tu yiknal le ts'uulo'obo', ku pak'iko'ob kij, nal; ku beetiko'ob xan ch'ujuk, sakab, anis yetel u lak' ba'alo'ob. Tu laakal u yich u pak'alo'obe' ku puta'al tu noj kaajil Jo', u ti'al u tuxta'al yanal tu'uxo'ob konbil. Le ka'ach ucho', le otsil mako'obo' ku ts'abalo'ob meyaj ma' pik'iki', le max ma' u k'uchul le kan peksa'ak campanao', ku le'emel jaats' ti' yok'sal ka u peksuba, wa ku lek'paktik xan u nojochile' ku ka'a le'emel jaats' ti', bey ti' xiib, bey xan ti' x-ch'uup wa ma' u beetiko'ob le ku ya'ala'al ti'o'obo'. Nuk le k'at chi'o'oba'. Adriana

117

Nuk le k'at chi'o'oba'.

Maxo'ob yax kuxlajo'ob tu kaajil x-p'it-ja'?

Ba'ax kaajilo'ob yaan tu bak'pach?

Ba'ax uch tu ja'abil 1836?

Ba'ax ja'abil ka j-k'uch wakax k'ak'I'?

Bix u nook' le kajnalilo'ob ka'acho'?

Bix u kuxtal le otsil mako'ob te kajtalilo'obo'?

Tsikbalt bix a kaajal yetel bix u kuxtalil?

118

U xookil u k'aaba' kaajo'obKu ya'ala'ale, u xookil u k'aaba' le kaajo'obo', letir e'esik to'on bix u jach k'aaba' yetel ba'ax u k'at ya'ale'. Ka'ach uche' tu lakal le kaajo'obo' ku ts'abal u k'aaba'o'ob ich maaya t'aan, bejlae' ya'ab mejen kaajo'ob yaan u k'aaba'o'ob ich kastelan t'aan. In ka'aj in tsikbalte'ex bix u k'aaba' in kaajal yetel ba'ax u k'at u ya'ale': in kaajale' X-P'it-ja' (espita) u k'at ya'ale' x-p'itin sit' ja'. Le u kajnalilo'obo' ti' le beyo', tumen tu yilajo'ob tan bin u seten p'itin sit' le ja'o', bey uchik u ts'abal u k'aaba'o'. Le tanxelil kaajo'obo' bey xan ts'aabik le u k'aaba'o'obo', je'ex bix: Calotmul (dos cerros unidos), Sucila (zacate de agua), Dzitas (un platano) yetel u lak'o'ob. Beet le baax ku ya'ala'ala'.

Bix u k'aaba' a kaajal? Ba'ax u k'at ya'ale?

Ba'ax yetel t'aanil tsiibta'an? Tsikbalt u k'aaba' u la'ak' kaajo'ob a k'aol.

119

Kaxan tsikbalJ-PIiI.- U'uyej j-Moonchi, le j-ka'ansajo' tu p'ataj ten junp'el chan meyaj in beet yok'lal le koolo', a wojej bix u meyajta'al wa. J-Moonchi. Ma' j-PIiI, ma' in wojeli', unaj yojeltik nojoch yuum Chumin. J-PIiI.- Jaaj a t'aan, yaan in bin in wilae' ka in wu'uyti' wa je'el u tsikbaltitene'; wa ma'e' yaan in kaxtik max tsikbaltikten bixij. J-Moonchi.- Ku ya'alik le j-ka'ansajo'obo', u ti'al bin u ch'i'ik bej ti' junp'el k'at chi'' k'a'abet u ts'ibta'al le ba'ax k'a'anan u k'at-chi'ita'alo': le ba'ax tak a wojeltiko', ti' ba'ax kaajil beeta'abi', u wiinalil yetel u k'iinil beeta'abik, u k'aaba' le max beete k'at chi'o', wa xch'uup wa j-xiib, ba'ax ti' ku meyaj yetel ba'ax aj kuuchil u beetmal tu kaajal. Je'ex u beeta'al lela', yaan u jeel kaxan tsikbal ma' k'a'anan u ts'ibta'al u chowak k'at chi'ilo'obi', chen ka k'ata'ak le ba'ax tak u yojeltik make'. Beet junp'el kaxan tsikbal. Bix u k'aaba' a kaajal? Maxo'ob yax kajlajo'obi'? Ba'ax t'aanilo'ob ku t'a'anali'i'? Ba'ax cha'anilo'ob ku beeta'ali'i'? Ts'ibt u lak' ba'alo'ob tak a wojeltik ti' a kaajal. Tukult max ti' je'el u pajtal a k'atik le ba'ax tak a wojeltiko'.120

Ba'ax meyajilo'ob ku beeta'ali'i'?

In kaajal bejlaeX-P'it-jae' noj kaaj bejlae' (Villa) ts'o'ok u jats'utstal, tumen yaan u noj beejil, telgrafo, telfono, yaan xan u naajil konolo'obi', pak'il naajo'ob, u nojoch k'iwikil, tu noojol ti' lela' ti' yaan k'unaji', xaman ti'e' u noj naajil jala'acho'ob (palacio) lela' beeta'ab tu ja'abil 1910, bejlae' ku k'uchuj x-kisbuuts'o'ob tak tin kaajal. U kajnalilo'obo' layli' u maaya t'aano'obe'. U meyajo'obe' leti'e' u meyajil le koolo', ku pak'iko'ob ixi'im, bu'ul, ib yetel u lak' ba'alo'ob. Le xuunano'obo' tak bejla'a u tsentiko'ob u yaalak'o'ob'. U ti'al u chukbisiko'ob u najalo'ob' ku' beetiko'ob u lak' meyajo'ob je'ex wak' k'an yeetel xookbil chuuy. Le tankelemo'obo' ku jok'olo'ob u kaxto'ob meyaj yaanal tu'ux, tumen mina'an senkech bo'otbil meyaj beetbili' yetel le u meyajil koolo' ma' u sen ts'aik u ti'al u kuxtalo'ob, tumen bejlae' chen mejen k'ax p'atal. le beetike', le xiibpalalo'obo' tan u jelbesiko'ob u nook'o'ob, bejlae' tan u jawal u ts'aiko'ob u sasak nook'o'ob yetel u yipilo'ob, tumen ku ya'ala'ale' jach ko'oj.

Beet le meyaj tsiba tu nuukul a tsib.

Tsikbalt bix a kaajal bejlae.

Kat ti a nojoch yuumoob bix a kaajal kaachi.121

To'on k-ts'aik kuxtal ti' kaajTu lakal kajnalilo'ob: nojoch yuumo'ob, taatatsilo'ob, tamkelmo'ob, paalalo'ob yetel mejen paalalo'obe', leti'o'ob ts'aik u kuxtal jump'el kaaj. Lelo'oba' yetel u meyajo'obe' jujunp'itil u bin u nojochkinsiko'ob: ku meyajta'al u k'iwikil, u naajil xooko'ob, u naajil ts'a ts'aako'ob yetel u lak' ba'alo'ob k'a'anan tile kaajo'. U ti'al ka beychajak le ba'alo'oba', k'a'abet u yaantal jats'uts tukul ti' u kajnalilo'obe' u ti'al ka u much'ubao'ob meyaj u ti'al u jats'utkinsiko'ob u kaajalo'ob. Bey xan k'a'anan u k'iinbesa'al le tiich'o'ob yetel cha'anilo'ob suuka'an u menta'alo', tumen ku kuxkinsiko'ob kaaj. Nuk le chowak k'at chi'o'oba'. Maxo'ob ts'aik u kuxtal kaaj?

Ba'ax k'a'anan u ti'a'al u nojochtal?

Ba'axten uts ka u much'ubao'ob?

Ba'axten k'a'anan ma' u tubsa'al le k'iinbesajo'obo'?

122

U cha'anilo'ob in kaajalTu winalil febrero ku menta'al carnaval, ku yaantal ok'ot, le xiibpalalo'obo ku bonikuba'ob u ti'a'al u mano'ob ximbal te ichil le kaajo', yaan k'iine' ku menta'al u pav wakaxil. U ti'al u winalil marzo ku beeta'al u payal chi'il yuum San Jos ti' junp'el naaj ikil u menta'al u k'iin u k'aaba'. Le kan ts'o'okok u payal chi'il u k'iin u k'aabae' ku yuchul junp'el ok'ostaj pool wa tanchukua'. Le tanchukua' u k'aaba' junp'el ok'ot, u ti'al lela' u beeta'al: chumuk ak'abe' ku ja'axal chukua', ku ts'abal ti' bolonp'el luuch, ku ya'ala'al ti' bolon x-ch'uupalo'ob ka manko'ob ok'ot tu jaalchi' pib yetel junp'el luuch tu tan u k'abo'ob, le ken kajak u paaxilo' ku kajal u yok'oto'ob, bolon suut ku ts'aiko'ob tu x-no'oj, le kan ts'o'okoke' ku suuto'ob tu paacho'ob, le kan ts'o'okok tu lakale' ku siko'ob le chukua' ts'o'ok u yok'osta'alo' ti' le mako'obo'. Beet le ba'ax ku kata'al techo'.

Ts'ibt u tsoolil tsikbal ti' u yok'otil tan chukua'.

123

15U MIATSILOOB MXICOU miatsil MayabUuche' mina'an kaajo'ob tumsen winike' ma'tech u p'atal chen ti' junp'el kuchil, yaan u man u yil tu'ux ku kaxtik ba'al u jantej, chen junp'el k'iine' ka tu yilaj wa ku yaalak'tik ba'alche'o'ob yetel u pak'ik ba'alo'ob u ti'al jantbile', yaan tu'ux xan u p'atal yetel u beetik u yotoch, bey uchik tun u yaantal le kaajo'obo'. Way tu lu'umil Mayabe' ya'ab u uchben kaajilo'ob le k-ch'i'ibalo'ob ts'aka'antak tak bejlao'je'ex: Chichen Itz, Uxmal, Edzna, Kalakmul, Koba, Tulum yetel u lak' uchben kaajo'ob. Le k-uchben ch'i'ibalo'obo' kuxlajo'ob ti' u meyajil kool, tu 'aoltajo'ob bix u suut yo'ok'ol kab, tu kano'ob u xookil tsolk'iin, ja'ab, bey xan u yaabilto'ob yuumtsilo'ob yetel yuum k'uj.

124

Le maaya t'aano' ma' chen Yucatn, Campeche yetel Quintana Roo ku t'a'anali', ku t'a'anal xan Tabasco yetel Chiapas. Le t'aana' ku t'a'anal xan tu lu'umilo'ob Guatemala, Honduras yetel Belice. Le maaya ku t'a'anal te lu'umo'oba', ma' juntakalili'i', laj jela'antak'o'ob, yaan keex 25 u p'elel u jela'anilo'ob. Way tu lu'umil Mxico yaan xan 57 u p'elel t'aano'ob ku t'a'anali'i', 56 u p'elel le t'aano'oba' sijnalo'ob waye' yetel junp'el taasab tumen le sak winiko'ob ka j-k'ucho'ob way t-lu'ume'exo', lela' leti' le kastran t'aano'. Jos Manuel

125

Nuk lek'at ch'i'oba'. Bix u kuxtal ka'ach le winiko'obo'?

Bix uchik u yaantal le kaajo'obo'?

Ba'ax kaajilo'ob tu beetajo'ob le k-uchben chiibaloobo?

Jayp'el t'aano'ob ku t'a'anal tu lu'umil Mxico?

Kaajo'ob mina'an tu lu'umil Mxico.

Ts'ibt uchben kaajo'ob

K'at ti' a ka'ansaj wa ti' a nojoch yuumo'ob ba'ax ku yuchul tu k'iinil 21 ti' marzo yetel 21 ti septiembre tu uchben kaajil Chichen Itz? Ts'ibt te'ela'.

126

Mulbaxalilo'ob

X-ch'op kaax ch'op kaax ba'ax ta taasaj ti' a mejen kaax.

Jook'ene'ex tu tankabil u naajil a xook'exe'yetel a j-ka'ansale', u ti'a'al ka ba'axte'ex le muulbaxala'.

Bix u baxta'al. Ku yeya'al juntul u ti'al u beetik u ch'op x-kaaxil. Ku K'a'axal junp'el nook' tu yich u ti'al ma' u pakat, ku su'usuta'al u ti'al u sa'atal u yich. U lak'o'obe' ku suuto'ob tu paach u machmaj u k'abo'ob, ich u suuto'obe' ku k'aayko'ob. Ts'o'okole' ku jalk'abtikubao'ob u ti'a'al ka kaxta'ako'ob tumen le max k'axa'an u yicho'. Le paal kun u chuko', leti' ken u beet u x-ch'op kaaxil.

127

Ts'ibt junp'el mulbaxal, ku ts'o'okole' ka mulbaxaltike'ex tu tankabil u naajil a xooke'ex.

Mulbaxalil

Mulba'axale junp'el chan meyaj ku beetaal tu naajil xook u ti'a'al u yoksa'al u tukul yetel u na'at paalal ichil u kanbal, tumen yaan k'iine' jach seba'an u kanik mak ba'alo'ob yetel baxal. Le mulbaxala' ku beeta'al u ti'a'al u kanik mak u bisikubaj yetel u lako-'ob, bey xan u ti'a'al u kaniko'ob antaj. Ku ba'axta'al ichil ya'ab paalal.128

U mulbaxalil k'aayo'ob.Le mejen le'o'obo', le mejen le'o'obo', ti' tu chuun le che' ku lublo'obo', ku taal le iik'o', ku lik'salo'obe' ku jo'op'ol u che'ejo'ob. ji', ji', ji', ji', Le mejen ...... u papaxk'abo'ob Le mejen ...... u xuxubo'ob Le mejen ...... u yok'olo'ob.

U t'aanilo'ob MxicoU t'aan maayao'ob. Tu noojol u lu'umil Mxico, kaajlajo'ob maayao'obi', le beetike' yaan t'aano'ob jach chika'antak u juumo'ob wa le ba'ax u k'at u ya'al ich u lak' t'aano'obo: Tu lu'umil Veracruz ku t'a'anal huasteco; tu lu'umil Chiapas ku t'a'anal tzotzil, tojolabal, tzeltal, lacandn, chol; tu lu'umil Tabasco ku t'a'anal chontal; tu lu'umilo'ob Yucatn, Campeche yetel Quintana Roo, ku t'a'anal maaya. Tu lakal le t'a 'ano'oba' lak'tsilo'ob tumen jok'o'ob ti' junp'el uchben maaya t'aan. Nuk le k'at chi'o'oba'. Tu'ux ku t'a'anal tzotzil? Tu'ux ku t'a'anal chontal? Tu'ux ku t'a'anal huasteco?

Tu'ux ku t'a'anal maaya? Ts'ibt u lak' t'aano'ob a wojel ku t'a'anal lu'umil Mxico yetel tu'ux yaano'ob.

Beet yeetel a wet xooko'obe' junp'el much' utsil tsikbal bix uchik u sijil le maaya t'aano'.129

U lu'umil k-ch'i'ibalo'ob U lu'umil maaya.Ku ya'ala'al u lu'umil Mayab tu'ux kaajlaj uchben maayao'ob. Ichil u noj kaajilo'obe' jach k'aola'an: Copn tu lu'umil Honduras; Tikal yetel Quirigua tu lu'umil Guatemala, Comalcalco tu lu'umil Tabasco; Tajin tu lu'umil Veracruz; Bonanpak yetel Palenque tu lu'umil Chiapas. U noj kaajilo'ob Uxmal, Chichn Itz, Mayapn, Tulum, Koba', Edzna, Labna, Kabaj yetel Sayil tu lu'umil Yucalpeten, tu'ux yaan Yucatn, Campeche yetel Quintana Roo.

Ts'ibt le ba'ax ku k'ata'al techo'

Ba'ax kaajilo'ob maaya ts'o'ok a k'aoltik?

Tu'ux ku p'atal Palenque?

Tu'ux ku p'atal Tikal?

Tu'ux ku p'atal Tajin?

Tu'ux ku p'atal Copn?

Much'abae'exe' u ti'a'al a tsikbaltike'ex ba'ax ta na'ate'ex ti' le xooka'.130

uchben baxalilo'obBaxal kimbomba tu lakal baxale' ku ka'ansik mejen paalal. Yaan baxalo'obe ku beetik u tukul, ku jok'sik u muuk', ku beetik u bisikubaj yetel u lak'o'ob, bey xan u kanik xook. Le baxal ka wilik te'ela u ti'a'al a kanik xook. Yetel le baxala' je'el u pajtal a we'esik ti'o'ob bix u p'i'isil le ba'alo'ob yetel metro, bey xan sumar yetel multiplicacin. Beet le ba'ax ku k'ata'ala'. Beete'ex a baxal kimbomba.

Baxte'ex yetel j-ka'ansaj Ts'ibt u tsoolil utsil tsikbal ti' junp'el baxalil a k'aol, yetel bix u baxta'al.

131

16

IN LAK'TSILO'OB

In yuumo'obe' leti'o'ob u nuukil in lak'tsilo'ob; leti'o'obe' ku ka'ansiko'obten yetel ti' in lak'o'obe' ya'ab ba'alo'ob u ti'a'al k-utsil kuxtal, ku tsoolko'ob to'on xan ba'axo'ob ma' uts u beetik winiki'. Bey le tuno', yax t-otoch k-kanik beet mejen meyajo'ob, k-yaakunsikbaj t-baatsil yetel k-bisikbaj tu beel yetel