introducción a la economía política fisyp - fesga

8/14/2019 Introduccin a la Economa Poltica FISyP - FESGA

1/72


2/72


3/72

Coordinacin:

Coordinacin de equipas de investigacin:

Investigadores:

Correctores:

Julio C. Gambina

Gastn A. Varesi

Cceres, Gonzalo; Fal, Juan; Gambina, Julio C; Gmez, Carlos;

Pinazzo Germn; Puello-Socarrs, Jos; Roffinelli Gabriela; Varesi, Gastn A.

Cceres, Gonzalo; Varesi, Gastn A.; Zanabria, Juan Manuel

Introducin economaeconoma polticaNotas sobre algns conceptos

necesarios para comprender etransformar a realidade


4/72

Texto:

FISYP (Coord. Julio C. Gambina)

Traducin:

Rafa Villar / Alexandre nsua Moreira

Deseo e maquetacin:

Breixo Lousada

Ilustracins:

Davila

Coordenacin editorial:

Iuri Domnech

Revisin:

Xabier Prez Igrexas

Edita:

FESGA (Fundacin para o estudo e divulgacin da cuestin social e sindical en Galiza)


5/72

Introducin

Introducin ao proceso de producin e circulacin do Capital

Imperialismo

Unha breve introducin ao problema da crise

Socialismo: por unha nova alternativa

Bibliografa

7

15

41

49

57

65

ndice


6/72


7/72

Limiar

Decidimos en FESGA, fai un ano, realizar unmanual de Introducin Economa Poltica , xaque coidabamos que era esencial en momentoscomo os actuais, nos que atravesamos unhafonda crise do sistema capitalista, con gravesconsecuencias para as condicins de vida daclase traballadora e outras camadas populares,as como para o futuro de Galiza. Contamospara a preparacin deste manual coa colabora-cin da Fundacin de Investigaciones Socialesy Polticas (FISYP), con sede en Bos Aires, Ar-xentina. Este traballo contou coa coordinacindo prestixioso economista Julio C. Gambina,integrante do ComitDirectivo do Consello La-tinoamericano de Ciencias Sociais (CLACSO).Non se trata dun texto sinxelo. Nalgns apar-tados, coma o relativo teora do valor, no ca-pitulo de Introducin ao Proceso de Producine Circulacin do Capital , compre facer unhaleitura de vagar para fixar con claridade con-ceitos queson fundamentais para entendermoso xeito de funcionar do capitalismo. No manualinserronse ademais outros tres captulos nosque se estuda o imperialismo e faise unha an-lise da actual crise, das sas consecuencias edas alternativas posbeis.

Con anterioridade xa editaramos dous docu-mentos nesta mesma lia, nos que nos achega- bamos crise actual. Un texto de Xavier Vence,catedrtico de Economa Aplicada da Universi-dade de Compostela, co titulo A crise do mo-delo neoliberal e propostas alternativas ; eoutro de Adrin Sotelo, investigador do Centrode Estudos Latinoamericanos da Facultade deCiencias Polticas e Sociais da Universidade Na-cional Autnoma de Mxico, baixo o titulo de A crise do capitalismo mundial: unha olladadesde o marxismo (a travs dos Grundrisse ).Desde FESGA pensamos que agora con este ma-nual de Introducin Economa Poltica reali-zamos un contributo importante e necesario,para todos aqueles queprocuran superar a an-lise superficial do momento econmico e socialactual indo raz dos mecanismos profundos docapitalismo contemporneo, e quese propoandarlle resposta desde unha orientacin queestea ao servizo das maioras sociais. Desexa-mos quesexa valorado positivamente por todose todas aquelas que o leane llessirva comoan-lise de referencia.

Manuel MeraDirector de FESGA


8/72


9/72

Por que necesario realizar hoxea crtica do capitalismo e afondarno coecemento da teora quesustenta a crtica da EconomaPolticaOs ltimos acontecementos da historia do s-culo XX, en particular, a cada do muro de Ber-ln e dos chamadossocialismos reais (como o

da URSS), impuxeron a idea do Fin da Histo-ria 1.Esta tese quera convencernos de que a histo-ria conclua e, con iso, a confirmacin histricado capitalismo como o ltimo elo da evolucinhumana, sen marcha atrs nin adiante. As, nonhabera posibilidade de pensar noutro estadode cousas diferente e teriamos daquela que nosconformar co mundo en que vivimos. Esta ideanegaba tamn a validez a todos aqueles que -como Marx- anticiparan que o mundo capita-

lista antes que ser unha etapa histricapermanente era temporal e que, ademais, de- bido s sas contradicins internas, nomeada-mente entre os traballadores e os capitalistas,necesariamente dara paso a outra forma de vivir nas sociedades distinta da deshumani-zacin progresiva que xerou o rxime do Capi-tal. Afortunadamente, son os feitos -e non as teo-ras-mis actuais os que volvenpoer no debatea disxuntiva fronte sustentabilidade perennedo capitalismo como sistema social. Segundo oPrograma das NacinsUnidas para o Desenvol- vemento, mis de 1.200 millns de persoas entodo o mundo viven con menos de 1 dlar porda e case 850 millns pasan fame mentres queexisten recursos suficientes para alimentar 5 veces a poboacin mundial. A crise global -polaque actualmente atravesamos-, doutra banda,profundou dramaticamente estas situacins

mentres se transfireninxentes recursos porparte dos Estados cofin de salvar o sis-tema financeiro e opropio capitalismo nospases desenvolvidos. Non resulta menorconsiderar que hai 20

anos se discuta dadeleiba do socialismoe a derrota do move-mento de traballado-res e que hoxe sedebate verbo da crisedo capitalismo.

Polo dito, realizar unha crtica do sistema capi-talista actual resulta ser unha esixencia inescu-sbel do movemento dos traballadores, daesquerda e o pensamento crtico. Non s para

coecer e analizar a realidade en que vivimossenn tamn para poder transformala segundosostivo Marx nas Teses sobre Feuerbach. Comoavanzarmos? As anlises que nos legou Karl Marx manteena sa pertinencia e resultan ser moi vixentes,neste momento. Por que Marx? preguntaransemoitos. Non un autor do sculo XIX e queanda que as sas anlises foron atinadas paraa sa poca, poderan resultaranacrnicasparaa nosa ?Marx o pensador que, sen ningunha dbida,mellor reflexionou sobre o capitalismo e omundo que reproduce as sas relacins. Eanda que moitos pensadores se dedicaron,desde hai moito tempo a esta tarefa, foi el quenen forma integral e complexa sistematizou asdinmicas do sistema capitalista nas sas ca-ractersticas esenciais. por iso polo quemen-tres haxa capitalismo as sas principaisachegas seguen sendo tiles e, na actualidade,seguen constitundo unha ferramenta funda-

Introducin

Segundo o Programa daNacins Unidas para oDesenvolvemento, misde 1.200 millns de per-soas en todo o mundo viven con menos de 1dlar por da e case 850millns pasan fame men

tres que existen recursossuficientes para alimenta5 veces a poboacin mundial.

1 Ver Fukuyama, 1992.


10/72

mental tanto paracomprender a reali-dade as como paratransformala . certoque o capitalismocambiou moito desdeos primeiros escritosdo pensador revolu-cionario e que enrazn diso son moitosos revolucionarios queachegaron novas refle-

xins para comprender e transformar unha re-alidade cambiante. o camio da revolucin eo cambio poltico en todo o mundo e nomeada-mente resaltamos as contribucins, entre ou-

tros, de Engels, Lenin, Trotsky, Gramsci,Maritegui, Guevara ou Fidel Castro, tantocomo as que moitos seguimos tentando desenvolver nesta primeira dcada do sculo XXI.Considerar que as anlises do fundador da teo-ra da revolucin son letra morta e que nonachegan nada hoxe, dan en ser consideracinssen fundamento. Do mesmo xeito resulta nonacado aterse a algunhas anlises particularesrealizadas noutras condicins histricas. Osseus textos son imprescindbeis, anda quedeben actualizarse coas sucesivas achegas rea-lizadas e por realizar. Entender o capitalismorequire o estudo do Capital e de todas as obrasque avanzan na crtica do capitalismo de cadamomento histrico. A crtica do capitalismo foia tarefa de Marx e unha tarefa contempor-nea de quen, en cada momento histrico, sepropoa transformar profundamente a socie-dade na que vive. Isto non significa caer no dog-matismo sen confrontar a realidade e crer quenada cambiou pois, certamente, moitas cousas

neste momento nonson exactamente idnticass do sculo XIX. As transformacins mis significativas do l-timo tempo deixaron como resultado fondasmodificacins nos modos especficos de produ-cin econmica e social, no mundo do Traballoe, por conseguinte, na clase obreira. Porn, asrealidades mis perentorias da vella orde capi-talista (do sculo XIX) e da nova (en pleno s-culo XXI) anda manteen unha conexinindiscutbel desde as lxicas que o sustentan e,

en xeral, desde as relacins sociais que histori-camente produciron o capitalismo, reprodu-cindo contradicins fundamentais que foronidentificadas hai mis de 150 anos por Marx: aganancia como razn de ser da sociedade capi-talista; a xeneralizacin das relacins mercan-ts cara a todos os mbitos da vida e, con iso, asactividades humanas devidas en purasmerca-doras ; a extraccin da plusvala como fonte deacumulacin do Capital, a imposicin de rela-cins de explotacin e a polarizacin entre asclases sociais, e mesmo, fronte natureza, de- bido s contradicins entre o capital e o traba-llo e o capital-vs. -a natureza; a destrucin dasrelacins sociais non capitalistas (as economasindxenas, campesias, familiares, etc.) entre

outras cuestins centrais -que finalmente con-duciron concentracin da riqueza en poucasmans, en paralelo ao crecente empobrecementoe pauperizacin da maiora da poboacinmundial, non s no Sur do mundo, senntamn no interior dos pases do Norte onde ascondicins sociais se fan cada vez mis crticase difciles de aturar.Mesmo, para seguir acumulando razns, Marxanticipara a disociacin do capital das activida-des produtivas e, con iso, a aparicin docapital especulativo , como el expua, un capital para-sitario que se valoriza virtualmente. impor-tante recuperar eses conceptos ante a crise daeconoma mundial actual e o peso que se lleasigna cuestin financeira.O Capital unha relacin social, onde esencial-mente existen explotados e explotadores. A base fundamental do capitalismo, onte e hoxe, a explotacin da forza de traballo, o que omesmo que dicir a explotacin da clase obreira.Tanto as formas de explotacinvellas , na pocafabril clsica, como asnovas , denominadas post-industriais , seguen mostrando que o ob-xectivo do capital son estratexias de extraccinda plusvala e a profundacin da super-explo-tacin dos traballadores do mundo, xerandomesmo unha masa xigantesca de desemprega-dos e subempregados que contriben a dete-riorar o prezo da forza de traballo, creandomellores condicins para a apropiacin decuantiosas ganancias a mans do capitalista. unha situacin que xera contradicins entre os

introducin economa poltica

O Capital unha relacinsocial, onde esencial-

mente existen explotadose explotadores. A base

fundamental do capita-lismo, onte e hoxe, a ex-plotacin da forza de

traballo, a explotacin daclase obreira.


11/72

traballadores en actividade e os desocupados.E esta contradicin en particular en que vive aclase traballadora (os traballadores reais e po-tenciais, como os desocupados) e o conxunto dasociedade, e onde a explotacin cobra formassalvaxes , mis que nunca fundamental para omantemento do sistema do Capital. Neste sen-tido, a clase que vive-do-traballo contina econtinuar cumprindo un papel esencial na so-ciedade contempornea neste recentementeiniciado sculo XXI.Por esta razn e dado que o capitalismo seguesendo no esencial o mesmo, daquela, a crticaque realizou Marx ao capitalismo un tema pri-mordial. As sas reflexins,nocins, conceptose linguaxe, antes que estar desactualizados, ra-tifican cada vez con mis forza, a sa incuestio-nbel pertinencia para analizar o mundo actual,como o confirma da tras da a historia recente.E isto dicmolo, non s nun sentido intelectualou erudito. O seu valor est en aparecer comounha ferramenta de transformacin concretadas nosas vidas. Pois se, por unha banda, Marxnos fornece de elementos para descifrar as es-truturas histricas e as contraditorias manifes-tacins do presente capitalista, pola outra, assas anlises axdannos a esbozar autnticasposibilidades para institur un sistema distintoe novo, rexido por valores diferentes, doutroxorne. Como se dixo, Karl Marx pretendaachegar producin de coecemento para atransformacin social (Gambina, 2008: 50)

As achegas da anlise en MarxKarl Marx un revolucionario, organizador domovemento obreiro e terico da crtica da Eco-noma Poltica, nova disciplina que pretendafundamentar cientificamente o porqu da ordeeconmica do capitalismo. Os escritos do pen-sador do movemento obreiro apuntaban cr-tica do saber de poca e para contribur fundamentacin da revolucin socialista. Senningunha dbida, o pensamento de Marx che-gou aos seus mis altos graos de elaboracinterica coa sa crtica da economa poltica cl-sica, que se esbozaba como disciplina aut-noma cos textos de Adam Smith (en 1776publica o sa famosa Investigacin acerca das

causas da riqueza das nacins) e David Ri-cardo (en 1817 publica a sa principal obrasobre Principios de Economa Poltica e Tri- butacin). O Tomo I do Capital aparece en1867 e os seus primeiros textos econmicosdatan de 1844. Desde Smith a Marx hai un im-portante desenvolvemento capitalista e dopensamento que tenta defender e criticar o sis-tema capitalista. Desde aquela at agora moi-tos cambios aconteceron no sistema mundialdo capitalismo e os variados desenvolvemen-tos tericos, cun lugar para o pensamento cr-tico que pretendemos asumir na perspectiva decontinua articulacin intelectual co move-mento de traballadores e a sa loita polo so-cialismo.Neste sentido, a dobre conclusin metodolxicae analtica presente nas reflexins de Marx pode

Karl Ma


12/72

detectarse, sobre todo,cando por unha banda establece unhadiferenza na economapoltica entreosecono-mistas clsicos e a de-nominada economavulgar , porque tia ungran respecto poloavancequerepresenta- ban os autores clsicossobre o pensamentoprevio e o intento pordesentraar as leis do

funcionamento da orde econmica, e enfront- base duramente cos que usaban o coecemento

para lexitimar o sistema de explotacin, aos quedenominou economistas vulgares. O seu obxec-tivo era a constitucin dun pensamento propiodos traballadores para a organizacin dunhaorde social sen explotados nin explotadores.Desde os primeiros escritos cando aparece esa vontade, polo que escribe textos tericos e pro-pagandsticos de gran valor, como o ManifestoComunista, un verdadeiro berro de unidade dostraballadores do mundo para o cambio de ordesocial.

Se Smith achega coecemento terico contra opoder absoluto do vello rxime precapitalista e batalla pola liberdade de mercado, Ricardoasume directamente os intereses da burguesano poder contra a clase terratenente, subordi-nando, est claro, os traballadores.Marx asumea ollada dos traballadores contra a burguesa eos terratenentes. un enfoque clasista quemantnvixencia para culminarcoa explotacincapitalista e reorganizar a sociedade baixo for-mas anticapitalistas e polo socialismo. a nosa

tarefa redefinir o clasismo no sculo XXI, sobrea base da precariedade laboral crecente, a ten-dencia decrecente da proporcin salarial sobreo conxunto da renda en cada pas e das secuelasde desorganizacin e desindicalizacin do movemento obreiro. Marx construa coecementoao mesmo tempo que participaba da organiza-cin e loita do movemento de traballadores. A creacin terica para a transformacin do capi-talismo require da articulacin das loitas obrei-ras e do pensamento crtico.

Hai que entender en que sentido se adiantaunha crtica da economa poltica clsica porparte de Marx. Contrariamente ao que poidacrerse, Marx retn moitos dos trazos esenciaisque presentaban a explicacin clsica (a queformularon Smith, Ricardo, etc.), como ele-mentos de verdade o traballo como fonte dariqueza- pero, particularmente, sublia e tra-duce as relacins establecidas de tal xeito que,ao final, as sas conclusins teen o efecto deremodelar a estrutura e revolucionar a signi-ficacin prctica tanto do conxunto como daspartes. o caso, por citar un exemplo, candoMarx non vacila en recorrer aos argumentos deSmith na sa crtica a Proudhon en Miseria dafilosofa2. (Marx, 2004)

Malia que os clsicos xa identificaran unharede de relacins fundamentais ao redor dunsprincipios coherentes (determinacin das rela-cins sociais como relacins entre os homes entanto produtores; as relacins de producinentre os homes como relacin de clase entrecapitalistas e traballadores, etc.), porn, nonafondaron nelas. Limitronse simplemente adescribilas .Por exemplo, unha nocin tan central na obra

madura de Marx comoa divisin de clases ,non unha descuberta propia. Este fenmeno xafora previsto moito antes pola Economa Pol-tica pero segundo o va Marx apenas ofrecaunha explicacin parcial: as clases eran produtoou ben da orde da natureza, ou simplementecomo unha forma que adoptaba espontanea-mente a divisin do traballo nunha sociedadelibre, e non como un produto histrico espe-cial. Por iso, explica Engels no Anti-Dringque, para Marx, os economistas clsicos s des-cubriron a metade do problema : o lado posi-tivo do capitalismo fronte orde econmicasocial anterior. S restaba a crtica desde os ex-plotados, portadora dunha perspectiva socia-lista. (Dobb, 1976: 43)

introducin economa poltica0

2 O propioMarx recoceona sacartaa Weydemeyer (5 de marzode 1852),ao se referir aos historiadoresda Restauracin nasaan-lise sobrea RevolucinFrancesa: Nonmecorresponde a mino m-rito de ter descoberto nin a existencia das clases na sociedademoderna, nina loita quese dentreelas.Moitotempo antescamin,os historiadores burgueses describiran o desenvolvemento hist-

rico da loita de clases . (Snchez ngel, 2005: 95)

a nosa tarefa redefinir oclasismo no sculo XXI,

sobre a base da precarie-dade laboral crecente, a

tendencia decrecente daproporcin salarial sobreo conxunto da renda encada pas e das secuelas

de desorganizacin edesindicalizacin domovemento obreiro.


13/72

Os economistas clsicos demostrando as leis dolaissez-faire, laissez passer (deixar facer,deixarpasar), introducan, de feito,unha crtica fronte orde anterior, pero non unha crtica histricado capitalismo emerxente. Ao non criticar o ca-pitalismo, este aparecae aparece nonoso tempocomounhaordenatural,estbele permanente. unha concepcin que se retoma recentementecoa tese do Final da Historia de Fukuyama. por iso polo que os tericos do capitalismo pro-pugnan as teses do consenso de clases, do equi-librio do sistema, mentres que desde opensamento revolucionario se sosteen as con-tradicins en loita, entre burgueses e proletarios,entre empresarios capitalistas e traballadores.Os clsicos da Economa Poltica sustentaban ogoberno anrquico da man invisbel no mer-cado, impedindo o coecemento das relacinsde intercambio no capitalismo. No mercadoparticipan vendedores e compradores facendo valer os seus dereitos, establecendo relacinsde intercambio mercantil, que no capitalismoadquire relevancia pola capacidade, que expli-caremos mis adiante, de intercambiar forza detraballo por salario como fundamento esencialpara explicar a ganancia capitalista. De a a ne-cesidade dialctica que postula Marx de inte-grar unha crtica da Economa Poltica cunhacrtica socialista do rxime de producin.O distintivo na anlise de Marx respecto dosclsicos a fonte da ganancia. un tema degran importancia para os traballadores na ac-tualidade. Toda a riqueza produto do traballohumano e este o xerador das ganancias, e polotanto das riquezas e o poder dos capitalistaspara manter o rxime de producin e subordi-nar os traballadores, a natureza e a sociedadeaos seus intereses directos de acumulacin demis riqueza e poder.O problema dos economistas anteriores a Marxera explicar de onde xurda o excedente econ-mico. Sen excedente non haba acumulacin emenos posibilidade de satisfacer as demandascrecentes dunha sociedade en expansin. A so-ciedade primitiva foi superada por ulterioressociedades con base no excedente econmico.Sen excedente non pode haber escravitude.Tanto o escravismo como o feudalismo se ex-

plican pola capacidade de almacenar exceden-tes para subordinar parte da poboacin a quendomina a orde social vixente. O capitalismopermitiu un gran crecemento de bens e servi-zos para satisfacer necesidades dunha poboa-cin que medraba a pasos axigantados. Iso foiproduto do crecemento do excedente baixo orxime do capital. Creceu a gran escala a capa-cidade produtiva da sociedade, pero os clsicosnon podan explicar de onde provia ese exce-dente, e terminaban explicando que era a dife-renza que quedaba tras pagar os custos deproducin (materias primas, materiais) e o sa-lario. As xustificaban a ganancia dos capitalis-tas e a renda do terratenente.O problema para Marx era desentraar o fen-meno da ganancia e para iso continuou desenvolvendo a teora do valor, que debe a saformulacin aos economistas clsicos e a sa

Friedrich Enge


14/72

especial achega para a formulacin da teora doplusvalor, ou plusvala, verdadeira manifesta-cin esencial da ganancia capitalista e a rendado terratenente. Marx quen explica que o in-tercambio mercantil un intercambio equiva-lente de mercadoras, pero que existe unhamercadora especial, nica, a forza de traballo,que intercambindose polo seu equivalente, osalario que compra os bens que satisfn a ca-pacidade de reproducir a forza de traballo dotraballador e a sa familia, esta mercadora, aforza de traballo, engade ao produto final un valor maior, a plusvala da que se apropia comoganancia o capitalista.Todo o pensamento de Marx apunta a xustificara necesidade de expropiacin da riqueza social

en mans da clase capitalista, por ser toda a ri-queza xerada polo histrico traballode todos ostraballadores a travs dos anos. A tese de ex-propiar os expropiadores segue tendo absoluta validez.De a que Marx prevese a necesidade de cons-trur, da man da crtica da Economa Poltica ,un coecemento cientfico sobre a realidade so-cial do capitalismo para que a clase obreira pui-dese destitur as aparencias e ilusins queexpua de maneira universal e formal o pensa-mento burgus e respondese as, contundentee efectivamente, aos problemas e s necesida-des dos traballadores e as maioras, unha cues-tin que segue sendo un desafo para continuara sa obra, terica e prctica.

Acerca do presente traballoTrtase dun traballo colectivo que tentar abor-dar algunhas cuestins fundamentais ao nosocriterio para introducirse no coecemento dal-gns conceptos da crtica da EconomaPoltica,principal sentido do traballo terico de KarlMarx. Respectouse a utilizacin de versins di-ferentes sobre as obras de Marx e outros auto-

res, achegada por cada un dos colaboradoresintervenientes nesta producin que hoxe en-tregamos. O problema deriva de limitacins detempo para reducir todas as citas a un s textode doado acceso para o lector.En primeiro lugar abordaremos algns aspec-tos abstractos, esenciais sobre o funcionamentodo capitalismo. Esperamos que sexan un est-mulo para ir directamente a afondar nas obrasdos clsicos do pensamento revolucionario.Non pretendemos esgotar nestas poucas pxi-nas todo o necesario para entender a Marx emoito menos o capitalismo, pero si agardamosentusiasmar os lectores, traballadores, para es-timular a sa necesidade de estudo sobre as-pectos da crtica do capitalismo do noso tempo.Un primeiro captulo aborda as categoras docapitalismo de libre competencia, o capitalismoque estudou Karl Marx nO Capital . Neste ca-ptulo introducirmonos na teora do valor deMarx, analizando como no proceso de traballono capitalismo teen lugar as relacins de ex-



15/72

plotacin e subordinacin entre as clases so-ciais, identificando a procura de ganancia comoo motor do capitalismo. Para isto daremosconta de como se organizan as relacins de pro-ducin e de propiedade no capitalismo, bus-cando aproximarnos s ideas fundamentaisdesenvolvidas por Marx na sa anlise crtica.Despois, nun segundo captulo continase coaanlise do capitalismo monopolista, imperia-lista, estudado por Lenin na sa coecida obraO imperialismo, fase superior do capitalismo ,engadindo as achegas necesarias para estendere repensar a devandita categora na actualidadede globalizacin e mundializacindo rxime docapital. En terceiro lugar, abordamos a reali-dade da crise da economa mundial actual, e fi-

nalmente, nun cuarto captulo esbozamosalgns debates sobre a potencialidade do so-cialismo no noso tempo. (Marx, 1999; Lenin,1975).Queremos sinalar que o presente traballo tratadunha introducin a temas complexos pero ne-cesarios de ser coecidos e discutidos, coa pre-tensin de que se institan como ferramentas

para o cambio, promovendo instancias que nosfagan suxeitos da nosa propia historia. No traballo que expomos non estn todos os temasnecesarios para comprender a realidade, s al-gns conceptos son utilizados para contriburno marco dunha estratexia de formacin quedebe completarse con lecturas adicionais.Este texto non pretende ser un manual quepeche o debate achatando as ideas, senn quetenta expor da forma mis clara posbel ideasque sempre poden ser profundadas, ideas que buscan desnaturalizar a nosa vida coti, ollaladesde outro ngulo, dunha perspectiva que,como toda crtica,molesta , nos resulta ferintena medida en que pon de manifesto relacinsque o sentido comn (que sempre un sentidocomn dominante) tende a agachar. Maistemos a plena certeza de que s a comprensindas relacins sociais que nos atravesan e cons-titen, e que poen de relevo a explotacin e aopresin, nos permitirn afrontar as devandi-tas realidades na procura e construcin dunmundo sen explotados nin explotadores.


16/72


17/72

Karl Marx presentou en vida o Tomo I do Capi-tal, dedicado ao estudo do Proceso de produ-cin do capital. O tomo II e III desa xigantescaobra foi redactado por Federico Engels sobre a base dos manuscritos de Marx. O Tomo II tratado Proceso de circulacin do capital e o TomoIII do Proceso de producin capitalista no seuconxunto, dicir, da producin e circulacincomo sntese da totalidade. un proceso de es-crita que vai do abstracto ao concreto. Introdu-cirse no coecemento de Karl Marx require dunesforzo especial, polo conxunto de categoras(conceptos) utilizadas que tratan de enfrontar oocultamento que xorde de explicacins apolo-xticas do capitalismo con pretensin cient-fica. (Marx, 1999).

1.1.Proceso de traballo, forza detraballo, relacins de producin,mercadora e alleamentoO traballo un acto que se desenvolve entre ohome e a natureza; o home transforma a natu-reza para producir valores de uso , dicir, bensque teen o fin de satisfacer necesidades, e aofacelo transfrmase a si mesmo, modifica a sapropia natureza, desenvolvendo as sas facul-tades, e cambia o medio sobre o cal se exerce otraballo.Estas actividades de producin de valores deuso constiten o proceso de traballo . Este pro-ceso de traballo pose distintos elementos: 1) aactividade persoal do home, 2) o obxecto dotraballo, 3) o medio de traballo.1) Esta actividade do home o traballo, pero oque paga o capitalista non o traballo, senn a forza de traballo . Deste xeito, poderiamos de-finir a forza de traballo como o conxunto de for-zas fsicas e espirituais das que o home dispne que utiliza no proceso de producin dos bensmateriais, ou sexa a capacidade do home para

traballar.

2) O obxecto de traballo o elemento/cousasobre a cal se exerce a forza de traballo, como amateria en bruto que atopamos na natureza eque anda non foron manipulados polo home(p.ex. a area dunha praia ou as rbores silves-tres) e a materia prima, que xa tivo algunhamodificacin humana (p.ex. un metal ou o ce-mento).3) O medio de traballo unha cousa ou con-

xunto delas, que o home interpn entre el e asa accin (). As converte cousas exterioresen rganos da sa propia actividade. Nestesentido, os medios de traballo inclen as ferra-mentas coas que se acta sobre o obxecto detraballo. Pero tamn abranguen, nun sentidomis amplo, todas as condicins materiais que,sen intervir de maneira directa nas sas opera-cins, resultancon todo indispensbeis ou cuxaausencia as fara defectuosas. Polo que debe-mos ter en conta medios de traballo indirectoscomo, por exemplo, os talleres onde se realiza aproducin, os camios para transportar os bens, etc. (Marx, 1973: 187-190)

Grfico 1:

No proceso de traballo o home srvese dos me-dios de traballo para modificarvoluntariamenteo obxecto de traballo. Esta unha das calidadesque diferencian o traballo do home da activi-dade animal: o poder prefigurar o resultado dotraballo e realizar unha transformacin cons-ciente da natureza. Outra das diferenzas entreo traballo humano e a accin animal a fabri-cacin dos medios de traballo, das ferramentas

Introducin ao proceso de producine circulacin do Capital

Procesode traballo

Obxectode traballo

Forzade traballo

Mediosde traballo

Captulo 1


18/72

que utilizar no pro-ceso de traballo.O proceso de traballo un movemento nocal o traballador, fa-cendo uso da sa forzade traballo, acta conalgns medios de traballo sobre o seu ob-xecto. A forza detraballo consmesexunto co obxecto detraballo e os mediosde traballo para darcomo resultado un

novo produto. un acto de producin que im-plica un acto de consumo, polo que, desde opunto de vista dese resultado, tanto o obxectocomo os medios de traballo aparecen comome-dios de producin e a forza de traballo expre-sin do traballo produtivo .

Grfico 2:

Ademais, ese produto pode, s veces, ser utili-zado nun novo proceso de traballo, tanto comoobxecto de traballo ou como medio de traballo;neste sentido os produtos do traballo non sons resultados senn condicins da producin.O primeiro caso pode ser expresado polas ma-

terias primas: estas son obxectos de traballo fil-trados por un traballo anterior que reingresancomo medios para unha nova producin. Fradas actividades extractivas, cuxo obxecto detraballo proporcionado directamente pola na-tureza, todas as outras ramas utilizan materiasprimas. Neste punto resulta importante salien-tar que os medios de producin (obxectos e me-dios de traballo) sontraballo pretrito , traballopasado, morto: produtos mesmos do traballoque se reinsiren no proceso produtivo.

Grfico 3:

O proceso de traballo como actividade humana,en tanto actividade de producin de valores deuso para satisfaccin de necesidades, unhacondicin xeral dos intercambios entre home enatureza e unha necesidade fsica comn atodos os tipos de sociedades que existiron his-toricamente e independente delas. Agora ben, nos distintos momentos da historiaos homes relacinanse de formas particularesentre si para transformar a natureza, desenvolver o proceso de traballo e repartiren os produ-tos do devandito esforzo colectivo. Chamamos

a estes vnculosrelacins de producin .O carcter desas relacins de producin est in-timamente ligado s relacins de propiedadedos medios de producin . Os medios de produ-cin poden ser de propiedade colectiva, social,ou sexa, posuda polo conxunto dos produtoresasociados, ou, pola contra, pode ser privada, entanto algns homes sexan propietarios dos me-dios de producin e outros, necesariamentenon o sexan.O capitalismo unha forma de organizacin dasrelacins sociais ordenada a partir da propie-dade privada dos medios de producin. Estasrelacins de propiedade xeran a divisin doshomes en distintas clases sociais : hai propieta-rios de medios de producin e non propietarios. mis, para que poida haber propietarios privados dos medios de producin debe haberhomes desposudos deses medios e que o nicoque posan a sa forza de traballo. Estes cons-titen no seu conxunto a clase obreira ou prole-tariado: ao vrense expropiados dos obxectos e


Mediosde producin

Obxectode traballo

Mediosde traballo

Procesode traballo

Forza de traballo

(traballo presente, vivo)

Medios de traballo

(traballo pasado,morto)

Obxecto de traballo

(traballo pasado,morto)

O capitalismo unhaforma de organizacin dasrelacins sociais ordenada

a partir da propiedade

privada dos medios deproducin. Estas rela-cins de propiedade xeran

a divisin dos homes endistintas clases sociais :hai propietarios de me-

dios de producin e nonpropietarios.


19/72

medios de traballo para satisfacer as sas nece-sidades, s queda a sa forza de traballo, quedebern vender aos que si posen os medios deproducin (clase capitalista ou burguesa) parapoder subsistir. No capitalismo, a posesin dunsimplica a desposesin doutros.Na nosa sociedade, o capitalista (que hoxe vi-sualizamos a travs de grandes empresas) com-pra a forza de traballo, xunto aos medios deproducin, como mercadoras. Pero, que sonestas mercadoras ? Marx sinala que a formaelemental da riqueza nas sociedades capitalis-tas e por iso comeza sinalando que o rximecapitalista de producin aparcesenos como uninmenso arsenal de mercadoras. A mercado-ra rene tres condicins para selo: a) produtodo traballo humano, b) ten utilidade, e c) estdestinada ao intercambio, ao mercado. A mer-cadora , por unha banda, un obxecto ex-terno, unha cousa apta para satisfacernecesidades humanas. Para satisfacer unhanecesidade, sexa do tipo que for, esta mercado-ra debe ser un obxecto til: isto convrtea nunvalor de uso . No capitalismo, os valores de usoson, ademais, o soporte material dovalor decambio . Isto remtenos a unha relacin cuanti-tativa: en que proporcin se cambian valores deuso dun tipo por valores de uso doutro tipo?(Marx, 1999: 3)

Grfico 4:

En tanto valores de uso, as mercadoras apare-cen como distintas entre si, p. ex., nada nos dicantos pans equivalen a un par de zapatos. Marxentn busca algo comn a todas as mercadorasque nos permita comparalas: se prescindimosdo valor de uso das mercadoras estas s conservan unha calidade: a de ser produto do traballohumano. Agora como comparar o traballo dunpanadeiro co dun zapateiro? Ambos realizan tra-

ballos concretos distintos e, porn, ambos traba-

llan para producir un ben para o intercambio; este conceptoxeral de traballo o quenos permitir compa-rar e establecer rela-cins de cantidade parapoder intercambiar:este traballo humanoen si, que Marx deno-mina traballo humanoabstracto . Entn parapoder relacionar dous valores de uso de natureza distinta (pan e zapa-tos) debemos observar a cantidade de traballohumano abstracto involucrada neles, ou sexa

cantas horas levou a sa fabricacin. Pero sabe-mos que mesmo nunha mesma actividade os traballos se realizan a tempos distintos: unzapateiro con experiencia pode tardar 5 horas enfacer un par de zapatos e outro recentemente ini-ciado pode tardar 8 horas para facer o mesmopar. Marx entn di que o que determina amag-nitude do valor dun obxecto non mis que acantidade de traballo socialmente necesario ousexa otempo de traballo socialmente necesario para a sa producin .. Isto quere dicir que se-

gundo as horas media que se necesiten, nunhapoca e lugar especficos, para producir determi-nados valores de uso, estes podern ser inter-cambiados por outros observando a cantidade detraballo incorporado nos mesmos. Pero ademaispara que estes valores de uso sexan efectiva-mente recoecidos como mercadoras deben servalores de uso para outros , valores sociais, quepoidan ser intercambiados. (Marx, 1999: 5-7).Entn, cando pensamos no valor de cambio dasmercadoras prescindimos da sa forma til e

do traballo concreto que obrou sobre elas, que-dando s traballo abstracto, que permite dife-renciar as mercadoras polas cantidades dotraballo abstracto que posen, para poder sercambiadas unhas por outras nunha relacin deigualdade. Volvendo ao proceso de traballo, damos conque as relacins de producin capitalistas xeranque haxa uns poucos propietarios dos mediosde producin e moitos que non teen misnada que a sa forza de traballo, e por isto, s

Mercadora

(produto do traballo humano)

Valor de uso Valor de cambio

Para que poida haber prpietarios privados dosmedios de producin dehaber persoas desposu-

das deses medios e que nico que posan a sforza de traballo. Estesconstiten no seu con-xunto a clase obreira ouproletariado.


20/72

van poder vender isto nico que teen: a saforza de traballo, que o seu esforzo fsico emental, alugando a sa vida mesma. Dse estaparticularidade, que no capitalismo a forza detraballo se converte nunha mercadora , capazde ser vendida e comprada, polo que, comotoda mercadora, produto do traballo humanoe pose un valor de uso e un valor de cambio.Ovalor de cambio da forza de traballo est cons-titudo polo custo de reproducin da forza detraballo, dicir, que expresa o salario co cal otraballador satisfai as sas necesidades de sub-sistencia coti e as da sa familia (para asegu-rar para o capitalista a reproducin de futurostraballadores). Ovalor de uso da forza do tra-ballo est constitudo pola capacidade produ-

tiva do traballador e a agregacin de valor(plusvalor) que se apropia como ganancia o ca-pitalista.

Grfico 5:

O valor creado polo uso da forza de traballo e o valor de cambio da forza de traballo difiren nasa magnitude, porque este valor de uso fai daforza de traballo unha mercadora especial: anica mercadora que consumida no proceso detraballo capaz de xerar novo valor, superior aoseu valor de cambio, un plusvalor ou plusvala .O capitalista, investindo dieiro, adquire no

mercado a forza de traballo e os medios de pro-ducin, que son eles mesmos traballo pasado.Cambia dieiro (D) por mercadoras (M): ousexa, cambia dieiro por forza de traballo ecambia dieiro por medios de producin xe-rando entn o seguinte movemento:D-M. Haique observar que se trata dun cambio de equivalentes, no suposto que o capitalista pague aforza de traballo polo seu valor3. No proceso detraballo, o consumo do valor de uso da forza detraballo, xunto coas materias primas e medios

de traballo, todos eles medidos segundo o seu valor de cambio, dan lugar a un valor maior, unplusvalor. Este proceso rompe a equivalencia,pois do intercambio entreD-Mxorde unD, ouDincrementado. Deste xeito o dieiro investidoen primeiro lugar converteuse en capital. HaiD-M e logoP (producin), entn o produto resul-tante, M, vndese porD (D-MPM-D).En D-M e en M-D existe cambio de equiva-lentes, pero o primeiroD distinto a D. Quepasou? Que o dieiro (D) se transformou en ca-pital, precisamente grazas ao proceso de produ-cin (P). Esta transformacin do dieiro encapital, que se leva a cabo naesfera da circula-cin a travs da compra inicial de forza de traballo e medios de producin e a venda posterior

da mercadora xerada no proceso de traballo,xera un maior valor, a plusvala, pero a sa orixeest nunha esfera distinta. na esfera da pro-ducin onde a explotacin da forza de traballoproduce unha plusvala: Ao converter o dieiroen mercadoras que serven de elementos mate-riais dun novo produto, e incorporarlles despoisa forza de traballo viva, o capitalista transformao valor do traballo pasado, morto, convertidoen cousa- en capital, en valor preado de valor.Pero, entrementres, o capitalista quen compra

a forza do traballo mediante o seu salario, comounha mercadora mis, e o valor de uso desaforza que dar orixe a novo valor pertencen aocapitalista e polo tanto o produto xerado no pro-ceso do traballo tamn propiedade do capita-lista e as alleado do seu produtor, otraballador. (Marx, 1973: 201)Temos aqu a clave para comprender aaliena-cin . Dixemos primeiro que tanto o obxecto detraballo como os medios de traballo, que enconxunto conforman os medios de producin,

son traballo pasado, morto, que o capitalistacompra e os combian con traballo vivo, uso daforza de traballo, e consegue novas mercado-ras que conteen dentro de si un valor maior.Imaxinen que un capitalista non vai investirpara obter exactamente o mesmo dieiro queinvestiu. Estes bens non quedan en mans dos


Forza de traballocomo mercadora

Valor de uso:

capacidade de producir valor e plusvalor

Valor de cambio:

custo de reproducinda forza de traballo

3 Na prctica coti, os capitalistas tratan de pagar a forza de traba-llo por baixo do valor de reposicin dos bens e servizos necesariospara reproducir a forza laboral do traballador e da sa familia.Forma parte da permanente loita entre as patronais e os traballa-

dores


21/72

traballadores que os xeraron, senn que sonapropiados polo capitalista grazas propiedadeprivada dos medios de producin que rexe nasnosas sociedades. Agora ben, o capitalistaqueda coas mercadoras producidas. Estas sonlogo colocadas na esfera da circulacin, ou sexapostas venda, entn onde os produtos co-mezan a amosar un carcter misterioso, as cou-sas parecen cobrar vida e son admiradas edesexadas polos homes. As mercadoras apare-cen como alleas aos homes, segundo Marx, ocarcter misterioso da forma mercadora es-triba () en que proxecta ante os homes o ca-rcter social do traballo destes coma se fose uncarcter material dos obxectos e coma se, polotanto, a relacin social que media entre os pro-

dutores e o traballo colectivo da sociedade foseunha relacin establecida polos mesmos ob-xectos, marxe dos seus produtores. Isto oque Marx chama o fetichismo da mercadora ;os produtos do traballo parecen cobrar vida eocultan a sa orixe de ser produto da explota-cin do traballo humano, completandoa alie-nacin. (Marx, 1999: 37).O que Marx fai en primeiro lugar amosar o fe-nmeno en que se manifesta a riqueza: as mer-cadoras. Algo que se mantn nos nosos das.Cal o pas mis rico? Quen a persoa misrica? En ambos os interrogantes respondere-mos que son mis ricos aqueles que tean amaior acumulacin de mercadoras, de bens,que poidan gozar en forma estendida de bens eservizos. Pero non queda niso, pois ese o fe-nmeno que se ve na primeira ollada, pero quenon se coece. Fai falta entrar na esencia e iso o que fai Marx para descubrir o valor (teorado valor) e a plusvala (teora do plusvalor), base do poder dos capitalistas, base da acumu-

lacin e a dominacin. Con esa anlise esencial,Marx dinos que o traballo o xerador de ri-queza, da riqueza capitalista e do propio capi-talista. O traballo humano creador de bens eservizos para satisfacer necesidades e aomesmo tempo crea o capital e os capitalistas. importante recoecer este movemento desde ofenmeno esencia, da mercadora plusvala,da producin de mercadoras explotacin, dicir, producin de valores e plusvala. o ca-mio de construcin do poder e dominio do ca-

pital sobre os traballa-dores e a sociedade noseu conxunto.Queremos insistir nes-ta cuestin, pois o ca-pital construir sobreesa base todos os ins-trumentos necesariospara a reproducin dorxime de explotacine dominacin, particu-larmente o Estado ca-pitalista, que aparece como un instrumento detoda a sociedade, e porn est ao servizo da bur-guesa, xa que garante, de diversas maneiras, areproducin da sociedade en tanto sociedade ca-pitalista, procurando acondicionar e favorecer oproceso de acumulacin de capital e con iso a divisin de clases implicada na devandita relacinsocial. A dinmica do capital permite construrmediacins que favorecen a sa dominacin eque hoxe se manifestan mediante os medios decomunicacin, o labor ideolxico, cultural e pro-pagandstico, pero tamn o uso da forza e a re-presin, co cal instala concepcins e visinssobre a realidade que buscan ocultar as implica-cins fondas do capital como relacin social,promovendo o consenso cara orde imperante. A explotacin escndese e s queda o fenmeno,e a travs do tempo instlase o fetiche da domi-nacin da mercadora, do dieiro e do propio Es-tado que aparece por riba das clases. Por iso polo que agora, coa actual crise mundial, o Es-tado intervn para resolver o problema dasempresas en dificultades, non dos millns denovos desempregados polos peches ou redu-cins de persoal. fronte a este estado de cousasfronte ao que Marx, no Manifesto Comunista,

chamaba aos traballadores a constiturense enpoder na conquista dunha xenuna democracia,sen explotadores nin explotados: o socialismo.

1.2. Valor, equivalente, circula-cin, capital e explotacinRetomemos agora algns conceptos centraispresentados no apartado anterior. Marx co-meza O Capital analizando a mercadora, entanto forma de manifestacin da riqueza no

O valor de cambio da forza de traballo estconstitudo polo custo dreproducin da forza de

traballo, dicir, que ex-presa o salario co cal otraballador satisfai assas necesidades desubsistencia coti e as dsa familia.


22/72


23/72

queremos analizar, os valores de uso son, ade-mais, o soporte material do valor de cambio.Este valor de cambio constite o segundo pasono razoamento de Marx para atopar o funda-mento do valor das mercadoras. (Marx, 1999:4) A primeira vista, este valor de cambio aparce-senos como a relacin cuantitativa na que secambian uns valores de uso por outros. O feitode que poida establecerse unha relacin de pro-porcionalidade entre dous obxectos cualitativamente distintos, est a marcar que existealgo igual entre estes, a partir do cal podenser mercados e intercambiados. O valor decambio, daquela, pon en evidencia este algoigual, e demostra sa vez como a forma enque esta substancia distinta del se manifesta.Seguindo o razoamento, Marx dir que estasubstancia igual que se revela non o valor deuso, xa que son as diferenzas cualitativas entreas distintas utilidades das mercadoras as quelevan aos produtores a realizar o intercambio.Agora ben, se prescindimos do valor de usodas mercadoras, estas s conservan unha cali-dade: a de ser produtos do traballo. dicir,que chegou ao resultado que se analizou en pri-meiro lugar. Ese algo comn que permite es-tablecer unha relacin cuantitativa, a partir dacal se poden intercambiar das mercadorascualitativamente distintas, o seuvalor . E estenon mis que o traballo humano abstractocristalizado na devandita mercadora. En con-secuencia, valor de cambio a forma en que o valor se manifesta en relacin con outros valo-res, e o valor de uso, o seu contido material.(Marx, 1999: 5) As consecuencias mis importantes que se des-prenden desta anlise son as seguintes: unhamercadora un obxecto til; e un valor, entanto produto do traballo humano abstracto so-cialmente considerado. Ademais un obxectoproducido por produtores individuais indepen-dentes uns doutros. S os produtos de traba-llos privados independentes os uns dos outrospoden revestir nas sas relacins mutuas o ca-rcter de mercadoras. dicir, son producidaspor individuos para os cales estas representanun non-valor de uso e desta maneira e, en tantoprodutos do traballo humano, son susceptbeis

de ser intercambiadas por outras mercadorasque si tean para eles unha utilidade. (Marx,1999: 9)

1.2.1. A forma equivalente e a sarelevancia no proceso circulatorioFalamos do fenmeno (mercadoras) e da esen-cia (valor e plusvalor). Agora necesario anali-zar as formas do valor, dicir, como se expresao intercambio de valores distintos. a historiadesde o troco at a aparicin do dieiro. untema que evoluciona nos nosos das a dieiroplstico, compras e pagamentos por internet,etc. O capitalismo presntase como un in-menso arsenal de mercadoras di Marx ao co-mezo do Capital e iso potencia o intercambiode mercadoras. Desenvlvese a relacin socialcapitalista de intercambio. Para iso necesariorecoecer a importancia do dieiro na historiado desenvolvemento econmico, non s do ca-pitalismo, pero sen dbida, moi importante nocapitalismo. Entre as funcins do dieiro apa-rece a de favorecer a circulacin de mercado-ras. Psase do acto do troco (M-M) mediacin do dieiro con (M-D-M), onde con- veamos queD tamn unha mercadora quefoi variando no tempo, at chegar por exemploaos metais (ouro ou prata). (Marx, 1999: 3)O dieiro unha forma do valor, cuxa circula-cin vai do troco forma dieiro do valor. Otema importante porque no intercambio apa-


24/72

rece o dieiro como expresin do prezo dasmercadoras. O prezo non o mesmo que o valor das mercadoras. O prezo oscila entre aspeores e as mellores condicins que existen nomercado. O valor un concepto promedio, so-cial, das condicins medias de traballo, mentresque o prezo remite ao mercado (abundancia, es-caseza, distancia, proximidade, etc.). As cousas vndense a un prezo, que est por riba ou por baixo do seu valor. O fenmeno son os prezos, oque todos consideran como concreto son os pre-zos, o prezo do pan, o prezo dos alimentos, oprezo da vestimenta, ou o prezo do lecer, tantocomo o prezo da forza de traballo (o salario). Oque non se ve e esencial o valor. O prezo ofenmeno e o valor a esencia. O que se ve o

prezo e o que se esconde o valor. As formas do valor constiten o movemento da esencia e o di-eiro culmina o proceso presentndose con ca-lidades propias e afastadas da sa orixe:transfrmase nun fetiche. No sentido comn oque se pretende o dieiro, sen asumir que este unha forma do valor, produto do desenvolve-mento social xerado polo propio ser humano. A forma dieiro do valor constituuse a travsda historia no equivalente universal do desenvolvemento capitalista. A forma equivalente, odieiro, proxectada ante as persoas como unobxecto con calidades propias (fetiche), quepola sa natureza se relaciona con outros ob-xectos no proceso de intercambio. Estas rela-cins de intercambio, como xa se comentouanteriormente, son relacins sociais entre pro-

dutores independentes, vincula as sas merca-doras en tanto magnitudes iguais de traballosocialmente necesario; o que fan organizar,sen sabelo, o traballo social. Neste marco, o di-eiro vai cumprir no intercambio a funcin dunequivalente xeral . Aparece ante as persoascomo un obxecto que pola sa natureza poseun valor en si mesmo regulando as as sas re-lacins sociais, e non como un produto parti-cular do traballo social que ocupa un lugarsocialmente establecido. O carcter misteriosoda forma mercadora proxecta ante as persoaso carcter social do traballo destes coma se foseun carcter material dos propios produtos doseu traballo, un don natural social destes ob-xectos e coma se, polo tanto, a relacin social

que media entre os produtores e o traballo co-lectivo da sociedade fose unha relacin socialdos mesmos obxectos, marxe dos produto-res. A analoxa que fai Marx entre o fetichismoe a relixin ilustrativa respecto diso. As per-soas xeran cousas, que aos seus ollos adquiren vida propia sometndoos e regulando as sasrelacins, coma se fosen estas independentesda sa vontade. (Marx, 1999: 37) A funcin particular do dieiro, como merca-dora que cumpre a funcin de equivalentexeral, precisamente a de manifestar o valor:expresar a cantidade de traballo abstracto quenos permite realizar intercambios. A mercado-ra que asume socialmente este lugar concre-tamente igual que calquera outra mercadora.Est posta a, dinos Marx, como consecuencianecesaria do proceso social, pero do mesmoxeito que as demais mercadoras ante todo un valor de uso, produto do traballo humano con-creto e privado.O carcter misterioso destas caractersticasacontece na medida en que as persoas as vencomo caractersticas propias da mercadora queocupa este lugar (o dieiro) e non como carac-tersticas da funcin social que ela ocupa. O fe-tiche ver nas cousas un valor en si mesmo; enon ver que poden ser relacionadas en tanto va-lores porque son partes individuais do traballocolectivo da sociedade.Hai que lembrar que o fetichismo, como dixe-mos, propio do modo de producin de mer-



25/72

cadoras; polo tanto, para se preguntar polaorixe do fetichismo, hai que se preguntar polaxnese da mercadora. Sinalamos que se os ob-xectos tiles adoptan a forma de mercadorapara poder ser intercambiados, unicamenteporque son o produto de traballos privados eindependentes. Os produtores independentesnecesitan que os seus produtos; ademais de ser valores de uso, e para satisfacer as sas propiasnecesidades, sexan susceptbeis de ser inter-cambiados de maneira continua por outrosprodutos, dicir, sexan valores. A mercadoramanifesta entn o dobre carcter interno de ser vez, valor de uso e valor. A cal, como tamn analizado noutros puntos deste traballo, d enexteriorizarse, co desenvolvemento do inter-

cambio, no desdobramento entre mercadora edieiro. Aparece as unha forma, socialmente determi-nada, que cumpre a funcin de ser encarnacinmaterial de valor. Os produtores necesitan re-lacionar os seus traballos particulares a travsdela. Neste momento, o valor pasa a ser patri-monio dun obxecto, que regula as sas rela-cins sociais, ocultando xustamente ofundamento social das mesmas. Os produtoresintercambian os seus produtos coma se o valorfose unha particularidade do obxecto, que polotanto regula as sas relacins. Desta maneira oque permanece oculto que son eles mesmosos que relacionan os seus traballos privados entanto partes constitutivas do traballo social,dunha forma particular, historicamente deter-minada. Ao equiparar uns con outros no cambio, como valores, os seus diversos produtos, oque fan equiparar entre si os seus diversostraballos, como modalidades de traballo hu-mano. Non o saben, pero fano. A xnese do fe-

tichismo est entn na xnese da mercadora,na forma particular de relacionar os produtosdo traballo colectivo. (Marx, 1999: 37)Se analizamos o dito at aqu no seu conxunto,pdese conclur que o propio proceso de pro-ducin de mercadoras o que fai necesario queas mercadoras se relacionen en tanto valores.O fundamento desta relacin permaneceoculto para os produtores das mesmas, e istofai que as sas relacins sociais lles aparezancousificadas. O desenvolvemento social do

proceso de inter-cambio fai necesarioque unha mercado-ra sexa situada nolugar de equivalentexeral. Esta asume afuncin de encarna-cin de valor, parafacer posbel o devandito proceso, e spersoas esta funcinsocial aparcesellescomo unha caracte-rstica propia damercadora dieiro. as como as cousas

parecen relacionarsepor si mesmas, e o dieiro en tanto fonte apa-rente de valor, quen parece regulalas. Nestacousificacin das relacins sociais consiste ofetichismo da mercadora e o da sa formaequivalente.Xa se presentou que sucede cando unha mer-cadora asume a forma de equivalente xeral. Oque se tentar realizar agora, analizar a im-portancia que este feito ten para o proceso deintercambio e circulacin de mercadoras.En primeiro lugar, til citar a Marx cando dique este proceso (o proceso de cambio) pro-duce un desdobramento da mercadora enmercadora e dieiro. O desenvolvemento doproceso de cambio fai necesario que rompanos diques individuais do intercambio directo

O prezo non o mesmoque o valor das mercado-ras. O prezo oscila entreas peores e as mellores

condicins que existen nomercado. O valor unconcepto promedio, so-cial, das condicins me-dias de traballo, mentresque o prezo remite aomercado (abundancia, es-caseza, distancia, proxi-midade, etc.).


26/72

de produtos, o troco.Neste, as persoas queintercambian os seus valores de uso entanto valores, son vez compradores e vendedores. Ambosintercambian un valorde uso que non nece-sitan por un que si. Nacirculacin de merca-doras, rompendo coneste esquema, os actosde compra e vendaestn separados. O

proceso de cambio de mercadoras opera, polo

tanto, mediante das metamorfoses antagni-cas e que se complementan reciprocamente;transformacin da mercadora en dieiro enova transformacin deste en mercadora.Por unha banda, o vendedor realiza o prezo dasa mercadora, ao vendela, e transformandoo que era para el unha simple representacinde valor (o seu valor de uso), pola materializa-cin concreta do mesmo (dieiro). Doutra banda, posteriormente e dieiro mediante, o vendedor pode comprar o valor de uso que ne-

cesita, a outro produtor que necesite sa vezmaterializar o valor da sa mercadora. (Marx,1999: 66)O proceso completo, en sntese, ilustrado porMarx coa formaM-D-M(mercadora-dieiro-mercadora). Composta sa vez por dastransformacins antagnicas: a primeira (M-D), onde a mercadora en tanto valor de uso setransforma en materializacin de valor, comoconsecuencia do acto de venda; a segunda (D-M), onde o valor materializado volve transfor-

marse en valor de uso, esta vez, nun distinto aoque inicialmente vendeu, que lle resulte til.Este proceso implica necesariamente a existen-cia dunha mercadora, o dieiro, que funcionepara o produtor como forma desprendida dasa mercadora alienada. E na medida en queocupa este lugar, o dieiro ...a forma alie-nada de todas as demais mercadoras ou pro-duto da sa alienacin xeral, por iso mesmo amercadora absolutamente alienbel. (Marx,1999: 69-70)

A existencia da mercadora dieiro, ao ocupar olugar de equivalente xeral e funcionar comomedida de valores de todas as demais merca-doras, permite que o que era inicialmente unproceso simple de intercambio directo entredous actores que cumpran o mesmo papel(comprador e vendedor vez), acelere agora oproceso circulatorio. Proceso no cal os actos decompra e venda, anda que complementarios emutuamente necesarios, poidan disociarse notempo, podendo asumir o produtor de merca-doras o rol de comprador e vendedor en mo-mentos distintos.Este proceso de desdobramento posbel gra-zas a que unha mercadora, o dieiro, en tantoequivalente xeral, poida funcionar como medidade valores de todas as demais mercadoras eneste sentido como medio de circulacin dasmesmas. ... o proceso circulatorio non se re-duce, como o intercambio directo de produtos,ao desprazamento material ou cambio de mandos valores de uso. O dieiro non desaparece aoquedar eliminado da serie de metamorfosesdunha mercadora, senn que pasa a ocupar oposto circulatorio que as mercadoras deixan vacante. A importancia do dieiro reside, da-quela, en que a consecuencia necesaria do pro-ceso de circulacin de mercadoras, sen o caleste proceso, distinto do intercambio directo deprodutos, sera imposbel. O dieiro forma do valor e ten varias funcins e ademais de favore-cer a circulacin e ser representacin dos valo-res, serve para o atesouramento, como medio depagamento e dieiro mundial. (Marx, 1999: 72).No punto anterior foi analizado o fetiche do di-eiro a partir do fetichismo da mercadora. Oenigma do fetiche dieiro non , polo tanto,mis que o enigma do fetiche mercadora, quecobra no dieiro unha forma visbel e fasci-nante. No proceso circulatorio, o dieiro ad-quire esta forma na medida en que todos osprodutores se relacionan con el, como a formaalleada do valor da sa mercadora. Coa circu-lacin de mercadoras, ao producirse o desdobramento mercadora-dieiro, e en tanto queeste ltimo aparece como a materializacin do valor, o seu carcter concreto, en tanto produtodo traballo socialmente considerado, apareceoculto. (Marx, 1999: 55).


O dieiro a consecuen-cia necesaria do procesode circulacin de merca-doras. O dieiro forma

do valor e ten varias fun-cins, e ademais de favo-recer a circulacin e ser

representacin dos valores, serve para o

atesouramento, comomedio de pagamento e

dieiro mundial.


27/72

O desdobramento reforza a cousificacin dasrelacins sociais. O dieiro, que ocupa un lugarno proceso de circulacin como consecuenciadunha relacin social, aparece oculto detrs dodieiro-cousa, en tanto encarnacin obxectivado valor; e desde a manifstase s persoascomo regulador do proceso circulatorio.

1.2.2. Transformacin do dieiroen capital Algo dixemos sobre o tema da transformacindo dieiro en capital, pero queremos insistir.No Tomo I doCapital , Marx analiza das cate-goras, o valor e o plusvalor. Entrambas as ca-

tegoras, incle a anlise da transformacin dodieiro en capital, pois aparece unha contradi-cin con base na explicacin de que no inter-cambio se enfrontan equivalentes, mercadorasco mesmo valor e, porn, sabemos que un ca-pitalista inviste para obter un maior valor. Eserazoamento rompe a regra do intercambioequivalente, pois ningn capitalista inviste senon para valorizar o seu capital inicial. No ca-ptulo IV doCapital , Marx vai analizar como seconverte o dieiro en capital, como forma deanticipar a orixe da plusvala. un captulo quemedia entre as teoras do valor e do plusvalor. At aqu falouse de dieiro, pero pouco se dixodo capital. Porn, hai un lazo evidente entram- bos os conceptos e que, a primeira vista, o ca-pital aparece como unha chea de dieiro. Contodo, a conversin do dieiro en capital non evidente, e o que trataremos de ver nesteapartado seguindo a Marx.O autor parte da seguinte afirmacin: O di-eiro considerado dieiro e o dieiro conside-rado como capital non se distinguen, demomento, mis que pola sa diversa forma decirculacin. Entn, o dieiro consideradocomo capital o na medida en que presentaunha nova forma de circulacin s anterior-mente analizadas, caracterizada polo seu dife-rente destino. O dieiro en tanto capital vaipresentar a forma de circulacin D-M-D,oposta formaM-D-M; o razoamento das di-ferenzas de forma entre ambas, levar a Marx acomprender as sas diferenzas de contido.

(Marx, 1999: 103)En primeiro lugar, acirculacin simple demercadoras comezacoa venda de merca-doras e culmina coacompra (M-De D-M). A circulacin de di-eiro en tanto capitalfaino ao revs (D-M eM-D); e mentres unmovemento culminanunha mercadoranova, o outro faino endieiro. Polo tanto, nacirculacin de dieiro en tanto capital, nece-sario que o que circule sexa a mercadora paraque o dieiro refla ao momento de partida (D-M-D); pola contra, o tipo especfico de circula-cin carece de sentido. A partir de aquentndese que o valor en si mesmo o propul-sor do movemento, a sa finalidade (D-D). Nacirculacin simple de mercadoras a finalidade,pola contra, consiste en satisfacer unha necesi-dade especfica, coa obtencin dun valor de usodeterminado (M-M). A partir destas distintasfinalidades dos distintos procesos, Marx sinalaque, no proceso de circulacin simple de mer-cadoras (M-D-M), se busca acadar unha dife-renza cualitativa (unha cousa por outra cousadistinta), cambiar valores idnticos (en valor),pero mercadoras distintas en tanto valores deuso (a partir do cal poden satisfacerse distintasnecesidades). Na circulacin de dieiro entanto capital, non se produce unha transforma-cin cualitativa; o punto final do proceso di-eiro, cualitativamente igual ao que inicia ociclo, polo que a finalidade deste ten que ser,

por lxica, lograr un aumento cuantitativo domesmo. Por tanto, o procesoD-M-Dnon debeo seu contido a ningunha diferenza cualitativaentre os seus dous polos, pois ambos son di-eiro, senn simplemente a unha diferenzacuantitativa. Aqu aparece entn a primeiradefinicin de plusvala como este excedente dedieiro que se consegue no proceso de circula-cin do capital, anda que se xera na producin.En rigor, alude a queD se transforma en D,entn, D-M a contratacin de traballadores e

2

O dieiro consideradocomo capital o na me-dida en que presentaunha nova forma de circ

lacin s anteriormenteanalizadas, caracterizadapolo seu diferente des-tino. O dieiro en tantocapital vai presentar aforma de circulacinD-M-D, oposta formaM-D-M.


28/72

a compra de medios de producin para coloca-los a producir (P) e transformar en novos valores para cambialos por dieiro,M-D, peroeste ltimoD ten un maior valor que o D orixi-nal, sendo entn D-MPM-D ou resu-mindo D-D, dicir, valorizacin do capitalinicial, dando lugar transformacin de dieiroen capital. (Marx, 1999:107). A finalidade da circulacin de dieiro en tantocapital a valorizacin do valor (D-D), men-tres que a finalidade do proceso de circulacinsimple de mercadoras a de satisfacer unhanecesidade por medio dun valor de uso, a calqueda satisfeita co consumo do mesmo (M-M). A necesidade de valorizar o valor, pola contra, infinita; non culmina coa compra dunha mer-cadora determinada, senn que a mercadoraten como nica finalidade neste proceso: a deser unha forma que asume o valor para valori-zarse. Sempre pode valorizarse mis dieiro, sese consome totalmente, perde a sa razn deser en tanto capital, o que ocorre cando un usao dieiro para comprar algn ben ou servizo(D-M). O capitalista que deixa de valorizar di-eiro no devandito proceso deixa de existir entanto tal. O capitalista gastando o seu dieiroen comida ou viaxes (D-M), s consome o seudieiro, mentres que ao investir valoriza o seumontante inicial (D-D).

Neste punto do seu razoamento, Marx chega conclusin de que o dieiro que circula en tantocapital o fai da seguinte maneira:D-M-D . Eque, a diferenza entreD e D o plusvalor quese xera en tanto que o dieiro se valoriza a simesmo. Aqu se presenta un novo problema, xa que ofeito de que se xere un plusvalor no proceso decirculacin, contrad todas as regras e a lxicadeste, que foran analizadas at aqu. En resu-midas contas, onde hai equivalencia non podehaber lucro e o mbito da circulacin, un m- bito de intercambio de equivalentes. Se observamos queD-M P M-Dpdese pensar entermos de equivalentes enD-Me enM-D: si-nalamos novamente que a plusvala se xera naproducin (P). (Marx, 199: 113)Segundo se analizou, o que acontece no mbitoda circulacin o simple cambio de forma dasmercadoras. O dieiro en mans do vendedor a forma en que se materializa o valor desta. Odieiro que pose a materializacin do traba-llo abstracto que encerraba a sa mercadora eque lle permite adquirir un novo valor de usocualitativamente distinto. En mans do posui-dor de mercadoras persiste o mesmo valor,

dicir, a mesma cantidade de traballo social ma-terializado primeiro na forma da sa propiamercadora, logo baixo a forma de dieiro enque esta se converte e por ltimo baixo a formade mercadora en que ese dieiro volve conver-terse. Polo tanto, a explicacin de como se va-loriza o capital, e neste sentido a explicacin doplusvalor, non pode quedar reducida ao mbitoexclusivo da circulacin. (Marx, 1999:113)Marx sinala que a xeracin dun valor exce-dente producido unicamente no mbito da

circulacin imposbel. Por mis que existan vendedores hbiles que logren vender a samercadora a un prezo maior ao do seu valor,o valor total das mercadoras circulantessegue sendo o mesmo. evidente que a sumade valores circulantes non aumenta, nin podeaumentar, por moitos cambios que se operenna sa distribucin.... Soster que o plusvalorderiva dunha recarga nos prezos equivale asoster a existencia dunha clase que s com-pra, sen vender, e polo tanto, s consome, sen



29/72

producir. A creacin de plusvalor non podeexplicarse por diferenzas entre prezos e valo-res (lmbrase que antes vimos que prezo non igual a valor). Deste razoamento, Marx con-cle que a valorizacin do valor (D-D) sexera na producin, fra do mbito da circula-cin. Claro que se necesita a circulacin, pois necesario que se relacione con outros posui-dores de mercadoras pois imposbel, polotanto, que o produtor de mercadoras, fra darbita da circulacin, sen entrar en contactocon outros posuidores de mercadoras, valo-rice o seu valor.... A plusvala xrase na pro-ducin e realzase na circulacin. (Marx,1999: 116-119).

Entn, en primeiro lugar, o capital debe ser en-tendido como o dieiro que circula para valori-zarse a si mesmo. O seu cambio de formaresponde necesidade de obter unha diferenzacuantitativa. Pero, en segundo lugar, a creacindun novo valor non pode explicarse exclusiva-mente desde o mbito da circulacin, xa quenela se producen cambios de equivalentes. Polotanto, o resultado final ao que chega Marx, que o capital non pode xurdir da circulacin,nin pode xurdir tampouco fra da circulacin.Ten que xurdir nela e fra dela, ao mesmotempo. (Marx, 1999: 120)

M-D-M D-M-D

Vender para mercar Mercar para vender

Intercambio de mercadoras,dieiro como mediador

Intercambio de dieiro por dieiro,mercadora como mediadora

Mercadora como punto inicial e final Dieiro como punto inicial e final

O dieiro gstase definitivamente O dieiroadintase co fin de recuperalo

A mesma peza de dieiro cambiadas veces de lugar

A mesma mercadora cambiadas veces de lugar

O gasto do dieiro non tenque ver co seu refluxo

O refluxo do dieiro estcondicionado pola ndole do gasto

O valor de uso o obxectivo final do ciclo O valor de cambio o obxectivo final do ciclo

Os extremos son mercadoras con igualmagnitude de valor mais con valores

de uso diferentes: Diferenza cualitativa

Os extremos son dieiro (igual valor deuso) mais distinta magnitude:

Diferenza cuantitativa

A circulacin mercantil simple serve a unfin ltimo marxe da circulacin: A apropiacin de valores de uso

A circulacin do dieiro como capital un finen si mesmo: Pois a valorizacin do valor existe

unicamente no marco deste movementorenovado sen cesar


30/72

A pregunta que se produce : Onde localizar ecomo comprender o proceso de creacin deplusvalor?O cambio no valor do dieiro que se transfor-mou en capital, non pode operarse nese dieiromesmo, pois como medio de compra e en cantomedio de pagamento s realiza o prezo da mer-cadora que compra ou que paga. A modifica-cin tampouco pode xurdir do segundo acto dacirculacin, da revenda da mercadora xa queese acto se limita a reconverter a mercadora daforma natural na de dieiro. O cambio, pois,debe operarse coa mercadora que se comprano primeiro acto, D-M, pero non co seu valor,xa que se intercambian equivalentes, a merca-dora pgase ao seu valor. Polo tanto, a modifi-cacin s ocorre do seu valor de uso en cantotal, isto , do seu consumo. E para extraer valordo consumo dunha mercadora, o noso posui-dor de dieiro tera que descubrir na esfera dacirculacin unha mercadora cuxo valor de usotivese a peculiar propiedade de ser fonte de valor, cuxo consumo efectivo mesmo, fora ob-xectivacin de traballo, e polo tanto creacin de valor. E o posuidor de dieiro atopa no mer-cado esa mercadora especfica: a forza de traballo, entendida por Marx como o conxuntodas facultades fsicas e mentais que existen nacorporeidade, na personalidade viva dun serhumano e que pon en movemento cando pro-duce valores de uso de calquera ndole. (Marx,1999: 121)

1.2.3. O proceso de explotacin(teora do plusvalor) A cambio do seu traballo o traballador recibeun salario. O salario o prezo da forza de tra-

ballo. A forza de traballo unha mercadora,pois : a) produto do traballo humano; b) til;e c) est destinada ao intercambio. Sendo unhamercadora, ten un valor e o seu prezo oscilapor riba ou por baixo do seu valor. En xeral oprezo da forza de traballo est por baixo do seu valor, anda que nalgunha ocasin o salariopode ser superior aos bens e servizos necesa-rios para reproducir a forza de traballo do traballador e a sa familia. Isto ten que ver coacapacidade dos traballadores para arrincarlles

aumentos de salarios conta das ganancias dosempresarios.O salario non paga a totalidade do traballo,posto que o traballador xera un valor (M) queao venderse alcanza para reproducir o custo deproducin, o aboado en contratar forza de traballo e en comprar medios de producin, perotamn na ganancia empresarial. O asunto queo valor da mercadora forza de traballo vendidapolo obreiro5, no modo de producin capita-lista, menor ao valor que xera coa posta enprctica ou consumo desta.Supoamos, como fai Marx, que a xornada laboral dura 12 horas. Isto significa que a merca-dora forza de traballo ao ser posta en prcticadurante ese tempo (a condicin de que o faga aun ritmo de traballo socialmente medio) darun valor de 12 horas de traballo socialmente ne-cesario. Pero o valor de cambio desta mercado-ra particular, neste modo de producinespecfico, non est determinado polo valor qued durante o seu consumo, senn polo valor ne-cesario para a sa reproducin; o cal necesa-riamente (para que exista valorizacin dodieiro que asume a funcin de capital) debeser menor que aquel. Como diciamos no par-grafo anterior, unha cousa o que vale o dereitoa utilizar a mercadora forza de traballo duranteunha xornada (cuxo prezo o salario), e outra


5 Que como dixemos, detrminase, como o de calquera outra, polotempo de traballo socialmente necesario para a sa reproducin;que neste caso particular ven dado polo necesario para a producindos medios de vida que precisa o suxeto para reproducirse, incluida

a sa descendencia.


31/72

cousa o valor que resulta do consumo damesma durante ese perodo (valor do produtofinal transformado en prezo do produto). Peroo valor pretrito encerrado na forza de traballoe o traballo vivo que esta pode desenvolver, oseu custo diario de conservacin e o seu rende-mento diario, son das magnitudes completa-mente distintas. Sinteticamente, pdeseafirmar que ao ser posta en accin por untempo superior ao necesario para reproducir oseu valor, esta mercadora xera un excedente.Este excedente propiedade do capitalista, namedida en que este adquiriu o dereito, pagandoo valor de cambio da mesma, a consumila comoel o desexe. Neste sentido, o excedente que re-sulta do seu consumo da sa propiedade sen

que isto resulte un roubo para o obreiro. (Marx,1999: 144)Seguindo co noso exemplo podemos dicir queo valor das condicins que necesita o obreiropara reproducir unha xornada de traballo co-mida, transporte, lecer- pode estar contido en 6horas de traballo socialmente necesario. Polotanto, neste exemplo particular, o capitalistaten o dereito a apropiarse de 6 horas de traba-llo socialmente necesario que exceden o tempode traballo necesario para reproducir a forza detraballo. Este plustraballo que d o consumo damercadora, que logo se transforma en plusva-lor, permtelle ao capitalista valorizar o seu ca-pital. Falamos de traballo necesario (parte daxornada en que o traballador reproduce o custoda sa contratacin) e traballo excedente (parteda xornada en que o traballador xera valorapropiado polo capitalista: a plusvala).O analizado anteriormente non significa que ocapitalista lle roube ao obreiro. O feito de quea diaria conservacin da forza de traballo nonsupoa mis custo que o de media xornada detraballo, a pesar de poder funcionar, traballar,durante un da enteiro... unha sorte bastantegrande para o comprador, pero non supn, ninmoito menos, ningn atropelo que se cometapara o vendedor. O capitalista pgalle o equivalente en dieiro ao que este necesita para re-producir a forza de traballo utilizada durante axornada laboral. Paga o valor socialmente de-terminado da mercadora. Unha cousa moi dis-tinta sera que lle pagase o valor que produce

(co consumo da devandita forza de traballo) durante esteperodo. Se isto foseas, non existira capi-talismo, dicir, explo-tacin. (Marx, 1999:145)Neste punto case sedesprende por simesma a diferenzaentre o roubo e a ex-plotacin no modo deproducin capitalista,pero antes de afondarmos niso vexamos a se-guinte frase de Marx: Como unidade de pro-ceso de traballo e proceso de creacin de valor,o proceso de producin un proceso de produ-cin de mercadoras; como unidade de procesode traballo e proceso de valorizacin, o procesode producin un proceso de producin capi-talista. Do anterior desprndese que o modode producin capitalista debe ser consideradocomo composto por distintos procesos comple-mentarios que, anda que se dan en forma si-multnea, poden ser pensados analiticamentepor separado. En primeiro lugar, analizadocomo proceso de traballo, o capitalismo, na me-dida en que os distintos traballos en concretodeben ter utilidade, produce valores de uso (ocal como se analizou constite a materialidadedo valor). En segundo lugar, os produtos do traballo (as mercadoras) considerados en abs-tracto, asumen a forma de valores para poderser relacionados; neste sentido o modo de pro-ducin capitalista tamn un proceso de crea-cin de valor. Por ltimo e fundamentalmente,debe ser visto como un proceso de valorizacin,

en tanto a particularidade do modo de produ-cin reside en que as mercadoras son produci-das polo capitalista coa finalidade de valorizaro seu capital. Para que esta particularidade docapitalismo poida existir, debe haber unhamercadora singular que tea as caractersticasque nos amosa o enunciado e que analizamosnos pargrafos anteriores: unha mercadoracuxo consumo/explotacin dea un valor supe-rior ao necesario para reproducirse. A explota-cin da forza de traballo, ou a explotacin do

2

Como unidade de procede traballo e proceso decreacin de valor, oproceso de producin

un proceso de producinde mercadoras; comounidade de proceso detraballo e proceso de valorizacin, o proceso producin un procesode producin capitalista


32/72

obreiro polo capitalista, non mis que esta re-lacin pola cal o obreiro pon en accin a saforza de traballo durante un tempo socialmenteconsiderado, superior ao necesario para pro-ducir os seus medios de vida. Recibindo a cambio s a magnitude de valor equivalente aotempo de traballo socialmente necesario parareproducirse ( dicir, o valor da sa mercado-ra). Esta relacin, como vimos, a que permiteque o capitalista se apropie do traballo exce-

dente, sen o cal non existira plusvalor, nin va-lorizacin do dieiro investido como capital.(Marx, 1999: 147).Podemos falar de explotacin e non de roubomentres o capitalista pague ao obreiro o equivalente ao tempo de traballo socialmente nece-sario que necesita para adquirir os seus mediosde vida. O feito de que se apropie do traballoexcedente producido polo obreiro, vinclase propiedade privada dos medios de producin eao dereito que ten o capitalista na sociedade

burguesa a consumir por un tempo determi-nado esa forza de traballo adquirida, que asumea forma dunha mercadora mis. O motor domodo de producin capitalista non o roubo,senn a explotacin da forza de traballo e polotanto do obreiro.O curioso do sistema capitalista que esta ex-plotacin precisa da liberdade legal do obreiropara que concorra ao mercado a vender estamercadora particular. Pero esta liberdade dobre, xa que anda que libre para vender,

debe ser liberado en tanto suxeito histricoda posesin dos seus medios de producin paraque tea a necesidade de vender a devanditaforza de traballo. a partir desta explotacin a partir do que seestrutura a sociedade de clases, na medida enque a clase traballadora co seu traballo exce-dente permite a reproducin da clase domi-nante; traballando, desta maneira, paragarantir as sas propias condicins de subordi-nacin. Deste xeito, a explotacin vn ser undos conceptos bsicos que permite entender aatadura da formacin social capitalista.

1.3. Transformacin de valor aprezo de producin. Taxa mediade ganancia Ademais do dito, o tema faise mis complexocando pasamos da abstraccin da teora do valor e plusvalor e consideramos o proceso eco-nmico en concreto, dicir, os valores na cir-culacin mercantil. Iso lvanos a considerar acompetencia intercapitalista e a veremos quecada capitalista co seu capital xera valores quenon se venden polo seu valor, e que existe unhatransferencia de plusvala duns capitalistas aoutros en funcin da composicin dos seus ca-pitais. Para iso necesario distinguir que o ca-pital investido polos capitalistas para aproducin se divide en capitalvaribel ( v ) econstante ( c ), sendo o primeiro o investido encontratar forza de traballo, e chmase varibelporque a parte do capital inicial que agrega valor ao produto final. O segundo chmaseconstante porque transfire o mesmo valor aoproduto final, non agrega maior valor.

A relacin entrec/v chmase composicin or-gnica do capital e mentres mis se inviste enc flase de maior composicin orgnica do ca-pital. A tendencia dos capitalistas a investiren forma crecente enc por riba de v , ademaisde tender a diminur a cantidade de traballado-res e substitulos por mquinas e equipos, quenon fan folga. Se o capital varibel ( v ) o quexera o maior valor, como que as empresas queinvisten mis en (c) se apropian de importantesganancias? Para responder a iso, Marx acode



33/72

ao concepto de ganancia media que se exem-plifica co cadro mis abaixo e que explica a pa-saxe dos valores a prezos de producin, e deprezos de producin a prezos de mercado.Forma, esta ltima, coa cal comunmente nosenfrontamos no intercambio de mercadoras.Unha aclaracin mis que se comparamos aplusvala co capital varibel (p/v ) teremos acota de explotacin ou de plusvala, que medidaen porcentaxes ataxa de plusvala (tp= p/v ).Se comparamos a plusvala obtida co capitalinicial (p/(c+v)) teremos a cota de ganancia eporcentualmente a taxa de ganancia (tg=p/c+v ).Est claro que a taxa de plusvala maior que a

taxa de ganancia, e en rigor, ao capitalista s lleinteresa a taxa de ganancia. o fenmeno quelle interesa ao capitalista. A ns intersanosdesentraar a esencia detrs da taxa de ganan-cia e iso a taxa de plusvalor, ou de explota-cin.Os prezos de producin son, nunha frase, aforma que necesariamente deben asumir os va-lores cando existe competencia entre capitalis-tas. Vexamos por que. A taxa de ganancia duncapitalista individual, non mis que a relacinentre a plusvala que xera e o capital total des-embolsado na producin (en termos formaistg= p / (c+v)6).

Agora ben, se nonexistise un proceso deigualacin destastaxas de ganancia, da-rase a situacin caseparadoxal pola cal oscapitalistas que menosinvisten en capitalconstante c obteranunha taxa de gananciamaior ao resto, na me-dida en que, como sabemos, a gananciacapitalista non ex-presa mis que o valorque excede ao prezo

da mercadora forzade traballo ( dicir, oplusvalor que xera v ).En realidade, o que acontece que o capitaltende a moverse cara s ramas que xeren maio-res ganancias, at producir a nivelacin dasmesmas. Estas distintas cotas de ganancia soncompensadas entre si por medio da concorren-cia para formar unha cota xeral de ganancia,que representa a media de todas aquelas cotasde ganancia distintas. (Marx, 1985: 164) Vexamos o Cadro 1 para mellor comprender asituacin explicada.

6 Como vimos, porc entendemos ao capital constante, por v ao va-

ribel e porp plusvala.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

c v p Valor tp tg c/v tg media PP 10-5 A 150 50 50 250 100% 25% 3 1666% 233 -17

B 250 50 50 350 100% 1666% 5 1666% 350 0C 350 50 50 450 100% 1225% 7 1666% 467 17 A+B+C 750 150 150 1050 100% 1666% 5 1666% 1050 0

1: ramas da producin; 2: capital constante; 3: capital varibel; 4: plusvala; 5: valor; 6: taxa deplusvala; 7: taxa de ganancia; 8: composicin orgnica do capital; 9: taxa de ganancia media; 10:prezo de producin; 11: perda ou ganancia de plusvala.

Cadro 1. Pasaxe da forma valor a prezo de producin cando media unha cota media de ganancia.

En realidade, o que acontece que o capital tendemoverse cara s ramas qxeren maiores ganancias

at producir a nivelacindas mesmas. Estas distitas cotas de ganancia soncompensadas entre si pomedio da concorrenciapara formar unha cotaxeral de ganancia, que representa a media de todaaquelas cotas de gananci

distintas


34/72

Supomos tres ramasda producin, livi,mediana e pesada.Mantemos o mesmonivel de investimentoinicial en salarios v e amesma taxa de plusvala (100%) e polotanto diferentes inves-timentos en c, sendomaior o investimentoen capital constante

para a industria pesada que para a mediana e alivi. Ser tamn maior o investimento enc damediana respecto da livi. Isto que dicimos res-ponde lxica do investimento nas diferentes

ramas da producin. Deste xeito temos unhamaior composicin orgnica do capital na ramapesada que nas outras das, sendo esa a raznpara que, finalmente, as empresas de menorcomposicin orgnica do capital transfiranplusvala s de maior composicin. De non seras, non habera incentivo en investir capital etodos os capitais preferiran quedar en investi-mentos de pouco capital constante. A realidadeda competencia leva a investir en mis capitalconstante e incrementar a composicin org-

nica do capital. Iso tende a diminur a taxa deganancia, pero por imperio da taxa media (doconxunto do capital) as pequenas transfiren sgrandes parte da plusvala xerada na sa rama. A plusvala un concepto social e non indivi-dual. A plusvala unha funcin do conxuntodo capital e reprtese en funcin da composi-cin orgnica dos capitais.

A rama A da producin (livi) recoece un investimento inicial de 150 unidades de capitalconstante c, 50 de capital varibel v sendoentn o capital inicial de 200 (150 c+ 50v). Sea taxa de plusvala do 100%, dicir, que o traballador en media xornada laboral produce va-lores equivalentes ao seu salario e no resto xeraplusvala, dicir, traballo non pago, temos quetp=p/v , sabendo que v 50, entn a tp=50/50= 100% Deste xeito o valor c+v+p= 250. A tg p/c+v , polo tanto 50/200= 25%.Deber facerse o mesmo razoamento para arama B (mediana) e a C (pesada). A suma das

columnas dnos o total dec, de v , de p e polotanto o valor total producido que determina ataxa de ganancia media (promedio) do con-xunto do sistema. Os prezos de producin ob-tense engadindo ao investimento inicialc+v a taxa de ganancia media. Al observamos quea masa de ganancia a mesma na sa totali-dade, pero se reparte en proporcin composi-cin orgnica do capital.O prezo de producin dunha mercadora entnxa non igual ao seu valor; igual ao prezo decusto (que serve para repor as distintas partesdo capital) mis un proporcional, igual ga-nancia media multiplicada polo capital inves-tido. Pero, como vemos tamn, anda que osprezos difiren dos valores, a diferenza entre valor e prezo mantense inalterada se conside-ramos ao conxunto da sociedade. Ao noso ra-zoamento debe engadirse o concepto de prezode mercado, que con independencia dos prezosde producin, en condicins determinadas cer-tas empresas poden vender cos seus prezos porriba ou por baixo dos prezos de producin, m-xime en condicins de dominio de monopolio. Vexamos agora moi brevemente como se rela-ciona a famosa lei da baixa tendencial da taxa

de ganancia, coa pasaxe de valores a prezosque acabamos de ver. Fundamentalmente, sesupomos que o desenvolvemento capitalista vai empurrando o conxunto dos capitalistas in-dividuais a unha progresiva mecanizacin dotraballo, o que veremos que con aquel se pro-duce un progresivo aumento da composicinorgnica do capital ( dicir, un peso cada vezmaior de c en relacin a v ).Reformulando a cuestin, a competencia im-pulsa os capitalistas individuais a tecnificaren

cada vez mis o proceso produtivo en busca deaumentar a produtividade do traballo (facerque a mercadora forza de traballo lles rendacada vez mis). Este proceso necesariamenteten como correlato un maior investimento encapital constante, que progresivamente vaisendo maior ao investido en capital varibel.Se, como sabemos, a plusvala xorde do uso damercadora forza de traballo, os capitalistascontrarrestan a tendencia declinante da taxa deganancia aumentando a taxa de explotacin.


A competencia impulsa oscapitalistas individuais a

tecnificaren cada vez miso proceso produtivo en

busca de aumentar a pro-dutividade do traballo(facer que a mercadora

forza de traballo llesrenda cada vez mis).


35/72

1.4. Acumulacin, re

introducción a la economía política fisyp - fesga

Documents