imaxe: grafitti “aerosol del pez”....

imaxe: grafitti “Aerosol del Pez”. Barcelona

Monográfico

2CRIATURAS GALEGAS

TEXTO: MONTSE PENA PRESAS

18 Revista Criaturas

A xinea dos biosbardos: unha posible criaturización da LIX galegaCriatura: subs. feminino1. Cada un dos seres creados por Deus segundo a tra-

dición relixiosa.2. Neno pequeno.

“Porque tes que saber que os biosbardos non veñen ó reclamo se non é de novo, e que só pasan dúas veces ao ano, que se non fose por iso todos gañariamos duros a mancheas. Pois nin con rede nin con anzó; hai que chamalos polo nome e logo veñen e métense no fardel”

Eduardo Blanco Amor. Os biosbardos (1962)

Se procuramos no dicionario da Real Aca-demia Galega a palabra “criatura”, veremos que en realidade, criaturas somos case que todas. Cada quen ao seu xeito, porque deu-sas e deuses pagáns hai moitos e en formas ben diversas: os que crean, as que ilustran, os que proxectan e, sobre todo, as que ima-xinan seres variados e variantes que rom-pen as expectativas do que se supón que

Texto: Montse Pena Presas

De Profundis. Miguelanxo Prado.

Revista Criaturas 19

ten que ser. Modificando o mundo e mo-dificándonos, porque en gran medida so-mos todo aquilo que soñamos. Porén, se cada un fai o exercicio de visualizar cria-turas, comprobará que dentro dese amplo espectro que a propia palabra e a ilustra-ción nos ofrecen, o que polo xeral se nos aparecen son seres que rompen o canon do esperado nunha ou noutra dirección, unha sorte de animais ou persoas diferentes que –en definitiva– rachan os nosos horizon-tes para amplialos. Por esta razón, para celebrar esta criaturización necesaria e im-prescindible dos nosos degoiros literarios, cómpre repasar –a xeito de homenaxe- al-gunhas das creacións galegas que, precisa-mente trocar o predicible, acabaron por tornárense imprescindibles no imaxinario que nos é propio1.

Na literatura galega, como na grande maioría de literaturas, as primeiras cria-turas atopámolas no acervo oral-popular, con biosbardos ou gazafellos (eses que queremos sempre atrapar, mais que nunca o conseguimos, polo seu carácter escorre-gadizo), tabellos (un deses seres que anda sempre na procura de nenos e nenas que papar), maruxainas (esas sereas –en rea-lidade só hai unha que podería valer por varias- que anda a enganar aos mariñeiros para afastalos da costa) ou mouras garda-doras de tesouros e quen sabe de cantas alfaias máis. O certo é que as criaturas de noso –compartidas con outras culturas achegadas ou propias en exclusiva- son tantas e tan variadas que mesmo se con-ta cunha obra magna sobre elas, o Dic-1 Isto non significa que esta achega tente constituír unha aproximación pormenorizada a todos os libros crea-dos por autoras e autores galegos que conteñan criaturas, senón que pretende realizar un itinerario por certas obras que a autora lle semellan imprescindibles. Especialmente porque, como se tenta explicar no comezo deste artigo, o de criatura é un concepto un tanto amplo e voluble que se adapta aos intereses e ao imaxinario de quen le.

cionario de seres míticos galegos, un texto imprescindible –verdadeira xoia patrimo-nial- recompilada e recreada por Antonio Reigosa, Xosé Miranda e Xoán R. Cuba, algúns dos autores da LIX actual que máis e mellor se teñen ocupado de traer varios destes seres ao presente literario dándo-lles reviravoltas para actualizalos, xogar con eles e presentalos ao lectorado en for-mación. Mais permítanme que, de todos estas nosas criaturas, destaque precisa-mente á primeira, os biosbardos, por seren esa sorte de paxaros ou homes fermosos que nunca acertamos a capturar, mais so-bre todo por nos ofrecer a posibilidade de construír unha expresión, “andar aos bios-bardos”, que permite describir con efica-cia esa capacidade de estirar o maxín máis e máis. E é ben sabido, que canto máis o alongamos, máis criaturas aparecen, polo que este ser ten unha vertente que o con-verte a un tempo en criatura como tal e en fornecedora de novas carabuñas para a súa estirpe. Velaí o xenial libro de relatos de Eduardo Blanco Amor, Os biosbardos (1962), en que os nenos protagonistas do primeiro relato andan á súa procura no río Miño, sabendo que só pasan cada seis me-ses e que son tan difíciles de apañar que se pagan mellor que as lampreas ou as troitas.

Partindo sen dúbida de toda esta tradi-ción oral precedente, un dos escritores de noso que quizais con máis forza e primei-ramente explorou o mundo criaturil foi Álvaro Cunqueiro, cuxa narrativa foi denominada pola crítica como real-marabillosa, de maneira que os seus personaxes, vivindo nunha aparente normalidade, se mesturan con elementos, sucesos


(especialmente isto) e/ou seres fantásticos ou prodixiosos. Velaí o gatipedro, esa sorte de animal que unicamente se espanta se botamos sal polo chan, que aparece polas noites para amedrentar aos pícaros e que o mindoniense deu a coñecer na súa imprescindible Escola de menciñeiros (1960).

Este ronsel puramente cunquei-rián foi recollido por boa parte da primixenia produción de LIX, que claramente bebe desta tra-dición, como amosa a primeira produción para a infancia de Carlos Ca-sares: A galiña azul (1968) e As laranxas máis laranxas de todas as laranxas (1972), que parten da mesma para introducir as doses xustas de crítica social (aquela que o momento permitía). Mais reparen, de po-deren falar, non serían esas laranxas -que non son laranxas, nin limóns, senón to-romelos das que acaban por saír zapatos, globos e toda clase de alfaias diversas-, al-gunhas das nosas criaturas da LIX galega primixenias?

Unha das nosas primeiras criaturas que ten pasado bastante desapercibida entre nós, mais que cómpre reivindicar é Tá-lata, a balea-muller (é máis preciso dicir isto que a muller-balea, xa que a súa personificación non é tan nidia como a

reivindicación da súa feminidade achegada á humana) da que namora Pericles, o churreiro, e que Xohana Torres presenta ao lectorado infantil en Pericles e a balea

(1983). Tálata, coa súa capacidade para ter voz adquire tamén a súa capacidade para decidir, e neste caso opta por marchar a navegar os sete mares a pesar de que o amor quede en terra. Por ese “eu tamén navegar”, a balea é un precedente claro da Penélope mariñeira que a poesía da autora construíu anos despois (Pena Presas, 2010) e que

se converteu en todo un referente para as poetas da chamada Xeración dos 90 e posteriores.

Nesta mesma liña do real marabilloso, hai que situar a obra que colocou a literatura infantoxuvenil galega no lugar que lle co-rrespondía no panorama estatal: Das cou-sas de Ramón Lamote (1985) de Paco Mar-tín, na que Lamote, o profesor de chairego máis famoso de todos os tempos, dá unha conferencia sobre o entomodelfo, un mis-terioso animal que é un mamífero que non mama, inda que se alimente nos seus pri-meiros días do leite dunha donicela branca para logo pasar a cociñar gorentosas castañas, que prepara co leite das ovellas

que el mesmo moxe. Non é sinxela a realidade de Ramón Lamote, porque

sendo sorprendentemente fantástica está construída cos bimbios dunha realidade que se revela como satírica e -ás veces- dorosamente auténtica. Calquera día, entón, cabe predicir que os entomodelfos invadirán os nosos montes.

A recuperación, en obras contemporáneas, dos seres míticos galegos, forneceu, como non podía ser doutro xeito, de interesantes e variadísimas revisitacións dos mesmos


que permitiron difundir amplamente o catálogo de criaturas, sendo os trasnos algunhas das máis revisitadas. Dende O trasno de Alqueidón (1996) de Marilar Aleixandre, en que o pequeno ser cumpre o seu papel máis clásico, ata o trasno axudante de No corazón do bosque (2001) de Agustín Fernández Paz, en que colaborará coa protagonista na recuperación da fraga, ou de Xela volveuse vampira! (2007) de Fina Casalderrey, en que acompañará a Breixo na descuberta de que a súa mestra sofre violencia de xénero. Outros autores apostan por seres menos coñecidos, como Antonio Reigosa, que na súa calidade de experto na nosa mitoloxía condensa en Resalgario (2000) as aventuras que un dos fillos máis novos do Demo maior vive peregrinando a Santiago disfrazado de humano.

Hai outras liñas temáticas en que os seres estraños atopan os seus tobos para habitarnos dende as páxinas que lles dan vida: o medo psicolóxico, coa súa deriva cara ao terror, e as súas

inquedantes e magníficas homenaxes a Edgar Allan Poe e H.P. Lovecraft, ocupa varios dos textos de Agustín Fernández Paz. O escritor vilalbés gusta de crear no seu lectorado unha intriga que pula pola lectura, pola imaxinación e, sobre todo, pola tensión interna, da que remexe no asento. A mesma tensión que sofre Laura Novo, protagonista de Aire negro (2000), cando se sabe axexada por unha presenza escura que é incorpórea, mais que está aí; ou a que vive Xabier Lorenzo cando habita a misteriosa mansión de Cartas de inverno (1995) canda unha estraña e misteriosa forza. Convértese así Fernández Paz, nun dos nosos autores máis criatureiros, porque á parte de escuras sombras, gusta dos fantasmas, inda que a maioría dos recreados por el sexan presenzas que nos acompañan, que nos axudan a traspasar certos ritos con que ás veces nos enfronta a vida: a perda, os cambios, as transformacións que o mudan todo para trocarnos tamén a nós. Velaí os restos do sentimento amoroso na presenza etérea do ser que se foi para sempre n’O único que queda é o amor ou o fantasma “clásico”–só manifestada contra o final en forma de estrela– que acompaña a Marta cando se muda de vila en Malos tempos para os fantasmas (2012).

Dentro do abano das narracións que fan nacer o medo, o nome de Xosé Miranda


ocupa un espazo de seu. Amante do terror que bebe na tradición oral, as súas criaturas non se deixan ver excesivamente nin tampouco están as súas formas totalmente definidas. O autor consegue o máis complexo e terrorífico de todo: que sexa o lectorado quen xogue a compoñer o quebracabezas que a súa imaxinación –guiada polo nó que lle crea na gorxa- lle permita e lle confira diferentes atributos a eses seres cos que abrolla o medo. Tanto a máis que

inquedante besta que domina os fíos da acción en Vestio (2008), coma os responsables de que xorda o desacougo n’As mans do medo (2008)2, teñen un parentesco: o lobishome que, acaba –dun ou doutro xeito– por verse referido nesas páxinas, seguindo unha tradición que

vai dende o pioneiro Ánxel Fole ata a sempre lúdica Paula Carballeira e o seu O lobishome de Candeán (2009).

Mais as criaturas non só atoparon acubillo nestas liñas temáticas, pois como era de esperar o ámbito máis puramente fantástico lles forneceu un hábitat abondo gorentoso. Diso son bo exemplo as series –aínda inacabadas- de Xesús Manuel Marcos (cuxo título global é “O brindo de ouro”, unha sorte de O señor dos aneis en clave galaica), Elena Gallego con “Dragal” (que bebendo da tradición e das historias de substrato máxico en clave Laura Gallego, tenta desvelar qué ocorreu co derradeiro dragón galego) e Sabela González con “As

2 Algúns dos relatos d’As mans do medo e a novela curta Vestio apareceran xa no volume do mesmo autor titulado Triloxía pánica (2000).

crónicas de Landereina” (outro mundo fantástico, de reis usurpadores e usurpados, de elfas e de centauros, que bebe claramente da mitoloxía). Todas estas ficcións, que se poderían situar no subxénero da fantasía épica e que terían como precedentes literarios textos como O segredo da pedra figueira (1985) de María Xosé Queizán e Arnoia, Arnoia (1985) de X.L. Méndez Ferrín pola súa componente épica-mítica, actualizan seres da tradición oral-popular nos seus mundos, recreados dentro do ámbito do ficcional verosímil (Albadalejo, 1992). Para entrarmos nestes universos como lectoras, precisamos asumir as regras que lles son propias e que, inda funcionando na lóxica do mundo “real”, presentan elementos distorsionadores, como poden ser as criaturas que nos descobren. Xenial é, neste sentido, toda a xenealoxía feminina que, bebendo de fontes populares, Marcos recrea na segunda entrega da súa triloxía, A táboa da hospitalidade (2010): mulleres xigantes, mulleres-píntega e mulleres-deusas de poderes non terrenais que son tan só un exemplo do fondo imaxinario que sacode toda a súa narrativa.

Os ilustradores, especialmente aqueles que tamén se teñen animado a encher as súas páxinas coas súas propias letras, adoitan tamén ser grandes e interesantes pais das criaturas máis diversas, xa que posúen a maxia de darlles vida ao permitirnos velas e xa non tan só imaxinalas. Unha experiencia moi interesante é a que se pode vivir, dende esta perspectiva, coa serie de cómics que Jacobo Fernández Serrano está a tirar protagonizados por Marcopola, a illa remeira. Ambientada –como non podía ser doutro xeito- nun universo puramente fantástico en que


o humor absurdo xoga un importante papel, Marcopola é unha illa vogadora –con montaña no medio incluída- que se despraza ao seu antollo por diferentes mares acompañada de Libro, un peculiar oso. O mundo ideado por Fernández Serrano é un puro agromar criatureiro (como xa amosara en Mil cousas poden pasar, de 2009), un cosmos en que abrollan seres medio-medio (como o almirante Cobreguiña, medio home, medio cobra; ou como Dragoneta, medio demo-medio dragoa) e en que a natureza cobra vida en diferentes formas, sempre para dar vida a máis e máis criaturas –non por acaso, contan cun Doutor Frankenstei de seu, o alquimista Brisgovius. Mais, quen se pode resistir a non ser unha xeradora de criaturas? Porque ata autoras que gustan especialmente da temática realista mesturada coa social, como pode ser An Alfaya, se animaron a ser as demiurgas dunha atmosfera puramente fantástica, como se pode comprobar na sorprendente Os seres con raíces na cara (2007).

A ciencia-ficción, un subxénero non especialmente transitado na LIX galega, foi o espazo en que outro ilustrador, Manel Cráneo, quixo situar o seu “Planeta Mincha”, un lugar en que o científico Pichük terá que enfrontarse a procurar as especies máis singulares deste particular universo (que son case que todas, comezando pola criatura protagonista, de peteiro alongado e cun só e impoñente ollo). Dende a primixenia aventura Diario de Pichük. Quen é Pichük? (2010) ata a última -até o momento- Diario de Pichük. O longo longöbio de Longölia (2014), a serie medra en creatividade e detallismo, o que é de supór que se verá aumentado pola próxima transducción deste universo á animación e á novela gráfica.

A distopía foi tamén un subxénero literario en que as criaturas atoparon un espazo de seu para se desenvolver, especialmente porque en ocasións a sociedade que aparecía como pano de fondo da acción estaba a ser tan alienada, utilizada e maltratada que o propio contexto demandaba esa criaturización colectiva (quen non recorda a manipulación xenética dos fetos como unha das máis impactantes tensións de Un mundo feliz de A. Huxley?). Na interesante Valdamor (2001) de Beatriz García Turnes, así ocorre, dado que os habitantes da chamada Zona A deixan de ser humanos -tal e como entendemos hoxe o concepto- para acadar a inmortalidade (se ben perden a capacidade de reproducirse). Ao contrario, en Recinto gris (2013) de Ledicia Costas, unha distopía reivindicativa precisamente das persoas que son vistas como diferentes, a criaturización aparece como unha vía de denuncia dos poderosos que empregan o totalitarismo para homoxeneizar. Eles, os homes con cabeza de lobo gris e uniforme


negro, son aquí as criaturas e non Nube –a protagonista– e o seus compañeiros resistentes. Da lectura pódese tirar a conclusión de que é precisamente a capacidade para entender, aceptar e valorar a diferenza, o que humaniza ás persoas.

Nunha posición semellante, mais esta vez dende a perspectiva da narración de ronsel histórico, nos sitúa Rinocerontes e quimeras

(2007) de Marcos S. Calveiro. A novela comeza introducindo ao lectorando

nun vagón de tren abandonado onde seis personxes (Balote,

Nenasiameses, a serea das Fixi, Nenapaxaro,

Nenolifante, Nenaxirafa e Nenopingüín), “restos”

que nin se quera interesan xa nun circo dezanovesco, van

debullando as súas vidas marcadas pola soidade, a incomprensión e por

un inmenso “D” metafórico que semella vérselles gravado no peito, o “D” da diferenza. A identificación que se produce entre quen le e quen vive no texto chega a ser por momentos especialmente intensa e, de novo, trasládanos a cuestión: quen é máis criaturizable? Quen vive cun “D” visible ou quen o teme tanto que non o acepta? Finalmente, a conclusión á que chegan estas criaturas-monstros é a evidencia de que, para cuestionar a súa marxinalidade e recuperar a autonomía, o único que poden facer é saír dese seu miniespazo claustrofóbico e volver a esa sociedade que outrora os rexeitou, para reivindicárense.

Criaturas, como se puido comprobar, non faltan na LIX galega. Porén, como ocorría cos biosbardos, non pican no anzó nin se deixan coller coa rede, cómpre chamalas polos seus nomes, que neste caso son os

libros que habitan. Estou certa de que cada unha, cada un dos que me acompañastes lendo esta estirpe de biosbardos, fostes á vez, compartindo, refacendo e ensarillando a un tempo a vosa propia xinea criatureira. Porque se por algo se caracterizan as criaturas é precisamente por iso, pola súa variabilidade, pola súa mutabilidade, polo abstracto dun concepto que a unhas nos suxire A e a outros induce cara a B e que nin tan sequera os diccionarios –igual que ocorre con todas as cousas que realmente pagan a pena– acertan a definir. Eis parte da súa laboura: confundir para xogar, suxerir sen ser, transfigurar para ampliar un imaxinario (o dos seres, en definitiva, que non son de aquí) para mutarnos para sempre. Mais velaí a súa laboura na educación literaria: non só fan estoupar os propios horizontes, senón que marcan a entrada a outros mundos posibles ou, o que é máis importante, fan cuestionar o propio, poñéndoo en solfa, evidenciando os seus límites, facendo pensar. E non é esta, precisamente, a laboura máis senlleira da literatura? Ide por elas, inda que –como lembraba Blanco Amor– só pasen dúas veces ao ano.

BIBLIOGRAFÍA

• Albadalejo, Tomás (1992). Teoría de los mundos posibles y macroestructura narra-tiva. Murcia: Universidad de Alicante.

• Blanco Amor, Eduardo (1962). Os biosbardos. Vigo: Galaxia.

• Pena Presas, Montse (2010). “A muller contra a marea: Xohana Torres pionei-ra da LIX galega”. Grial 188: 44-51.

imaxe: grafitti “aerosol del pez”....

Documents