imaxe gráfica da ii republica
DESCRIPTION
Unidade didáctica que acompaña a exposicion "Imaxe grafica da II Republica" da Fundacion 10 de marzo destinada ao alumnado de 4º da ESO e Bacharelato.TRANSCRIPT
I A
U
M
E A
CI
X RE
N D
G
G Ú AE IB L
CP
A
S R
AF
´
UNIDADE DIDÁCTICA
Carme Alvariño Alejandro
Heladio Anxo Fernández Manso (COORDINADOR)
Xosé Antón García González
Ramón López Facal
José Ignacio Mato Rodríguez
Francisco Antonio Pérez Otero
Susana Trigo Arcos
Fundación 10 de Marzo
A- Navarrete,
Barcelona,1909.
B- Madrid, 1936.
C- Fergui, Madrid,
1936.
D- Barcelona, 1938
A
C
B
D
I A
U
M
E A
CI
X RE
N D
G
G Ú AE IB L
CP
A
S R
A´F
UNIDADE DIDÁCTICACarme Alvariño Alejandro
Heladio Anxo Fernández Manso (COORDINADOR)
Xosé Antón García González
Ramón López Facal
José Ignacio Mato Rodríguez
Francisco Antonio Pérez Otero
Susana Trigo Arcos
Fundación 10 de Marzo
2003
© Carme Alvariño Alejandro, Heladio Anxo Fernández Manso (coordinador),
Xosé Antón García González, Ramón López Facal, José Ignacio Mato
Rodríguez, Francisco Antonio Pérez Otero, Susana Trigo Arcos, 2003.
Deseño xeral
Alejandro Vidal e Pilar Barciela
Corrección lingüística
Begoña Méndez Vázquez (Gabinete de Normalización Lingüística do Sindicato Nacional de CC.OO. de Galicia)
Edita
Fundación 10 de Marzo
República do Salvador 15, 5º
15704 Santiago de Compostela
Tel.: 981591816 / Fax: 981597081
Presentación 5
01. A situación internacional 7
02. O contexto socioeconómico 9
03. Antecedentes políticos: restauración e dictadura 11
04. A proclamación da República 13
05. Nova organización do territorio 15
06. As mulleres 17
07. A cuestión relixiosa 19
08. O exército 23
09. Educación e cultura republicanas 25
10. A problemática social 27
11. O Bienio das dereitas 29
12. A Revolución de outubro de 1934 31
13. O Frente Popular 33
14. O estatuto de Autonomía de Galicia 35
15. A Guerra Civil 37
16. A República na guerra: evolución política 41
17. A República na guerra: a revolución social 43
18. O exilio 47
19. O réxime franquista 49
20. Actividades finais 51
TEMPUS FUGIT
Índice
5
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
7
TEMPUS FUGIT
Presentación
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
ende a súa creación en 1992, a Fundación 10 de Marzo mostrou unha
preocupación constante por dar a coñecer ó público non especializa-
do nos estudios históricos, os fondos custodiados no Arquivo
Histórico de CC.OO. así como os traballos que emanan da propia
Fundación.
A realización práctica desa preocupación cubre, polo menos, dúas das
nosas liñas de traballo: a producción de exposicións e a publicación de uni-
dades didácticas dirixidas ó mundo escolar. Son xa varias as mostras que,
con carácter itinerante, están percorrendo os centros galegos e españois:
Prensa clandestina no franquismo, España século XX: Escenas do traballo,
Seoane: Trece estampas de la traición e O ensino na II República. A preocupa-
ción didáctica da Fundación 10 de Marzo tamén se consolidou a través
dunha segunda liña de traballo: a edición de unidades didácticas. A Empresa
Nacional Bazán, 1942-1972. Condicións de traballo e conflictividade laboral, 10
de Marzo: unidade de Historia Social e Quessada. Arte e compromiso. Unha guía
didáctica sobre a pintura política de Quessada, son exemplos deste quefacer.
Recentemente, a Fundación 10 de Marzo produciu unha nova exposi-
ción, Imaxe gráfica da II República, que pretende mostrar a través de imaxes
(fotografías, carteis e humor gráfico) o que foi aquela breve pero intensa
época cargada de esperanzas. Este traballo vai acompañado da obra que
aquí se presenta, a unidade didáctica do mesmo título.
Imaxe gráfica da II República. Unidade didáctica é un traballo que lle per-
mitirá o alumnado afondar no coñecemento que a exposición ofrece.
Trátase dunha amplísima colección de actividades de moi variada tipoloxía
que aspiran a que o alumnado reflexione sobre o que está a mirar: as foto-
grafías, os carteis e as viñetas de humor gráfico, todos eles materiais coe-
táneos ós feitos que describen. Por esta razón, moitas das actividades están
deseñadas para que a imaxe sexa analizada posto que, pola mesma concep-
ción da mostra, é unha fonte de información. Tódolos materiais da exposi-
ción están reproducidos, xa que logo, nesta unidade didáctica, que tamén
achega novos documentos gráficos e escritos. Imaxe gráfica da II República.
Unidade didáctica permite, ademais, traballar tódolos materiais dende un
punto de vista unitario porque os exercicios permiten “viaxar” a través dos
paneis para relacionar unhas realidades con outras. O mesmo obxectivo
pretende a proposta de actividades finais.
A Fundación 10 de Marzo agradece a desinteresada colaboración das
persoas que redactaron estes traballos para que o proxecto se fixera rea-
lidade: Carme Alvariño Alejandro, Heladio Anxo Fernández Manso, Xosé
Antón García González, Ramón López Facal, José Ignacio Mato Rodríguez,
Francisco Antonio Pérez Otero e Susana Trigo Arcos. Do mesmo xeito,
desexamos expresa-lo noso agradecemento a Ediciós do Castro e mais á
Fundación Luís Seoane, que nos permitiron reproducir algunhas das imaxes.
Finalmente, agradecémo-lo apoio do Concello da Coruña, sempre intere-
sado na recuperación destas páxinas da nosa Historia. A súa colaboración
foi imprescindible para a publicación deste traballo.
Santiago de Compostela, xaneiro de 2003
FUNDACIÓN 10 DE MARZO
D
Crise económica mundial
19
29
1931
19331934
19
35
1936
193719389
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
1.1. Elabora as seguintes liñas cronolóxicas buscan-
do as datas na exposición ou no libro de texto.
1.1.1. Liña 1: Dictadura de Primo de Rivera, II
República (Bienio de esquerdas; Bienio de derei-
tas; Frente Popular), Guerra Civil.
1.1.2. Liña 2: subida ó poder de Mussolini, Stalin,
Hitler e Franco. Crise do 29. Inicio da II
Guerra Mundial.
1.2. Índices de producción total (1929 = 0)
FONTE: La Renta Nacional de España, Consejo de
Economía Nacional, Madrid, 1945.
1.2.1. Aínda que España se viu afectada en menor
medida que outros países pola crise mundial de
1929, ¿que sector a sufriu máis?, ¿en que ano
tivo maior repercusión? Observa a liña crono-
lóxica da actividade anterior e a gráfica das acti-
vidades sobre o panel 10: ¿que ocorreu ese
ano?, ¿de que maneira cres que puido influír a
crise no desenvolvemento da II República?
01.2 01.401.3
A economía capitalista sufriu en outubro de 1929 a maior crise que nunca
coñecera. En España, o impacto da crise dificultaría a consolidación da
República que naceu o 14 de abril de 1931, limitando o alcance da política
reformista dos primeiros anos do novo réxime.
En Europa produciuse un ascenso dos fascismos. Mussolini acadara o poder
en 1922 e Hitler en 1933. Os partidos de extrema dereita inzaron tódolos paí-
ses europeos, e deron o seu apoio ós españois contrarios á República. Fronte
a esta tamén se colocou o Vaticano pola perda dos privilexios eclesiásticos que
potenciou o novo réxime español.
O ascenso dos fascismos europeos provocou un cambio na política interna-
cional comunista dirixida pola Unión Soviética. A revolución proletaria debía-
se aprazar para promover alianzas coa burguesía de esquerdas en frontes
antifascistas. Era a consigna frontepopulista, plasmada primeiro en Francia e,
despois, en España, co triunfo da Fronte Popular en 1936.
O mundo avanzaba cara á II Guerra Mundial, debido sobre todo á políti-
ca nazi. A Guerra Civil española sería así o antecendente da conflagración
mundial.
01.1 Chiste publicado en La
libertad.
01.2 Cartel antinazi co slogan
“¿O Terceiro Reich?
¡Non!”
01.3 Cartel “¡Para a fronte
única! ¡Votade comu-
nista!”, Gotz Von
Berlichini, 1918,
Alemaña.
01.4 Caricatura sobre a crise
económica mundial (o
crack) de 1929.
01.1
01. A situación InternacionalTEMPUS FUGIT
1.2.2. Redacta un escrito breve relacionando os datos
da gráfica, a imaxe 1.4 do panel e a fotografía.
1.3. Redacta unha breve biografía de Stalin, Mussolini,
Hitler e Franco. Despois compara as súas vidas,
sinalando as semellanzas e as diferencias.
Relaciona os tres primeiros personaxes coas
imaxes: Imaxe 1.1: ¿que era a Sociedade de
Nacións?, ¿a que institución actual precedeu?,
¿por que Mussolini non lle fixo caso? Imaxe 1.2:
describe o cartel. ¿A quen pretende unir e con-
tra quen? Imaxe 1.3: ¿quen é a morte?, ¿cres
que tiña razón o autor do cartel?, ¿por que?
1.4. Redacta unha pequena definición de «demo-
cracia», «comunismo» e «fascismo»
10
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
2.1. De entre os conceptos que se che propoñen a
continuación, elixe un que poida explicar cada
unha das viñetas que corresponden ó panel 2.
Trata de xustifica-la túa elección (ha ser un con-
cepto por cada viñeta): explotación do campesi-
ñado, igualdade social, inmigración, guerra civil,
sociedade culta, predominio do latifundismo,
emigración, inestabilidade política, minifundis-
mo, caciquismo e elevado analfabetismo.
2.2. Le atentamente o seguinte texto:
As notas máis relevantes da agricultura poderí-
an concretarse no predominio do latifundio —
en especial na parte do centro e sur—, xunta a
existencia dun minifundio nalgunhas provincias
do norte e en Galicia, poucos investimentos na
agricultura para conseguir explotacións moder-
nas —mecanización, fertilizantes, sementes
selectas, etc.—, man de obra abundantísima, o
que condicionaba as baixas remuneracións que
se pagaban por longas xeiras de traballo, e bai-
xos rendementos da terra […]
O desenvolvemento da industria e o crecemen-
to dos postos de traballo nas cidades non abon-
daba para dar ocupación ós milleiros de perso-
as que se desprazaban dos seus lugares de
orixe, e por iso, ó non veren posibilidades no
mercado interior, acudían á emigración. […] A
inmensa maioría do agro español continuaba a
vivir igual ca nos séculos anteriores, só que o
crecemento da poboación, a progresiva toma
de conciencia da desigual distribución da pro-
piedade e os baixos salarios pagados, incremen-
taban fortemente as tensións sociais.F. SIMÓN SEGURA: Historia económica, Madrid,
Centro de Estudios Ramón Areces, S. A., 1997, páxs. 380-381.
02.2 02.402.3
Ó inicio da década de 1930, España contaba con 23 millóns de habitantes. Máis
de 10 millóns non sabían ler nin escribir. As porcentaxes máis elevadas de anal-
fabetismo rexistrábanse en Andalucía e Galicia.
O corenta e sete por cento da poboación activa, catro millóns de persoas,
traballaba na agricultura; delas, 1.900.000 eran xornaleiros sen terras que se
concentraban no sur: Andalucía, Estremadura e A Mancha. A súa situación era
miserenta, con soldos insuficientes para alimentaren as súas familias. A nobreza
terratenente posuía a meirande parte dos latifundios andaluces, namentres os
campesiños galegos sobrevi-vían en reducidos minifundios. Ós labregos galegos,
para saíren da penuria, non lles quedaba ás veces máis recurso que emigrar,
sobre todo a Latinoamérica.
O vinte cinco por cento da poboación activa traballaba nas fábricas, na mine-
ría e na construcción. O pulo industrial dos anos vinte favoreceu o desenvolve-
mento de Cataluña e o País Vasco que eran, xunto a Andalucía, as principais áreas
onde se organizaron os sindicatos: o anarquista CNT e o socialista UGT.
A crise económica de 1929, a máis forte da economía capitalista, afectou
en España, sobre todo, ás clases populares. A caída das exportacións, o regreso
dos emigrantes, o descenso da actividade industrial e o aumento do desemprego
condicionarán as relacións socioeconómicas durante a II República.
02.1
11
TEMPUS FUGIT
02. O contexto socioeconómico
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
02.1 “Opresión dos seño-
res”, por Castelao.
02.2 “Minifundio”, La zarpa,
1926.
02.3 “Analfabetismo”, El
Pueblo Gallego, 30 de
outubro de 1930.
02.4 ”Exportamos emigran-
tes“, Faro de Vigo, 28
de outubro de 1926.
2.2.1. ¿Cales eran as principais características da
agricultura española a comezos da década dos
trinta? ¿Segue a ter moita importancia a agricul-
tura na actualidade?
2.2.2. ¿Por que predominaban os xornaleiros no sur
de España?, ¿por que se pagaban xornais tan bai-
xos no campo?, ¿como influíron eses baixos
xornais na situación social?
2.2.3. ¿Era España un país cunha industria forte?,
¿por que? ¿Cara a onde marchaba a xente que
non atopaba unha vida digna no mundo rural?
¿Como se tratou de atallar estes problemas na
II República (olla o panel 10)?
2.3. Observa a seguinte táboa e comenta cál era o
poder adquisitivo da clase obreira española en
comparación con outros grupos sociais europe-
os de Europa a comezos da década de 1930.
2.4. ¿Por que eran o País Vasco, Cataluña e
Andalucía as rexións con máis afiliados sindicais?
¿Cales eran as semellanzas e diferencias entre a
CNT e a UGT? ¿Cales son os principais sindica-
tos galegos e españois na actualidade?
2.5. Imaxina que os labregos da viñeta 2.5 son anda-
luces e cambia o texto. ¿Segue sendo Galicia un
país rural?, ¿cales son os problemas da agricul-
tura galega na actualidade?, ¿son os mesmos cós
dos anos trinta?
2.6. ¿Atopas algunha relación entre as viñetas 2.2 e
2.4? Explícaa. ¿A que se debeu a masiva emigra-
ción da poboación galega? ¿Segue emigrando
hoxe moita xente en Galicia?
2.7. Observa a imaxe 2.3 ¿Para quen debería ser
unha vergonza que o neno non saiba ler?
EVOLUCIÓN DAS TAXAS DE ANALFABETISMO EN ESPAÑA
1900 1910 1920 1930
TOTAL 56% 50,6% 43% 32,4%
HOMES 46% 41,4% 35,4% 25%
MULLERES 66% 59% 50,6% 39,4%
12
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
CANTIDADES (EN QUILOS OU LITROS) DE PRODUCTO QUE PODÍA MERCAR UN
OBREIRO —SEGUNDO O SALARIO MEDIO— EN 1930
Pan Patacas Carne Leite Azucre
España 1,79 3,93 0,27 1,79 0,73
Italia 1,48 3,73 0,25 2,19 0,43
Francia 2,34 6,04 0,29 2,53 1,07
Alemaña 3,10 11,82 0,50 4,48 2,10
Gran Bretaña 3,40 8,68 0,71 2,85 2,71
Estonia 1,94 6,60 0,36 2,20 0,94
Crise económica mundial
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
3.1. Como actividade introductoria, e sen previo
aviso, o profesor exercerá de cacique e constituirá
unha mesa electoral cun presidente e un vocal.
Elixirase un representante de entre os membros da
clase para levar unha proposta (de tipo educativo,
inventada polo profesor) á dirección do centro.
Convén que o profesor seleccione de antemán o
candidato ou candidata idóneo, e despois llo comu-
nique a todo o mundo —no seu papel de cacique—
. A continuación repártese a cada alumno unha ficha
coa súa condición socioeconómica, segundo os
modelos propostos a seguir:
Constitúese unha mesa electoral cun presiden-
te e un vocal. Todo o mundo vai votar coa ficha
que indica a súa condición socioeconómica. O
vocal revisa se pode votar ou non segundo a
seguinte táboa:
Home: pode votar
Muller: non pode votar
A proporción de fichas que debe haber na aula
é a seguinte:
— A distribución por sexos farase segundo a
que haxa na propia aula: a cada alumno corres-
Restauración entrou nunha longa crise durante o reinado de Alfonso XIII (1902-
1931). Era un sistema político ancorado no pasado, asentado no turnismo político dos
partidos representantes dos intereses da nobreza terratenente e a burguesía industrial
e financeira. Conservadores e liberais valéronse do caciquismo e da fraude electoral
para mantérense no poder.
As reivindicacións democráticas fóronse abrindo paso de vagar da man dos
partidos de oposición: o PSOE e os republicanos. Á par, a afiliación sindical medraba
significativamente.
Coa crise de 1917 iniciouse a descomposición do réxime, que acudiu a gober-
nos de concentración apoiados polos militares. O descrédito do sistema parlamen-
tario, as protestas sindicais e o desastre de Annual na guerra de Marrocos provoca-
ron, co apoio da oligarquía, o golpe de Estado do xeneral Primo de Rivera
nunha época de ascenso dos fascismos en Europa. O dictador, lexitimado polo rei
tras invitalo a formar goberno, suspendeu a Constitución de 1876 e as liberdades
públicas.
A opinión pública identificou a monarquía coa dictadura e, a pesar da dimisión de
Primo en xaneiro de 1930, Alfonso XIII non recuperou popularidade. As voces
dos intelectuais e das forzas de oposición republicanas, rexionalistas e anarquistas alzá-
ronse contra a figura do rei e organizáronse para derrocalo.
03.2 03.403.3
03.1 Ilustración sobre o
sistema electoral,
por Castelao.
03.2 Fábula electoral,
publicado en La Voz.
03.3 Ilustración referida á
guerra de Marrocos,
por Castelao.
03.4 Caricatura de Primo
de Rivera.
03.1
13
TEMPUS FUGIT
03. Antecedentes políticos: restauración e dictadura
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
CAMPESIÑO SEN TERRAS
Vota a persoa que
lle indica o profesor
OBREIRO INDUSTRIAL
Vota o representante que queira
(pódelle facer caso ou non
ó profesor)
MULLER
póndelle un papel masculino; a cada alumna
correspóndelle un papel feminino.
— Os homes estarán distribuídos así: as 2/3
partes serán xornaleiros; 1/3 serán obreiros.
Téñase en conta que se exclúen da mostra a
clase burguesa e mailas clases terratenentes.
Despois de votar, debateranse os resultados.
Tratarase de conseguir nese debate respostas
para os seguintes aspectos: ¿quen exercía de
cacique?, ¿que papel desempeña o cacique?, ¿por
que non é xusto o sistema electoral que se
acaba de representar?, ¿que «vicios» ten?,
¿pódense asemella-las calidades de cada un dos
protagonistas que participaron no xogo ás que
se propoñen nas viñetas 3.1 e 3.2?, ¿por que?
3.2. Observa atentamente a seguinte viñeta. ¿A que
problema electoral citado no panel 3 alude esta
imaxe? Fíxate na data de publicación da viñeta:
¿estaría vixente a práctica electoral citada?, ¿por
que? ¿Cres que ten algún sentido que a expre-
sión «antiguamente» estea entre comiñas?
Xustifícao.
3.3. Nun mapa mudo de África colorea as colonias
españolas en 1930. Indica a data da súa conquis-
ta e a da súa independencia. Explica o significa-
do da viñeta 3.3 ¿Eran partidarios tódolos espa-
ñois da explotación colonial?, ¿por que?
3.4. Localiza a rexión do Rif. ¿A que país pertence
hoxe?
3.4.1. ¿Quen era Abdelkrim?
3.4.2. Fai unha valoración das palabras de Alfonso
XIII ¿Que tiña que ver Francia co conflicto tra-
tado no texto?
3.4.3. Busca información nos xornais sobre guerras
actuais nas que se teñan usado armas químicas
¿Por que estaban, e están, prohibidas?
ESPAÑA EMPREGOU NOS ANOS VINTE
ARMAS QUÍMICAS CONTRA OS HOMES
DE ABDELKRIM
Entre 1921 e 1927, o exército español empre-
gou sistematicamente no Rif distintos gases,
sobre todo iperita, un producto máis coñeci-
do co nome de gas mostaza. En 1925, o rei
Alfonso XIII afirmaba ó agregado francés en
Madrid: «hai que deixar de lado as vas consi-
deracións humanitarias, porque coa axuda do
máis daniño dos gases salvaríanse moitas vidas
españolas e francesas. O importante é exter-
minar, como se fai coas malas bestas, as tribos
máis próximas a Abdelkrim».
A estratexia militar española consistía en
escolle-las áreas máis poboadas e os momen-
tos de maior aglomeración para lanza-las
bombas químicas, ata o punto de que os rife-
ños abriron os zocos pola noite. Houbo
tamén un número alto de víctimas españolas
pola defectuosa manipulación das armas quí-
micas ou pola conquista precipitada de terri-
torios recentemente bombardeados. A gue-
rra colonial acabou en 1927 coa rendición dos
rifeños, pero o uso de armas químicas quedou
no esquecemento durante sesenta e tres
anos.
El País, 10-2-2002
3.5. ¿Cales eran as principais diferencias entre o sis-
tema político da Restauración e o da Dictadura
de Primo de Rivera? ¿Por que apoiou o rei ó
dictador? ¿Que pensas que ocorrería hoxe se o
rei apoiase un golpe militar?
14
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
4.1. ¿Que simboliza a imaxe 4.1? Xustifica a túa res-
posta tendo en consideración o mapa dos resul-
tados electorais que se ofrece a continuación.
4.2. Observa atentamente a portada de La Traca
(imaxe 4.2): ¿que acto exemplifica? Fíxate nos
papeis que ateigan a escena. Anota como míni-
mo tres enunciados que aparezan neles e trata
de explicar a qué fan referencia. ¿Que significa-
do teñen as expresións da necrolóxica dedica-
das a Alfonso de Borbón, «Rey de Jauja» e
«Emperador de Annual»?
4.3. ¿Que grupos políticos formaron parte do
Goberno provisional da República? ¿Que dife-
renciaba os membros deste Goberno dos ante-
riores —os da Restauración e da Dictadura—?
4.4. Observa atentamente a seguinte portada de La
Traca (imaxe 4.5): ¿que finalidade pretendía a Lei
de defensa da República? ¿Por que non querían
a República eses persoeiros?
4.5. No texto do panel diferénciase entre partidos
políticos de esquerdas, de dereitas e nacionalis-
tas que apoiaban a República ¿Cales son as prin-
cipais diferencias entre eles?, ¿cal era a ideoloxía
dos «pisados» pola Lei de defensa da República
(imaxe 4.5)?
4.6. ¿Que opinas das alegorías da República das ima-
xes 4.3 e 4.4?
04.2 04.4 04.504.3
En agosto de 1930, a maioría dos partidos e grupos republicanos acordaron no Pacto
de San Sebastián unha acción conxunta para derroca-la Monarquía. En decembro
fracasou a sublevación militar de Jaca.
A convocatoria de eleccións municipais en 1931 foi un intento de volver ó sis-
tema político tradicional, pero o pobo considerounas como unha consulta para deci-
dir entre monarquía e república. Nas capitais de provincia, a victoria das candidaturas
republicano-socialistas foi incuestionable. A consecuencia destes resultados, o 14 de
abril de 1931 proclamouse a República no medio dun enorme entusiasmo popu-
lar. Alfonso XIII abandonou o Pazo Real camiño do exilio.
Un goberno provisional fíxose cargo do poder. Era un goberno de profesionais e
intelectuais comprometidos coa democratización do país, pero sen experiencia políti-
ca. Convocáronse eleccións a Cortes constituíntes e aprobouse unha Lei de Defensa
da República co obxectivo de atallar tódalas revoltas antirrepublicanas.
As forzas políticas deste momento expresaban unha gran diversidade ideolóxica.
Entre os que apoiaron a República cabe citar algúns partidos de dereitas, como o
Partido Radical. Na esquerda, os partidos máis importantes eran Acción Republicana,
de Azaña, e o PSOE. Os partidos nacionalistas máis salientables eran Ezquerra
Republicana de Catalunya e o Partido Nacionalista Vasco (PNV).
04.1 Viñeta referida ás
eleccións municipais
de 1931.
04.2 La traca, caricatura
referida á abdicación
e exilio de Alfonso
XIII.
04.3 Alegoría da
República,
Zunzurren, 1935.
04.4 Goberno provisional
da República,
Opisso, Barcelona,
1931.
04.5 La traca, Valencia, 7
de novembro de
1931.
04.1
15
TEMPUS FUGIT
04. A proclamación da República
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
5.1. ¿Que territorios tiñan unha lingua distinta do
castelán?, ¿en cales se aprobou un Estatuto de
Autonomía durante a II República?, ¿que terri-
torios teñen un na actualidade?
5.2. Indica as principais diferencias entre un Estado
federal e un Estado centralista ¿Con que tipo de
Estado se identifica máis a España actual?
5.3. A II República, ó facer posible unha nova orga-
nización do Estado, espertou un enorme entu-
siasmo na poboación dalgúns territorios. A
aprobación dun Estatuto converteuse nunha
arela que se identificaba co progreso e con todo
tipo de melloras. Observa o cartel de propa-
ganda a favor do Estatuto Vasco (imaxe 5.1):
¿que promesa aparece nel?, ¿cres que a aproba-
ción do Estatuto facilitaría esa reivindicación?,
¿por que?
5.4. As forzas políticas de dereitas e amplos secto-
res da esquerda estaban en contra de calquera
descentralización ou autonomía, que identifica-
ban coa «ruptura da unidade da patria». Un dos
líderes da dereita, José Calvo Sotelo, chegou a
afirmar: «prefiro unha España roxa que rota». A
imaxe 5.2 recolle esa preocupación. ¿Cres que
a Constitución de 1931 poñía realmente en
perigo a unidade de España? ¿Que representa a
caricatura? O texto do cartel é un xogo de pala-
bras, ¿sabes a que se refire?
5.5. Explica as diferencias entre ámbalas
Constitucións respecto á organización do
Estado. Na España actual, ¿cres que mudou a
actitude das principais forzas políticas sobre as
autonomías?, ¿que forzas políticas importantes
son contrarias a esta forma de organización do
Estado?, ¿por que?
05.2 05.3
As reivindicacións nacionalistas en áreas onde se falaban linguas diferentes do cas-
telán, levaron os republicanos a tratar de soluciona-lo problema da organización terri-
torial do Estado superando o centralismo herdado da Restauración. Ninguén propu-
xo, en cambio, modifica-la ocupación do norte de Marrocos, que permaneceu co
mesmo tipo de administración colonial.
A Constitución de 1931, a medio camiño entre centralismo e federalismo, definía
España como un «Estado integral» pero aceptaba que algunhas rexións puidesen acce-
der á autonomía. Os partidos estatais desconfiaban dos nacionalistas, así que impu-
xeron unhas condicións moi restrictivas para impedir que se acadase a autonomía
rexional salvo nos casos nos que a maioría das forzas políticas estivesen de acordo: os
Estatutos debían ser solicitados pola maioría dos concellos, aprobados polas dúas
terceiras partes do censo electoral (incluíndo os que se abstivesen) e ratificados polas
Cortes, que podían modifica-lo seu contido.
O Estatuto catalán, sobre o que existía acordo previo, aprobouse en 1932 (aínda que
quedou suspendido polo goberno de dereitas entre 1934 e 1936). O vasco e o galego
non se aprobaron ata o inicio da Guerra Civil. O modelo autonómico da II República,
moito máis limitado có actual, serviu de referencia para a Constitución española de 1978.
A denominación de «nacionalidades históricas» que se aplica a Galicia, Cataluña e o
País Vasco remóntase a este precedente autonómico republicano.
05.1 Cartel pro Estatuto
de Autonomía vasco,
por Arcelus, 1933.
05.2 Revista satírica,
1932.
05.3 Cartel pro Estatuto
de Galicia, Luís
Seoane, A Coruña,
1936.
05.1
17
TEMPUS FUGIT
05. Nova organización do territorio
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
CONSTITUCIÓN DE 1931
ART. 1. […] A República constitúe un Estado
integral, compatible coa autonomía dos muni-
cipios e das rexións.
ART. 4. O castelán é o idioma oficial da
República. Todo español ten a obriga de sabe-
lo e usalo, sen prexuízo dos dereitos que as
leis do Estado lles recoñezan ás linguas das
provincias ou rexións. Salvo o que se dispoña
en leis especiais, a ninguén se lle poderá
esixi-lo coñecemento nin o uso de ningunha
lingua rexional.
TÍTULO 1. Organización Nacional
ART. 11. Se unha ou varias provincias limítro-
fes, con características históricas, culturais e
económicas comúns, acordaran organizarse
en rexión autónoma para formar un núcleo
político-administrativo, dentro do Estado
español, presentarán o seu Estatuto de acor-
do co establecido no artigo 12.
ART. 12. Para a aprobación do Estatuto da
rexión autónoma, requírense as seguintes
condicións:
a. Que o propoñan a maioría dos seus
Concellos ou, cando menos, aqueles
Municipios que comprendan as dúas terceiras
partes do Censo electoral da rexión.
b. Que o acepten polo menos as dúas tercei-
ras partes dos electores inscritos no Censo
da rexión.
c. Que o aproben as Cortes.
ART. 13. En ningún caso se admite a
Federación das rexións autónomas.
CONSTITUCIÓN DE 1978
ART. 1.2. A soberanía nacional reside no pobo
español, do que emanan os ppoderes do
Estado.
ART. 1.3. A forma política do Estado español é
a Monarquía parlamentaria.
ART. 2. A Constitución fundaméntase na indi-
soluble unidade da Nación española, patria
común e indivisible de tódolos españois, e
recoñece e garantiza o dereito á autonomía
das nacionalidade e rexións que a integran e a
solidariedade entre todas elas.
ART. 3.1. O castelán é a lingua española oficial
do Estado. Tódolos españois teñen o deber
de a coñecer e o dereito de a usar.
ART. 3.2. As outras linguas españolas serán
tamén oficiais nas respectivas Comunidades
Autónomas de acordo cos seus Estatutos.
TÍTULO VIII. DA ORGANIZACIÓN TERRITORIAL DO
ESTADO
ART. 143.1. [...] as provincias limítrofes con
características históricas, culturais e económi-
cas comúns, os territorios insulares e as pro-
vincias con entidade rexional histórica pode-
rán acceder ó seu autogoberno e constituírse
en Comunidades Autónomas [...].
ART. 143.2. A iniciativa do proceso autonómi-
co correspóndelles a tódalas Deputacións
interesadas ou ó órgano interinsular corres-
pondente e ás dúas terceiras partes dos muni-
cipios se a súa poboación representa, cando
menos, a maioría do censo electoral de cada
provincia ou illa. Estes requisitos terán que
ser cumpridos no prazo de seis meses dende
o primeiro acordo adoptado neste sentido
por algunha das Corporacións interesadas.
ART. 145.1. Non se admitirá en ningún caso a
federación de Comunidades Autónomas.
ART. 148.2. Transcorridos cinco anos, e
mediante a reforma dos seus Estatutos, as
Comunidades Autónomas poderán ampliar
sucesivamente as súa competencias.
ART. 151.1. Non será necesario deixar trans-
corre-lo prazo de cinco anos á que se refire o
apartado 2 do artigo 148 cando a iniciativa do
proceso autonómico sexa acordada dentro
de prazo do artigo 143.2, ademais de polas
Deputacións ou os órganos interinsulares
correspondentes, polas tres cuartas partes
dos municipios de cada unha das provincias
afectadas que representan, cando menos, a
maioría do censo electoral de cada unha delas
e a citada iniciativa sexa ratificada mediante
referendo polo voto afirmativo da maioría
absoluta dos electores de cada provincia [...].
5.6. ¿Cales eran os principais partidos nacionalistas
de Galicia, Cataluña e o País Vasco na II
República?, ¿e hoxe?
5.7. ¿Que simbolizan o polbo e a persoa da imaxe
5.3?
5.8. ¿Por que cres que non se cuestionou a ocupa-
ción das colonias africanas?
18
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
6.1. Percorre a exposición con ollada selectiva:
busca tódalas imaxes nas que apareza algunha
muller e fai unha listaxe das actividades ou valo-
res que representa. Calcula tamén a porcentaxe
destas imaxes sobre o total da exposición ¿Que
relación atopas entre o resultado da túa obser-
vación e o que se indica no panel: «foilles reco-
ñecido o dereito a “existir”»?
6.2. Tendo en conta a información do panel, sinala
os avances legais que conquistan as mulleres
durante os anos da República. Logo ordénaos
por importancia segundo a túa opinión e com-
para o teu resultado cos dos teus compañeiros.
6.2.1. ¿Cal é o «dereito» máis valorado? ¿Poderíase
prescindir dalgún deles?
6.2.2. ¿Hai algunha diferencia salientable entre a opi-
nión das mozas e a dos mozos do teu grupo?
6.2.3. ¿Que dereitos conquistados na República e logo
perdidos durante a Dictadura franquista teñen na
actualidade as cidadás do Estado español?
6.3. Tamén se di no panel que as mulleres xa «intro-
duciran novos valores nas súas vidas»:
6.3.1. ¿Que imaxe reflicte mellor ese cambio silen-
cioso pero firme, que «rachaba coa función
feminina tradicional de “ama de casa e nai”»?
6.3.2. ¿Que imaxes cres que amosan aspectos da
vida cotiá superados hoxe en día e cales non?
¿Por qué?
6.3.3. Agora tócache a ti: debuxa unha viñeta na que
se exprese de xeito caricaturesco unha deman-
da actual da muller. Expona na clase coas dos
teus compañeiros e comentade en grupo as
ideas expresadas.
06.2 06.406.3
Nos anos da República, as mulleres viviron un avance sen precedentes na conquista da
igualdade. Foilles recoñecido o dereito a ‘existir’ en condicións de igualdade cos
homes, segundo declaraba a Constitución de 1931: “Todos los españoles son iguales ante
la ley”. Como consecuencia, a lexislación deu soporte, por primeira vez, ás demandas
das mulleres e ós novos valores que xa introduciran nas súas vidas.
Na conquista do sufraxio universal foi esencial o labor da deputada Clara
Campoamor. Defendeu en solitario o dereito ó voto feminino, fronte á indiferen-
cia ou rexeitamento de moitos parlamentarios que pensaban que as mulleres carecían
de criterio político.
Coa obtención da igualdade xurídica cos homes, as mulleres deixaron de nece-
sitar un marido ou un tutor que as representase legalmente. Reguláronse o matrimo-
nio civil e mailo divorcio, e a muller casada asumiu as mesmas responsabilidades e
dereitos có seu cónxuxe. Deixouse de considerar delicto a convivencia en parella ou
o adulterio e aboliuse a prostitución. A legalización do aborto tivo que agardar á pre-
sencia da primeira muller nun goberno: Federica Montseny, que foi ministra de
Sanidade, xa comezada a Guerra Civil.
A educación das nenas equiparouse á dos nenos: obrigatoria, gratuíta e laica. O
dereito a traballar e á independencia económica, recoñecido a tódalas persoas, ten-
tou rachar coa tradicional función feminina de ama de casa e nai. Por vez primeira, as
mulleres puideron desempeñar empregos e cargos públicos.
A nova lexislación foi esencial para integra-la muller na sociedade, pero non sem-
pre se conseguiu supera-la barreira psicolóxica establecida polos valores tradicionais
e os privilexios do home. O triunfo franquista na Guerra Civil obrigou a recuar en
case tódolos logros acadados.
06.1 Arenga, por
Castelao.
06.2 Vidales Tomé, El
Pueblo Gallego,
1924.
06.3 Castelao, Faro de
Vigo, 24 de abril
de 1932.
06.4 Maside, El Pueblo
Gallego, 7 de maio
de 1932.
06.1
19
TEMPUS FUGIT
06. As mulleres
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
6.4. No panel dise que Clara Campoamor defendeu
en solitario o dereito ó voto feminino. Custa
crelo, tendo en conta que había máis (ben pou-
cas máis) mulleres deputadas, pero así foi. O
caso é que logrou convencer unha maioría sim-
ple do que era unha mera cuestión de igualdade
social e dignidade. Velaquí dous textos: un é
unha opinión vertida nun xornal radical de
¡¡esquerdas!! (El Diluvio, 2-10-1931); o outro
expresa a opinión de Clara Campoamor.
Identifícaos e logo salienta os argumentos que
se barallaron a favor e en contra da obtención
deste dereito, no polémico debate que tivo
lugar no Parlamento en 1931.
A.- Eses 160 deputados que lles concederon o
voto ás mulleres serán uns doutrinarios puri-
tanos, pero son uns aparvados republicanos.
Nós non lle negamos o voto á muller no
nome do seu dereito á liberdade, senón no
nome da defensa da República. As mulleres
poden ser dentro da República avogadas,
catedráticas, deputadas, e mesmo ministras,
pero electoras, non. Só uns cantos pobos lles
concederon o voto ás mulleres e a República
española non é cousa de que por quixotismo
idealista se apoie ou se confíe no voto femini-
no que, durante uns cantos anos, será canali-
zado por cregos, frades e monxas.
B.- Láiome vivamente de ter que me erguer
nestes momentos a pronunciar unhas brevísi-
mas palabras. Anda a facerse unha
Constitución de tipo democrático, por un
pobo que ten escrito como lema principal o
respecto fondo ós principios democráticos
[…] Resolvede o que queirades, pero afron-
tando a responsabilidade de lle dar entrada a
esa metade do xénero humano na política,
para que a política sexa cousa de dous, por-
que só hai unha cousa que fai un sexo só:
parir. As outras, facémolas todos en común, e
non podedes vir vós aquí a lexislar, a votar
impostos, a dicir deberes, a lexislar sobre a
raza humana, sobre a muller e sobre o fillo,
illados, fóra de nós.
6.5. Había dous planos nese debate: o voto como
dereito que lle corresponde a todo ser humano
e o voto como oportunidade política. Agora
consulta o texto 7.5 e relaciónao coas seguintes
cuestións:
6.5.1. O voto da muller, ¿sería conservador maiori-
tariamente? (Nos paneis 11 e 13 tes datos que
che poden axudar).
6.5.2. Tendo en conta tódolos datos que tes sobre
o contexto social e político na República, ¿cal
sería a túa posición neste debate?
6.6. ¡Vale máis unha imaxe ca mil palabras! Pero…
¿que palabras escribirías ti na arenga da milicia-
na que con tanta forza debuxou Castelao
(imaxe 6.1)? Unha axuda: volve le-lo derradeiro
parágrafo do panel 6. Outra axuda: ¿que posi-
ción ideolóxica defendería unha miliciana na
Guerra Civil? (ver panel 17).
6.7. No panel 4 hai unha Alegoría da República —e
incluso outra referencia a ela que hoxe en día
¡¡non se atrevería a facer ningún goberno!!—.
¿Identificas tódolos símbolos que se represen-
tan? ¿Que opinión che merece que a imaxe da
República sexa unha muller?
20
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
7.1. Para unha mellor comprensión da cuestión reli-
xiosa sería conveniente que tiveras claros algúns
conceptos: secularización, laico, confesional (acon-
fesional), relixioso, civil, anticlericalismo. Busca o
significado e elabora cinco frases coherentes —
correctas desde o punto de vista histórico e
gramatical—, incluíndo en cada un delas un con-
cepto de cada columna.
Estado Secularización Ensino Civil
Cemiterio Confesional
Matrimonio Laico
Partidos políticos Anticlerical
7.2. As diferencias entre a Constitución de 1876 e a
de 1931 no tratamento da cuestión relixiosa
son evidentes. Despois de ler e subliña-los tex-
tos, explica os principais cambios que aparecen
na Constitución republicana. Para facilita-lo teu
traballo podes partir do cadro:
CONSTITUCIÓN DE 1876
ART. 11. A relixión católica, apostólica e
romana, é a do Estado. A Nación obrígase a
mante-lo culto e os seus ministros. Ninguén
poderá ser molestado no territorio español
polas súas opinións relixiosas nin polo exerci-
cio do seu respectivo culto, salvo o respecto
debido á moral cristiá. Non se permitirán, sen
embargo, outras cerimonias nin manifesta-
cións públicas que as da relixión do Estado.
CONSTITUCIÓN DE 1931
42. ART. 3. O Estado español non ten relixión
oficial.
07.2 07.407.3
A Igrexa constituía un poder histórico e a súa presencia era constante na vida
española. Durante a Restauración consolidara a súa posición como aliada do Estado,
o que lle permitira arrequece-lo seu patrimonio económico e a súa influencia social e
educativa. A secularización da sociedade, coa separación da Igrexa e do Estado, non
se produciu ata a proclamación da República. Os dirixentes republicanos consideraban
que era necesario para a modernización do país pero non foron conscientes da gran-
de influencia que a Igrexa e a moral católica exercían na vida civil.
A Constitución establecía a secularización do Estado e cumpría que este
asumise aquelas funcións que a Igrexa se arrogara tradicionalmente. Aprobáronse
unha serie de leis como a disolución da Compañía de Xesús, a secularización dos cemi-
terios, a Lei de divorcio ou a de confesións e congregacións relixiosas que, entre
outras cousas, prohibía exerce-lo ensino ás ordes relixiosas.
O anticlericalismo, que formaba parte da cultura do liberalismo progresista e
de republicanos, anarquistas e socialistas, estaba moi estendido entre as clases popu-
lares, nomeadamente nas cidades, e explica sucesos como a queima de conventos do
10 e o 13 de maio de 1931. Isto contribuíu asemade á deterioración dunhas relacións
xa de seu difíciles entre o goberno republicano e a Igrexa.
A cuestión relixiosa foi utilizada pola dereita nas eleccións de 1933 acentuando no
seu discurso a sensación de persecución e o carácter de cruzada.
07.1 La traca, Valencia,
11 de xullo de 1931.
07.2 La traca, Valencia,
9 de xaneiro de
1932.
07.3 Paz y Justicia,
30 de xaneiro
de 1932.
07.4 Cartel electoral da
CEDA, 1933.
07.1
21
TEMPUS FUGIT
07. A cuestión relixiosa
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
ART. 26. Tódalas confesións relixiosas serán
consideradas como Asociación sometidas a
unha lei especial.
O Estado, as rexións, as provincias e os muni-
cipios, non manterán, favorecerán, nin auxilia-
rán economicamente as Igrexas, Asociacións
e Institucións relixiosas. Unha lei especial
regulará a total extinción, nun prazo máximo
de dous anos, do orzamento do Clero.
Quedan disoltas aquelas Ordes relixiosas que
estatutariamente impoñan, ademais dos tres
votos canónicos, outro especial de obediencia
á autoridade distinta da lexítima do Estado.
[…]
ART. 27. A liberdade de conciencia e o derei-
to de profesar e practicar libremente calque-
ra relixión quedan garantidos no territorio
español, salvo o respecto debido ás esixen-
cias da moral pública. Os cemiterios estarán
sometidos exclusivamente á xurisdicción
civil. Non poderá haber neles separación de
recintos por motivos relixiosos. Tódalas con-
fesións poderán exerce-los seus cultos priva-
damente. As manifestacións públicas do culto
haberán de ser, en cada caso, autorizadas
polo goberno. Ninguén poderá ser compeli-
do a declarar oficialmente as súas crenzas
relixiosas.
7.3. O Decreto do 23 de xaneiro de 1932 disolveu
a Compañía de Xesús, xustificándoo o presi-
dente do Goberno, Azaña, deste xeito:
[…] disolución daquelas ordes nas que, ademais
dos tres votos canónicos, prestasen outro espe-
cial de obediencia a outra autoridade lexítima
distinta da do Estado. Estes son os xesuítas
(obediencia ó Papa). […] ¿Permitiriades que se
propagase na cátedra da Universidade española
a medicina do s. XVI? Non o permitiriades; a
pesar do dereito de ensinanza do catedrático e
da súa liberdade de conciencia, non se permiti-
ría. Pois eu dígovos que a obriga das ordes reli-
xiosas católicas, en virtude do seu dogma, é
ensinar todo o contrario ós principios en que se
funda o Estado moderno.
7.3.1. Tendo en conta que os xesuítas controlaban
unha importante parte do sector educativo,
explica o que quere dicir Azaña no último pará-
grafo do texto. Investiga o papel actual da reli-
xión na escola e compárao co da II República.
7.3.2. No panel aparece a portada da revista La
Traca relativa ó tema, ¿poderías interpretala? (é
importante que teñas en conta qué representa
no debuxo a chegada do tren).
7.4. Explica o significado do debuxo
«Secularización» (imaxe 7.3). Debes ter en
conta quén está enterrado en cada tumba. ¿Cal
pensas que é a postura do autor (e da revista)
da viñeta respecto ó tema: favorable ou contra-
ria á secularización?, ¿por que o dis?
7.5. O 4 de decembro de 1931 o ministro de
Xustiza presentou un proxecto de lei de divor-
cio, aprobado, despois dun intenso debate, o 26
de febreiro de 1932.
Para Margarita Nelken (membro daquela do
Partido Socialista) só o divorcio lle ofrecía á
muller unha garantía de dignidade persoal, posto
que por moi emancipada que estivese por Lei,
aínda estaba exposta á posibilidade da inxustiza
do matrimonio e o sacerdote Don Luis López
Dóriga, Deán da Catedral de Granada e depu-
tado radical-socialista, votou a favor da lei decla-
rando que se ben os católicos debían actuar
segundo a súa fe, non debían tratar de impoñer
ós demais a súa propia fe. Os anarquistas, pola
súa parte, recibiron a medida con indiferencia
por consideraren que era unha intervención do
Estado na vida dos cidadáns.
7.5.1. Coa información recollida no texto, comple-
ta o seguinte cadro:
7.5.2. ¿En que panel hai referencias ó divorcio?,
¿por que era un tema que preocupaba máis ás
mulleres?
7.6. ¿Cal é a mensaxe que intentan transmitir as
Juventudes Socialistas de Madrid no pasquín que
reproducimos?, ¿pensas que reflicte un senti-
mento anticlerical?, ¿por que?
Se as Cortes Constituíntes non expulsan as
ordes relixiosas, a «República burguesa» non
terá valido nin para iso e terá fracasado por
completo.
Mentres haxa Deus, haberá sacerdotes.
Traballadores: Arrincade da vosa conciencia a
idea de Deus para extirpa-lo clericalismo.
Compañeiros: A idolatría é o maior dos crimes.
22
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Constitución de 1876 Constitución de 1931
¿Hai relixión oficial?
¿Ten algunha obriga o
Estado con algunha
confesión relixiosa?
¿Están limitadas as
prácticas relixiosas?,
¿todas?
¿Podemos falar de
liberdade relixiosa?
Persoa Opción política Favorable ou contraria ó divorcio Argumentos
Margarita
Nelken
Radical-socialista
Indiferencia
Fai que as imaxes teñan xoias valiosas, coma
as cortesás, mentres os traballadores morren
de fame. ¡Alerta cos deputados impunistas,
que son cómplices deste crime!
7.7. Nas eleccións de 1933, os partidos de dereitas
buscaron o voto das mulleres. Este texto é un
pasquín repartido na rúa nun proceso electoral:
ACCIÓN POPULAR, MULLER: ¡Vota a can-
didatura de dereitas e contra o marxismo!, SE
NON O FAS: virá o COMUNISMO, que che
arrincará os fillos dos brazos; a igrexa do teu
pobo, símbolo da NOSA SANTA RELIXIÓN,
será derruída e arrasada; o esposo que amas
FUXIRÁ DO TEU LADO, autorizado pola LEI
DO DIVORCIO; virá a ANARQUÍA ÓS
CAMPOS e ó voso fogar a FAME E A MISE-
RIA.
MULLER: ¡vota a candidatura de dereitas e
contra o marxismo!
SEÑORA: co teu voto axuda a salvar España.
NOTA: vota a candidatura COMPLETA. Se
borras algún nome dás forzas ós contrarios.Arquivo Municipal de Santiago, 8-11-1933
7.7.1. ¿A que eleccións fai referencia?
7.7.2. ¿Por que pensas que vai dirixido ás mulleres?
(lembra as imaxes do panel 6)
7.7.3. ¿Que argumentos utiliza para pedi-lo voto?
7.7.4. Fai un comentario sobre o contido e o estilo
deste tipo de propaganda.
7.7.5. No panel hai un cartel de propaganda para o
mesmo proceso electoral, ¿a que sucesos alude
para pedi-lo voto?
23
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
8.1. No prólogo ó Decreto de reforma do exército,
Azaña xustificaba a necesidade de levala a cabo.
A revolución de abril, que por vontade do pobo
instaurou a República en España, extingue o
xuramento de obediencia e fidelidade que as
Forzas Armadas da Nación prestaran ás institu-
cións hoxe desaparecidas. Non se entende, de
ningún xeito, que as forzas de mar e terra do
país estaban vinculas a unha dinastía ou a unha
persoa. A misión do Exército, do artigo 2 da Lei
constitutiva, é soste-la independencia da Patria.
[…] O Exército é nacional, así como a Naciónnon é patrimonio dunha familia. A República éa Nación que se goberna a si mesma […].
Respectuosa a República coa conciencia indivi-dual, non esixe a promesa de adhesión. Osque opten por servila, outorgarán a promesa;os que refusen prestala, será que prefirenabandona-lo servicio. A República é para tódo-los españois, pero só poden servila en postosde confianza os que sen reservas e fervorosa-mente adopten o seu réxime. Retirar do ser-vicio activo os que refusen a promesa de fide-lidade non ten carácter de sanción, senón deruptura do seu compromiso co Estado.
Gaceta de la República, 23-4-1931
8.1.1. Segundo Azaña, ¿cal é o papel do exército?
8.1.2. ¿Que quere dicir: «O Exército é nacional,
así como a Nación non é patrimonio dunha
familia»? ¿A quen tiñan favorecido as interven-
cións do exército na vida política durante a
Restauración e a Dictadura de Primo de
Rivera?
8.1.3. ¿Cal era a finalidade de Azaña?, ¿que argu-
mentos utiliza para defendela?
8.2. Estes gráficos comparan o exército de 1931 e o
de 1932 (número de militares por graduación)
¿Cres que Azaña conseguiu os seus obxectivos?
Xustifica a túa resposta.
08.2 08.408.3
A reforma militar ideada por Azaña tentou reduci-lo número excesivo de oficiais
(había un por cada dez soldados) e subordina-lo poder militar ó poder civil. O
seu obxectivo era democratizar unhas Forzas Armadas obsoletas e dotalas dun mate-
rial axeitado. As primeiras medidas foron obriga-los militares a xurar fidelidade á
República e permitírlle-lo retiro voluntario con soldo íntegro.
O servicio militar era unha das obrigas máis onerosas para a poboación. Coas
novas medidas de recrutamento, as quintas tiñan que permanecer no servicio militar
un ano. Mantívose o sistema de redención do servicio: escusábase o seu cumpri-
mento tralo pagamento previo, pero logo de seis meses en filas.
As reformas militares foron moi combatidas pola dereita e por un importante sec-
tor da oficialidade. Así, para o xeneral Mola tratábase dunha trituración do exército. O
golpe militar fracasado do xeneral Sanjurjo, en agosto de 1932, foi un expo-
ñente do malestar de parte do exército aproveitado por sectores monárquicos auto-
ritarios.
08.1 Maside, El Pueblo
Gallego, 3 de outu-
bro de 1931.
08.2 Gracia y Justicia, 5 de
marzo de 1932.
08.3 Padín, Vida Gallega,
25 de outubro de
1921.
08.4 Maside, El Pueblo
Gallego, agosto de
1932.
08.1
25
TEMPUS FUGIT
08. O exército
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
8.3. Para poder comprende-lo debuxo «Un militar
retirado», debes coñece-lo significado de
«comer de vixilia» e buscar información sobre a
Lei para a defensa da República (cándo se apro-
bou, en qué consistía); revisa o panel 4. ¿Cal
pensas que é a actitude do autor da viñeta
tocante ás reformas que se estaban facendo?, ¿e
respecto á Lei para a defensa da República?
8.4. A xornalista Josefina Carabias entrevista a nai
do capitán Galán condenado a morte por parti-
cipar na sublevación de Jaca, despois da tentati-
va de golpe do xeneral Sanjurjo.
A PRIMEIRA PERSOA QUE SE ACERCOU
Ó XEFE DO ESTADO PARA PEDI-LO
INDULTO DE SANJURJO FOI A NAI DO
CAPITÁN GALÁN
Non quero que fagan con ninguén, sexa quen
sexa, o que fixeron co meu fillo.
Estou pasando uns días moi malos —dime,
momentos despois de saudarme—; claro que
para min son malos tódolos días, pero estes
son peores. Vostede compréndeo… Por iso,
en canto tiven coñecemento da condena a
morte do xeneral Sanjurjo, apresureime a
entrevistarme con S. E. o Presidente da repú-
blica para que o indulten. Xa sei que a miña
petición non significa nada; pero a miña con-
ciencia quedou tranquila. Por moito que eu
sufrín e o que teño que sufrir aínda, non
quero que ninguén se vexa na mesma situa-
ción. Quizais haxa persoas ás que lles pareza
mal…Ahora, 26-7-1932
8.4.1. O capitán Galán e o xeneral Sanjurjo son
dous exemplos da intervención dos militares
para modificar unha situación política. Despois
de buscar información sobre o alzamento de
Jaca (no que participou o primeiro) e o intento
de golpe de Estado de Sanjurjo, establece unha
comparación entre ambos baseándote nos
seguintes criterios:
1. Situación política cando se produce a súa
actuación (quén está no Goberno, cómo foi eli-
xido...) e finalidade desta.
2. Resultado da súa actuación.
3. ¿Como actuaron os poderes políticos nun e
noutro caso? ¿A que conclusións chegas?
4. ¿Lembras outros casos nos que os militares
tentaran modifica-la vida política do país?
(Revisa a resposta despois de ve-lo resto da
exposición).
8.4.2. Valora a actuación da nai de Galán.
8.5. Tendo en conta a representación clásica que se
fai da República (volve ó panel 4), ¿que pensas
que nos quere dicir Maside coa súa visión en A
República que prometía Sanjurjo?
8.6. Observa a imaxe 8.3: ¿quen lle escribe á muller?,
¿que fai o remitente en Melilla? Ponte no seu
lugar e contesta á carta. A imaxe é de 1921,
¿por que cres que se inclúe no panel a pesar de
non corresponder ó período deste?, ¿que rela-
ción ten co título do panel?
26
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
9.1. En 1931 as taxas de analfabetismo en España
eran as máis elevadas de Europa, ¿a que cres
que se debía esa situación?, ¿de quen era a res-
ponsabilidade?, ¿en que imaxe se reflicte a esca-
sa importancia que tiña a educación para as cla-
ses dirixentes?
9.2. A II República destacou polo enorme esforzo
realizado nos campos da educación e da cultu-
ra. ¿Por que estaban tan preocupados os diri-
xentes republicanos por eleva-lo nivel cultural
do país? O analfabetismo non só limita as capa-
cidades das persoas que o sofren, senón que
repercute no benestar e no progreso de todo
un país, ¿saberías explica-las razóns?
9.3. ¿Por que se pretendía elimina-la influencia do
clero na educación? (volve ó panel 7)
9.4. ¿Que representa o cartel da imaxe 9.2? ¿Que
actividades desenvolvían as Misións Pedagóxicas?,
¿séguense facendo na actualidade?, ¿por que?
9.5. ¿Que motivos cres que tiveron as forzas anti-
rrepublicanas para opoñerse á política de alfa-
betización, construcción de escolas e difusión
cultural da II República?
9.6. Busca información sobre La Barraca. ¿Como
finou o seu fundador?
9.7. Le con atención este artigo da Constitución
republicana. Compara o modelo educativo que
pretendía implantar a República co existente ata
ese ano e co actual. Define os conceptos en
negra.
09.2 09.409.3
A educación foi unha das prioridades dos partidos progresistas desde o primei-
ro momento. Os principais líderes republicanos estaban convencidos de que só era
posible consolida-la democracia se erradicaban o analfabetismo, elevaban o nivel
cultural da poboación e substituían a influencia do clero no ensino por unha forma-
ción laica e aberta á ciencia moderna.
O problema máis grave que querían resolver era o elevado índice de analfabetismo,
superior ó trinta por cento da poboación, e máis dun millón de nenos sen escolarizar.
Os gobernos progresistas do primeiro Bienio (1931-1933) propuxéronse duplica-las
32.680 escolas que existían en España, construíndo 5.000 novas escolas cada ano,
e incrementa-lo número de mestres nunha proporción similar. Malia as dificultades
económicas, lograron crear 13.000 aulas en dous anos. Nunca, en ningún país, se rea-
lizara un esforzo semellante.
Ó mesmo tempo emprendeuse a modernización da Universidade e a amplia-
ción dos institutos de bacharelato. A preocupación pola cultura foi máis alá do
ensino regrado: creáronse bibliotecas ambulantes, «Misións Pedagóxicas» que se ocu-
paron da educación de adultos e experiencias de difusión cultural como o grupo de
teatro ambulante La Barraca promovido por Federico García Lorca e integrado por
estudiantes voluntarios que percorrían vilas e aldeas.
Os sectores integristas da Igrexa e das forzas políticas antirrepublicanas rexeitaron
estas reformas que pretendían limita-la influencia clerical na sociedade.
09.1 Obiols, Concello de
Barcelona, 1931.
09.2 Cartel para as
Misiones Pedagógicas,
Maside, 1934.
09.3 Semanario Gedeón, 4
de novembro de
1901.
09.4 Torres, El Pueblo
Gallego, 7 de febreiro
de 1932.
09.1
27
TEMPUS FUGIT
09. Educación e cultura republicanas
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
CONSTITUCIÓN DE 1931
ART. 48.- O servicio da cultura é atribución
esencial do Estado, e prestarao mediante ins-
titucións educativas enlazadas polo sistema da
escola unificada. O ensino primario será gra-
tuíto e obrigatorio. Os mestres, profesores e
catedráticos do ensino oficial son funcionarios
públicos. A liberdade de cátedra queda
recoñecida e garantida.
A República lexislará no sentido de facilitar ós
españois economicamente necesitados o
acceso a tódolos graos do ensino, a fin de que
non se atope condicionado máis que pola
aptitude e a vocación. O ensino será laico,
fará do traballo o eixe da súa actividade meto-
dolóxica e inspirarase en ideais de solidarie-
dade humana.
Recoñécese ás Igrexas o dereito, suxeito a
inspección do Estado, de ensina-las súas res-
pectivas doutrinas nos seus propios estable-
cementos.
28
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
10.1. Os seguintes carteis reflicten dúas mensaxes
dirixidas ós traballadores e traballadoras.
Interpreta o contido de cada un deles, ¿que dife-
rencias atopas?
10.2. Despois de analiza-la gráfica, ¿a que conclu-
sións chegas?, ¿atopas algunha relación entre a
gráfica e algún dos debuxos do panel? Explícaa.
Os datos de 1935 só corresponden ó primeiro trimestre
10.2 10.4 10.510.3
Durante o primeiro Bienio aprobáronse unha serie de medidas encamiñadas a mello-
ra-la situación da clase traballadora: salarios, xornada, maternidade e desempre-
go, accidentes la-borais, descansos... Os go-bernos republicanos buscaron a participa-
ción sindical, práctica que aceptou a UGT e que rexeitou a CNT, partidaria da revo-
lución social inmediata.
As medidas aprobadas polo goberno provisional non abondaron: eran necesarios
tamén cambios na estructura da propiedade, unha reforma agraria. Esta non se
aprobou ata setembro de 1932 e consistiu na redistribución das terras, unha vez
expropiadas, e no asentamento nelas do campesiñado sen terras. Non era unha refor-
ma radical xa que non recollía a socialización das terras pero os propietarios percibí-
rona como algo revolucionario.
Estes cambios lexislativos non impediron que durante este período a conflictivi-
dade social fora en aumento. As cifras do paro eran moi elevadas e o Estado conta-
ba con poucos recursos para poñer en práctica a súa política reformista. Os cativos
resultados da Reforma Agraria (que contou con moi pouco tempo para ser aplicada e
se realizou dun xeito moi lento e con poucos recursos) propiciaron conflictos xene-
ralizados en 1933 que afectaron especialmente a Cataluña, Levante e Andalucía, onde
se produciu a matanza de Casas Viejas.
A represión das revoltas provocou a ruptura da conxunción republicano-socia-
lista e a convocatoria de eleccións.
10.1 La traca, Valencia.
10.2 Torres, El Pueblo
Gallego, 11 de agosto de
1931.
10.3 Maside, El Pueblo
Gallego, 28 de setembro
de 1933.
10.4 Maside, 1933.
10.5 Gracia y Justicia, 25 de
maio de 1933.
10.1
29
TEMPUS FUGIT
10. A problemática social
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
10.3. O seguinte texto explica algunha das causas do
aumento da conflictividade:
Durante o primeiro bienio, sen embargo, a
conflictividade laboral foi en continuo aumen-
to. Das 402 folgas de 1930 pasouse a 1.127 en
1933, mentres a cifra de folguistas se cuadri-
plicaba e se superaban os doce millóns de
xornadas perdidas por ano. As causas deste
proceso son múltiples: a incidencia da rece-
sión económica; a negativa da CNT a utiliza-
los mecanismos oficiais de conciliación e a súa
manifesta tendencia a convocar folgas políti-
cas; a resistencia dunha clase empresarial
acostumada a impoñe-la súa lei, a acepta-las
decisións dos Xurados Mixtos cando bene-
ficiaban os traballadores; o crecente descon-
tento das bases da UXT diante da lentitude e
moderación das reformas, e o seu paulatino
abandono da liña legalista que lles marcaba
o aparato sindical socialista, etc.J. GIL PECHARROMÁN: A Segunda República, 1996
10.3.1. ¿Cales son as causas que, segundo o autor,
explican o aumento da conflictividade? Ordénaas
por importancia segundo o teu criterio.
10.3.2. Explica o significado dos conceptos resalta-
dos en negra.
10.4. Nos gráficos aparecen tipificadas tres situa-
cións diferentes nas que se achaba o campesiña-
do: ¿en que se diferencian?, ¿cal consideras que
é a máis precaria?, ¿por que?, ¿onde predomina-
ba?; ¿que se entende por «latifundio»?, ¿quen os
traballaba?, ¿en que zonas de España predomi-
naban?
10.5. Le o texto da Lei de bases da Reforma
Agraria (setembro de 1932):
[…] Serán susceptibles de expropiación as
terras incluídas nos seguintes apartados:
5º As que polas circunstancias da súa adqui-
sición, por non seren explotadas directa-
mente polos adquirentes e polas condicións
persoais destes, deba presumirse que foron
compradas con fins de especulación ou co
único obxecto de percibi-la súa renda.
7º As incultas ou manifestamente mal culti-
vadas, en toda aquela porción que, pola súa
fertilidade e favorable situación, permita un
cultivo permanente, cun rendemento econó-
mico superior ó actual, cando se acrediten
tales circunstancias por dictame técnico
regulamentario, tralo informe previo das
asociacións agrícolas e dos Concellos do
termo municipal onde radiquen as leiras.
As que debendo ser regadas por existir un
estanque de rega non o fixeron aínda cando
todas estas circunstancias se acrediten co
informe técnico previo […].
10.5.1. Coa Reforma Agraria pretendíase expropiar
latifundios para asentar neles o campesiñado.
¿Que teñen en común os bens afectados que se
relacionan no texto?; ¿que fins sociais e econó-
micos cres que tiña esta reforma?
10.5.2 ¿Que valoración se fai da Reforma Agraria na
viñeta 10.5?
10.6. Busca información sobre o que pasou en Casas
Viejas e explica o debuxo de Maside «Si hoube-
ra moitos Casas Viejas…»
10.7. A labrega da imaxe 10.3 quéixase de que «…
e seguimos pagando os foros». ¿Podes expli-
car que son os foros?, ¿que aspectos da
Reforma Agraria afectaban os labregos e as
labregas galegos?
30
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
Bienio de dereitas
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
11.1. Na viñeta 11.1 reflíctese o clásico final feliz das
películas románticas para simboliza-la fin do idi-
lio político entre o Partido Socialista e os parti-
dos republicanos no primeiro Bienio. ¿A que se
debeu esa ruptura? (volve ó panel anterior),
¿que consecuencias tivo?
11.2. Fíxate ben na viñeta 11.2. Lerroux e Gil Robles
protagonizaron o baile político durante o Bienio
das Dereitas, ¿de que partidos eran líderes?, ¿cal
foi o partido máis votado?, ¿cal formou gober-
no?, ¿por que? O arlequín Lerroux viuse obriga-
do a deixa-lo Goberno: ¿por que?, ¿que conse-
cuencias tivo a súa marcha?
11.3. Despois de ler con atención a información que
acompaña as imaxes, fíxate na viñeta 11.3 e
intenta explica-lo seu significado.
11.4. ¿Quen é o pretendente na imaxe 11.4?, ¿e a
cortexada?, ¿por que desconfía das intencións
do galán?
11.5. Elabora a portada dun xornal de dereitas do
día 20 de novembro de 1933 (un día despois das
eleccións).
11.6. Indica cál era postura das dereitas nos seguin-
tes aspectos: a propiedade agraria, o modelo de
Estado, a Igrexa e o ensino (repasa os paneis
anteriores).
11.7. Redacta unha frase con cadanseu trío de
conceptos que explique a relación histórica
entre eles: CEDA (Confederación Españala de
Derechas Autónomas), República, Partido
11.2 11.411.3
As eleccións de novembro de 1933 deron a victoria ás dereitas. A CEDA, coali-
ción electoral de partidos católicos, foi a máis votada, seguida do Partido Radical,
republicano de dereitas. A esquerda presentouse ás eleccións dividida, o que, xunto ó
descontento pola falta de solucións ós problemas económico e sociais no primeiro
Bienio, foi unha das causas da súa derrota.
A pesar de se-la canditadura máis votada, a CEDA non entrou no goberno xa que
a súa fidelidade á legalidade republicana era cuestionada. O Partido Radical encargou-
se de formar goberno, apoiado polos deputados da dereita no Parlamento. A súa polí-
tica centrouse en desface-la obra lexislativa do primeiro Bienio. Aprobouse unha Lei
de contrarreforma agraria en beneficio dos latifundistas; paralizouse o proceso de
aprobación dos Estatutos do País Vasco e Galicia; suspendeuse o Estatuto catalán;
mantívose a subvención estatal á Igrexa; freouse o impulso do ensino público; amnis-
tiouse os participantes no intento de golpe de Estado de 1932 e nomeouse a milita-
res antidemócratas, como Franco, para altos cargos.
Os sindicatos e partidos obreiros radicalizaron as súas posturas, nunha estrate-
xia revolucionaria que rachaba coa legalidade republicana. Os conflictos sociais
foron en aumento, acadando o seu punto culminante na Revolución de Outubro de
1934.
Continuou a conspiración contra a República. Os militares da Unión Militar
Española e os partidos de extrema dereita: Renovación Española —despois Bloque
Nacional— e a Falange, mantiñan contactos cos fascistas italianos e os nazis alemáns
na procura de apoios para dar un golpe de Estado.
A caída do goberno por varios casos de corrupción en decembro de 1935, o
estraperlo, provocou a convocatoria de eleccións.
11.1 Maside, El Pueblo
Gallego, 7 de febreiro
de 1933.
11.2 Maside, Política, 4 de
xullo de 1935.
11.3 Maside, Política, 27
de xuño de 1935.
11.4 La Semana, 22 de
xuño de 1934.
11.1
31
TEMPUS FUGIT
11. O bienio das dereitas
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Radical, República, Falange, nazismo.
11.8. En febreiro de 1934, os fascistas españois uní-
ronse na FE de las JONS (Falange Española de
las Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalistas),
partido minoritario que acadaría un protagonis-
mo fundamental pouco despois, co franquismo.
Estas son algunhas das súas «ideas», valóraas.
a) Ó que incorre ós 16, ós 18, ós 20 anos na
doce obsesión de amar e casar, non lle faledes
xa de Patria nin dos semellantes. É un anaco-
reta da feminidade, un retirado precoz da
loita humana. Vive, coma un xoguete ou coma
un animaliño, para distraer e agradar a unha
señorita: e só para iso.
b) España é a portadora da unidade de desti-
no, e non ningún dos pobos que a integran.
España é unha unidade de destino no univer-
sal. Toda conspiración contra esa unidade é
repulsiva. Todo separatismo é un crime que
non perdoaremos.
c) Unha España grande será imperialista, por-
que a súa influencia cultural, económica e mili-
tar, deixaríase sentir en todo o mundo. Se hai
algún español que se opoña á grandeza e ó
poderío de España, á súa consideración e
prestixio no mundo, debe ser fusilado por
traidor.
d) O pobre e o rico dunha nación só se poñen
de acordo cando ambos deciden atacar
outros pobos e terras onde poidan existir
riquezas e poderíos para os atacantes. O sen-
timento de igualdade social no ataque a
outros países que son desiguais a nosoutros.
Esa expansión de pobres e ricos dun país,
contra outras terras, é o que constitúe a
motivación íntima do Imperio.
e) O imperio hispánico constituirase así, afian-
zan do as súas raíces en África. América non.
Porque son pobos semicultos, que é a peor
clase de incultura, e non soportarán a grande-
za hispánica.
f) O camiño da expansión española é África.
O norte de África, desde Marrocos a Tunicia,
é unha inmensa zona irredenta, ligada desde
séculos ó sangue e a ilusión española. ¡Vista
cara a Marrocos!
g) […] a revolución nacional abriu a Alemaña
o camiño da súa liberación. A liberación de
España virá tamén pola revolución nacional.
Así como a Alemaña de Hitler recuperou o
Sarre e tarde ou cedo conquistará a vontade
de Austria, a España nacional-sindicalista res-
taurará o imperio unido de tódalas nacións
que falan español […] España retomará o seu
afán histórico de redimi-los pobos bárbaros, e
a alianza hispano-xermana colocaranos á
cabeza do mundo.
32
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
Bienio de dereitas
Revolución de outubro
12.1. ¿Cales foron as causas da revolución de
Asturias?, ¿que partidos e sindicatos a protago-
nizaron?, ¿por que triunfou só en Asturias?,
¿como rematou?
12.2. Describe o cartel 12.1. ¿Que significan as siglas
CNT?, ¿que era a CNT?, ¿cando se fundou?,
¿cales eran os seus obxectivos?, ¿cal foi a súa
postura durante o primeiro Bienio republicano?
(volve ó panel 10), ¿que papel tivo na revolución
de Asturias?
12.3. Le o texto do cartel 12.2. ¿Que lle reprochan a
Alcalá Zamora? ¿Que ideoloxía cres que defen-
dían os autores do cartel: dereitas, esquerda
republicana ou esquerda revolucionaria?
12.4. ¿Que é a Generalitat (imaxe 12.3)? ¿Desde
cando existe? ¿Por que están presos os seus
conselleiros?
12.5. Tendo en conta o contido dos carteis 12.4.1,
12.4.2 e 12.4.3, di qué partidos formaban o
Frente Popular, para quén pedían a amnistía e
qué obxectivo tiñan ademais da amnistía.
12.6. Busca nos paneis anteriores as referencias ó
Partido Comunista: ¿cítase moitas veces?, ¿era
un partido importante ou minoritario?
12.7. Explica a postura que tomarías fronte á
Revolución de Outubro se foses: empresario;
labrego galego; militante anarquista; frade ou
monxa; oficial do exército; falanxista; estudiante
de secundaria; militante do partido de Azaña;
obreiro da CEDA; militante do PNV; soldado;
12.4.1 12.4.2 12.4.312.3
As limitacións da política social no primeiro Bienio provocaron a radicalización dos
partidos e sindicatos obreiros. O PSOE e a UGT abandonaron a estratexia refor-
mista e decidíronse pola vía revolucionaria. A política da dereita, a CEDA, identificá-
base co fascismo emerxente en Europa, endureceu os conflictos sociais e a maioría
dos partidos crearon as súas propias milicias armadas.
No verán de 1934 a esquerda obreira, agás a CNT, uniuse nas Alianzas Obreras.
O seu obxectivo era frea-lo fascismo mediante un movemento revolucionario na
marxe da legalidade. A revolución estalou en outubro cando entraron no goberno
membros da CEDA.
Nas concas mineiras de Asturias e León a revolución contou co apoio dos
anarquistas, e os obreiros conseguiron controla-lo territorio durante dúas semanas;
finalmente, foron vencidos polo exército chegado da colonia de Marrocos. O xeneral
Franco planificou a operación, a represión foi durísima.
En Cataluña, a Generalitat de Esquerra Republicana lanzou o seu propio move-
mento en defensa da democracia e contra o fascismo, sen contar cos grupos obrei-
ros. O día 6 de outubro, proclamou o Estat Catalá, na República Federal de España.
O exército controlou axiña a situación sen a penas resistencia. Como consecuencia,
o Estatuto de Autonomía foi suspendido e o Goberno catalán encarcerado.
Despois dos acontecementos de outubro constituíuse un amplo movemento de soli-
dariedade cos presos e as súas familias. A consecución da amnistía e o antifascis-
mo pasaron a se-lo obxectivo central da esquerda e adiouse a revolución social.
12.1 Alegoría da Revolución
de Outubro segundo a
CNT.
12.2 “Proceso da
Revolución Española”,
editado polo
Comisariado
de Propaganda da
Generalitat de
Catalunya
12.3 Anónimo, 1934.
12.4. 1 Anónimo, 1936.
2 Anónimo, 1934.
3 Anónimo, 1934.
12.1
33
TEMPUS FUGIT
12. A Revolución de outubro de 1935
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
12.2
Alcalá Zamora, primer president de la República, traín a les esque-
rres que el portaren a la presidencia. Dóna el poder a les dretes. El
poble s´aixera en armes i els miners asturians escriuren una de les
pàgines heróiques de la lluta per la revolució espanyola.
ama de casa católica; soldado marroquí do
exército español.
12.8. Resume o contido do texto coas túas palabras.
A situación que se describe no texto corres-
póndese coa realidade, ¿por que? ¿Cales eran os
obxectivos dos revolucionarios? O Comité di
que se derrotou «o exército da República do 14
de abril», ¿a que se refiren?, ¿que pretendían
cambiar da República?; ¿que entendes por
«revolución social»?; ¿como rematou o move-
mento revolucionario?
REPÚBLICA DE OBREIROS E
CAMPESIÑOS DE ASTURIAS
TRABALLADORES:
O avance progresivo do noso glorioso move-
mento vaise estendendo por toda España; son
moitísimas as poboacións españolas onde o
movemento se está consolidando co triunfo
dos traballadores, campesiños, obreiros e sol-
dados.
Restablecidas e aseguradas as nosas comuni-
cacións interiores, terásevos ó corrente de
canto aconteza na nosa República e no resto
de España.
Instaladas as nosas emisoras de radio, as cales
en onda corrente e en onda extra curta,
poranvos ó corrente de todo.
É preciso o último esforzo para a consolida-
ción do triunfo da Revolución.
O inimigo fascista vaise rendendo así como se
van entregando os compoñentes mercenarios
co seu aparato represivo, fusís, metralladoras,
cartuchería, proxectís varios (que non pode-
mos sinalar para que non se coñeza do mate-
rial de combate do que dispomos, caeron nas
nosas mans).
As forzas do exército da derrotada República
do 14 de Abril bátense en retirada e en tóda-
las nosas ‘avanzas’ vanse sumando os soldados
para enrolarse no noso glorioso movemento.
¡ADIANTE TRABALLADORES, MULLERES,
CAMPESIÑOS, SOLDADOS E MILICIANOS
REVOLUCIONARIOS!
¡VIVA A REVOLUCIÓN SOCIAL!O Comité Revolucionario
12.9. ¿Cres que na España actual sería posible un
movemento revolucionario semellante ó de
1934?, ¿por que? Investiga as causas e obxecti-
vos da última folga xeral celebrada en España e
compáraa coa de 1934.
34
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
Bienio de dereitas
Revolución de outubroFronte
Popular1
92
9
1931
19331934
19
35
1936
19371938
13.1.Recorda que seguindo modelos europeos se
constituíu en xaneiro de 1936 o Frente Popular,
que estaba integrado por forzas republicanas de
esquerdas e que tiña dous obxectivos básicos:
1º Frea-lo avance dos fascismos. 2º Derrota-la
coalición de centro-dereita. Busca no seguinte
encrucillado (arriba-abaixo, dereita-esquerda ou
en diagonal) as forzas políticas que tomaron
parte no Frente Popular: Frontdesquerra,
PSOE, Partido Sindicalista, PCE, UGT, Izquierda
Republicana, Unión Republicana, POUM,
ORGA, Juventudes Socialistas.
13.2. Intenta agora atopa-las forzas de dereita que
se enfrontaron ó Frente Popular (CEDAm
Partido Agrario, Lliga, Renovación Española,
Falange Española, JONS, PNV, Partido Radical).
13.2 01.401.3
En xaneiro de 1936, constituíuse o Frente Popular, seguindo o acontecido noutros paí-
ses. Nela xuntáronse as forzas políticas republicanas de esquerda co obxectivo básico
de frea-lo avance do fascismo acadando a derrota electoral da coalición de cen-
tro–dereita. Nas eleccións de febreiro de 1936 o Frente Popular saíu vencedor
por unha pequena diferencia de votos.
O programa do Frente Popular foi o mesmo có do primeiro Bienio, só que as
medidas reformistas se aplicaron de xeito máis rápido. No campo, por exem-
plo, multiplicáronse as ocupacións de terras e o goberno limitouse a legalizalas.
O goberno decretou tamén a amnistía dos represaliados en outubro de 1934,
liberou o goberno catalán e impulsou os estatutos de autonomía.
Tanto as dereitas coma as esquerdas radicalizaron as súas posturas, do que foi bo
exemplo a destitución do Presidente da República, Alcalá Zamora, quen mediaba entre
ámbalas forzas e que foi substituído por Manuel Azaña. A tensión e a violencia polí-
tica foron en aumento: a CNT continuou coa súa táctica insurreccional e algúns
xenerais trazaron en marzo o plan definitivo para levar adiante un pronunciamento
militar. O goberno coñecíao pero actuou inxenuamente e só decretou o traslado de
xenerais sospeitosos.
Ante a imposibilidade de paralizar de forma legal unhas reformas que consideraban
lesivas para os seus intereses, os conspiradores decidiron inicia-lo golpe de
Estado.
13.1 Maside, 6 de xuño
de 1935.
13.2 Renau, 1936.
13.3 Maside, El Pueblo
Gallego, 21 de maio
de 1936.
13.4 Bagaria, 1936.
13.1
35
TEMPUS FUGIT
13. O Frente Popular
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
13.3. Le este texto:
No campo de Mestalla [imaxe 13.1], en
Valencia, perante oitenta mil persoas, Azaña
dixo o 20 de maio de 1935: «Hai que elaborar,
non problemas esenciais e urxentes do Estado,
un programa de acción política que poidan
apoiar tódolos partidos de esquerda […] A
condición fundamental, hoxe por hoxe, é a
unión electoral das esquerdas.»
13.3.1. ¿Cumpriuse o desexo de Azaña?, ¿por que?
13.3.2. ¿Houbo algunha outra ocasión durante a
República en que a esquerda estivese unida?,
¿cando?
13.3.3. ¿Por que se rompeu aquela unión das
esquerdas?
13.4. ¿Que simboliza o anagrama comunista da
imaxe 13.2?, ¿en que país se comezou a usar? ¿A
que acontecementos aluden as datas da bandei-
ra? ¿Fainos pensar o cartel nunha situación polí-
tica tranquila ou conflictiva?, ¿por que?
13.5. ¿Por que o cacique da imaxe 13.3 tivo que
merca-lo porco agora e non o mercaba antes?
13.6. Mira a imaxe 13.4: ¿cales eran as tres desgra-
cias de España para a esquerda?, ¿por que as
consideraban así?
13.7. O militar Valentín Galarza escribe a Sanjurjo
(desterrado en Lisboa por encabeza-lo golpe
fracasado de 1932): ¿que visión dá da situación
de España?, ¿que pretende xustificar con esa
situación? Explica a frase: «non se fixo nada o 6
de outubro […]: nada se fixo cando a crise de
decembro e agora cando as eleccións» ¿Que
pretendía que se fixera o autor da carta?, ¿que
aconteceu nesas datas? (revisa os paneis ante-
riores). Tendo presente o contido da carta,
¿cres que o Golpe de 1936 foi espontáneo ou
xa se estaba preparando con antelación?
Critícase no terceiro parágrafo a táctica de Gil
Robles (¿en que consistía?) e o papel de Franco
(¿en que sentido?, ¿que tiña feito este ata a data
da carta?, ¿cal vai se-lo seu papel no futuro?);
¿cales eran os feitos máis graves que poderían
xustifica-la intervención militar?; ¿a que se refire
o autor coa frase «África ben e preparada»?
[…] As circunstancias actuais non poden ser
máis críticas: o desemboque natural dela é a
guerra civil e o triunfo definitivo dun comu-
nismo tipo español que como tal sería esen-
cialmente anárquico.
[…] Non se fixo nada o 6 de outubro, ocasión
inmellorable como ningunha: nada se fixo en
datas posteriores e moi sinaladamente cando
a crise de Decembro e agora cando as elec-
cións. Sempre faltou a decisión pois medios
eu garántolle a vostede que os había, pois o
labor que uns cantos desgraciados temos feito
no Exército en pouco máis dun ano non puido
chegar a máis.
É moi posible que algúns chamados a recolle-
lo instrumento e a actuar con el creran na tác-
tica de Gil Robles e rexeitasen a acción direc-
ta. É criticable a falta de vista pero máis nada,
pero outro tan curto de estatura coma aquel
pero moito máis solto de palabras alentaba a
todo, ofrecíase a todo, en todo se metía que-
rendo se-lo Xefe e comendo os nenos crus e
cando chegou o momento en dúas ou tres
ocasións volveuse atrás en forma indecorosa:
tirouse ó chan e nada fixo como non fora
luxa-los demais achacándolle-la mesma caren-
cia de facultades das que el adoece e eviden-
ciou unha vez máis.
[…] Non se lle oculta a ninguén que a súa
estancia aí impide que a súa acción poida se-lo
directa e eficaz que fora preciso, pero como
se estima que é absolutamente necesario que
non cambie de lugar, pensouse que vostede
delegue nun e este mande en nome de
Vostede. […] É difícil operar: ten que ser en
quente; pretextos: a superación do Goberno
polas masas ou a secesión de Cataluña.
Nestes casos actuaríase no acto. Calquera
outra situación especial se aproveitará. Nas
dúas hipóteses anteriores contaríase con
masas civís. África ben e preparada. […] Un
forte abrazo.Arquivo Fal Conde, sen asinar e sen data.
Probablemente sexa da segunda metade de febreiro de
1936
13.8. ¿Cales foron as causas que provocaron a situa-
ción reflectida na táboa?, ¿ten algo que ver co
contido da carta anterior?, ¿como cres que se
podía ter evitado esta violencia?
36
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
MORTOS POR CAUSAS POLÍTICAS, 3–2–36/17–7–36
NÚCLEOS URBANOS 150
NÚCLEOS RURAIS 119
TOTAL 269
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
Bienio de dereitas
Revolución de outubroFronte
Popular
14.1. Se repása-la información escrita do panel, ato-
parás conceptos como: república federal, nacio-
nalismo, sistema caciquil, conciencia nacional, auto-
goberno, campaña autonomista.
14.1.1. ¿Cal desas expresións cres que se axusta
máis ó pé de imaxe do xornal que di «Non
abonda que a túa terra sexa fermosa; é preciso
tamén que sexa libre»? (Non hai unha soa res-
posta válida e seguro que precisas axuda. Volve
ó panel 5).
14.1.2. Agora intenta facer unha secuencia lóxica
cos seis conceptos: ¿cal é o elemento desenca-
deante na loita polo Estatuto de Galicia?, ¿en
que confluiría todo o proceso? Se o dás feito,
pódese dicir que «controlas» o significado dos
termos. ¿Ten sentido falar de campaña autono-
mista antes de autogoberno ou despois?, por
exemplo.
14.2. Fíxate nos nomes de persoas que se citan no
panel. Afírmase que pertencían a unha minoría
intelectual e urbana. Investiga os datos máis
salientables das súas biografías (ónde vivían, en
qué traballaban, etc.) e sitúaos no tempo.
14.2.1. ¿Viviron no tempo dos teus pais, dos teus
avós, dos bisavós? ¿Cres que os teus antepasa-
dos saberían quén eran e por qué loitaban estas
persoas? Investiga na casa e razoa a túa respos-
ta. Compáraa coas dos teus compañeiros e
compañeiras.
14.2.2. ¿Que relación existe entre as vosas respostas
14.2 14.414.3
A Constitución de 1931 non respondeu ás expectativas dos nacionalismos de crear
unha república federal, aínda que permitía, por primeira vez, desenvolver
Estatutos de Autonomía, que axiña reclamaron para si Euskadi e Cataluña.
En Galicia, o sistema caciquil, o atraso económico e o analfabetismo impediran que
medrara unha conciencia nacional. Só unha minoría intelectual e urbana se definía gale-
guista pero non existía un partido que articulase a súa loita política. Con todo, en
1931, catro galeguistas –Otero Pedrayo, Castelao, Suárez Picallo e Villar
Ponte— obtiveron, por primeira vez, escano nas Cortes de Madrid. Nese mesmo
ano, fundouse o Partido Galeguista co obxectivo de acada-la autonomía, a pesar
das limitacións constitucionais, e combate-los atrancos históricos que mantiñan a
Galicia no subdesenvolvemento.
As bases do autogoberno para Galicia foron redactadas por unha comisión, na que
tivo un destacado papel Alexandre Bóveda. O texto foi aprobado pola Asemblea
de Concellos en decembro de 1932, gracias ó pulo do alcalde de Santiago, Anxo
Casal. Semanas despois, a chegada da dereita ó poder paralizou a tramitación do
Estatuto e os nacionalistas foron represaliados.
En 1936, o Partido Galeguista integrouse no Frente Popular. Castelao, Suárez Picallo e
Villar Ponte foron elixidos deputados e reabriron a campaña autonomista. O 28 de xuño
de 1936 o pobo galego votou masivamente a favor do Estatuto. O proxecto pre-
sentouse nas Cortes tres días antes da sublevación militar. Axiña quedou en suspenso,
mentres se desataba unha feroz represión contra o nacionalismo: Alexandre Bóveda e
Anxo Casal foron fusilados, Suárez Picallo e Castelao nunca puideron regresar a Galicia.
O Estatuto foi aprobado de xeito testemuñal polo goberno do exilio en México, o
ano 1945.
14.1 Primeira plana de El
Pueblo Gallego, 28
de xuño de 1936
cunha viñeta de
Maside.
14.2 Castelao, A Nosa
Terra, 20 de novem-
bro de 1917.
14.3 Maside, El Pueblo
Gallego, 8 de xullo
de 1936.
14.4 Camilo Díaz Valiño,
cartel pro Estatuto
de Galicia, Vigo,
1936.
14.1
37
TEMPUS FUGIT
14. O estatuto de Autonomía de Galicia
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
e a frase que di que «o sistema caciquil, o atraso
económico e o subdesenvolvemento impediran
que medrase unha conciencia nacional»?
14.2.3. Despois de consulta-lo panel 6, seguro que
che chama a atención algo que aparece nel.
¿Cítase algún nome de muller relacionado co
nacionalismo galego? Sen embargo, si que había
mulleres que opinaban de política e tiñan as súas
ideas sobre o que acontecía en Galicia. ¿Que
viñeta amosa este feito?
14.3. Le o seguinte texto:
Votar pol-o Estatuto
É votar por Galicia; pol-a redención, pol-a
libertade, pol-os dereitos da nosa Terra, tanto
tempo feridos;
É votar pol-o ben de cada un de nos;
É pedir xusticia e trato de igoaldade nos mais;
É resolver os nosos problemas , curar as
nosas doores, decote en inútile espera de que
se mire por eles;
É abrir as portas ao sol para que alume tamén
a nosa Terra.
N-outras eleucións dispútanse nomes e siñifi-
cados moitas vegadas valeiros, que non com-
prendemos nin nos importan;
Agora, imos a erguer e a por a andar o corpo
doido da nosa nai!
Galegos: votade pol-o Estatuto! M. Portela Valladares, El Pueblo Gallego, 28-6-1936
14.3.1. ¿Cales eran os «dereitos feridos da nosa
Terra, os problemas»? Encontrarás máis infor-
mación —¡pero non toda!— nas láminas dos
paneis 2, 3, 5 e 10.
14.3.2. Intenta explicar qué relación ten a penúltima
frase: «Agora, imos a erguer e a por a andar o
corpo doido da nosa nai!» coa viñeta dos anti-
rrexionalistas e coa expresión «sistema caci-
quil».
14.3.3. ¿Cal cres que pode se-lo significado da frase
«abrir as portas ao sol para que alume tamén a
nosa Terra»?
14.4. O Estatuto de Autonomía de Galicia tívoo
máis difícil que os de Cataluña e Euscadi.
14.4.1. O feito de que nestas dúas comunidades se
dera un maior desenvolvemento económico e
menor índice de analfabetismo en 1931, ¿tivo
algunha relación co feito de solicitar antes un
Estatuto de Autonomía?
14.4.2. Ademais do nivel económico e educativo,
¿que relación tiña o concepto de «conciencia
nacional» con esta demanda de autogoberno
por parte de determinados territorios dentro
do Estado español?
14.4.3. O Bienio das dereitas paralizou o logro
desta demanda. ¿Podes deducir por que? Volve
ós paneis 5 e 11.
14.5. É 26 de xuño de 1936, antevéspera da vota-
ción do Estatuto de Autonomía de Galicia.
Agora xa tes información abonda para decidires
qué vas votar de aquí a dous días. Qué votarías
se foses: (decide tamén se poderías votar)
— o home e a muller que cangan coma bestas
no panel 2
— os dous homes que falan da emigración no
mesmo panel
— o bispo do panel 4
— as persoas que aparecen na viñeta de La
Traca no panel 10
— a muller que paga foros no mesmo panel
— o cacique que ten que mercar porco no
panel 13
— o home que está na cadea no panel 18
— os militares do panel 19
14.6. E finalmente, ¿que votarías ti?, ¿por que?
Exprésao nun panfleto de 6 a 10 liñas que se vai
publicar no xornal de hoxe, xa sabes, dous días
antes das eleccións.
Cando o teñas rematado e publicado, dá un
chimpo no tempo ata o 18 de xullo e pensa o
que che pode suceder axiña. Sexa cal sexa a túa
postura, ¿que che parece o que lles está a suce-
der ós que pensan o contrario ca ti? Máis infor-
mación nos paneis 18 e 19.
38
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
Bienio de dereitas
Revolución de outubro
Fronte
Popular
A
Gu
er
ra
Civ
i l
15.1. Coa axuda dun atlas e guiándote polo primei-
ro mapa, enumera:
1. Os territorios onde triunfou o golpe de
Estado do 18 de xullo.
2. Os territorios que permaneceron fieis á
República.
15.2. Compara ámbolos mapas e di se observas
algunha correspondencia territorial entre o
triunfo ou derrota do Frente Popular e o triun-
fo ou derrota do Alzamento Nacional.
15.3. Por encargo do Goberno da República, Pablo
Picasso o Guernica pintouno no ano 1937 para
15.2 15.415.3
O golpe de Estado que levará a España a unha longa e cruenta guerra civil iniciou-
se cunha sublevación militar o 17 de xullo de 1936 en Melilla e Ceuta.
A pesar do Acordo de Non Intervención tomado polas potencias europeas, os
estados fascistas —Alemaña, Italia e Portugal— incumprírono prestando un determi-
nante apoio militar, económico e político ó bando rebelde. A República foi abandona-
da polas democracias occidentais e recibiu só a axuda da URSS e dos voluntarios de
moitos países que combateron nas Brigadas Internacionais.
A principios de agosto, as tropas de África, as mellor preparadas, chegaron á
Península ó mando de Franco e dirixíronse cara a Madrid. O mesmo fixo o exército
de Mola desde o Norte. Pero a capital resistiu ó berro de ‘No pasarán’. Franco deci-
diu leva-la guerra ó norte, que caeu no verán, tras un dos episodios máis tráxicos da
contenda: o bombardeo da aviación alemana sobre a poboación da vila vasca de
Guernica. Despois das batallas de Teruel e do Ebro caeu Aragón, feito que abriu as
portas de Cataluña ós insurrectos. En xaneiro de 1939 Franco e os ‘nacionais’ con-
quistaron Tarragona e Barcelona.
Franco rexeitou as conversas de paz: quería unha rendición incondicional. As tropas
franquistas tomaron Madrid en marzo de 1939. O primeiro de abril finalizou a guerra e
Franco converteuse en Caudillo de tódolos españois só responsable ante Deus e a Historia.
15.1 Mapas da evolución
do conflicto.
15.2 Parrilla, Madrid,
1937.
15.3 Tipo-foto, Zaragoza,
1939.
15.4 Castelao, “Galicia
mártir”.
15.1
39
TEMPUS FUGIT
15. A Guerra Civil
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Eleccións de 1936:
Frente Popular
Porcentaxe de votos:
1) sen resultados
2) do 0 ó 20 por cento
3) do 20 ó 30 por cento
4) do 30 ó 35 por cento
5) do 35 ó 40 por cento
6) do 40 ó 45 por cento
7) do máis do 45 ó 100
por cento
Fonte: J. Bécarud, La Segunda
República española
envialo á Exposición Universal de París. O tema
escollido polo pintor malagueño foi o brutal
bombardeo da vila de Guernica perpetrado
polos pilotos alemáns da lexión Cóndor.
15.3.1. Localiza no cadro a única imaxe que fai refe-
rencia ó bombardeo de Guernica. O cadro
debe observarse desde un dobre punto de vista:
por unha banda, reflicte a crueldade, a dor, o
sufrimento que produce a guerra; por outra, a
esperanza de acada-la paz e a liberdade.
15.3.2. Busca na obra as seguintes figuras: muller co
neno morto, candil, pomba, cabalo pisando cor-
pos, brazo con espada, flor, muller co xeonllo
no chan que se ergue, figura berrando cos bra-
zos erguidos, lámpada, cabeza cortada. Logo fai
dúas columnas con estas imaxes: unha coas que
a ti che suxiran paz, liberdade, e outra na que
aparezan aquelas que representan a guerra.
15.3.3. O autor só emprega tres cores: branco,
negro e gris. ¿Por que cres ti que usa unha pale-
ta tan restrinxida?
15.4. ¿Que opinas da postura da Igrexa durante a
Guerra Civil? ¿Quen eran os «mártires da cru-
zada»? ¿Por que lle chamaron ‘cruzada’ ó levan-
tamento militar? Mira se na túa comarca aínda
se conservan inscricións coma a da foto. ¿Cres
que se deben conservar?, ¿por que?
OS ‘MÁRTIRES DA CRUZADA’ AÍNDA
SE RECORDAN NAS FACHADAS DAS
IGREXAS
Á Igrexa española gústalle lembra-lo moito
que perdeu e sufriu durante a guerra civil. E
motivos non lle faltan. Queimar unha igrexa
ou matar un eclesiástico é o primeiro que se
fixo en moitas vilas e cidades onde a derrota
da sublevación militar desencadeou unha
explosión revolucionaria. Case 7.000 eclesiás-
ticos, do clero secular e regular, foron asasi-
nados. […]
Toda esta violencia anticlerical que se desatou
desde o primeiro momento onde a subleva-
ción fracasou correu paralela ó fervor e entu-
siasmo, tamén asasino, que mostraron os clé-
rigos alá onde triunfou. A maioría do clero,
cos bispos á cabeza, non só silenciou a onda
de terror franquista, senón que a aprobou e
mesmo colaborou «en corpo e alma» nas
tarefas de limpeza.
[…] Un decreto da Xefatura de Estado do 16
de novembro de 1938 proclamaba «día de
loito» nacional o 20 de novembro de cada ano
en memoria do fusilamento de José Antonio
Primo de Rivera esa data de 1936, e estable-
cía «previo acordo coas autoridades eclesiás-
ticas», que «nos muros de cada parroquia
figurará unha inscrición que conteña os
nomes dos seus caídos, xa na presente cruza-
da, xa víctimas da revolución marxista».
Todas esas inscricións acabaron encabezadas
polo nome de José Antonio, «mártires da cru-
zada» todos eles. Os outros mortos, os millei-
ros e milleiros de roxos e infieis asasina-
dos, non existían, porque non os rexistraban
ou se falseaba a causa da súa morte, asunto no
que bispos e curas tiveron unha responsabili-
dade destacadísima.
JULIÁN CASANOVA: La iglesia de Franco,
Temas de Hoy, 2001
15.5. Le con atención os seguintes textos: son os
testemuños dun veciño da vila pontevedresa de
Cuntis e doutro do Saviñao en Lugo.
a) Os días críticos en Cuntis foron do 19 ao 21
de xullo. Coñecida a noticia do
Levantamento Militar en África, chegaron a
Cuntis campesiños de todas as parroquias do
concello. Seguramente acudían para defender á
República e procurarse armas, pero, como
tamén ocorreu na Estrada, a Guardia Civil
negoullelas. […]
Igual que noutras localidades e capitais do con-
cello, constituíuse en Cuntis un Comité
Revolucionario que tomou algunhas medidas
de protección a favor do cura párroco, signifi-
cado antirrepublicano, e do convento de mon-
xas bieitas. […]
Superando a dispersión que os caracterizara
antes do 19 de xullo, a «xente de orde» de
Cuntis comezou a organizarse: fixeron a súa
aparición os falanxistas. […] Os falanxistas
fixeron unha relación de persoas de indesexa-
ble presencia en Cuntis, determinando a súa
proscripción e desterro (que encubría o pos-
terior paseo ou fusilamento). Entre o 21 e o
31 de agosto foron detidas outras persoas,
máis ou menos relacionadas cos partidos
republicanos ou significadas pola súa pertenza
40
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
á Fronte Popular. Conducidos primeiro ó
calabozo de Caldas de Reis, foron e viñeron
unha e outra vez do cárcere de Pontevedra á
colonia penintenciaria da Illa de San Simón; do
vello Instituto de Pontevedra, á Deputación.
Algúns deles coñeceron logo outros cárceres
fóra de Galicia.
[…] Alguén lle comentou a Sabino: «Te van a
deportar para luego pasearte. No te presen-
tes». Cando Sabino estaba a punto de botar ó
monte, viu preto da casa a un grupo de homes
fumando e con escopetas. Eran os falanxistas.
Colleu 150 pesetas e saíu pola porta de atrás.
Trinta e tres meses (xullo de 1936 a abril de
1939) estivo Sabino fuxido polos montes de
Arcos. Moitas persoas vírono vagar durante
aqueles meses. Non houbo denuncias e si, en
cambio, comprensión e axuda […]
Finalmente a guerra rematou en abril. A súa
muller deu a luz. Sabino regresou á casa defi-
nitivamente e non quixo andar por máis
tempo fuxido. A súa muller, Dolores, enfer-
mou como consecuencia do sucedido: «unha
fenda no corazón, producida polos desgus-
tos», diagnosticoulle un médico de Santiago.
A convicción da súa inocencia ó remate da gue-
rra induciuno a pensar na regularización da súa
situación. Pero non era este o remate das súas
penalidades. Certos individuos de Cuntis
comezaron de novo a remexer no asunto.
Metérono no cárcere, foi maltratado.
Acusárono de recibir diñeiro por comunista e
masón: «Vd. es un rojo empedernido: tiene
que morir», dixéronlle. Foi condenado a morte
no Consello de Guerra, para logo serlle
conmutada por cadea perpetua, cumprindo
finalmente 26 meses. Iniciouse o expediente de
embargo das terras —compradas con tanto
esforzo antes da guerra— para pagar os gastos
das responsabilidades políticas, que no seu
caso foron taxados en 250.000 ptas. Buscou a
mediación dunha poderosa señora, da Acción
Católica da Estrada. Condenárono finalmente a
pagar 1.000 ptas. No verán de 1941 concedé-
deuselle prisión atenuada na súa casa de
Piñeiro. Cumpridos os 12 anos de condena,
quedou en liberdade plena. «Represión e morte en Cuntis durante a Guerra Civil
e a posguerra: o caso do fuxido Sabino Sueiro».
A Taboada, 5, xullo 2002
b) Ramón Pérez Vispo, membro do PSOE e
da UGT, do Saviñao (Lugo) estivo agochado
uns mil días, entre 1936 e 1940, nun pequeno
burato da súa casa para evitar a represión
franquista.
Ser familiar dun roxo era motivo suficiente
para sufrir calquera tipo de represalia. As
mulleres da familia de Ramón libráronse dun
dos castigos máis habituais, raparlles o pelo,
pero non puideron evitar acabar no cárcere. O
4 de marzo de 1940 a Garda Civil leva a pri-
sión á familia de Ramón para obrigarse a entre-
garse. Primeiro leváronas a Monforte e despois
a Lugo. ‘O cárcere estaba cheo de xente e en
cada cela había unhas vinte mulleres. Non nos
pegaron pero aquilo era moi duro’. Ramón
entregouse o 8 de marzo, pero a elas non as
liberaron ata o 28 do mesmo mes.El Progreso, 18-4-1999
15.5.1. ¿Por que tiveron que fuxir ou agacharse?
15.5.2. ¿Foi xusto o que lles aconteceu a eles e ás
súas familias?
15.5.3. ¿Que pretendían os falanxistas asasinando e
encarcerando os republicanos?
15.5.4. ¿Por que defendeu o Comité Revolucionario
de Cuntis o cura e as monxas?
15.5.5. ¿Con que imaxe do panel relacióna-los tex-
tos?, ¿por que?
15.5.6. ¿Quen é o Deus dos fascistas para Castelao
(imaxe 15.4)? A Igrexa española apoiou o golpe
pero, ¿tódolos católicos seguiron as súas con-
signas? (revisa a biografía de Castelao).
15.5.7. Elabora unha frase que inclúa os conceptos
en negra que aparecen nos textos anteriores.
15.6. Imaxina que hoxe é 18 de xullo de 1936, que
teu pai é un mestre pro-republicano que dá cla-
ses na Coruña e ti es un estudiante universita-
rio falanxista en Madrid. Explícanos qué farías se
te sorprendese alí o golpe de Estado namentres
preparába-los exames de setembro: ¿marcharí-
as onda túa familia en Galicia?, ¿quedarías en
Madrid?, ¿alistaríaste nas milicias republicanas,
apoiaría-los sublevados ou pasarías de todo?
Explica sempre as razóns da túa conducta. ¿Que
cres que faría teu pai?, ¿por que?
15.7. ¿A quen identificaba a bandeira co «Viva España»
e a foto de Franco da imaxe 15.3?, ¿a quen iden-
tifica hoxe?; ¿que ideoloxía política unía as catro
bandeiras no ano en que se fixo o cartel?
15.8. ¿Cres que a postura internacional ante a Guerra
Civil tivo que ver co resultado desta?, ¿por que?
15.9. ¿Que farías ti se na actualidade se dera un golpe
de Estado en España?, ¿por que? Busca informa-
ción do último intento de golpe de Estado en
España e compárao co de 1936 (motivos, desen-
volvemento, remate).
15.10. ¿Irías voluntariamente a loitar contra o fascis-
mo se, por exemplo, dera triunfado en Portugal?,
¿por que? ¿Cres que os voluntarios das Brigadas
Internacionais merecen o noso recoñecemento?,
¿por que?15.11. ¿É xustificable o uso da violencia, da guerra?,
¿cando?, ¿por que?
41
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
Bienio de dereitas
Revolución de outubro
Fronte
Popular
A
Gu
er
ra
Civ
i l
16.1. Como sabes, en moitos aspectos da vida a uni-
dade fai a forza pero sen embargo, como se
explica no panel, os grupos que formaban o
Frente Popular e tamén o bando republicano aca-
baron dividíndose por culpa dun tema, ¿cal era
ese tema?
Cando o saibas, agrupa as seguintes forzas políticas
en dúas columnas segundo a súa postura con res-
pecto a ese tema; aclara qué significan as súas siglas
e toma unha postura ti tamén nese debate: PCE,
Izquierda Republicana, CNT-FAI, PSOE, POUM.
16.2. Busca a imaxe titulada A loitar pol-o fillo e tenta
poñerlles palabras ós pensamentos e actitudes
dos tres personaxes nese momento tan emoti-
vo e triste.
16.3. Nun discurso, a dirixente comunista Dolores
Ibárruri berrou «¡Non pasarán!», e dende aque-
la ese berro converteuse na consigna máis
repetida polo pobo da zona republicana, espe-
cialmente en Madrid, para referirse ós durísi-
mos e constantes ataques sufridos pola capital.
¿A quen cres que se referían cando se berraba
¡non pasarán!?
16.4. Fíxate no cartel no que sae un labrego empu-
ñando unha fouce e unha escopeta; na culata
aparece a palabra decreto, e arredor envólvese
unha serpe coa inscrición propietario faccioso. O
decreto ó que se alude é o do 7 de outubro de
1936. Le algúns dos seus artigos e logo respon-
de ás preguntas:
16.2 16.416.3
O puño pechado simbolizaba a unidade antifascista pero o comezo da guerra desinte-
grou o Frente Popular, non só pola diversidade ideolóxica das esquerdas, senón tamén
porque o pobo, tomando a iniciativa dende o comezo, desbordou a autoridade do
goberno republicano e iniciou unha revolución que dividiu o bando republicano en dúas
posturas:
• A do goberno, PCE, PSOE, partidos republicanos etc., empeñada en adia-las medi-
das revolucionarias impoñendo unha disciplina militar para así gaña-la guerra: primei-
ro a guerra, logo a revolución.
• A da fronte revolucionaria: CNT-FAI, POUM e as asembleas locais, que entendía que
a guerra só se gañaría conseguindo o apoio decidido do pobo, incluso da zona nacional,
mediante unha revolución que o favorecese: a guerra é a revolución.
Os gobernos republicanos tentaron a unidade de acción integrando nos seus gabi-
netes os republicanos, socialistas, comunistas, e incluso durante algún tempo anar-
quistas da CNT, como Federica Montseny, que será a primeira ministra da historia de
España. Pero a inestabilidade política foi moi grande e as posturas distanciáronse
cada vez máis. Como a chegada de armas dependía da URSS, o PCE, dirixido dende
Moscova, acadou unha influencia crecente sobre o goberno impoñendo un mando
centralizado e reprimindo duramente toda oposición, ás veces mediante asasinatos
políticos, como no caso do POUM.
Paralelamente, decenas de milleiros de persoas foron asasinadas en zona republica-
na. Polo xeral, foron execucións espontáneas de eclesiásticos e terratenentes que o
goberno non foi quen de erradicar.
16.1 Anónimo, UGT-FAI,
1936.
16.2 Espert, Madrid,
1937.
16.3 Renau, Valencia,
1936.
16.4 Castelao.
16.1
43
TEMPUS FUGIT
16. A República na guerra. Evolución política
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
ART. 1º. Acórdase a expropiación sen indem-
nización e a favor do Estado das leiras rústicas
calquera que sexa a súa extensión e aprovei-
tamento pertencentes no 18 de xullo de 1936
ás persoas naturais ou ós seus cónxuxes e ás
xurídicas que interviñeran de maneira directa
ou indirecta no movemento insurreccional
contra a República.
Art 4. O uso e gozo das leiras rústicas expro-
piadas segundo o art. 1º daráselles ós bracei-
ros e labregos do concello da súa localización
ou dos lindeiros, segundo os casos, con suxei-
ción ás seguintes normas.O ministro de Agricultura: Vicente Uribe Galdeano.
Decreto do 7 de outubro de 1936.
16.4.1. ¿A quen beneficiaba e a quen prexudicaba
este decreto?
16.4.2. Busca no diccionario o significado de «fac-
cioso» ¿Quen serán os propietarios facciosos e
por que cres que se elixiu unha serpe como
símbolo para representalos?
16.4.3.¿Por que cres que os grandes propietarios
apoiaron o golpe de Estado dos militares?, ¿que
fixera o Goberno republicano para prexudica-
los? (Para responder a isto último tes informa-
ción nos paneis anteriores, especialmente no
número 10).
16.5. A persecución stalinista levada a cabo polo
PCE contra o POUM foi un dos feitos máis ver-
goñentos da República durante a guerra. Busca
información sobre as purgas levadas a cabo na
URSS por Stalin e relaciónaas co que lles acon-
teceu a Antonov e Nin, este último dirixente do
POUM. ¿Por que o PCE seguiu as consignas de
Stalin?, ¿influíron estes acontecementos no
resultado da guerra?, ¿por que?
No ano 1936 chegou como cónsul a
Barcelona un home de Stalin coa consigna de
para-lo POUM, e a Nin en particular.
Antonov, cando regresou a Moscova, foi exe-
cutado coma case tódolos militares e políticos
soviéticos que actuaran en España. En maio de
1937, os poumistas e os comunistas enfrontá-
ronse durante varios días nas rúas de
Barcelona. Impuxéronse estes últimos. A poli-
cía barcelonesa, controlada polos comunistas,
detivo a Nin o 16 de xuño. O dirixente revo-
lucionario acabou os seus días nun chalé nas
proximidades de Alcalá. Foi torturado, pero
non recoñeceu a acusación de ser un espía
fascista.El País, 16-1-2000
44
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
Bienio de dereitas
Revolución de outubro
Fronte
Popular
A
Gu
er
ra
Civ
i l
17.1. Agora imos imaxinar que somos habitantes de
Alcoriza, unha localidade aragonesa, e que é
agosto de 1936. Imos facer unha obra de teatro
en tres capítulos e con guión aberto. Antes de
empezarmos, é necesario establece-lo elenco
entre os membros da clase. Precísanse os seguin-
tes personaxes:
▲ D. Calixto: o cacique, un rico terratenente, co
puro nos beizos e o bandullo cheo, dono de coren-
ta hectáreas das cen que eran terras cultivables.
▲ D. Gregorio: o cura da parroquia.
▲ D. Tomás: descendente de familia nobre pero
hoxe vida a menos. Con todo, é dono de vinte
hectáreas.
▲ Dous ou tres milicianos/as da CNT, ou sexa,
sindicalistas anarquistas que viñeran de
Barcelona para loitaren na fronte contra as tro-
pas fascistas. (Estes personaxes serán tamén sol-
dados do exército republicano no capítulo III).
▲ Seis labregos/as da vila con cadansúas peque-
nas propiedades de tres hectáreas.
▲ Catro traballadores/as sen terras (algúns tra-
ballaban na facenda de don Calixto, outros na
construcción, como vendedores etc.).
▲ Dous donos/as de propiedades medias (dez e
doce hectáreas).
[É interesante que cadaquén ocupe na clase un
lugar proporcional ó tamaño das súas propieda-
des e acorde coa súa relevancia social: centro,
esquinas… Ademais, tamén sería crear certo
ambiente empregando chapeos ou gorras, panos
e outros obxectos caracterizadores].
O profesor deberá indicarlles previamente a
17.2 17.417.3
O 19 de xullo desencadeouse na zona republicana un espontáneo movemento
popular que non só se enfrontou ó golpe militar organizando a resistencia, senón que
tamén atacou as propias bases do sistema capitalista, o latifundismo e a propiedade
privada. Esta revolución foi un feito excepcional na historia universal.
Os traballadores e traballadoras asumiron o protagonismo e, reunidos en asem-
bleas soberanas, crearon comités locais que desprazaron na práctica política as ins-
titucións do goberno. Ademais, os propios sindicatos CNT e UGT e as milicias anti-
fascistas, coordinadas polo Comité Central de Milicias Antifascistas, promoveron for-
mas revolucionarias de organización do traballo nas zonas que controlaban.
En máis de dez mil empresas industriais de Barcelona e Valencia, de diferentes sec-
tores como o do metal, a construcción, petróleo, transportes etc., trala fuxida dos
patróns, os sindicatos crearon comités de fábrica encargados das diferentes tarefas, e
federacións e consellos rexionais para organiza-lo proceso de autoxestión obreira.
No campo, en moitas vilas de Andalucía, da Mancha, do Levante, Cataluña e sobre
todo de Aragón, asembleas labregas decidiron comezar a cultivar colectivamente as
terras abolindo ás veces o diñeiro, creando cooperativas, escolas e mesmo teatros. As
colectividades agrícolas tamén se federaron entre si creando consellos, como por
exemplo o Consello de Aragón. Moitas destas experiencias colectivistas populares
serán disoltas violentamente polo goberno, pero algunhas conseguirán resistir ata a fin
da guerra.
Moitas mulleres loitaron na fronte como milicianas e outras participaron decisiva-
mente no traballo nas oficinas, fábricas e terras da retagarda.
17.1 Anverso e reverso
dun billete emitido
polo Consello
Municipal de Reus en
1937.
17.2 Colectivización do
transporte urbano,
Obiols, 1936.
17.3 Anónimo, CNT-AIT,
1937.
17.4 Anónimo, CNT-AIT,
Barcelona, 1936.
17.1
45
TEMPUS FUGIT
17. A República na guerra: a revolución social
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
certos personaxes a parte do guión que lles
corresponde para facelo máis entretido.
CAPÍTULO I. O estoupido da guerra
Aínda que preto da liña de fronte, como
Alcoriza quedou en territorio controlado pola
República, don Calixto —que era bastante des-
prezado na vila—, don Gregorio e algunhas
monxas, co medo de seren paseados, fuxiron
cara ó oeste, á zona nacional. Ós poucos días
chegaron os milicianos e as milicianas e comen-
taron na vila que era chegado o tempo da revo-
lución, que en Barcelona os obreiros tomaran
as fábricas e que en moitos lugares veciños os
labregos estaban organizando colectividades, ou
sexa, formas de organización colectiva do tra-
ballo distintas do capitalismo. Dixeron tamén
que, agora que o cacique marchara, os veciños
deberían facer unha asemblea para decidiren a
forma de organiza-lo traballo que máis lles con-
viñera e que, como estabamos en guerra, cum-
pría facelo canto máis antes porque cando fora
a colleita, parte da producción debería servir, de
momento, para abastece-las tropas que loitaban
na defensa desa revolución. Segundo os milicia-
nos, a asemblea debía se-lo órgano soberano
dentro da organización colectiva do traballo.
CAPÍTULO II. A asemblea
É preciso, despois de debatelo con calma entre
todos, decidi-los seguintes aspectos para, pos-
teriormente, elaborar unha acta con tódolos
datos:
▲ 1. Partes da terra que se van colectivizar (ou
sexa, traballar en común), aclarando se son
cedidas voluntariamente ou expropiadas.
▲ 2. Especies que se van cultivar.
▲ 3. Sistema de organización do traballo e de
intercambio económico:
a) Prestacións laborais: obriga de traballar, hora-
rio… ¿igual para todos ou esixíndolle a cada-
quén segundo a súa capacidade?
b) Sistema de remuneración: sen control, dán-
dolle a cada conforme a súa necesidade, con ou
sen diñeiro, con diñeiro local, con vales da
colectividade, cunha cartilla de consumidor…
▲ 4. Órgano directivo ou de representación da
colectividade e pautas básicas de convivencia.
▲ 5. Instalacións colectivas e obras de mellora:
almacéns, tendas da colectividade, granxas,
pequenos hospitais, escolas, teatros, cines, biblio-
tecas…
Hai que elaborar unha acta na que se clarifiquen
estes puntos despois de chegar a acordos e
tendo presentes as limitacións de recursos por
mor da guerra (por exemplo: no último punto
non se pode ter todo, habería que escoller tres
ou catro cousas).
CAPÍTULO III. O desenlace
Cando remate o debate e estea redactada a acta
na que se recollen as decisións acordadas, che-
garán tres soldados do exército republicano avi-
sando de que o Consello de Aragón, órgano de
coordinación das colectividades, fora disolto
por un decreto do Goberno do 11 de agosto de
1937 e que, polo tanto, as colectividades, no
caso de seguiren existindo, pasan a depender do
Ministerio de Agricultura e do Instituto de
Reforma Agraria.
De haber algunha oposición a esa medida, debe-
rá redactarse unha carta dirixida ó Goberno na
que se adopte a postura que a asemblea enten-
da máis oportuna.
Pero logo os tres soldados republicanos trans-
fórmanse novamente, desta volta en soldados
franquistas que poñen fin a todo o conto.
17.2. A autoxestión obreira implicaba que os propios
traballadores controlaban tanto as fábricas como
as explotacións agrarias por medio de comités e
asembleas. Pero ó mesmo tempo que se desen-
volvía a revolución, había que gañar unha guerra
e a zona republicana pasou grandísimos apuros
económicos durante todo o conflicto. De feito,
tanto o propio Goberno como as organizacións
revolucionarias chamaban constantemente a afo-
rrar e utilizar ben os recursos dispoñibles. Por
todo isto non resultaba doado saber se a auto-
xestión funcionaba mellor có vello sistema e se
lles permitiría ós traballadores liberarse da explo-
tación capitalista. A situación obrigaba a traballar
arreo e moitos obreiros podían desencantarse
coa revolución. Fíxate neste cartel propagandísti-
co da CNT presente no panel:
C.N.T.-A.I.T.
SINDICATO ÚNICO DA METALURXIA
———————-
¡CAMARADA TEN EN CONTA!
De quen marmure.
De quen comente as moitas horas de traballo.
De quen desvalorice solapadamente o labor da organización
confederal.
DESCONFÍA E VIXÍLAO
É UN POSÍBEL CONTRARREVOLUCIONARIO
————————
Que intensificar a túa producción en material de guerra, é axu-
dar ao teu irmao en armas.
————————
Que na fronte o noso irmao ofrece o máis preciado: a súa vida.
Na retagarda, obreiro metalúrxico, non mires o reloxo nen o
salario; tés que ofrecer os teus brazos e o teu cerebro.
————————
Que labourar en pro dunha boa producción nas necesidades de
guerra, é axudar a consolidar a Revolución e abatir o Fascismo.
————————
Axuda á victoria.
Valoriza as determinacións do Sindicato, que son as túas propias.
Colaboura na xesta do pobo que loita por redimirse.
————————
Obreiro: non esquezas que a Fábrica e o Sindicato
son dous órganos que se complementan nun só.
46
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
17.2.1. Aclara o significado dos termos subliñados.
17.2.2. ¿Que cres que pretendía o sindicato con
este cartel?
17.2.3. ¿Por que era tan importante manter e mello-
ra-lo ánimo dos traballadores?
17.3. Relaciona mediante frechas os seguintes con-
ceptos:
17.4. ¿Por que se reproduce o billete neste panel?,
¿que ten de particular?
17.5. ¿Gustaríache vivir nunha cidade coas caracte-
rísticas de Barcelona ou Madrid durante a gue-
rra?, ¿por que?
Barcelona non só ofrecía o aspecto dunha
cidade poboada exclusivamente de obreiros,
senón dunha cidade na que os obreiros tiñan
o poder: víanse por tódalas partes, nas rúas,
diante dos edificios, camiñando polas Ramblas,
co fusil en bandoleira, a pistola ó cinto e rou-
pas de traballo. […] En Barcelona desapare-
ceron das rúas os chapeos de feltro, símbolo
do «status» da burguesía. Os restaurantes de
luxo e os hoteis foron ou ben colectivizados
ou incautados polos empregados. Os clientes
ceaban en mangas de camisa e a dirección
obreira aboliu as propinas. Tódolos obreiros
levaban armas, máis importantes como sím-
bolo de emancipación que como tales armas.
[…]
En Madrid as rúas estaban cheas de milicianos
vestidos con monos azuis, prenda que se con-
vertería nunha especie de uniforme dos
Exércitos republicanos na fronte de Madrid. A
clase media prescindiu de chapeos, gravatas e
colos, nun esforzo por semellar proletaria
nunha cidade onde, outrora, tería sido unha
ofensa pasear sen gravata ou chaqueta.P. BROUE E E. TEMINE: La Revolución y la guerra en España,
Madrid, 1977
17.6. Nos primeiros días da Guerra Civil, as mulle-
res republicanas participaron activamente,
mesmo alistándose para iren á fronte, onde loi-
taron xunta as milicianas anarquistas, socialistas
e comunistas. En xullo do 37 as milicianas foron
retiradas da fronte, aínda que algunhas queda-
ron nas súas unidades. As mulleres republicanas
foron as grandes derrotadas, tanto na Guerra
Civil coma no exilio. O seu labor non foi reco-
ñecido nin sequera polos homes xunto ós que
loitaron. Pasado o perigo, debían volver ó fogar.
Sobre isto, Federica Montseny (primeira minis-
tra da historia de España) opinaba nunha entre-
vista:
Arredor do noso papel gardaron silencio os
comunistas e os propios anarquistas. Conde-
nóusenos ó ostracismo. Nin sequera citan as
mulleres que loitaron ó seu carón, nin as que, sen
combater, libraron combates anónimos, pero
non por iso menos valiosos. Porque hai que ter
en conta o que representou en España a vida de
milleiros de mulleres perseguidas, acosadas,
encarceradas. Eu podería nomear innumerables
casos de compañeiras que, só polo feito de se-la
muller dun militante fusilado ou exiliado, foron
encarceradas e pasaron 10, 12, 15 anos en pri-
sión, e diso non se fala, e isto é unha enorme
inxustiza.
¿Por que cres que non se valorou o papel das
mulleres? ¿En que aspectos seguen sen ser reco-
ñecidas na actualidade?
47
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
CNT
Autoxestión obreira
Propiedade privada
PCE
Colectividades agrícolas.
Capitalismo
Traballo cooperativo
Sindicato anarquista
Comités de fábrica
Partido Comunista de España
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
Bienio de dereitas
Revolución de outubro
Fronte
Popular
A
Gu
er
ra
Civ
i l
18.1. Debuxa en viñetas a biografía do protagonista
do texto. Podes inspirarte no cómic do panel
que describe o que foron atopando ó marcha-
ren do país.
18.2. ¿Pensas que os escravos nazis merecen unha
reparación?, ¿por que?
OS ESCRAVOS ESPAÑOIS DE HITLER
«Nunca lle hei perdoar a Franco e ós seus saté-
lites que nos foderan a xuventude», di Alfredo,
de 84 anos, que entre 1941 e 1944 estivo inter-
nado no campo de Gera, ó sur de Alemaña,
traballando xornadas de ata 14 horas diarias.
«Ningún goberno español nos recoñeceu nin
pensión nin nada ós refuxiados, deportados,
traballadores e prisioneiros dos campos», afir-
ma Antonio de 81 anos, supervivente de
Mauthausen.
Derrota, exilio e escravitude foron as tres
etapas do destino de milleiros de españois
que perderon a guerra civil, fuxiron a Francia
e acabaron en campos de concentración nazis
como traballadores forzados na industria de
guerra alemana. […]
Agora, 55 anos despois da fin da II Guerra
Mundial e 10 despois da unificación alemana,
esta débeda histórica pode comezar a pagar-
se. Baixo unha intensa presión internacional, a
industria alemana e o Goberno de Berlín
acordaron crear un fondo de 10.000 millóns
de marcos (850.000 millóns de pesetas) para
indemniza-los escravos do nazismo. Arredor
de 10 millóns de persoas foron empregadas
polos nazis como escravos, dos que se calcula
18.2 18.418.3
A falla de unidade política e militar e de apoios estranxeiros determinaron a derrota das
esquerdas. Dende 1938 a vida fíxose moi difícil no territorio republicano. Faltaban ali-
mentos e o cansanzo medraba. Pero Negrín confiaba en que o inminente comezo da gue-
rra mundial lle brindara o apoio estranxeiro, de aí o seu famoso lema: resistir é vencer.
A medida que as tropas nacionais avanzaban, moita xente, atemorizada polas posibles
represalias ou polos bombardeos, fuxía cara a zonas máis seguras. Dende o norte, illado
do resto da zona republicana, como o desprazamento interno era pouco aconsellable,
optouse por embarcar, primeiro os nenos, para diversos países europeos e a URSS.
A comezos de 1939 familias enteiras, orfos de guerra, nenos acollidos en fogares infan-
tís, soldados en retirada..., en suma case medio millón de refuxiados españois entra-
ron en Francia, incluído o propio goberno republicano. Aínda que moitos logo tornarían,
outros ficaron alí para sempre e algúns, trala súa reclusión en campos de refuxiados, loi-
taron contra os nazis e sufriron o terror dos seus campos de concentración.
Outros antifascistas optaron por resistir en España ata o final, botándose ó monte
como guerrilleiros ou maquis. Algúns fixérano xa durante a guerra, ante o perigo de ser
paseados, pero o maquis, duramente reprimido polo Franquismo, será moito máis activo
entre 1943 e 1950, en boa medida organizado polo Partido Comunista dende Francia.
Moitos políticos e intelectuais marcharon tamén para América e a URSS. De feito,
un goberno republicano no exilio constituirase máis adiante en México. O total
de exiliados cífrase actualmente ó redor de catrocentas mil persoas. Con elas partiu
tamén a esperanza da democracia e a xustiza social.
18.1 Margarita García, 10
anos, Residencia
infantil nº 23, Biar,
Alacante.
18.2 Rafael Cerrillo
Dobal, 13 anos,
Colonia Escolar
Germán Araudo,
Alcañiz, Teruel.
18.3 Os campos na praia,
un exilio español.
18.4 O apoio internacio-
nal ó réxime fran-
quistaa18.1
49
TEMPUS FUGIT
18. O exilio
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
que 1,5 millóns seguen vivas. Entre elas dece-
nas de vellos republicanos españois.
«Aínda agora, cando recordo aqueles días,
éntranme calafríos», di Alberto. Ferido na
fronte de Belchite e outra volta na batalla de
Teruel, acabou a guerra civil como tenente do
Exército da República. Agochado na
Barcelona que acababan de ocupar as tropas
franquistas, non consegue pasar a Francia ata
xaneiro de 1940, onde axiña é detido e confi-
nado, coma tantos outros, no campo de
Argèles-seu-mer. «Non tiñamos nin auga, nin
comida, nin diñeiro, nin papeis e ós dous días
fuximos». Conseguen chegar a París, que
pouco despois é ocupado polos alemáns. De
alí é trasladado ó campo de Gera.El País, 26-3-2000
18.3. Si
nala nun planisferio político mediante frechas os
principais destinos dos refuxiados e refuxiadas
españois trala Guerra Civil. Reflicte a porcenta-
xe de exiliados/as no grosor das frechas que
debuxes.
As cifraas do exilio:
Destino Número
Francia 430.000
México 20.000
Chile 2.300
Cuba
Arxentina 2.000
Venezuela
Colombia
URSS 6.000
18.4. A principios do século XX, nove de cada dez
mortos nas guerras eran militares, pero nas
guerras actuais, o número de víctimas civís
supera as baixas militares nunha proporción de
nove a un; así, hoxe en día, calquera civil pru-
dente que queira sobrevivir a unha guerra faría
ben alistándose nas forzas armadas. Cando os
bombardeos, moitos nenos e anciáns tiveron
que emprender un exilio forzado xa no curso
da guerra, marchando para fogares infantís ou
asilos en zonas máis seguras. Fíxate nas imaxes
do panel cómo representaron un neno de trece
e unha nena de dez anos, Rafael Cerrillo e
Margarita García, a experiencia dos bombarde-
os e a evacuación (a el levárono a unha colonia
escolar en Teruel e ela a unha residencia infan-
til de Alacante). Observa primeiro o tamaño
dos obxectos e as persoas dos seus debuxos e
sinala despois qué aspectos deberon ter máis
impacto na súa conciencia.
Elabora un comentario crítico sobre estes fei-
tos.
18.5. Procura nos medios de comunicación (prensa,
revistas, internet, televisión…) información
sobre casos de refuxiados e/ou desprazados
internos no mundo actual. Despois, elabora coa
información un pequeno informe que aclare:
a) a localización xeográfica (do país de orixe) e
datación do proceso;
b) as razóns do conflicto que motivou o éxodo;
c) o destino dos refuxiados ou desprazados, os
problemas que atoparon, o tratamento que
recibiron ou reciben e as posturas da ONU e da
«comunidade internacional»;
d) compara a súa situación coa dos exiliados
republicanos.
18.6. Le o testemuño do ex guerrilleiro comunista
Camilo de Dios: ¿que pretendía a guerrilla?,
¿conseguiuno?, ¿tivo algo que ver o expresado
na imaxe 18.4? Explícao. ¿Que partido político
organizou a guerrilla?
A resistencia comeza ó finalizar a guerra.
Homes comprometidos coa República chega-
ron, por Asturias, a Galicia; uns pertencían á
guerrilla que se organizou durante a guerra;
outros, que quedaran na retagarda, non pui-
deron marchar e viñeron cara ás zonas que
coñecían e fóronse organizando. Como non
podían sobrevivir comezaron a roubar. O
Partido (comunista) viu que era necesario
organizalos mellor e eleva-lo seu nivel cultural
e político, o que se fixo nos anos 45, 46. Eu só
coñecín a dous que non eran do partido, un
anarquista e un socialistaCamilo de Dios Fernández, ex guerrilleiro
republicano galego
50
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
Crise económica mundial
Proclamación da
IIª República española
19
29
1931
19331934
19
35
1936
19371938
Bienio de dereitas
Revolución de outubro
Fronte
Popular
A
Gu
er
ra
Civ
i l
19.1. Observa a seguinte imaxe.
¿Quen é o personaxe que porta unha pistola?,¿que significa para ti que se protexa coa cruz?
19.2. A II República, como se explicou no panel 6,
supuxera grandes avances na emancipación da
muller; sen embargo, o franquismo tiña unha
visión moi distinta acerca do papel que ela
debía ter na sociedade. Na exposición apare-
cen bos exemplos deste contraste. Tenta
indagar no papel que desempeñaron as mulle-
res en cada un dos bandos baseándote na lec-
tura dos textos e nas imaxes dos paneis 6, 17
e 19 e os da unidade didáctica.
AS MARGARIDAS DE TAFALLA
Prometen ó Sagrado Corazón de Xesús […]
catro cousas:
1. A modestia no vestir como uniforme:
manga longa, escote pechado, saia ata o calca-
ñar, traxe folgado no peito e saia cumprida.
2. Non ler novelas, xornais, revistas sen a
licencia eclesiástica.
3. Non acudir ó cine e ó teatro sen contar coa
censura de Acción Católica e non bailar nin en
19.2 19.419.3
Na zona controlada polos rebeldes durante a Guerra Civil impúxose unha férrea unida-
de política. O xeneral Franco concentrou tódolos poderes e converteuse en Xefe
do Estado, xeneralísimo dos exércitos e presidente do partido único, o Movimiento.
Exército, Igrexa e poderes económicos foron os alicerces do novo poder dic-
tatorial. Os privilexios da Igrexa foron restaurados. Igrexa e Estado voltaron fundirse,
sendo Franco Caudillo pola gracia de Deus e a guerra unha cruzada. O ensino cató-
lico fíxose obrigatorio, derrogáronse as leis de matrimonio civil e divorcio, e o Estado
asumiu a retribución dos sacerdotes.
Derrogouse toda a lexislación da República: suprimíronse dereitos e liberda-
des, abolíronse as iniciativas de reforma agraria e anulouse o proceso autonómico
establecéndose un Estado centralista. Reorganizouse a vida cotiá: unha nova bandeira,
o 18 de xullo declarouse día de festa nacional, impúxose a relixión católica... Os derei-
tos acadados pola muller e os progresos cara a súa emancipación anuláronse: o lugar
da muller na España franquista estaba na casa.
Práctica sistemática na zona rebelde foi a aplicación do terror. Os xuízos sumarísi-
mos, as execucións (paseos) e as depuracións foron promovidas polo propio réxime e
estiveron á orde do día, mesmo despois da Guerra.
España estivo sometida durante 36 anos a unha Dictadura de carácter persoal.
Franco gobernou con man dura e nunca buscou a reconciliación cos derrotados.
Calquera intento de restaura-lo réxime democrático ó que o Alzamento puxera fin,
sempre foi duramente reprimido.
19.1 O dictador Francisco
Franco, debuxo de
Enrique Ortega.
19.2 Atribuído a Juan
Antonio Morales,
Ministerio de
Propaganda, 1937.
19.3 Falange e a muller.
Anónimo, 1939.
19.4 A España de Falange.
19.1
51
TEMPUS FUGIT
19. O réxime franquista
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
público nin en privado os bailes saídos deste
século e estudiar e aprende-los rexionais anti-
gos non só de Navarra senón de España entei-
ra.
4. Mentres dure a guerra non usar pinturas
nin cosmético ningún.!Viva Cristo Rei! !Viva España!
DISCURSO DE PILAR PRIMO DE RIVERA
(XEFA DA SECCIÓN FEMININA) PERANTE
FRANCO EN MAIO DO 39
Estamos aquí só para festexa-la vosa victoria e
honra-los vosos soldados. Porque a única
misión que teñen asignada as mulleres na tare-
fa da patria é o fogar. Por iso agora, coa paz,
ampliarémo-lo labor iniciado nas nosas esco-
las de formación, para lles facer ós homes tan
agradable a vida de familia que dentro da casa
encontren todo aquilo que antes lles faltaba, e
así non terán que ir buscar na taberna ou no
casino os momentos de expansión.
Ensinarémoslles ás mulleres o coidado do
fogar, porque é unha pena que morran tantos
nenos que son servos de Deus e futuros sol-
dados de España. Aprenderémoslles tamén o
arranxo da casa e a coñece-los labores arte-
sáns e a música. Ensinarémoslles ese modo de
ser que quería José Antonio para tódolos
españois, para que así elas, cando teñan fillos,
formen os pequenos no amor de Deus e
nesta maneira da Falange.
19.2.1. ¿Que diferencias percibes entre as activida-
des, a situación social e as reaccións dunhas e
outras?
19.2.2. As autoridades franquistas impuxeron o
modelo de muller que se describe nos textos.
Pregúntalles ás mulleres da túa familia cómo era
a súa vida durante o franquismo, cómo era o
seu traballo, cómo pasaban o tempo de lecer,
como vestían, etc. Poñede en común as respos-
tas recollidas polos compañeiros e compañeiras
da clase. ¿Que cousas foron mudando ata hoxe?
19.2.3. Na imaxe 19.3, ¿que relación existe entre o
texto e as imaxes?
19.3. ¿Que sensación che transmite a imaxe 19.1?
Relaciónaa co texto
Co obxecto de evitar incidentes, consciente
ou inconscientemente provocados, pero que
en todo caso poden perturba-la boa harmonía
da retagarda, ponse en coñecemento de
tódolos afiliados á Falange Española
Tradicionalista e das J.O.N.S, que os únicos
berros que deben darse en concentracións,
manifestacións e desfiles, etc., son estes:
«FRANCO, FRANCO, FRANCO»; «ARRIBA
ESPAÑA»; «VIVA ESPAÑA» e «ESPAÑA
UNHA, GRANDE E LIBRE». Calquera outro
—en relación co Movimiento— será conside-
rado como lanzado con propósito de pertur-
bación e axeitadamente sancionado polas
autoridades do Partido e do Estado. Serán
responsables do incumprimento da anterior
os xefes respectivos.Boletín del Movimiento, 7, 1 novembro 1937,
II Ano Triunfal
19.4. Describe o cartel da imaxe 19.2. ¿De que
bando era o seu autor?, ¿por que?
19.5. ¿Como se chegou á España unha, grande, libre
que proclama a imaxe 4?, ¿é un cartel franquista
ou republicano?, ¿por que?
19.6. ¿Que opinión che merece o labor da
Asociación para a Recuperación da Memoria
Histórica?, ¿positiva ou negativa?, ¿por que?
DA GABIA Ó CEMITERIO TRAS 66
ANOS
Tres mulleres da poboación de Candeleda, no
sur da provincia de Ávila, estiveron soterradas
nunha gabia durante os últimos 66 anos. Alí,
tal e como as deixaron os falanxistas que lles
deron morte, estaban os seus restos cando os
seus familiares, apoiados pola Asociación pola
Recuperación da Memoria Histórica, abriron
a foxa.
Era a noite do 29 de decembro de 1936.
Mentres durmían, 10 ou 12 falanxistas agarra-
ron cinco mulleres e metéronas nun camión.
A maior era Virtudes de la Puente: 53 anos. O
seu delicto, segundo os veciños, ser protes-
tante. A Pilar Espinosa, de 43, matárona por
ler El Socialista. A súa filla, Obdulia Camacho,
de 14, levaba a súa sobriña de dous anos nos
brazos. No medio da tolemia, os asasinos sen-
tiron compaixón, e botaron do camión as
dúas nenas, que salvaron así a vida.
A última asasinada, Valeriana Granada, de 26
anos, estaba embarazada de varios meses, é a
que maior sorpresa levou aquela noite: seu
home loitaba na fronte nacional, non tiña nada
que temer. Pero, segundo contan os vellos da
vila, unha dirixente falanxista estaba namorada
do marido de Valeriana, denunciouna e aca-
bou á vez coa nai e o fillo que levaba dentro.
O desenterro, coma tódolos que fixo e fará a
Asociación, tivo momentos de máxima ten-
sión. Cando a máquina desenterrou os pri-
meiros restos o silencio foi arrepiante. Nese
momento ondeou a bandeira republicana e
depositáronse flores.El País, 20-10-02
52
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
19.7. Elabora unha lista de persoas que coñezas que,
se triunfase hoxe un réxime similar ó franquis-
mo, sufrirían a represión; indica tamén os moti-
vos. Pensa nas túas actividades cotiás: ¿cales se
verían afectadas por vivir baixo un réxime dic-
tatorial?
19.8. Explica a túa postura ante a petición de IU.
IU pide que se dignifique a memoria
dos escravos do franquismo
Izquierda Unida solicita ó Goberno a retirada
de tódolos símbolos, placas e nomes de rúas
que aludan ó réxime franquista, por «agredi-lo
Estado de Dereito» xurdido da Constitución
de 1978, e a colocar en tódolos monumentos
e localidades construídos por presos republi-
canos «que dignifiquen a súa memoria e lem-
bren os valores de liberdade e democracia».
Recordan que houbo 194 campos de concen-
tración e 217 batallóns de traballo.
La Voz de Galicia, 20-10-02
53
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
20.1. Encrucillado para os paneis 2, 3 e 4Horizontais:
1. Propiedade moi pequena, característica de Galicia 2. Iniciais do partido de Azaña 3. Desta forma accedeu ó poder o xeneral en 1923 4. Primeiro presidente do Goberno da II República 5. Nesta cidade tivo lugar unha sublevación militar a prol da
República en 1930 6. Nos gobernos da Restauración, conservadores e liberais… Verticais:1. Solución para os labregos galegos de comezos de século
para saíren da penuria económica 2. En Andalucía e Galicia dábanse as maiores porcentaxes
deles a comezos da década dos trinta 3. ... de Rivera, dictador (ó revés) 4. Aquí tivo lugar un desastre na guerra de Marrocos 5. Sindicato anarquista
6. Alfonso XIII optou por el trala proclamación da II República
(ó revés)
20.2. Despois de analiza-los paneis 1, 2, 3 e 4:
¿Por que caeu a monarquía de Alfonso XIII e se
proclamou a II República?
¿Cres que a situación á que se enfrontou o novo
réxime era fácil ou difícil?, ¿por que?
¿Cales eran os principais problemas que deberí-
an intentar resolver os gobernos republicanos?
20.3. ¿Por que fracasou a II República? Clasificar por
orde de importancia os seguintes factores,
segundo a túa opinión, explicando as razóns:
o contexto internacional // a oposición de gran
parte do exército // a importancia dos anarquis-
tas // a división dos partidos políticos republica-
nos // o analfabetismo // o papel dos nacionalis-
mos // a actitude dos socialistas // a
Constitución do 31 // o fracaso da Reforma
Agraria // a crise económica mundial // a oposi-
ción da Igrexa // a oposición dos empresarios e
terratenentes // a actitude dos comunistas // a
pobreza de gran parte da poboación.
20.4. Compara a democracia actual coa II República
nos seguintes elementos:
papel das mulleres // sistema electoral // organi-
zación política do Estado // partidos políticos //
papel da Igrexa // papel do exército // sistema
educativo // agricultura // sindicatos // contexto
internacional // nacionalismos
20.5. Organizade un debate na clase sobre o papel
dos militares (do exército) na organización do
Estado. ¿Pódese xustificar nalgúns casos a súa
intervención á marxe do poder civil?
20.6. Na exposición recóllese moita da abundantí-
sima simboloxía política da época; cada signo,
cada aceno, cada imaxe tiñan un significado
político que todo o mundo coñecía. Busca
polo menos cinco símbolos nos diferentes
paneis da exposición e explica o seu significa-
do político.
20.7. Fai dúas columnas: unha da República e outra
do franquismo, e sitúa os nomes das rúas na que
lle corresponda
mártires de Jaca; Calvo Sotelo; Primo de Rivera;
Primero de Mayo; avenida de la Marina; avenida
14 de Abril; avenida Francisco Ferrer; avenida
del General Sanjurjo; Fraternidad; Igualdad; San
Andrés; Capitán García Hernández; Eduardo
Pondal; Pi i Margall; Generalísimo; Ejército;
Alférez Provisional
20.8. Completa a táboa
55
TEMPUS FUGIT
20. Actividades finais
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
II REPÚBLICA FRANQUISMO ESPAÑA HOXE
ACCESO Ó PODER Eleccións cada catro
anos
RÉXIME POLÍTICO Democracia
LÍDER E TÍTULO Franco
Caudillo
SITUACIÓN DAS Igualdade Legal
MULLERES
PARTIDOS Multipartidismo
POLÍTICOS
SINDICATOS Un só
DEREITOS Suprimidos
FUNDAMENTAIS
56
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
FRASE FONTE PANEL
1. «Que quede ben entendido que non estamos loitando
pola república democrática. Estamos loitando polo triunfo
da revolución proletaria. A revolución e a guerra son
inseparables»
2. «Os candidatos antimarxistas defenderán a necesidade
dunha inmediata derrogación dos preceptos tanto
constitucionais como legais, inspirados en designios laicos
e socializantes...»
3. «As terras invadidas por campesiños e xornaleiros con
posterioridade ó 16 de febreiro de 1936 reintégranse á
plena disposición dos seus donos»
4. «Foron desaparecendo moitos compañeiros: uns como
Bóveda foron fusilados, outros como Galán Calvete, paseados;
algúns estaban presos agardando o consello de guerra; outros
fuxidos no monte»
5. «Eu son moreno da Guinea que por España vou loitar
contra os roxos que a lixan e que tratan de esnaquizala»
6. «Só os sistemas políticos que lles outorguen o voto ás
mulleres poden considerarse verdadeiramente democráticos»
7. «¿Convenlle a Galiza a súa autonomía? ¿Convenlle á
República a autonomía de Galiza? […] Votade o estatuto
para que a terra sexa nosa»
8. «As eleccións celebradas o domingo revélanme claramente
que non teño hoxe o amor do meu pobo. […] suspendo o
exercicio do poder real e apártome de España»
9. «As forzas monarquizantes e fascistas que dun tempo
a esta parte pretenden traizoa-la república, lograron o seu
obxectivo e asaltaron o poder. […] Proclamo o Estado Catalán
da República Federal Española»
10. «O paro ensombrece os nosos fogares. Os inimigos
da nosa organización —que tamén o son polo xeral da
República— puxeron cerco de fame ás poboacións rurais […].
Do que foi a nosa lexislación social-agraria a penas restan unhas
promesas incumpridas e unhas Bases de traballo no papel, sen
efectividade ningunha para nós»
11. «A Constitución e as leis laicas foron un ataque violento e
continuado á conciencia nacional […]. A guerra é pois un
plebiscito armado, cunha tendencia espiritual, do lado dos
sublevados, que saíu en defensa da orde, da paz social, da patria
e da relixión.»
20.9. Pon a carón de cada frase a fonte á que perten-
ce e o título do panel ou paneis ós que poden alu-
dir: Lluis Companyis (6-10-34); Programa da
CEDA (31-10-33); Carta dos bispos (1-7-37);
Clara Campoamor (1931); Ramón Piñeiro (gale-
guista); Carta ó Presidente da República da
FETT-UGT (14-4-34); Boletín da CNT-FAI
(xaneiro 1937); Xunta de Defensa Nacional (25-
9-36); Himno dos falanxistas morenos (1936);
Mitin de Castelao (1936); Alfonso XIII (13-4-31)
20.10. ¿Cal é a túa postura ante a petición dos netos
dos exiliados españois?, ¿por que?
OS NETOS DOS EXILIADOS
REPUBLICANOS PIDEN AXUDA Ó
REI PARA VOLVER SER ESPAÑOIS
Ata o de agora, son 3.500 os netos do exilio
que queren a nacionalidade dos seus avós.
Están agrupados no colectivo «Morados» por-
que «é a cor que desapareceu da bandeira
española despois da guerra e quixemos facer
unha homenaxe ós que, despois da Guerra,
desapareceron de España», di o seu portavoz,
Alvar Acevedo. Piden que os netos daqueles
españois que non naceron na súa patria, poi-
dan optar á cidadanía dos seus avós coa refor-
ma da nacionalidade no Código Civil que o
Parlamento quere aprobar este verán.
Tódolos grupos políticos, agás o PP, están a
favor de que se lles conceda a nacionalidade.
O número de españois que se exiliaron des-
pois da Guerra Civil calcúlase nuns 440.000,
dos que a metade eran soldados do bando
republicano e a outra metade civís, ademais
de 170.000 mulleres e nenos.La Voz de Galicia, 14-4-2002
20.11. Organizar un debate político na clase.
Dividirvos en grupos de 4 ou 5; cada grupo per-
tencerá a un partido político ou sindicato
(Esquerda Republicana, PSOE, CNT, CEDA,
Falange, PCE, Partido Galeguista…). Cada
grupo elaborará un breve programa electoral
para 1936 atendendo ás seguintes cuestións:
educación; situación da muller, economía (pro-
piedade das terras e empresas), exército,
modelo de Estado (centralismo, autonomías),
política colonial, relixión… Despois da exposi-
ción do programa abrirase o debate en que cada
participante defenderá o programa do seu
grupo político. Como remate, farase unha vota-
ción na que cadaquén votará segundo as súas
preferencias.
20.12. Debuxa unha ou varias viñetas ou un cartel
(1 cara A4) que reflictan a túa idea do que foi a
II República.
20.13. ¿En que etapa che gustaría vivir?: na II
República, no franquismo ou na democracia
actual. ¿Por que?
20.14. Relaciona as imaxes que aparecen reproduci-
das nos interiores da capa e da contracapa con
algún dos paneis. Razoa a túa resposta.
57
fundación 10 de marzo
imaxe gráfica da segunda república
E- Amster, Barcelona,1937.
F- Postal.
G- Anónimo, 1939.
H- Madrid, 1936.
G
F
E
H
Concello de A Coruña
Fundación 10 de Marzo