gizarte zientziak 1 - edebe.com · hezkuntza-edukien argitalpenaren zuzendaria: maría banal...
TRANSCRIPT
giltza
Gizarte ZientziakGeografia eta Historia 1DBH
I. BLOKEA: GEOGRAFIA
Proiektua eta argitalpena: giltza-edebé taldea
Zuzendari nagusia: Antonio Garrido González
Hezkuntza-edukien argitalpenaren zuzendaria: María Banal Martínez
Giza eta Gizarte Zientziak arloko zuzendaria: Natalia Corretjé Carné
Pedagogia-zuzendaria: Santiago Centelles Cervera
Ekoizpen-zuzendaria: Juan López Navarro
Giltza-edebé taldea:
Koordinatzailea: Libe Arenaza Alvarez
Edizioa: Nuria Carreras Vidal, Agustín G. Larios, Susana Rodríguez Nogueira eta Ester Segarra Montaner
Pedagogia: Santiago Centelles Cervera
Ilustrazioa: Zenón Cubillas González eta Nuria Ordóñez de la Torre
Azala: Luis Vilardell Panicot eta Mónica González López
Kolaboratzaileak:
Marrazkiak: Hugo Prades
Testua: Nagore Irazustabarrena Uranga
Itzulpena: Jose Morales Belda, Rosetta Testu Zerbitzuak eta Julene Sagarna Mezo
Kartografia: Jordi Magrià; Bizkaiko Gida Kartografikoa 2004, Bizkaiko Foru Aldundia, Eskala 1:20.000 (21. eta 24. or.); Bizkaiko Mapa 2009, Bizkaiko Foru
Aldundia, Eskala 1:100.000 (23. eta 28. or.); Espainiako mapa topografikoa, IGN-Informazio Geografikoko Espainiako Zentroa, Eskala 1:25.000: 62-III
orria eta 89-I orria (25. eta 29. or.): informazio geografikoaren jabea Espainiako Geografia Institutua da/información geográfica propiedad del Institu-
to Geográfico Nacional
Argazkiak: ACI, AGE Fotostock, AISA, ALBUM, Antonio Echeverría, ArgazkiPress, Cordon Press, Cover, Fondo José Luis Gómez, Fotononstop, Getty Ima-
ges, Gidor Bilbao, Godofoto, Jupiterimages, Illustration Stock, Indexfototeca, Luberri (Oiartzungo Ikasgune Geologikoa), Mauricio Antón, Museu de Gavà
(Bartzelona), Nagore Irazustabarrena Uranga, Oronoz, Pedro Carrión, Prisma, Stockphotos eta giltza-edebé artxibategia
Diseinua: Tecfoto, S.L.
Fotokonposizioa: Ormograf, S.A. eta Saioa Belar Iñarra
Jabegoa giltza-edebé taldea
© giltza-edebé taldea, 2011
Zumalakarregi etorbidea, 54
48006 Bilbo
www.edebe.com
ISBN 978-84-8378-225-5 (obra osoa)
Lege-gordailua. B. xxxxx-2011
Espainian inprimatua
Printed in Spain
EGS - Rosario, 2 - Bartzelona
Liburu hau giltza-edebé argitaletxearen proiektuaren parte da, eta Bigarren Mailako Hezkuntzan indarrean dagoen curriculumaren
arabera egin da.
OHARRA: Liburu honetako jarduera guztiak koadernoan egitekoak dira. Jardueretako hutsuneak argigarriak dira, didaktikoak, eta ez dute bestelako xederik.
Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbues-
penezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos) (www.conlicencia.com;
91 702 19 70 / 93 272 04 45).
Editoreek beren esku zegoen guztia egin dute obra honetan aipatzen diren materialen jabeak aurkitzeko. Gure gogoaren aurka baten bat aipatu gabe geratu bada,
posible denean zuzenduko da delako akatsa.
GIZARTE-ZIENTZIAK Geografia eta Historia 1Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza
I. BLOKEA: GEOGRAFIA
GIZARTE-ZIENTZIAKGeografia eta Historia
1DBH
I. BLOKEA: GEOGRAFIA
Zer da geografia? (10. or.)
1. Lur planeta(12. or.)
1. Nolakoa da Lurra?; 2. Lurraren higidurak; 3. Lurreko puntuen kokapena; 4. Lurraren
irudiak; 5. Mapak eta planoak nola irakurri; 6. Mapa topografikoak nola irakurri eta iruz-
kindu.
Zabaldu eta ikasi: Ordutegi unibertsala (26. or.)
2. Erliebea eta kontinenteak(30. or.)
1. Kontinenteen eta erliebearen sorrera; 2. Erliebea eratzen duten eragileak; 3. Erliebea-
ren modelaketa; 4. Afrika; 5. Asia; 6. Amerika; 7. Ozeania. Antartika; 8. Europa; 9. Espai-
nia; 10. Euskadi.
Zabaldu eta ikasi: Himalaia: mendikate mitikoa (52. or.)
3. Ur kontinentalak eta ozeanikoak(56. or.)
1. Ur ozeanikoak; 2. Ur kontinentalak; 3. Ura, ondasun urria; 4. Afrikako eta Antartikako
ibaiak eta aintzirak; 5. Europako eta Asiako ibaiak eta aintzirak; 6. Amerikako eta Ozeaniako
ibaiak eta aintzirak; 7. Espainiako ibaiak eta aintzirak; 8. Euskadiko ibaia eta urguneak
Zabaldu eta ikasi: Amazonas (74 or.)
4. Atmosfera, eguraldia eta klima(78. or.)
1. Atmosfera eta fenomeno atmosferikoak; 2. Eguraldi-mapak nola interpretatu; 3. Klima;
4. Klima-eremu handiak; 5. Klimogramak nola egin eta interpretatu.
Zabaldu eta ikasi: Urakanak eta tornadoak (90. or.)
5. Ingurune hotzak eta beroak(94. or.)
1. Paisaia naturalak; 2. Ingurune hotzak; 3. Ingurune beroak; 4. Ingurune hotz eta be-
roetan bizitzea.
Zabaldu eta ikasi: Saharan bizitzea (104. or.)
6. Ingurune epelak (108. or.)
1. Ingurune epel freskoak; 2. Ingurune epel beroak; 3. Europako paisaiak; 4. Espainiako
paisaiak; 5. Euskadiko paisaiak.
Zabaldu eta ikasi: Arkitektura tradizionala (120. or.)
7. Lurra, arriskuan dagoen ekosistema?(124. or.)
1. Lurra, ekosistema handia; 2. Arrisku naturalak; 3. Gizakiak sortutako arriskuak; 4.
Natura-baliabideak.
Zabaldu eta ikasi: Naturagune babestuak (134. or.)
OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA. GEOGRAFIA (138. or. )
UNITATEA EDUKIAK
I. blokea GEOGRAFIA (8. or.)
Nolakoa da liburu hau?
AURKIBIDEA
Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna
Hurbileko eta urruneko elementu geografikoak deskribatzea.
Historiako une nagusien berri izatea.
Gertaera berari buruz ikuspegi bat baino gehiago izan daitezke-
ela ohartzea.
Asmoak, kausak eta ondorioak identifikatzea, gertaera histori-
koak esplikatzeko.
Kritika tresna onuragarri gisa erabiltzea.
Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna
Kontzeptuak hitzetara ekartzea; ideiak azaltzea; argudioak formu-
latzea eta aldeztea; laburpenak egitea; txostenak idaztea.
Interesez entzutea, eta elkarrizketarako joera izatea.
Irakurzaletasuna agertzea.
Matematikarako gaitasuna
Matematikako oinarrizko eragiketak erabiltzea, Gizarte Zien-
tzien arloko informazioa aztertzeko eta sortzeko.
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna
Giza jardunak gertatzen diren natura-eremuaren ezaugarri nagu-
siez jabetzea, eta gizakiek eremu horrekin eta paisaia geografiko-
ekin nolako elkarreragina duten jakitea.
Natura-baliabideak zentzuz erabiltzea.
Informazio tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gai-
tasuna
Informazioaren eta komunikazioaren teknologiak behar bezala
erabiltzea.
Espazioan orientatzea.
Giza eta arte-kulturarako gaitasuna
Kulturaren eta artearen adierazpen nagusien berri izatea, ondarea
errespetatu beharraz ohartzeko.
Ikasten ikasteko gaitasuna
Informazioa biltzeko eta sailkatzeko hainbat baliabide eta iturri
erabiltzea.
Lanerako ohiturak hartzea, eta ikasteko estrategiak baliatzea.
Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna
Arazoak konpontzeko eta erabakiak hartzeko estrategiak garatzea.
Talde-lanean jarrera positiboz aritzea, eta giro ona sustatzea.
Planoak eta mapak
irakurtzea. (22. or.)
Mapa topografikoak
irakurtzea eta iruzkintzea.
(24. or.)
Lur planeta ezagutzea.
Mapa topografikoak irakurtzea,
eta distantziak kalkulatzea.
Munduko erliebearen elemen-
tuak mapetan kokatzea.
Krokisak egitea.
Munduko elementu hidrografi-
koak deskribatzea, eta mapetan
kokatzea.
Internet erabiltzea, informazioa
lortzeko.
Eguraldi-mapak ulertzea.
(82. or.)
Klimogramak egitea eta
interpretatzea. (88. or.)
Eskemak osatzea.
Eguraldi-mapak interpretatzea.
Munduko klimak kokatze.
Klimogramak interpretatzea.
Paisaiak aztertzea.
(99. or.)
Paisaiak deskribatzea.
Paisaiak aztertzea, argazkietan oi-
narrituta.
Paisaiak deskribatzea.
Paisaiak mapan kokatzea.
Prentsa-txostenak egitea.
(133. or.)
Testuak aztertzea.
Irudiak interpretatzea.
Prentsako albisteak interpreta-
tzea.
PROZEDURAK OG-EN LANKETA OINARRIZKO GAITASUNAK
Zer da historia? (144. or.)
Historialariaren lana (146. or.)
Denbora neurtzen: kronologia (148. or.)
8. Historiaurrea(150. or.)
1. Lehen gizakiak; 2. Paleolitoa; 3. Neolitoa; 4. Artea eta erlijioa Paleolitoan eta Neolitoan; 5.
Megalitismoa; 6. Metal Aroa; 7. Historiaurrea Iberiar penintsulan; 8. Historiaurrea Euskadin.
Zabaldu eta ikasi: Atapuerca duela milioi bat urte (168. or.)
9. Lehen zibilizazioak(172. or.)
1. Mesopotamia; 2. Mesopotamiako ekonomia, gizartea eta erlijioa; 3. Mesopotamiako
kultura eta artea ; 4. Egipto; 5. Egiptoko gizartea eta kultura; 6. Egiptoko erlijioa; 7.
Egiptoko tenpluak aztergai; 8. Hebrearrak eta feniziarrak.
Zabaldu eta ikasi: Tarteso (190. or.)
10. Antzinako Grezia(194. or.)
1. Kreta eta Mizenas; 2. Polisen sorrera; 3. Greziarren kolonizazioak; 4. Polisen antola-
kuntza: Atenas eta Esparta; 5. Atenasen nagusitasuna; 6. Aro helenistikoa; 7. Kultura eta
erlijioa; 8. Greziako artea: arkitektura; 9. Greziako artea: eskultura eta pintura; 10. Testu
historikoak nola aztertu.
Zabaldu eta ikasi: Nola bizi ziren Atenasen? (216. or.)
11. Erroma: Monarkia, Errepublika, Inperioa(220. or.)
1. Jatorria eta Monarkia; 2. Errepublika; 3. Hedapena eta Errepublikaren krisia; 4. Erromatar
Inperioa; 5. Inperioaren amaiera; 6. Germaniar herriak.
Zabaldu eta ikasi: Gala Plazidia: emakume bat Erromako politikan (234. or.)
12. Erromatar zibilizazioa(238. or.)
1. Erromatarren hiriak; 2. Hirietako bizimodua eta merkataritza; 3. Nekazaritza eta
landako bizimodua; 4. Erromatarren ingeniaritza eta artea; 5. Erromako erlijio klasikoa;
6. Kristautasuna; 7. Kultura-ondarea.
Zabaldu eta ikasi: Erromatar familia (254. or.)
13. Erromatarrak gure artean(258. or.)
1. Erromatarren aurretik; 2. Euskaldunen lurraldeen menderaldia; 3. Euskaldunak erro-
matarren garaian; 4. Hispania erromatarren garaian; 5. Inperioaren amaiera; 6. Erromata-
rren kultura eta artea euskararen lurraldean; 7. Hispano-erromatar kultura eta artea; 8.
Erlijioak euskal lurraldean; 9. Gertaera baten azterketa: Numantziaren konkista.
Zabaldu eta ikasi: Erromatar galtzadak gure lurraldean (278. or.)
OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA. HISTORIA (282. or.)
UNITATEA EDUKIAK
II. blokea HISTORIA (142. or.)
AURKIBIDEA
Denbora grafikoki
adieraztea.
(149. or.)
Ardatz kronologiko bat irakur-
tzea eta interpretatzea.
Historiaurrea
aztertzea.
(166. or.)
Kronologikoki ordenatzea.
Informazioa laburbiltzea eta an-
tolatzea.
Iturri grafikoetatik informazioa
lortzea.
Egiptoko tenplu bat
aztertzea.
(186. or.)
Lehen zibilizazioen ezaugarriak
identifikatzea, eta mapan koka-
tzea.
Egiptoko tenplu bat aztertzea.
Testu historikoak
aztertzea.
(214. or.)
Oinarrizko hiztegia jakitea.
Greziar zibilizazioaren oinarriz-
koa ezaugarriak identifikatzea.
Greziako artea identifikatzea.
Mapa historikoak
iruzkintzea.
(227. or.)
Lehen mailako iturrietako infor-
mazioa egiaztatzea.
Gertakizun historikoek kausa ani-
tzak dituztela ulertzea.
Erromatar gizartearen oinarrizko
ezaugarriak deskribatzea.
Artea gizartearekin, pentsaerare-
kin eta aukera teknikoekin lotzea.
Gertaera historiko bat
aztertzea: Numantzia-
ren konkista.
(274. or.)
Argudiatzea, eta txosten zuzen
eta koherentea osatzea.
Erromatarren ondarea identifika-
tzea eta aztertzea.
PROZEDURAK OG-EN LANKETA
Mundu fisikoa
Mundu politikoa
Europa fisikoa
Europa politikoa
Espainia fisikoa
Espainia politikoa
Euskadi fisikoa
Euskadi politikoa
KARTOGRAFIA - ERANSKINA
ERANTZUN� Lurra da eguzki-sistema osatzen duten planetetako
bat. Nola dute izena beste zazpi planetek?
� Lurrari Planeta Urdina esaten zaio, atmosferako gasen
eta uraren kolorea dela-eta. Nondik atera litezke pla-
netaren kolore urdin hori erakusten duten irudiak?
Jo www.fourmilab./earthview/satellite.html helbide-
ra, eta Lurraren irudiak ikusi ahal izango dituzu.
� Zer dira atlasak? Zertarako erabiltzen dira?
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna
Puntu kardinalen arabera orientatzen jakitea.
Lurreko puntuak hainbat motatako mapetan kokatzea, eta
atlasa erabiltzen trebea izatea.
Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko
gaitasuna
Mapa topografikoak irakurtzea.
Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna
Eleberriak irakurriz gozatzea.
Matematikarako gaitasuna
Luzera-unitateen eta horien baliokideen berri izatea, eskala-
ko kartografia-dokumentuak ulertzeko.
Mapan ibilbideak kalkulatzea.
OINARRIZKO GAITASUNAK
13Lur planeta12 1. unitatea
Lur planeta
1
EDUKIAK
1. Nolakoa da lurra?
2. Lurraren higidurak
3. Lurreko puntuak
4. Lurraren irudiak
5. Mapak eta planoak nola irakurri
6. Mapa topografikoak nola irakurri
eta iruzkindu
ZABALDU ETA IKASI
Ordutegi unibertsala
Lurra UnibertsoanEz dakigu zer tamaina duen unibertsoak, baina badakigu mi-
laka milioi galaxiaz osatuta dagoela, eta galaxia horiek, aldi
berean, hainbat zeru-gorputzez osatuta daudela.
Esne Bidea da galaxia horieta-
ko bat. Berrehun mila milioi
izar baino gehiago ditu,
eta Eguzkia da haietako
bat. Eguzkia oso izar
handia da, eta hain-
bat astro daude ha-
ren orbitan biran;
haiek guztiek
eguzki-sistema
osatzen dute.
Lurra da sistema
horretako astroe-
tako bat. Lurra
Esne Bidea
EGUZKIA
NOLAKOA DA LIBURU HAU?
ERANTZUN� Mesopotamia gaur egungo Iraken zegoen, gutxi go-
rabehera. Zein dira herrialdeko bi ibai nagusiak? Non
itsasoratzen dira?
� Egipto Afrikan dago. Ba al dakizu non zehazki? Go-
goan al duzu herrialdeko ibairik garrantzitsuenaren
izena? Ba al dakizu zer paisaia mota dagoen?
Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna
Lehen zibilizazioen oinarrizko ezaugarriak identifikatzea.
Giza eta arte-kulturarako gaitasuna
Arte-adierazpenak gizartearekin, pentsaerarekin eta ahalbide
teknikoekin alderatzea.
Arkitektura-lanak eta margolanak aztertzea.
Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko
gaitasuna
Irudiak interpretatzea.
Ikasten ikasteko gaitasuna
Antzinako zibilizazioei buruzko informazioa egiaztatzea,
iturri idatziak, arkeologikoak edo ikusizkoak erabiliz.
Antzinaroko gertaerentzat azalpenak bilatzea.
OINARRIZKO GAITASUNAK
Badakizu zer den
eraikuntza hau?Harrian hondeatutako tenplu bat da. Egiptoko Ramses II.a
faraoiak erakiarazi zuen, Abu Simbelen.
Faraoi hori da tenpluaren sarreran albo banatara dauden es-
tatuetan irudikatuta dagoena. Egiptoarren ustez, tenpluek
suntsiezinak izan behar zuten, jainkoen bizilekua baitziren.
Horregatik, tenpluak eta hilobiak dira harriz egindako erai-
kuntza bakarrak; izan ere, etxeak eta jauregiak egiteko adobea
erabiltzen zuten.
1964. urtean eraitsi zen tenplua, Asuango urtegia egiteko, eta
zenbait metro gorago berreraiki zen, Nilo ibaiaren urak estaliko
zuen beldur.
173Lehen zibilizazioak172 9. unitatea
Lehen zibilizazioak
9
EDUKIAK
1. Mesopotamia
2. Mesopotamiako ekonomia,
gizartea eta erlijioa
3. Mesopotamiako kultura eta artea
4. Egipto
5. Egiptoko gizartea eta kultura
6. Egiptoko erlijioa
7. Egiptoko tenpluak aztergai
8. Hebrearrak eta feniziarrak
ZABALDU ETA IKASI
Tarteso
K.a. 5000 K.a. 3000 K.a. 2000 K.a. 1000 K.a. 1
Koloniak sortu
Kanaan-era bidean Erromatarrak
B.I.MESOPOTAMIA SUMERIA AKADTAR
INPERIOABABILONIAR INPERIOA
ASIRIAR INPERIOA P.I.
INPERIO ZAHARRA ERDIKO INPERIOA INPERIO BERRIA GAINBEHERA
ISRAELGO ERRESUMAJUDEAKO ERRESUMA
EGIPTO
FENIZIARRAK
HEBREARRAK
Unitatearen aurkezpena
Hasierako irudia, unitateko edukiari lo-
tua.
Edukiak, unitatearen izenburuaren azpian
zehaztuak.
Sarrera-testua eta galdera batzuk, gaiari
buruz hausnartzen hasteko.
Eskuratu beharreko oinarrizko gaitasun
nagusiak.
Kronologia-ardatza, Historia ataleko uni-
tateetan, ikasi beharreko aro historikoan
kokatzen laguntzeko.
Ataletan eta azpiataletan banatutako orrialde bikoitza.
Azalpen-testu argiak, erraz ulertzeko eran antolatuak.
Irudi, mapa eta testu osagarri ugari.
Zenbait zailtasun-mailatako jarduerak, aniztasunari arreta
egiteko eta oinarrizko gaitasunak lantzeko.
Liburuak bi atal dauzka: Geografia eta Historia. Atal horietako bakoitzak sarrera bat dauka, geografia
eta historia zer diren, eta zertarako balio duten azaltzeko. Ikasitako kontzeptuak hobeto ulertzeko jar-
duerak ere badaude.
Hona hemen zer atal dituzten eta nola dauden antolatuta unitateak.
Z Zabaltze-jarduerak.
Informazioaren eta komunikazioaren teknologien era-
bilera eskatzen duten jarduerak.
Sendotze-jarduerakS
@
Begiratu arretaz Heladeko mapari:
— Idatz itzazu itsasoen izenak, eta deskribatu Gre-
ziako kostaldea.
— Nolako eragina izan zuen geografiak polisen
sorreran? Eta greziarrak marinel eta merkatari
handiak izateak?
6. Azter ezazu polisaren marrazkia, eta azaldu nolakoa zen.
Heladek inoiz ez zuen batasun politikorik izan. Zergatik?
— Herodotoren arabera, zerk batzen zituen greziarrak?
8. Begiratu Olinpiako santutegiaren irudiari:
— Zer eraikin zeuden jainko-jainkosei eskainita?
Zein erabiltzen zen kirola egiteko?
7.Z
5.S
JAR
DU
ERA
K
2.2. Heladeko biztanle guztien balioakHona hemen Heladeko biztanleen ezaugarriak:
— Hizkuntza. Greziera zen Heladeko biztanle guztien hiz-
kuntza. Hizkuntza horretan idatzita daude ezagutzen di-
ren lehen literatura-lanak, hala nola Iliada eta Odisea.
Belaunaldiz belaunaldi ahoz kontatutako elezaharrak
jasotzen dituzte liburu horiek.
K.a. VIII mendean, Homerok idatziz jaso zituen. Iliadak
Troiako gerrako gertaera odoltsuak kontatzen ditu. Odi-
seak Ulisesek etxera itzultzeko egin zuen bidaia kontatzen
du. Ulises Troiako gerrako heroietako bat izan zen.
— Erlijioa. Erlijioak bere lekua zuen polisetako ekitaldi publi-
ko guztietan. Jainko-jainkosa asko zeuden, baina polis ba-
koitzak bere jainko edo jainkosa babeslea izan ohi zuen.
— Panheleniar jaiak. Greziako jainko-jainkosa handiei es-
kainitako santutegietan ospatzen ziren jaiak dira. Helade
osoko polisetako biztanleek parte hartzen zuten, jainko-
jainkosen omenezko prozesioak eta sakrifizioak eginez.
Olinpiar jokoak ziren jairik entzutetsuenak. Lau urterik
behin antolatzen ziren, K.a. 776. urteaz geroztik, Zeusen
omenez. Zazpi egunez, hainbat motatako kirol-lehiaketak
antolatzen ziren Olinpia hirian.
2. Polisen sorrera
198 10. unitatea 199Antzinako Grezia
MAZEDONIA
KALTZIDIA
TESALIA
ETOLIA
Delfos
AKAIAOlinpia
ARKADIA MESENIA
Pilos
Esparta
Tebas
Faestos
BEOZIAEubea
KalkisEretriaATIKA
AtenasArgos Korinto
LAKONIA
KRETAKnosos
KIOS
Mileto
Halikarnaso
Efeso
EsmirnaFozea
RODAS
LESBOS
ASIATXIKIA
M E D I T E R R A N E O I T S A S O A
I T S A S OB E L T Z A
ITHAKA
PELOPONESOPENINTSULA
Epidauro
Jonia
EGEOITSASOA
Olinpo mendia2.917 m
Delos
ZIKLADEAK
Eleusis
Polisa
Eskualdeak
Antzinako Greziaren mugak
Santutegi nagusiak
ATIKA
SAMOS
JONIARITSASOA
2001000 300 km
I
HELADE
GREZIAKO POLIS BATAKROPOLIA
NEKAZARITZA-LURRRAK
PORTUA
AGORA
OLINPIAKO SANTUTEGIA
Palestra(borrokak,jauziak)
Hipodromoa(zaldi-lasterketak)
Estadioa
Gimnasioa
Olinpiar kontseilua
Zeusen tenplua
Eremu sakratuareninguruko harresia
Bisitarientzakohotela
Greziar guztiek hizkuntza bakarra, santutegi eta ohitura
berak dituzte.
Herodoto, Historiak. K.a. V. mendea
Greziarrak batzen dituena
Greziako zibilizazioa Egeo itsasoaren eta Joniar itsasoaren
ertzetan sortu zen, Balkanetako penintsulan. Eskualde
menditsua zen, eta lur gehienak ez ziren egokiak nekazari-
tzarako. Kostaldea koskatsua zen, eta uharte asko zeuden.
Faktore horiek lagungarri izan ziren polis* izeneko hiri
burujabeetan antolatutako zibilizazio bat sortzeko.
Klima oso lehorra zenez gero, zibilizazioa mediterraneo
itsasora begira garatu zen. Greziarrak marinel eta merka-
tari trebeak ziren; hiriak sortu zituzten mediterraneoaren
ertzean, eta kanpoan bilatu zituzten beren lurraldean ez
zeuzkaten produktuak.
2.1. PolisakPolisak hiri-estatu burujabeak ziren: hiri bakoitzak bere go-
bernua, legeak, armada, ontziak eta dirua zituen. Lehenen-
goak K.a. 800. urtean sortu ziren, aro arkaikoan.
Polisek osagai hauek zituzten: hirigunea, soroak, herrixka
txikiak eta larreak. Polisaren hiriguneak bi eremu bereizi
zituen: beheko aldean, plaza handiaren inguruan (agora),
etxebizitzak eta saltokiak zeuden; goiko aldean, berriz,
eremu harresitu baten barruan (akropolisa), tenpluak eta
eraikin nagusiak zeuden.
Polisak burujabeak ziren, eta elkarren lehian aritzen ziren,
baina hiri guztietako biztanleek sentimendu bera zuten:
greziar kulturako kidetzat zeukaten beren burua. Izan ere,
grezieraz mintzatzen ziren, jainko-jainkosa berak gurtzen
zituzten, ohitura berak zituzten, eta eremu geografiko
berean bizi ziren: Heladen*.
Edukien garapena
278 13. unitatea 279Erromatarrak gure artean
LABURPENA• Unitatea laburbiltzeko, osa ezazu eskema hau. Lagungarri izango duzu ikastean.
ZABALDU ETA IKASIErromatar galtzadak gure lurraldean
Erromatarrek oso bide-sare zabala eratu zuten Inperio
osoan, armadak lekuz aldatzeko, pertsonak ibiltzeko
eta salgaiak garraiatzeko. Erromatarrek sortutako itsas-
bideak eta galtzadak mendeetan erabili dira.
Galtzadak eraikitzeko antzinako bideak erabili ziren.
Erromatarrek atondu zituzten zidor horiek: behar beza-
la zolatu eta seinaleak ipini. Bidaiarien erosotasunaz ar-
duraturik, ostatuak ere eraiki zituzten.
Tarraco-Virobesca-Legionem VII Geminam galtzadak
Tarragona eta León lotzen zituen, eta euskal lurraldea-
ren hegoaldetik igarotzen zen.
Narbo-Burdigala galtzadak Narbonatik Bordelerako
bidea egiten zuen, euskal lurraldearen iparraldetik.
Pirinioetako bi aldeak komunikatzeko ere, galtzada
hauek zeuden: Asturica-Burdingala (Astorgatik Borde-
lera) eta Caesaraugusta- Beneharum (Zaragozatik Les-
karrera).
Bide nagusi horiek lotzeko, bigarren mailako beste galtzada batzuk eratu ziren. Aipatzekoak dira Caesaraugusta- Pompaelo-
Oiasso (Zaragoza-Iruñea-Irun) eta Pisoraca-Favliobriga (Herrera de Pisuerga-Castro Urdiales).
Arianismo. Heresia horren arabera Jesu Kristo, Jainkoa-
ren Seme, ez zen Jainkoaren Aitaren bestekoa; hau da, ez
zen Jainkoa. Germaniar herri gehienek bat egin zuten
doktrina horrekin.
Etxalde. Nekazaritzako edo abeltzaintzako lurrak dituen
etxea. Erromatarren garaian villak esaten zitzaien, eta
landa-eremuaren ardatza ziren, benetako ekoizpen-uni-
tateak.
Setio. Herri edo gotorleku bat, mendean hartzeko, aldi
batez inguratzea. Erromatarren garaian, entzute handia
izan zuen Calagurrisko setioak, erromatar historialarien
esanetan, baskoiek, zer janik ez zutela, giza haragiaz eli-
katu behar izan baitzuten.
Sinkretismo. Zenbait doktrina edo teoria bateratzen di-
tuen sistema erlijioso edo filosofikoa. Euskal Herrian, sin-
kretismoa agertu zen erromatarren erlijioa eta kristauta-
suna iritsi zirenean, hasieran erlijio berriaren eta
zaharraren elementuak uztartu baitzituzten bertako biz-
tanleek.
Tribu. Zenbait herriren taldea, bereziki antzinakoena,
kultura, hizkuntza eta erlijio berekoa. Erromatarrak iritsi
aurretik hauexek izan ziren euskal tribuak: akitaniarrak,
autrigoiak, barduliarrak, baskoiak, beroiak eta karistia-
rrak.
Zergalari. Zergak kobratzen eta biltzen zituen funtziona-
rioa. Jendeak, oro har, mesprezatu egiten zituen.
HIZTEGIA
Itsasbideak eta ibaiak
Salgaien eta pertsonen trafikorako
itsasbideak ere erabiltzen ziren, mer-
keagoa baitzen. Muskizko portutik
(Bizkaia), esaterako, Bizkaiko burdi-
na ateratzen zen; Arditurriko mea-
tzeetako berun zilarduna, Oiassoko
portutik (Irun-Hondarribia, Gipuz-
koa). Oiassora iristen ziren produk-
tuetako asko Mediterraneora ga-
rraiatzen ziren lurrez: Iruñera, handik
Zaragozara, eta, azkenik, Ebro ibaian
behera.
Arrantzak ere izan zuen garrantzirik,
eta leku batzuetan arraina gazitzeko
eta garuma ekoizteko faktoriak eratu
ziren; adibidez, Getarian (Gipuzkoa).
Ibaietan ere ontzi asko ibiltzen ziren,
eskuarki sakonera gutxikoak. Urdai-
bain erromatarren hondar ugari aur-
kitu dira, eta Bidasoa ibaiaren ahoan
ere ez dira eskas, Oiassoko portuak
(Irun-Hondarribia) garrantzi handia
izan baitzuen.
ERROMATARRAK
Ebro ibaian gora iritsi ziren ...........................................................................................................................................
Konkistaren aldiak: ...........................................................................................................................................................................
Probintziak eta antolamendua: .........................................................................................................................................
Ekonomia: ..................................................................................................................................................................................................
Arkitektura eta artea: ......................................................................................................................................................................
Kultura-ondarea: ..............................................................................................................................................................................
Erlijioa: .........................................................................................................................................................................................................
GERMANIARHERRIAK
Germaniar herriak: .......................................................................................................................................................................... .
Bisigodoen erresuma: ................................................................................................................................................................. .
Bisigodoak eta baskoiak: ......................................................................................................................................................... .
Erlijioa .......................................................................................................................................................................................................... .
Izenak: ............................................................. .
Kokapena: ................................................... .
Ekonomia: .................................................... .
Kultura: ............................................................ .
ERROMATARRENAURREKO HERRIAK
Euskaldunenlurraldea
Izenak: ............................................................. .
Kokapena: ................................................... .
Ekonomia: ................................................... .
Kultura: ............................................................ .
Burdigala
Beneharnum
Tolosa
Pompaelo
Calagurris Osca
Caesaraugusta IlerdaTarracorantz
Asturicarantz
Virobesca
Pisoracarantz
Flaviobriga
ImusPyrenaeus
NarborantzOiasso
AquaeTarbellicae
LugdunumConvenarum
IberiarPenintsula
Amaierako orrialdeak
76 3. unitatea 77Ur kontinentalak eta ozeanikoak
Adierai marrazkian zein diren ibaiaren parte nagusiak, eta azaldu. Adierazi, halaber, zein diren ibai-ibilguarenparteak, eta deskribatu.
Azaldu uraren zikloaren prozesua.
Zure ustez, zer esan nahi du Koichiro Matsuurak (UNESCOren Zuzendari Nagusiak) esandako esaldi honek?
«Ura ez da agortzen gizakiaren jakinduriaren putzutik ateratzen bada.»
Laburtu eskema batean Euskadiko ibaien ezaugarri nagusiak isurialdearen arabera.
Kokatu ibai eta aintzira hauek mapan:
Nilo - Victoria aintzira- Ebro - Murray - Amazonas - Indus - Rhin - Yangzi - Kaspiar itsasoa
Volga - Txad aintzira - Kongo - Tajo - Orinoko - Michigan aintzira - Mississippi - Tigris
5
4
3
2
1
EBALUAZIOAJA
RD
UE
RA
KSartu iradokitzen dizkizugun webguneetan, eta erantzun galdera hauei:
— Zer erantzukizun dute garapen bidean diren herrialde askotako emakumeek etaneskek urari dagokionez? Zer jarduerek eragozten diete erantzukizun hori betetzea?
— Zer kontinente da emakumeen alfabetatze-maila txikiena duena? Zer kontinente-tan herritarren gehienek ez du ur-hornidurarik etxean?
— Zertarako erabiltzen da ur geza? Zer kontinentetan baliatzen da ur gehien erabile-ra horietarako eta zeinetan gutxien? Zenbat litro ur behar ditu pertsona batek bi-zitzeko? Zenbat ur erabiltzen da herrialde garatuetan?
— rari dagokionez, zer erronkari aurre egin behar zaie?
— Arrazoitu zer harreman dagoen, garapen-bidean diren herrialdeetan, edateko urahurbil edukitzearen, pertsonako gastatzen den uraren eta nesken eta emakumeenhezkuntzaren eta ongizatearen artean.
1.@
IKERTU: Ura, ondasun urria
OINARRIZKO GAITASUNAK LANTZEN
I
0 4.000 6.000 km2.000
Ura XXI. mendean
www.postersaigua.cat/DOC/P01_ES.html
www.postersaigua.cat/DOC/P02_ES.html
@
1. Lotu itsaspeko erliebeari buruzko kontzeptu bakoitza dagokiondefinizioarekin, eta kokatu marrazkian atal bakoitza.
a) Plataforma kontinentala Malda handiko koska.
b) Itsas fosa Ordoki sakon-sakona.
c) Kontinente-ezponda Itsaspeko mendilerroa.
d) Ordoki abisala Barrunbe sakona, ozeanoaren
hondoan.
e) Dortsal ozeanikoa Kontinenteen itsaspeko luzapena.
2. Kontsulta itzazu unitateko mapak, eta osa ezazu honako taula hau ibaien ezaugarri orokorrekin eta kontinente bakoitzekoeta Iberiar penintsulako ibai eta aintzira nagusien izenekin.
3. Kokatu aurreko jardueran aipatutako ibaiak eta aintzirak 2. unitatean dauden kontinenteetako eta Euskadiko erliebe-mape-tan. Jarduera hau egiteko, erliebe-mapak marraztu ditzakezu, baina baita fotokopiatu ere.
Sartu uraren zikloari buruzko webgune honetan, eta egin jarduerak.
www.epa.gov/safewater/kids/flash/flash_watercycle.html
— Webgunean kontsulta egin ondoren, azal ezazu uraren zikloaren prozesua zure modura.
— Ondoren, marraztu uraren zikloa modu eskematikoan, eta deskribatu prozesua marrazkian kokatu behar dituzun kon-tzeptu hauetatik abiatuta.
lurruntzea - kondentsatzea - prezipitatzea - solidotzea - iragaztea
4.@
Ozeania
AINTZIRA NAGUSIAK
IBAI NAGUSIAK
EZAUGARRI
OROKORRAK
Iberiar p.AsiaEuropa AmerikaAfrika
OIN
AR
RIZ
KO
GA
ITA
SU
NA
K OINARRIZKO GAITASUNEN EBALUAZIOA
1. jarduera
1. Ordenatu zibilizazio hauek ardatz kronologikoan:
2. Taula honek Iberiar penintsularen historiako hainbat gertakizun biltzen ditu, gertatu ziren urtearekin batera. Osatu, dagokienmendea erantsita. Ondoren, kokatu gertakizunak aurreko jarduerako ardatz kronologikoan.
3. Historiako zer aldiri dagozkie irudi hauek: Historiaurreari, Egiptori, Greziari ala Erromari?
URTEA GERTAKIZUN HISTORIKOA MENDEA
K.a. 550-100 Erromatarren aurreko herriak.
K.a. 218Erromatarren Empúriesera (eremu iberiarreko hiri greziarrera)
iritsi ziren.
K.a. 133 Erromatarrek Numantzia hiri zeltiberiarra konkistatu zuten. K.a. II
K.a. 19Iberiar penintsularen konkista amaitu zen, erromatarrek
Kantauri itsasoko ertza okupatu zutenean.
447 Tribu barbaroak Hispanian sartu ziren.
456 Heruloek euskal kostaldea arpilatu zuten.
507-711 Erresuma bisigodoa
K.a. 3000 K.a. 2000 K.a.1000 K.a. 500
MESOPOTAMIAR INPERIOAK
500K.o. 1K.a. 1 800
MAZEDONIAR
INPERIA
mazedoniar inperioa – germaniar erresumak – Mendebaldeko Erromatar Inperioa – Grezia – mesopotamiar inperioak
Egipto – Ekialdeko Erromatar Inperioa – Erroma (Monarkia, Errepublika, Inperioa)
2. jarduera
1. Orain bidaian joango gara, historiako monumenturik garrantzitsuenetako batzuk ikusteko. Aztetu argazki hauek, eta idatzizer aldiri dagozkien: Historiaurreari, Egiptori, Greziari ala Erromari.
OIN
AR
RIZ
KO
GA
ITA
SU
NA
K
B C DA
A B
C D
2. Turisten gidari izango bazina, informazio hauetako zein erabiliko zenuke erakin bakoitzari buruz jarduteko?
1) Harritzarrez (megalitoz) osaturiko zirkulu horiek, agidanez, santutegiak ziren, jainko-jainkosak edo naturako indarrak gur-tzeko lekua.
2) Eraikin handi horiek faraoien hil ondoko egoitzak ziren. Gorpuak kontu handiz momifikatzen ziren, eta aldamenean gau-zaki baliotsuak ipini eta hormak eguneroko bizitzari buruzko pinturaz apaintzen ziren.
3) Tenplua hiriko lekurik gorenean egoten zen, akropolisean. Eraikin horietan, lerro zuzenak gailentzen ziren: zutabeak dira erai-kinari eusteko elementu nagusiak.
4) Eraikin hori arte erabilgarriaren erakusgarri da: eraikuntza-teknikak artean, herri-lanetan edo ingeniaritza-lan handietanbaliatu ziren.
282 Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa 283Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa
KA
RT
OG
RA
FIA
-ER
AN
SK
INA
IIKartografia-eranskina
KA
RT
OG
RA
FIA
-ER
AN
SK
INA MUNDU FISIKOA
I Kartografia-eranskina
Orin
oko
180 o 120 o 90 o 60 o 30 o 30 o0 o150 o 60 o 90 o 120 o 150 o 180 o
60 o
30 o
0 o
30 o
60 o
60 o
30 o
0 o
30 o
60 o
180 o 120 o 90 o 60 o 30 o 30 o0 o150 o 60 o 90 o 120 o 150 o 180 o
6 000
4 000
2 000
1 000
200
0
Altitudea (m)
ErdialdekoSiberiako
goi-ordokia
O Z E A N O
B A R E A
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
I N D I A K O
O Z E A N O A
GROENLANDIA
Alaska
Réunion uh.
Maurizio uh.
S a h a r a
Libiakobasamortua
A T L A S
Etiopiakomendigunea
Kilimanjaro5.895 m
Kenya 5.199 m
Victoria ain.
Tanganyika ain.
Malawi ain.
Kalaharibasamortua
Moz
ambi
keko
kan
ala
Gineako golkoa
Txad aint.
Nilo
Nubiakobasamortua
Arabiako
penintsula
I t saso
Go
r r i a
Turkana ain.
Arabiakoitsasoa
Seychelleak
Komoreak
Sokotora uh.
Maldivak
Bengalakogolkoa
Su
matra
Java
Borneo
Timor
Celebes
Bali
Andaman uh.
Nicobar uh.
Heg
o Tx
inak
o
itsas
oa
Hainan
Filipinak
Javako itsasoaBismarck artx.Salomon
NauruKiribati
Tuvalu
Fiji
KaledoniaBerria
HebridaBerriak
Koralitsasoa
Celebeskoitsasoa
GineaBerria
Karolinak
Ipar uharteaZeelanda
Berria
Hego uhartea
Tasmania
AustraliakoBadia Handia
Naturalistelurmuturra
Timorrekoitsasoa
Marshall
Ekuatorea
Phoenix uh.
ME
ND
IH
AR
RIT
SU
AK
OrdokiHandiak
Appalache mendiak
L a b r a d o rp e n i n t s u l a
Sierra M
adre
Ternua
Eskozia Berria
Mexikokogolkoa
Karibe itsasoa
Bahamak
KubaHispaniola
Antillak
Roraima 2.810 m
Guyanetakomendigunea
AN
DE
ME
ND
I AK
Mato Grossogoi-ordokia
Bra
silg
o
goi-o
rdok
ia
Pampa
Pa
tag
on
i a
Suaren lurraldea
Río de la Plata
Magallanes itsasartea
Drake itsasartea
Antartikakopenintsula
Malvinak edo Falklandak
Victoria uh.Ellesmere uh.Baffin uh.
Hudsonbadia
Baffin itsasartea
Islandia
Britainiaruharteak
Svalbard uh.Ipar lurmuturra
ZemblaBerria
Iparraldekolurraldea
Ural m
endiak
S i b e r i a
A l t a i
MendebaldekoSiberiakoordokia
Siberia Berria
Txerski mendiakOkhotsk-eko
itsasoa
EkialdekoSiberiako itsasoa
Sakhalin uh.
Japoniako
itsasoa
EkialdekoTxinakoitsasoa
Fujiyama 3.376 m
Hokkaido
Taiwan
HI M
A L A I AEverest 8.848 m
T i b e t e k og o i - o r d o k i a
Gobi basamortua
Kurilak
Man
txur
ia
M o n g o l i a
Birranga mendiak
Aral itsasoa
Itsaso Beltza
Elbrus5.642 m
Anatolia
A L P E A K
Mediterraneo itsasoa
Montblanc4.807 m
AintziraHandiak
Groenlandiakoitsasoa
Gibraltarko itsasartea
Azoreak
Kanariak
Cabo Verde
Santa Helena uh.
Ascension uh.
Esperantza Onarenlurmuturra
Crozet uh.Kerguelen uh.
O Z E A N O A R T I K O A
Mad
agas
kar
Ryukyu uh.
Wedell itsasoa
Eduardo printzearen uh.
Amsterdam uh.
Pazko uh.
Kiritimati uh.
Palmyra uh.
Tabuaeran uh.
MarianakWake
Guam
Txagos uh.
Lakadiveak
Don
Ganges
Aconcagua6.960 m
Ojos del Salado6.863 m
Amazonas
Mad
eira
Tocantins
Volg
a
VictoriaBasamortu
Handia
HareazkoBasamortu
Handia
Tasmaniakoitsasoa
Revillagigedo uh.
Tristan da Cunha uh.
Gough uh.
M i k r o n e s i a
Markesak
Tuamotu uh.Sozietate uh.
Cook uh.
Tubuai uh.
Samoa uh.
Tokelau uh.
Pitcairn uh.
Kermadec uh.
Tonga uh.
Chatham uh.
Hawaii uh.
Tahiti uh.
Níger
Amur
O Z E A N O
B A R E A
A N T A R T I K A
W i l k e s l u r r a l d e aV i c t o r i al u r r a l d e a
Aleutiarrak
Beringitsasoa
Aleutiarrak
Kaspiar itsasoa
Zagros mendiak
Beringitsasoa
Me
la
ne
si
a
P o l i n e s i a
Eskandinavia
Mississ
ipi
Indu
s
Color
ado
Kolon artxipelagoa(Galapagoak)
Paraná
M a u d e r r e g i n a r e nl u r r a l d e a
Kongo
Orange
TigrisEufrates
Zeilan
Kamtxatka penintsula
Bering itsasartea
Darling
Ibai Horia
Yangzi
Mekong
Mc Kinley 6.194 m
0 3 000 km
Europako Ordoki Handia
O Z E A N O A N T A R T I K O A
Madeira uh.
Murray
Alaskakogolkoa
San Laurendi
Miss
ouri
MackenzieYukon
Jamaika Puerto Rico
Yu c a n t á n g op e n i n t s u l a
Titikaka ain.
Atacamakobasamortua
Hornos lurmuturra
Popocatepelt5.452 m
Orizaba 5.700 m
Columbia
H oggarmendigunea Tibesti
mendigunea
Aden-go golkoa
Somaliakopenintsula
Zanzibar uh.
Drakensber
gm
endi
ak
Zambezi
Nam
ibiako
basamortua
I t s a s oH i l aToubkal
4.165 m
Lim
popo
Shabeelle
Tauro mendiak
Arabiakobasamortua
Kaukaso
Lena
Baikal ain.
Jenisei
Hindustan-gopenintsula
Japoniako uhartedia
Indotxinakopenintsula
Malakakopenintsula
Mendikate
Bana
tza i
l eH
andi
a
Nikaragua aint.
Panamákoistmoa
Senegal
Muchingamendiak
Obi
6 000
4 000
2 000
1 000
200
0
200
1 000
4 000
Altitudea (m)
EUSKADI POLITIKOA
KA
RT
OG
RA
FIA
-ER
AN
SK
INA
XKartografia-eranskina
KA
RT
OG
RA
FIA
-ER
AN
SK
INA EUSKADI FISIKOA
IX Kartografia-eranskina
Ibai
zaba
l
Deba
Urola
Oria
Urumea
Bidasoa
Cada
gua
Nerbioi
Uda
Zado
rra
Baia
Omecillo
Artibai
Aña
rbek
our
tegi
a
Mes
pele
rrek
ako
urte
gia
Urib
arri
Gan
boak
our
tegi
a
Aña
rbek
our
tegi
a
Gua
rdia
kour
tegi
a
Urr
unag
ako
urte
gia
Ebr
o
Butro
e
Lea
Oka
Ebro
ren
sako
nune
a
Tolo
ñom
endi
lerr
oa
Gas
teiz
kom
endi
ak
Kod
esm
end.
Ara
bako
Lau
tada En
tzia
men
dile
rroa
Urki
llam
endi
lerr
oa
Urb
asa
men
dile
rroa
Arkam
um
endi
lerr
oa
Gorobel mendile
rroa
Ara
lar
men
dile
rroa
Txin
doki
1.34
0 m
Her
nio
1.07
3 m
Erlo
1.02
6 m
Oiz
1.03
9 m
Anb
oto
1.33
1 m
Uda
latx
1.51
7 m
Zala
ma
1.33
6 m
Gor
beia
1.48
1 m
Urie
ta1.
133
mEret
za88
7 m
Gan
ekog
orta
988
m
Kru
zeta
1.17
1 m
Kap
ildui
1.17
7 m
Joar
1.41
8 m
Palo
mar
es1.
446
m
Arb
elai
tz1.
513
m
Aiz
korr
i1.
524
mA
umat
egi
1.11
9 m
Ilunt
zar
727
m
Ada
rra
811
m
Aia
koH
arria
837
m
Barbad
unen
itsas
adarr
a
Bilbok
o itsa
sada
rraBilla
no lu
rmutu
rra
Urd
aiba
i Izaro
uhart
ea
Ogoño
ko its
aslab
arra
San N
ikolas
uhart
ea
San Anto
n uha
rtea
Zarauz
ko ho
ndart
za
Kon
txa
hond
artz
a
Txin
gudi
koba
dia
Hig
erlu
rmut
urra
Debak
o itsa
sada
rra
Mat
xitx
ako
lurm
utur
raB
izk
aik
o g
olk
oa
I
> 1.
000 m
500-
1.00
0 m20
0-50
0 m0-
200
m0
25 k
m
Gua
rdia
Oio
n
Bast
ida
Mae
ztuAg
urai
n G
aube
a
Iru
ña O
ka G
aste
iz
Zui
a
Ber
gara
Azp
eitia
Tol
osa
Zar
autz
Zum
aia
Elg
oiba
r
Eib
ar E
rmua
Dur
ango
Zor
notz
a A
ndoa
in
Her
nani E
rrent
eria Ir
un D
onos
tia
Arra
sate
Zum
arra
ga
Bea
sain
Zega
ma
Am
urrio
Aia
raLaud
io
Balm
ased
aAr
rigor
riaga
Gal
daka
o
Bara
kald
o
Portu
gale
teSa
ntur
tzi
Plen
tzia
Baki
o
Mun
gia
Berm
eo
Ger
nika
Leke
itio
Ond
arro
a
Deb
a
Get
xo
Basa
uri
Bilb
o BIZ
KA
IA
GIP
UZ
KO
A
AR
AB
A
NA
FAR
RO
A
FR
AN
TZ
IA
ER
RIO
XA
GA
ZT
EL
AE
TAL
EÓ
N
KA
NTA
BR
IA
BIZ
KA
IKO
GO
LK
OA
I
025
km
Zabaldu eta ikasi
Unitateko eduki batzuk zabaltzen dira, jakin-mina eta ikasteko
gogoa gogobetetzeko.
Laburpena
Hutsuneak betetzeko eskema. Unitatea laburbiltzen du, eta
ikasteko lagungarri izan daiteke.
Hiztegia
Geografia edo historia arloko kontzeptu ilunei buruzko defi-
nizio edo azalpen laburrak. Hiztegiak dakartzan hitzak berdez
eta izarño* batez markatuta daude unitatean.
Ikertu
Unitatearekin lotutako gai bati buruzko ikerketa-lan bat egi-
teko proposamena.
Oinarrizko gaitasunak lantzen
Eskuratu beharreko oinarrizko gaitasunen lanketa sendotze-
ko jarduerak.
Ebaluazioa
Ebaluazio-jarduerak, unitateko edukiak zenbateraino ikasi eta
oinarrizko gaitasunak zenbateraino lortu diren ebaluatzeko.
Oinarrizko gaitasunen ebaluazioa
Atal bakoitzaren amaieran, proposamen bat ageri da, zer ikasi du-
zun eta oinarrizko zer gaitasun lortu dituzun balioztatzeko.
Kartografia-eranskina
Munduko, Europako, Espainiako eta Euskadiko mapa fisikoak
eta politikoak.
8
GEOGRAFIAZer da geografia?
1. Lur planeta
2. Erliebea eta kontinenteak
3. Ur kontinentalak
eta ozeanikoak
4. Atmosfera, eguraldia
eta klima
5. Ingurune hotzak eta beroak
6. Ingurune epelak
7. Lurra, arriskuan dagoen
ekosistema?9
ZER DA GEOGRAFIA?
Geografia geos (‘lurra’) eta grafia (‘deskribapena’) grekozko hitzetatik dator.
Hala, geografia zientzia bat da, lurrazala deskribatu eta aztertzen duena.
Hauxe da haren helburua: Lurreko paisaiak eta giza jarduerak kokatzea,
deskribatzea, esplikatzea eta alderatzea.
Faktore fisikoek (lurzoruak, klimak, urek…) nahiz giza faktoreek (biztanleriak,
ekonomia-jarduerek…) daukate eragina paisaian. Hori dela eta, geografian bi
arlo nagusi bereizten dira: geografia fisikoa eta giza geografia.
10
Geografia fisikoa
Lurreko paisaiak itxuratzen dituzten
naturako elementuak aztergai ditu:
erliebea, landaredia, ura, klima, eta
beste.
Geografia fisikoa azterlanetan beste
zientzia batzuez baliatzen da, hala
nola hidrologiaz (urak aztertzen di-
tu), klimatologiaz (klimak aztertzen
ditu) edo meteorologiaz (atmosfera
aztertzen du).
Giza geografia
Pertsonek beren inguruarekin zer harreman duten aztertzen du:
biziguneak, ekonomia-jarduerak, esparru politikoa, eta beste.
Giza geografiak hainbat arlo ditu: geografia ekonomikoa (espazioaren
eta ekonomia-jardueren arteko harremanak aztertzen ditu), geografia
soziala (gizarte-taldeak ingurunean nola banatzen diren azaltzen du)
edo geografia politikoa (espazioa prozesu politikoen arabera aztertzen
du). Gainera, badu harremanik beste zientzia batzuekin, hala nola
demografiarekin, historiarekin edo ekonomiarekin.
1. Adieraz ezazu geografiaren zer adarrek aztertzen dituzten
fenomeno hauek:
a) Ozeano Barean urtean-urtean sortzen diren urakanak.
b) Antxoa agortzen ari dela eta, arrantzaleek dauzkaten
arazoak.
c) Arabako udalerri batzuen biztanle-galera.
d) Lurra berotzeak itsasoetan duen eragina.
e) Hiri bateko auzo berri baten hirigintza-plana.
f ) Lehortea dela eta, paisaia basamortutzea.
g) Etorkinak hirien aldirietan metatzea.
2. Erreparatu 10. orrialdeko argazkiari, eta azaldu zer ele-
mentu aztertuko lituzkeen geografia fisikoak, eta zein,
giza geografiak.
3. Aztertu León hiriaren argazkia eta planoa. Aurkitu bi iru-
dietan honako elementu hauek:
a) Alde zaharra, zabalgunea eta Bernesga ibaia.
b) Katedrala, udaletxea eta FEVEren geltoki nagusia.
c) San Frantziskoko lorategia eta Ciden lorategia.
Sartu NASAren webgunean (www.nasa.gov). Lurrari,
planetei, urakanei, ekaitzei eta besteri buruzko informa-
zioak eta irudiak aurkituko dituzu. Oso informazio-iturri
baliagarria da geografoaren lanerako.
4.@
Álvaro
LópezNúñez
etorb
idea
Mi g
u e l C a s t a ñ oa l k
a t e a r e ne t o rb i d e a
Mar iano Andrés e torb idea
Astur ias e torb idea
Espa in iap laza
Carva ja l -eko e r rep ideaI s l a a i t a r e n e t o r b i d e a
Sue
ro d
e Q
uiño
nes
etor
bide
a
Sor tzezGarb ia ren
p laza
S a g a s t a k o n d e s a r e n i b i l t o k i aGuzmánOnaren
etorbideaA l b a i t a r i t z a f a k u l t a t e k o e t o r b i d e a
C H A N T R Í AZ A B A L G U N E A
E R A S D ER E N U E V A
SAN ESTEBAN
SAN MAMÉS
SAN LORENZO
ALDEZAHARRA
Los Cubos e torb idea
K.
za
ba
laA
pez
pik
uare
n at
ea
PlazaNagusia
EGIDO
Independentzia etorbidea
Ord
oñ
o I
I .a
ren
eto
rbid
ea
Pa
l en
t zi a
eto
rbi d
ea
S a l a m a n c a e t o r b i d e a S a e n z d e M i e r a i n g e n i a r i a r e n i b i l t o k i a
B e r n e s g a i b a i a
RENFEren geltoki nagusia
FEVEren geltoki nagusia
Harres ia
Gazte laeta Léongo
Junta
San Markop laza
Luna kondearenjauregia
Quevedoparkea
San Isidroeliza
Katedrala
Udaletxea
San Frantziskokolorategia
Cidenlorategia
Eraikin historikoak
Oinezkoentzako kaleak
San Markoostatua
Renuevakoel iza
San Frantziskoeliza
Santa Anaeliza
San Martineliza
San Salbatoreeliza
Guzmandarrenjauretxea
Santa Marinaeliza
San Martzeloeliza
0 80 160 m
I
JAR
DU
ERA
K
11
Nola aztertzen da geografia?
Geografoak lanean zuzeneko behaketaz eta
zeharkako behaketaz baliatzen dira.
Zuzeneko behaketa
Zuzeneko behaketa landa-lana da. Geografoa
lekuan bertan aritzen da, bertatik bertara aztertzen,
eta koadernoan idazten ditu lanerako oharrak.
Zeharkako
behaketa
Zeharkako behaketan, infor-
mazio-iturri geografikoak
lantzen dira: grafikoak, ma-
pak, planoak, argazkiak,
urtekariak, dokumentalak,
satelite bidezko irudiak…,
geografoari behar duen infor-
mazioa eskaintzen baitiote.
12 1. unitatea
Lur planeta
1
EDUKIAK
1. Nolakoa da lurra?
2. Lurraren higidurak
3. Lurreko puntuak
4. Lurraren irudiak
5. Mapak eta planoak nola irakurri
6. Mapa topografikoak nola irakurri
eta iruzkindu
ZABALDU ETA IKASI
Ordutegi unibertsala
ERANTZUN� Lurra da eguzki-sistema osatzen duten planetetako
bat. Nola dute izena beste zazpi planetek?
� Lurrari Planeta Urdina esaten zaio, atmosferako gasen
eta uraren kolorea dela-eta. Nondik atera litezke pla-
netaren kolore urdin hori erakusten duten irudiak?
Jo www.fourmilab./earthview/satellite.html helbide-
ra, eta Lurraren irudiak ikusi ahal izango dituzu.
� Zer dira atlasak? Zertarako erabiltzen dira?
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna
Puntu kardinalen arabera orientatzen jakitea.
Lurreko puntuak hainbat motatako mapetan kokatzea, eta
atlasa erabiltzen trebea izatea.
Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko
gaitasuna
Mapa topografikoak irakurtzea.
Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna
Eleberriak irakurriz gozatzea.
Matematikarako gaitasuna
Luzera-unitateen eta horien baliokideen berri izatea, eskala-
ko kartografia-dokumentuak ulertzeko.
Mapan ibilbideak kalkulatzea.
OINARRIZKO GAITASUNAK
13Lur planeta
Lurra UnibertsoanEz dakigu zer tamaina duen unibertsoak, baina badakigu mi-
laka milioi galaxiaz osatuta dagoela, eta galaxia horiek, aldi
berean, hainbat zeru-gorputzez osatuta daudela.
Esne Bidea da galaxia horieta-
ko bat. Berrehun mila milioi
izar baino gehiago ditu,
eta Eguzkia da haietako
bat. Eguzkia oso izar
handia da, eta hain-
bat astro daude ha-
ren orbitan biran;
haiek guztiek
eguzki-sistema
osatzen dute.
Lurra da sistema
horretako astroe-
tako bat. Lurra
Esne Bidea
EGUZKIA
1.1. Forma eta neurriakLurra planeta txikia da. Planetaren azalera 510.000.000 km2
da; gutxi gorabehera Iberiar penintsula baino 900 aldiz han-
diagoa eta Eguzkia baino milioi bat bider txikiagoa.
Lur planeta geoidea da. Horrek esan nahi du esferikoa
dela, baina poloetan apur bat zapala.
Zapala denez gero, Lurraren diametroa handiagoa da
ekuatorean poloetan* baino. Hala, planeta alderik zaba-
lenetik inguratu nahi izanez gero, ekuatorearen lerroari
jarraitu beharko genioke (40.074 km).
Irudizko lerro horrek hemisferio* izeneko bi zati berdinetan
banatzen du Lurra. Lurrazal kontinentalaren % 39 Ipar
hemisferioan dago, eta Hego hemisferioan, % 19. Gainerakoa
ura da.
1.2. Lurraren parteak
Geosfera: Lurraren parte solidoa
Geosferak hiru geruza zentrokide ditu: lurrazala, mantua
eta nukleoa.
Gizakiok lurrazal kontinentalean eta ozeanikoan bizi gara.
Bertan daude mendiak, haranak, ordokiak, itsasoko fo-
sak… 2. unitatean, erliebe-forma horiek guztiak gogoratu-
ko ditugu.
Nukleora zenbat eta gehiago hurbildu, orduan eta handia-
goak dira tenperatura eta presioa, eta horrek eragin zuze-
na du materialen egoeran. Esate baterako, litosfera (lurra-
zalak eta mantuaren goiko aldeak eraturiko multzoa)
magma-geruza batean igeri dauden material solidoz osa-
tuta dago. Magma-geruza hori material erdi urtuz osatuta
dago, eta material horiek dira, hain zuzen ere, sumendi-
erupzioetan lurrazalera irteten direnak.
Hidrosfera: Lurraren parte likidoa
Hidrosfera Lurraren gainazaleko urez osatutako geruza da.
Lurrazalaren hiru laurden urez estalita daude, eta bertan
disolbatzen dira harrien mineralak eta atmosferako gasak.
Hidrosferako ur gehiena (% 97) ozeanoetan eta itsasoetan
dago. Ur ozeanikoak dira.
Ur kontinentalak % 3 baino ez dira. Ur kontinental gehie-
nak egoera solidoan daude, kasketa polarretan eta glazia-
rretan (% 2,37). Ur kontinental likido gehienak lurpekoak
dira (% 0,6), eta gainazalean daudenek (ibaiak, aintzirak…)
planetako ur-bolumen guztiaren % 0,03 baino ez dute osa-
tzen.
1. Nolakoa da lurra?
14 1. unitatea
Ipar poloa
Diametro polarra: 12.714 km
Iparhemisferioa
Hego poloa
Hegohemisferioa
Diametroekuatoriala:12.756 km
Ekuatorearenluzera:
40.074 km
Meridianoarenluzera:
40.009 km
30 km
2 900 km
100 km
5 100 km
6 370 km
0 km
GEOSFERAREN ATALAK
LURRAZALA
NUKLEOA
magma
MANTUA
1. Esan al daiteke Lurra esfera bat dela? Zergatik?
2. Nola esaten zaio planeta ipar hemisferioan eta hego he-
misferioan banatzen dituen irudizko lerroari?
— Kokatu bi hemisferioak 16. orrial-
deko mapan. Zer hemisferiok har-
tzen du kontinente-eremurik han-
diena? Zeinetan dira nagusi
ozeanoak?
Adierazi marrazkian atal honetan azal-
dutako Lurraren parteak. Idatzi esaldi
bat aipatutako hitz bakoitzarekin.
Jules Verne idazlearen eleberri batek Lurraren erdirainoko
bidaia du izenburua. Zure ustez, irits al gaitezke haraino?
Zer eragozpen aurkituko genituzke?
5. Irakurri hidrosferari buruzko atala, eta
idatzi uraren banaketari buruzko da-
tuak. Egin grafiko zirkular bat ateratako
informazioarekin.
6. Adierazi zein diren hitz hauen esana-
hiak: hidroelektriko, hidrohegazkin, geo-
grafia, geologia, biologia.
7. Azaldu zer den biosfera eta non dago-
en.
4.Z
3.S
Atmosfera:
Lurraren parte gaseosoa
Atmosfera Lurra inguratzen duen eta hainbat gasez osatu-
ta dagoen aire-geruza da. Osaera, tenperatura eta dentsi-
tate desberdineko hainbat geruzaz osatuta dago, 4. unita-
tean ikasiko duzun bezala.
Troposfera da lurrazaletik hurbilen dagoen eta geosfera-
rekin eta hidrosferarekin kontaktuan dagoen geruza. Itsas
mailatik 12.000 m-ko altitudera iristen da, nahiz eta lehe-
nengo 6.000 m-etan dagoen arnasten dugun aire gehiena;
tarte horretan sortzen dira, hain zuzen ere, gertaera atmos-
ferikoak (hodeiak, haizea, euria…). Zenbat eta handiagoa
izan altitudea, orduan eta oxigeno gutxiago dago, eta on-
dorioz, zailagoa da arnas hartzea.
1.3. Lurra: biziaren planeta
Lurra eguzki-sistemako* planeta* bat da; eguzki-sistema,
aldi berean, Esne Bidearen* barruan dago, eta hura uni-
bertsoaren* parte da.
Planeta honek baldintza bereziak ditu, eta horiei esker
dago bizia: ura; giro-tenperatura egokia, eta izaki bizidu-
nek beharrezkoak dituzten gasez (oxigenoa, karbono dio-
xidoa, etab.) osatutako atmosfera.
Baldintza horiek biosferan baino ez dira betetzen. Itsas mai-
latik 10.000 m-ko altitudearen eta ur ozeanikoetan 5.000 m-
ko sakoneraren artean kokatzen da. Hau da, geosferaren
azaleko eremua, hidrosfera eta atmosferaren eremurik be-
hekoena hartzen ditu.
Biosferan dibertsitate handia dago bizitza moduei dago-
kienez. Horri biodibertsitate esaten zaio.
15Lur planeta
% 78 % 20
% 1
Nitrogenoa Oxigenoa
Ur-lurruna (batez bestekoa)
Argona% 0,9
Karbono dioxidoa% 0,03
Beste gas batzuk(neona, helioa,metanoa, ozonoa...)
% 0,07
ATMOSFERAKO AIREAREN OSAERA
Hitz zientifikoen greziar jatorria
Geosfera, litosfera, hidrosfera, biosfera… Ziur aski, ohartu
zara hitz zientifiko horiek oso antzekoak direla, guztiek
amaiera bera baitute. Greko klasikotik datoz.
Hitzaren amaierako sfera atzizkia Lurraren esfera-formari
dagokio.
Beste osagaiei dagokienez, lithosek ‘harria’ esan nahi du;
atmos ‘lurruna’ da; hidro, ‘ura’; geo, ‘lurra’; eta bio, ‘bizia’.
Hala, ikusi dugunez, litosfera material solidoz edo harriz
osatutako Lurraren partea da. Osagai horietako asko beste
hitz batzuetan ere agertzen dira (biodibertsitatea, geologi-
koa, hidrologikoa…). Hori dela eta, hitz horien esanahia
ulertzen lagunduko dizute.
JAR
DU
ERA
K
2.1. Errotazio-higiduraLurrak bere ardatzaren inguruan Mendebaldetik Ekialderantz egiten duen itzu-
lia da errotazio*-higidura. Irudizko ardatz baten inguruan bira egiten du. Ar-
datz horrek Iparretik Hegora zeharkatzen du, eta pixka bat okertuta dago.
Lurra gutxi gorabehera 1.690 km/h-an biratzen da ekuatorean, eta ia 24 ordu
behar ditu bira oso bat egiteko. Eguzkiaren parean biratzen denez, Lurraren
parte batek baino ez du hartzen eguzki-izpien argia eta beroa; beste partea
ilunpean eta hotz egoten da. Hau da, egunak eta gauak sortzen dira.
Ordu-eremuak
Lurraren errotazioarekin, eguzkia ekialdera dauden puntuetatik irteten da, eta
mendebaldera daudenetatik ezkutatzen. Adibidez, Australian egunak argitzen
duenean, Euskadin oraindik gaua da, eta Euskadin eguzkia ateratzen hasten
denean, Australian arratsaldea da.
Lurreko hainbat lekutako ordutegiak eguzkiaren posizioaren arabera arautuko
balira, arazo praktiko ugari sortuko lirateke gizarteen antolamenduari dago-
kionez (garraioen ordutegiak, telebistako emankizunak, lan-ordutegiak…).
Horregatik erabaki zen lur-esfera ekuatorearen zirkunferentziaren 15°-ko 24
ordu-tarte edo ordu-eremutan banatzea.
Oinarrizko tartea bat dator Greenwicheko meridianoarekin (Erresuma Batua).
Ekialderantz eginez gero, tarte bat zeharkatzen den aldiro ordubete aurrera-
tzen da. Eta mendebalderantz, aldiz, ordubete atzeratzen da tarteko.
Praktikan, ordu-eremu guztiak ez dira 15°-koak: batzuk aldatu egin dira, zen-
bait estatuk beren mugetara egokitu baitituzte (hala gertatzen da, esate bate-
rako, Txinan). Beste batzuek –Errusiak edo Estatu Batuek, esaterako– ordu-ere-
mu desberdinak dituzte.
2. Lurraren higidurak
16 1. unitatea
M
Errotazio-ardat
E
I
H
23o
Zer ordu da?
Demagun Tokiora (Japonia) deitu nahi
duzula. Euskadin goizeko 10:00ak ba-
dira, esna egongo al dira Japonian?
Mapan begiratzen baduzu, Japonia
Euskadiren ekialdean dagoela ikusiko
duzu, 8 ordu-eremura. Hau da, zortzi
ordu aurreratu beharko dugu gure er-
lojua: Euskadin 10:00ak direnean, Ja-
ponian 18:00ak izango dira. Baina,
ordu berean New Yorkera (Estatu Ba-
tuak) deitzen baduzu, hau da, men-
debaldera, sei ordu atzeratu beharko
duzu erlojua; 4:00ak izango dira han.
0 +1 +2 +3 +4 +5 +6 +7 +8 +9 +10 +11 +12 -12-1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11
+9,30
+5,30+6,30
+4,30+3,30
Dat
a-al
dak
etar
en n
azio
arte
ko le
rro
a
-12
Gre
enw
ich-
eko
mer
idia
noaEkuatorea
0 2.000 4.000 km
0 +1 +2 +3 +4 +5 +6 +7 +8 +9 +10 +11 +12 -12-1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12
12h 13h 14h 15h 16h 17h 18h 19h 20h 21h 22h 23h 24h11h10h9h8h7h6h5h4h3h2h1h24h
ORDU-EREMUAK
8. Zergatik datoz gauak egunen ondotik Lurreko leku jakin
batean?
9. Azaldu zer diren eta zertarako sortu ditugun ordu-
eremuak.
Adierazi zer ordu den laukiko hirietan, Londresen ordu
hauek direla kontuan izanik.
11. Azaldu zer den Lurraren translazio-higidura, eta zer sor-
tzen duen.
12. Eman solstizio eta ekinozio hitzen definizioak.
13. Neguan hotz egiten du; eta udan, bero. Zergatik?
Bilatu zer solstiziotan duten Ipar poloak eta Hego poloak
argia 24 orduz, eta zeinetan den gaua 24 orduz.
14.Z
Seattle - Lima - Recife - Dublin - Milan
Nairobi - New Delhi - Mosku - Pekin - Tokio - Sidney
3:15 - 7:30 - 14:00 - 16:45 - 19:30
10.Z
2.2. Translazio-higiduraDakizunez, Lurra biraka ibiltzen da Eguzkiaren inguruan, orbita eliptikoak eginez. Orbitako higidura horri translazio* de-
ritzo. Lurrak urtebete (365 egun, 5 ordu eta 48 minutu) behar izaten du itzuli osoa egiteko.
Translazioa eta Lurraren ardatzaren makurdura direla eta, lurrazala iristen diren eguzki-izpien makurdura ere aldatu
egiten da. Horrenbestez, urtaroak sortzen dira. Gainera, askotariko klimak ere sortzen dira, 3. unitatean ikasiko duzu-
nez.
17Lur planeta
Udaberriko ekinozioa(martxoak 21)
Udazkeneko ekinozioa(irailak 21)
Udako solstizioa(ekainak 21)
Neguko solstizioa(abenduak 21)
Hego hemisferioa:negua
Hego hemisferioa:uda
Ipar hemisferioa:neguaIpar hemisferioa:
uda
Ipar hemisferioa:udazkena
Hego hemisferioa: udaberria
Ipar hemisferioa: udaberria
Hego hemisferioa: udazkena
Solstizioak eta ekinozioak
Solstizioak ekainaren 21ean eta abenduaren 21ean izaten
dira. Egun horietan, eguzki-izpiak perpendikularrak dira
tropikoetan. Udako solstizioa urteko egunik luzeena da,
eguzki-ordu gehien dituena. Neguko solstizioa egunik
laburrena da, eguzki-ordu gutxien dituena.
Ekainaren 21ean, uda hasten da Ipar hemisferioan, eta ne-
gua Hego hemisferioan. Abenduaren 21ean, alderantziz
gertatzen da.
Ekinozioak martxoaren 21ean eta irailaren 23an izaten
dira. Egunotan, eguzki-izpiak ekuatorearekin perpendikula-
rrak dira, eta bi hemisferioetan duen eragina antzekoa da.
Eguzki-izpien intzidentziaNeguan, izpiak makurra-go iritsi eta eremu han-diago batean hedatzendira. Hala, energia gutxia-go uzten dute lurrazalekopuntu bakoitzean.
Udan, eguzki-izpiak per-pendikularrago iritsi etaeremu txikiago bateanbiltzen dira. Hala, gehiagoberotzen dute lurrazalekopuntu bakoitza.
Udakoeguzki-izpiakNeguko
eguzki-izpiak
JAR
DU
ERA
K
3.1. Irudizko sareaIrudizko lerroen sistema bat asmatu da, planetako edozein pun-
turen kokapena zehazteko. Lerro horiek sare antzeko bat osatzen
dute, eta planeta zeharkatzen dute ekialdetik mendebaldera (pa-
raleloak), eta iparretik hegora (meridianoak).
— Paraleloak ekuatorearekiko paraleloak dira. Ekuatorea 0°-ko
paraleloa da, eta bi hemisferiotan banatzen du planeta: Ipar
hemisfesioa eta Hego hemisferioa. Beste paralelo garrantzi-
tsu batzuk honako hauek dira: Kantzer tropikoa eta zirkulu
polar artikoa (Ipar hemisferioan), eta Kaprikornio tropikoa eta
zirkulu polar antartikoa (Hego hemisferioan).
— Meridianoak ekuatorearekiko perpendikularrak dira. Lurra ze-
harkatzen dute, eta poloetan elkartzen dira. 0o-ko meridianoa
hartu da erreferentziatzat. Greenwich-etik (Erresuma Batua) iga-
rotzen da, eta bi hemisferiotan banatzen du Lurra: ekialdekoa
eta mendebaldekoa. Ordu-eremuak zehazteko erabiltzen dira.
Koordenatu geografikoak
Latitudea eta longitudea erabiltzen dira paraleloak eta meridia-
noak neurtzeko eta Lurreko puntu batean kokatzeko. Gradutan
neurtzen dira, eta lehenbizi latitudea esaten da beti.
— Latitudea ekuatorearen eta Lurreko edozein punturen arteko
distantzia da. Latitudearen gradu bakoitzari paralelo bat dago-
kio; beraz, 90 paralelo daude iparraldean, eta 90, hegoaldean.
— Longitudea 0o-ko meridianoaren eta Lurreko edozein punturen
arteko distantzia da. Gradu bakoitzari meridiano bat dagokio.
Beraz, 180 meridiano daude ekialdean, eta 180, mendebaldean.
3. Lurreko puntuak
18 1. unitatea
0 0
20 0 40 0 60 080 0
100 0
20 040 0
90o IIpar poloa
23o 27’ IKantzertropikoa
0o
Ekuatorea
Greenwich-ekomeridianoa
Zirkulu polar artikoa66o 33’ I
Zirkulu polar antartikoa66o 33’ H
Hego poloa90o H
Kaprikorniotropikoa23o 27’ H
Koordenatuen bitartez kokatzea
Kokatu San Petersburgo mapan. Ekuatoretik hiri horre-
tara lerro bat marrazten baduzu, latitudeari dagozkion
graduak lortuko dituzu. Lerroa Greenwich-eko meri-
dianotik hiri horretaraino marrazten baduzu, orduan,
longitudeari dagozkion graduak lortuko dituzu.
Beraz, hiriaren latitudea 60° iparra, eta longitudea, 30°
ekialdea (60° I eta 30° E) izango da.
Kaprikornio tropikoa
Ekuatorea
HEGOA
IPARRA
MEND
EBAL
DEA
EKIA
LDEA
Castelló
Krakovia
Port Said
Oslo San Petersburgo
Agadir
Dhaka Taipei
Hangzhou
Godhawn
Reno
Porto Alegre
New Orleans
Zirkulu polar artikoa
Kantzer tropikoa
Zirkulu polar antartikoa Gre
enw
ich-e
ko
meridia
noa
LURREKO PUNTUEN KOKAPENA
15. Azaldu zer diren paraleloak eta meridianoak.
Kalkatu aurreko orrialdeko planisferioa, eta seinala itzazu
Ipar, Hego, Ekialde eta Mendebalde hemisferioak.
17. Kontsultatu munduko bola bat edo atlas bat.
— Idatzi zer estatutatik igarotzen den 0o meridianoa.
— Sailka itzazu estatu hauek: Australia, Brasil, Kongo, Txi-
na, Finlandia, Mongolia, Nigeria, Peru, Ukraina, Zim-
babwe. Hiru multzo egin behar dituzu: Ipar hemisfe-
riokoak, Hego hemisferiokoak eta ekuatoreak
zeharkatzen dituenak.
18. Aztertu aurreko orrialdeko mapa, eta esan ezazu zer hiri
dauden koordenatu hauetan.
19. Zein dira hiri hauen koordenatuak aurreko orrialdeko
mapan.
Bila itzazu leku hauek atlasean, eta adierazi zer kontinen-
tetan eta estatutan dauden.
Alice Springs
Caen - Inverness
Kigali - Nagoya
Palembang
Sanaa
Sao Paulo
Smolensk
20.Z
New Orleans
Godhavn - Taipei
Krakovia - Port Said
Castelló
40° I eta 120° M - 30° H eta 50° M - 60° I eta 10° E
30° I eta 120° E - 30° I eta 10° M - 23° I eta 90° E
16.S
3.2. Atlasaren erabileraAtlasak liburu-tankeran antolatutako mapa-bildumak dira.
Atlasa lekuen hiztegi gisa erabil daiteke. Hitz baten esanahia ez dakigunean, hiztegira jotzen dugu. Era berean, leku bat non
dagoen ez dakigunean, atlasa kontsulta dezakegu.
19Lur planeta
Atlasen aurkibide toponimikoa nola kontsultatu
Aurkibide toponimikoa* atlasean agertzen diren leku-izen edo toponimo guztien zerrenda da, eta alfabetoaren hurrenkeran
antolaturik dago. Toponimo bakoitzak erreferentzia bat dauka, atlasean aurkitu ahal izateko.
Leku jakin bat aurkitzeko, aurkibideko zerrendan bilatu behar dugu. Lekuaren izenaren alboan bi datu ageri dira: atlaseko zer orrial-
detan azaltzen den eta mapako zer eremutan dagoen. Eremua koordenatuen bidez mugatu ohi da, irudizko koadrikula batean zer
lekutan dagoen adierazten duten letrak eta zenbakiak erabiliz.
Adibidea:
Demagun atlas baten aurkibide
toponimikoan Panama hiria bi-
latzen dugula. Atlaseko 124.
orrialdean eta B4 koordena-
tuetan dagoela ikusiko dugu.
Atlaseko 124. orrialdearen zati
bat duzu orrialde honetako iru-
dian. Lehenik, koordenatuen zi-
frak bilatuko ditugu behealdean,
eta 4. zutabea identifikatuko
dugu. Gero, koordenatuen letrak
bilatuko ditugu eskuineko ertze-
an, eta B lerroa identifikatuko
dugu. Panama hiria bi koordena-
tuak elkartzen diren laukian
dago.
2 3 5
A
C
B
4
BarranquillaSoledad
Cartagena
Sincelejo
Monteria
Medellín
Turbo
Atrato ibaia
Quibdó
Darién-gogolkoa
El Carmen de Bolivar
La Palma
Panamá
PANAMÁ
La Chorrera
PortobeloColón
Chitré
Isla delRey
Panamákogolkoa
AzueropenintsulaMariato
lurmuturra
Coiba
Chiriquígolkoa
Santiago
Panamákoistmoa
Bocas del Toro
Barúsumendia3.475 m
David
Puerto ArmuellesGolfito
CerroChirripó3.819 m
San JoséPuerto Limón
San Juan del Norte
Bluefields
NIKARAGUA
Managua
Boaco
Nikaragua aintzira
Managuaaintzira
LiberiaCOSTA RICA
San Juandel Sur San Juan ibaia
Cau
ca ib
aia
K A R I B E I T S A S O A
KOLONBIA
Mag
dale
naib
aia
Corrientes lurmuturra
Plato
KOORDENATUEN BIDEZ TOPONIMOAK ATLASEAN NOLA BILATU
JAR
DU
ERA
K
PROIEKZIO KONIKOA
Lurraren gainazala planetaren gainean kokatutako irudizkokono batean proiektatzen da.
Oso erabilgarria da tropikoen eta zirkulu polarren arteko ere-mu epelak irudikatzeko.
PROIEKZIO AZIMUTALA EDO ZENITALA
Lurraren gainazala planetaren gainean kokatzen den irudiz-ko kono batean proiektatzen da.
Eremu polarrak irudikatzeko edo hemisferio oso bat erakus-teko erabiltzen da batez ere.
4.1. Proiekzio kartografikoakKartografia lurrazalaren irudiak mapatan edo planotan
jasotzen dituen jakintza arloa da.
Lurrak geoide forma du, ia esferikoa. Horregatik, ezin da
gainazal lau batera ekarri hura itxuragabetu gabe.
Lurraren irudirik zehatzena munduko bola* da, baina ara-
zo bat du: ezin dira lurralde bakoitzaren xehetasunak jaso.
Proiekzio kartografikoak gainazal esferikoak gainazal lau
bihurtzen dituzten sistemak dira, errealitatea ahalik eta
gutxien desitxuratzeko ahaleginean.
Irudikapen-sistemaren arabera, proiekzio kartografikoa
zilindrikoa, konikoa eta azimutala edo zenitala izan
daiteke.
4.2. Kartografia berriakKartografia asko aurreratu da azken hamarraldietan alderdi
teknikoari dagokionez, eta aireko argazkiei, satelite artifizia-
lei eta informatikari esker gertatu da hori. Aipagarriak dira:
— Teledetekzioa. Urruneko harrera ere esaten zaio, eta Lu-
rraren gainazalari eta beste astroei buruzko informazioa
lortzeko teknika da. Sateliteetan, hegazkinetan edo espa-
zio-estazioetan jarritako tresnek (radarrak, sentsore infra-
gorriak…) atmosferaren, uraren, landarediaren… egoera
erakusten digute, edo hainbat gertaeraren bilakaera ja-
rraitzeko aukera ematen digute, esate baterako lehorte-
ak, izurriak, kutsadura…
— Kokatze-sistemak. Hainbat sateliteren datuetatik abia-
tuta, planetako objektu baten, pertsona baten edo ibil-
gailu baten kokaleku zehatza jakiteko aukera ematen du-
ten teknikak. GPS (Global Positioning System) sistema da
erabiliena.
— Kartografia informatizatua. Informatikari eta ordena-
gailuz lagundutako kartografiari esker, askoz ere infor-
mazio gehiago kartografia daiteke, eta mapak egiteko
lana errazagoa, azkarragoa eta zehatzagoa da. Karto-
grafoek teledetekzioaren bidez lortutako datuak jaso
eta ordenagailuan prozesatzen dituzte, zehaztasun
handiko mapak egiteko.
— Informazio geografikoko sistemak (GIS). GIS sistema
programa informatiko bat da, elkar erlazionatu daitezke-
en datu geografikoen datu-base batez osatua. Hainbat
aukera eskaintzen duen tresna da: lurralde bati buruzko
hainbat datu lortu, datu horiek editatu, simulazioak sor-
tu, mapak egin… Esate baterako, erabil liteke honda-
mendi natural bati erantzuteko denborak kalkulatzeko
edo lehiakortasun gutxiko eremu batean negozio bat
jartzeko.
4. Lurraren irudiak
20 1. unitatea
PROIEKZIO ZILINDRIKOA
Lurraren gainazala planeta inguratzen duen irudizko zilindrobatean proiektatzen da.
Horixe da ekuatorearen eta tropikoen eremua irudikatzekosistemarik onena, baina poloetara hurbildu ahala handituegiten da distortsioa.
Zergatik erabili behar dira proiekzio kartografikoak Lurra-
ren irudiak lortzeko?
— Egin ezazu proiekzio mota nagusien eta haien ezau-
garrien eskema.
22. Adierazi mapa honen proiekzio mota, eta azaldu Lurreko
zer eremu deformatu diren gutxien.
— Europako mapa bat marraztu nahi bazenu, zer proiek-
zio motak deformatuko luke gutxien kontinente hori?
23. Zein izan dira kartografiaren garapenaren eragile nagusiak.
— Teledetekzioari esker, hobeto ezagutzen dugu gure
planeta. Azaldu zergatik.
Azaldu zer diren GPS bat eta GIS bat.
— Zertarako erabil litezke?
25. Identifikatu mapa hauen zatiak, kontuan hartuta gaika-
koak ala orokorrak diren.
24.Z
21.S
JAR
DU
ERA
K4.3. Mapa motakMapak tamainaren edo eskalaren arabera eta ematen di-
guten informazioaren arabera sailkatzen dira.
Tamainaren arabera
Eskala txikiko mapek eremu zabalak irudikatzen dituzte;
beraz, xehetasun gutxi ematen dituzte. Adibide garbiena
mapamundiak dira.
Eskala handiko mapek zehaztasun handiagoz irudika-
tzen dituzte eremu zehatzak (esate baterako, eskualdeeta-
ko mapak). Oso eskala handikoak direnean, plano esaten
zaie (esate baterako, hirien planoak).
Ematen duten informazioaren arabera
Mapak orokorrak edo gaikakoak izan daitezke:
— Mapa orokorrek lurralde baten ikuspegi orokorra ema-
ten dute: forma, leku-izenak edo toponimoak… Adibi-
dez, estatuen edo kontinenteen mapa fisikoak.
Oinarri-mapak edo mapa topografikoak mapa orokor
zehatzagoak dira, eta oinarrizko erreferentziatzat erabil-
tzen dira.
— Gaikako mapak lurraldearen alderdi jakin bat argi na-
barmentzeko egiten dira. Horretarako, ikur ezagun ba-
tzuk erabiltzen dira, honako hauek adierazteko: klima,
landaredia, industria, biztanleria, administrazio-mugak,
gertaera historikoak.
21Lur planeta
S
Kuala L
B
Kabul Islamabad
NewDelhi
Kolonbo
Dhaka
Pyinmanakatbi
KatmanduTimphu
Male
S
T X I N A
MALDIVAK
SRI LANKA
INDIA
PAKI
STAN
NEPAL BHUTAN
N
TADJIKISTAN
KA
THAILAN
BIRMANIA
TAN
BA
NG
LAD
ES
H
I
1957
1975
1975-78
1963-7488-1991-
1989-
1954-62
1922-
1952-56
1977
1980-871989-92
1960
1967-701989-
19771978-90-
1998
1
1974-9319561983-
1994-1952-6
1979
1960-6519731996-
1961-741995-
1997
1946-49
19681956
1989
1998-1992-95
1955
1988-
1990
1981982-
1956
1948-
1919
1992-93
1990-1990-
1989-
1997 1997
2
I
0 2.000 4.000 6.000 km
992996
1000
10041008
1012
10161020
1040
1036
10321028
1024
10201024
1016
1012
1008
1004
1000
Nola orienta gaitezke?Mapa bat ondo irakurtzeko, lehenbizi zer mapa mota den
eta zer eremu geografiko irudikatzen duen (hiri bat, herrial-
de bat, eskualde bat…) identifikatu behar da.
Ondoren, mapako osagai guztiak interpretatu behar ditugu:
— Izenburua. Maparen eduki orokorra adierazten du.
— Ikurrak. Lurrazala edo gairen bat irudikatzeko (gerrak,
biztanleria, industria…) mapan agertzen diren osagaiak
dira. Ikurren esanahia argibideetan* adierazten da, ma-
paren edo planoaren bazter batean.
— Orientazioa. Oro har, mapetan orientazioa ikur baten
bitartez zehazten da: haize-arrosa, mapak iparraldea
non duen adierazten duena.
— Eskala. Mapek lur-eremu oso handiak erreproduzitzen
dituzte oso gainazal txikian. Eta horretarako, murriztu
egin behar dituzte irudikatutako lurraldearen neurriak.
Murrizketa hori zenbatekoa izan den adierazten du es-
kalak.
5.1. Mapa bat nola orientatuGaur egungo kokapen-sistemekin (GPS) oso erraz aurki de-
zakegu hiri bat edo helbide bat. Baina eman dezagun irte-
naldi bat egin duzula eta mapa topografiko bat besterik ez
duzula, edo hiri bat ezagutzen ari zarela eta hiriko planoa
besterik ez duzula. Norabide zuzena hartu ahal izateko,
mapa edo planoa orientatzen jakin beharko duzu.
Orientatzeko, bat etorri behar dute mapako iparrak (haize-
arrosaren bitartez adierazia) eta benetako iparrak. Horretara-
ko, eguzkiaren posizioaz edo iparrorratz batez balia gaitezke.
Mapa orientatu eta posizio egokian jarri dugunean, tokian
bertan erraz identifika daitezkeen erreferentziazko pun-
tuak bila ditzakegu mapan (muino bat, zubi bat edo kale
bat). Era horretara, zer lekutan gauden identifikatu eta zer
norabide hartu behar dugun jakingo dugu.
5. Mapak eta planoak nola irakurri
22 1. unitatea
Kartografia-ikurrak
Lurrazalaren osagaiak edo gairen bati buruzkoak (gerrak,
biztanleria, industria…) ikurren bitartez irudikatzen dira
mapetan.
Mapa bat erraz irakurtzeko, ikurrek erraz ezagutzeko modu-
koak izan behar dute; batzuetan, marrazki eskematikoak
(petrolio-putzu bat, petrolio-hobi bat dagoela adierazte-
ko…) edo koloreak erabiltzen dira (berdea, larreak adieraz-
teko…), eta beste batzuetan, badago hitzarmen edo tradi-
zio jakin bat (zirkuluak hiriak irudikatzeko, lerro urdina
ibaietarako…). Azken horiei ikur konbentzional deritze.
Orientatzea sortaldea bilatzea da (hots, eguzkia nondik sortzenden). Ekialdea deritzo puntu kardinal horri.
Orientatzeko, geure burua kokatu behar dugu eguzkiak zeruanegiten duen ibilbidearen aldean. Horretarako, eguzkia non sortzeneta sartzen den identifikatu behar dugu; hau da, zein den ekialdea,eta zein, mendebaldea. Ekialdea eskuinetara dagoela, ekialde-mendebalde lerroan jartzen bagara, iparrera begira egongo gara.
SORTALDEA
(egunsentia)
EKIALDEA
(eskuinean)
SARTALDEA
(ilunabarra)
MENDEBALDEA
(ezkerrean)
IPARRA
(aurrean)
Mapa bat iparrorratzarekin orientatzea
Mapak haize-arrosa badu, mapako iparra iparrorratzak mar-
katzen duenarekin lerrokatu behar dugu.
Mapak haize-arrosarik ez badu, maparen alboetako ertzak
iparrorratzak markatzen duen norabidearekin lerrokatu be-
har ditugu, goiko ertza norabide horretan gera dadin. Kon-
tuan izan normalean mapen goialdea bat datorrela iparra-
rekin.
Adierazi hitzez ( cm, m eta km) honako eskala hauek:
Jo X. orrialdeko mapara, eta kalkulatu Donostiatik Gasteizerainoko
distantzia.
28. Erreparatu alboko mapari. Esan zer motatako mapa den, eta zer-no-
lako informazioa ematen digun.
— Aurkitu aireportu bat, gasolina-zerbitzugune bat, begiratoki bat,
golf-zelai bat eta mendi-tontor bat. Nola identifikatu dituzu?
— Haize-arrosarik ez dagoenez gero, non kokatuko zenuke iparra?
Deriotik Sondikara joateko, zer norabide hartu behar duzu?
— Kalkulatu zer distantzia dagoen, lerro zuzenean, Loiutik Elgeza-
balera.
Zenbat kilometro daude Loiutik Elgezabalera, errepidez joanez
gero? Trazatu ibilbidea hari batez: jarri mapako errepideen gainean,
eta, gero, luzatu, neurtzeko eta distantzia erreala kalkulatzeko.
29.Z
27.S
1/300 - 1:2.500 - 1/35.000 - 1:780.000 - 1/5.000.000
26.S
5.2. Mapa baten eskala aplikatzeaEskala da mapako longitude baten eta errealitateko longi-
tudearen arteko proportzioa. Bi eskala mota daude:
— Zenbakizko eskala. Frakzio baten bidez adierazten du
maparen eta lurraldearen arteko proportzioa. Propor-
tzio hori zentimetrotan (cm) adierazi ohi da.
Horrek esan nahi du mapako zentimetro bakoitza 50.000
cm direla errealitatean (500 m edo 0,5 km).
— Eskala grafikoa. Mapako eta errealitateko distantzien
arteko proportzioa adierazten duen segmentu gradua-
tu bat da. Normalean, kilometrotan (km) adierazi ohi
da.
Grafiko honek esan nahi du mapako 1 cm-i errealitateko
0,5 km dagozkiola.
Zenbat eta handiagoa izan mapa baten eskala, hainbat eta
txikiagoa izango da frakzioaren zenbakia, taula honetan
ikus daitekeen bezala:
1/50.000 o 1:50.000
23Lur planeta
Neurria Eskala Mapa motak
Oso handia 1:10.000tik gorakoa Herrien planoak
Handia 1:10.000-1:50.000Tokikoak eta eskualdeetakoak
(topografikak)
Ertaina 1:50.000-1:500.000Erkidegoetakoak
eta herrialde txikietakoak
Txikia 1:500.000-1:50.000.000Herrialde handietakoak
eta kontinenteetakoak
Oso txikia 1:50.000.000tik beherakoa Mundukoak
Distantziak eskalaren bitartez kalkulatzeaEskala aplikatuz gero, mapa bateko osagaien artean zer dis-tantzia dagoen jakingo duzu. Jarrai iezaiezu honako urratshaue:
— Irakur ezazu zenbakizko eskalak. Kasu honetan, mapa-ren 1 cm-ri 300.000 cm edo 3 km dagozkio errealitatean.
— Neur ezazu erregela batez mapako bi punturen artekodistantzia: 4 cm.
— Kalkula ezazu distantzia erreala kilometrotan:
Distantzia emapan x luzera erreala km-tan 4 x 3X = ———————————————————— ——— = 12 km
Eskalaren luzera 1
Eskala grafikoa denean ere, prozedura hori bera erabili be-har duzu. Adibidez, kalkulatu Varsoviatik Moskurainoko lu-zera lineala 289. orrialdeko maparen arabera.
— Eskalaren luzera: 4 cm (erregela batez mapan marraztu-tako eskala grafikoaren luzera neurtu behar duzu).
— Luzera erreala: 1.000 km.
— Distantzia mapan: 4,6 cm.
Aurreko 3ko erregela aplikatzen baduzu, distantzia 1.150 kmdela ikusiko duzu.
E. 1:300000
JARDUERAK
E. 1:100.000
6.1. Zer dira mapa topografikoak?Mapa topografikoak lurralde baten oinarrizko informazio
guztia biltzen du. Eskala handian eginda dagoenez gero
(1/10.000 eta 1/50.000 artean), zehaztasun handikoa da.
Mapa topografikoan, erliebea, hidrografia, landaredia eta
laborantza-lurrak, biziguneak, bideak, administrazio-mu-
gak eta toponimia jasotzen dira, zenbait ikur erabiliz.
Erliebea sestra-kurben bidez adierazten da. Altitude bere-
ko puntuak lotzen dituzten irudizko marrak dira sestra-kur-
bak. Kurba bakoitzak zenbaki bat izaten du, altitudea me-
trotan adierazteko. Zenbaki horri kota esaten zaio. Kurben
arteko distantziak erliebearen malda adierazten du, eta tra-
zatuak erliebe-formak adierazten ditu (mendiak, hara-
nak…).
Mapa topografikoetan mota askotako ikurrak erabiltzen
dira, lurraldeko geografiaren eta biztanleriaren ezauga-
rriak adierazteko. Mapako legendan zehazten dira.
6. Mapa topografikoak nola irakurri eta iruzkindu
24 1. unitatea
Profil topografikoa
Lurralde baten irudiz-
ko ebakidura bat da,
erliebearen forma ho-
beto ulertzeko era-
biltzen dena.
Sestra-kurba bakoi-
tzak adierazitako alti-
tudetik abiatuta, des-
nibelak marraz
daitezke, eta modu bi-
sualean ebalua daite-
ke malda.
Marrazki mota horiek
oso erabilgarriak dira
oinez edo bizikletaz
egiteko ibilbide bat
prestatzeko, esaterako.
A B
A B
250
200
150
100
50
245
200
150
100
50
ADMINISTRAZIO-MUGAK
TRENBIDEA
SESTRA-KURBAK
KURBA NAGUSIA
ERLIEBE MALKARTSUA
ERLIEBE LAUA
A Mendia.
B Harana.
ERLIEBE-FORMAK
BIDEAK
HIRIGUNEAK ETA ERAIKINAK
URGUNEAK ERREPIDEAK
30. Erreparatu Lemoako mapari, eta erantzun:
— Non dago iparra?
— Adierazi eskala. Zenbat kilometro dira errealitatean
mapako zentimetro bat?
— Aipatu mapan ageri diren leku-izenetako batzuk.
— Non dago alderik menditsuena? Eta lauena? Nola in-
terpretatu duzu?
— Badago 1.000 m-tik gorako erliebe-elementurik?
— Mapan ibai bat ageri da. Esan zer puntu kardinaletan
dagoen.
— Aurkitu beste urgune batzuk, eta adierazi zer motata-
koak diren.
— Zer motatako errepideak ikusten dituzu?
— Badago trenbiderik?
— Azaldu zer lurzoru mota dauden alde horretan.
— Non daude harrobiak?
31. Erreparatu 24. orrialdeko 1:250.000 eskalako mapari.
— Xehetasun-maila handiagoa ala txikiagoa da atal ho-
netako 1:20.000 eta 1:25.000 mapena baino? Zergatik?
Erreparatu 24. orrialdeko 1:250.000 eskalako mapari.
— Kurba nagusiak 500 m-tik behin daude markatuta. Aur-
kitu mapan, eta adierazi zer kota dauzkaten.
— Kurba nagusien artean, zenbat sestra-kurba daude
marraztuta? Zer adierazten du bakoitzak?
— Seinalatu tontorrik altuena. Nola dago adierazita?
— Zer altitudetan dago, gutxi gorabehera, Laspuña? Ba-
dago ur-ibilgurik hurbil?
Pentsatu Aínsan zaudela eta Cotiella tontorrera igo nahi
duzula, haranen ibilbideari jarraituz, lehenik, eta, bukae-
ran, tontorreko ipar-isurialdetik joz. Markatu bidea ma-
pan, eta deskribatu.
33.Z
32.S
JARDUERAK
6.2. Mapa topografikoak nola interpretatuMapa topografiko bat interpretatzeko, lehenik, eskala –irudikatuta dagoen lurraldearen benetako dimentsioak hautemateko– eta
orientazioa hartu behar dituzu kontuan; gero, sestra-kurbak –erliebearen ezaugarriak zehazteko– eta osagai hidrikoak adierazten
dituzten osagai urdinak; eta azkenik, maparen idazkunari erreparatu behar zaio, bertan agertzen diren gainerako ikurrak identifi-
katzeko.
25Lur planeta
Koniferoak Hostozabalak BitarikoakLur soila
Autobidea. Autobia
Nazionala. 1. mailako autonomikoa
2. mailako autonomikoa. Bestelakoak
Eraikitzen. Pistak
Urbanizazioko bidea. Zerbitzugunea
Bideak. Zidorrak
Abelbidea. Ibilbide luzeko zidorra
Trenbidea
Utzitako trenbidea
Probintzia-muga. Udalerria
Ur-ibilgua: iraunkorra, aldizkakoa
Linea elektrikoa
Burdin hesia. Horma
Harrobia. Meategia
Haitzuloa
Kristau-eraikin erlijiosoa
Eraikin bakartua
Gaztelua
Putzua. Iturria. Iturburua
Lurzoruaren erabilera
Ur-biltegia
Ikur konbentzionalak
26 1. unitatea
ZABALDU ETA IKASIOrdutegi unibertsala
Egun-aldaketa
Munduaren inguruan mugitzen bagara, egun bat irabazi
edo gal dezakegu. Ozeano Barearen gainean, 180o meridia-
noan gutxi gorabehera, Data Aldaketaren Nazioarteko
Lerroa dago.
Lerro hori Mendebalderantz igaroz gero, egun bat galtzen
da. Ekialderantz zeharkatzen badugu, ordea, egun bat
irabaziko dugu. Azken hori, esaterako, Jules Verne-ren
Munduari itzulia 80 egunean eleberri ospetsuan gertatzen da.
Bigarren milurtekoa hasi aurreko hilabeteetan, lerroaren
trazatuak polemika bizia piztu zuen. Izan ere, inguru horre-
tako zenbait herrialdek (Kiribatik, Tongak eta Fijik, besteak
beste) ordu-eremu bat aurreratzea proposatu zuten, biga-
rren milurtekoan sartuko zen lehen herrialdea izateko.
Udako eta neguko ordutegiak
Ordu-sistema unibertsala malgua da, eta, horrenbestez, urtaroen eta geografiaren arabera egoki daiteke (Txinak, esaterako,
ordu-eremu bakarra dauka bere lurralde osoan).
Munduko 70 herrialdek ordua aldatzen dute urtaroekin batera, energiaren kontsumoa murrizteko. Udaberrian ordulariak
ordubete aurreratzen dira, eta udazkenean ordubete atzeratzen. Horrela, ordutegi ofiziala Eguzkiaren ordutegira egokitzen
da, Eguzki-argiko ordu gehiago izateko.
Ordu-aldaketa Lehen Mundu Gerraren ondoren erabili zen lehen aldiz, erregaia aurrezteko. Petrolioaren krisiaren ondorioz
(1973), herrialde industrializatu gehienek behin betiko hartu zuten neurri hori. Euskadin, adibidez, 1974. urteaz geroztik
egiten da ordu-aldaketa.
Munduko ordu-eremuak aspaldi sortu zirela pentsa dezakegu, baina ez da hala. XIX.
mendearen amaieran, Lurraren esplorazioa ia amaiturik eta zientzialarien artean
unibertsalismoa nagusi zela (1889an, esaterako, sistema metriko hamartarra uni-
bertsalizatu zen), ordu-sistema unibertsala ezartzeko premia gertatu zen, tokian
tokiko ordutegiei koherentzia emateko.
Sandford Fleming trenbide-ingeniariak proposatu zuen ordu-sistema unibertsal bat
sortzea, eta nazioarteko hainbat batzarretan aurkeztu zuen bere proposamena.
1884an, 27 herrialdetako ordezkariak Washingtonen elkartu ziren, Meridianoaren
Biltzarrean, eta Lurra 24 ordu-eremutan banatzen zuen ordu-sistema bat onartu zuten.
Munduko estatu guztiek ordu ofizialak ezarri dituzte, ordu-eremuen arabera.
Hala ere, salbuespen ugari daude, herrialde handi gehienek (Errusiak, Kanadak,
Ameriketako Estatu Batuek…) dagokien baino ordu-tarte gutxiago baitituzte.
27Lur planeta
LABURPENA
Unitatea laburbiltzeko, osatu eskema hau. Ikasten lagunduko dizu.
Argibideak. Mapan erabilitako ikur, kolore eta errotula-
zioen esanahia azaltzen duen zerrenda, lauki baten ba-
rruan egoten dena.
Eguzki-sistema. Eguzki izarraren inguruan biratzen di-
ren argizagi edo astroen multzoa.
Errotazio. Argizagiek beren ardatzaren inguruan egiten
duten higidura.
Esne Bidea. Kiribil-formako galaxia. Galaxia bat milioika
eguzki-sistema osatzen dituzten izar, planeta eta satelite-
en multzo bat da.
Hemisferio. Lurrazalaren erdia. Ekuatoreak bi zati berdi-
netan banatzen du Lurra: Ipar hemisferioa eta Hego he-
misferioa. 0o meridianoak, berriz, Ekialde hemisferioan
eta Mendebalde hemisferioan banatzen du.
Munduko bola. Lur planetako ozeano eta kontinenteen
kokapena irudikatzeko erabiltzen den esfera.
Planeta. Argirik ematen ez duen eta izar baten orbitan
biratzen den zeru-gorputza.
Polo. Lurraren errotazio-ardatza eta lurrazala elkartzen
diren puntua. Bi dira: Ipar poloa (edo boreala) eta Hego
poloa (edo australa).
Teledetekzio. Lurrazalari eta beste argizagi batzuei
buruzko informazioa urrutitik lortzeko teknika.
Toponimiko. Toponimiari dagokiona. Toponimiak bi
adiera ditu: lurralde bateko leku-izenen multzoa; eta
leku-izenen jatorria eta esanahia aztertzen dituen ja-
kintza-arloa.
Translazio. Argizagiek orbitan egiten duten higidura.
Unibertso. Zeru-gorputz guztiak dauden espazioa.
HIZTEGIA
LURPLANETA
Ezaugarrifisikoak
Planetarenezagutza
Forma
Adierazpen
grafikoaProiekzioen bidezko mapak
............................
Translazioa ............................
............................. Eguna eta gauaHigidurak
Puntu kardinalak (.........., .........., .......... eta ..........)
Irudizko sarea(............................ eta ............................)
Koordenatu geografikoak (............................ eta ............................)
Orientazioa
eta kokapena
............................
Hidrosfera
............................
Parteak
JAR
DU
ER
AK OINARRIZKO GAITASUNAK LANTZEN
1. Berrikusi lehen bi atalak, eta osatu laburpena.
«Lurra ......... formako ......... bat da. Hiru atal dauzka: ......... ,
......... eta ......... . Baina bizia egoteko baldintza egokiak
10.000 m-ko altitudearen eta, ur ozeanikoetan, 5.000 m-ko
sakonearen arteko eremuan dago, hau da, ............ izeneko-
an.
Lurra bere ardatzaren inguruan biratzen da, ..........-higidura
eginez, eta horrek .......... sortzen ditu. Aldi berean, Eguzkia-
ren inguruan biratzen da, .........-higidura eginez, eta horrek
......... sortzen ditu.»
2. Zure ustez, zergatik eramaten dituzte alpinista askok oxi-
geno-ontziak Everest mendira, itsas mailatik 8.000 m-ra?
3. Euskaditik Marokora joanez gero, aldatu behar al diozu or-
dua zure ordulariari? Eta Frantziara joanez gero? Zergatik?
4. Zer urtaro izango da ipar hemisferioko herrialde batean
urriaren 15ean?
5. Lotu osagai hauetako bakoitza dagokion deskribapenarekin,
eta kokatu planisferioan.
a) Ekuatorea Ekuatorearekiko paraleloak diren lerroak.
b) Latitudea Ekuatorearekiko perpendikularrak diren
lerroak. Lurra zeharkatzen dute, eta po-
loetan elkartzen dira.
c) Longitudea Greenwich-etik (Erresuma Batua) igaro-
tzen den erreferentziazko meridianoa.
d) Meridianoak 0o meridianoaren eta Lurreko edozein
punturen arteko tartea.
e) Paraleloak Lurra bi erditan (Hego hemisferioa eta
Ipar hemisferioa) banatzen duen lerroa.
f ) 0°-ko meridianoa Ekuatorearen eta Lurreko edozein pun-
turen arteko tartea.
6. Erreparatu mapari.
— Adierazi zer motatako mapa den. Markatu erantzun zu-
zena:
❑ Eskala txikiko gaikako mapa bat, errepide guztiak
marrazteko aukera ematen duena.
❑ Tarteko eskalako mapa orokorra, xehetasun-maila
nahiko handia duena.
— Seinalatu lau puntu kardinalak. Zer norabide hartu be-
har duzu Gezalara joateko Artean bazaude? Eta Zeanu-
rira joateko?
— Kalkulatu zer distantzia dagoen lerro zuzenean Zeanu-
ritik Gallartura.
— Identifikatu mapan ageri diren ikurretako batzuk.
7. Adierazi mapa topografiko hauek erliebe laua ala malkar-
tsua erakusten duten, eta arrazoitu erantzuna.
8. Mapa honek 2.300 kota markatzen du. Ikusten al duzu bai-
lararik? Eta mendirik? Arrazoitu erantzuna.
0 0
20 0 40 0 60 080 0
100 0
20 040 0
28 1. unitatea
BA
1
2
3
46
5
EBALUAZIOA
29Lur planeta
Osatu esaldi hauek:
a) Lurrak geoide-forma du, hau da, …
b) Ipar hemisferioan dago gainazal kontinental gehie-na; aldiz, …
c) Bizi garen geosferaren geruza…
d) Troposfera da Lurraren gainazaletik hurbilen dagoenatmosfera-geruza, eta bertan…
e) Planetako ur gehiena … dago.
f ) Biosfera… da. … hartzen du.
Lurrak Eguzkiaren inguruko orbita du. Zer esan nahi duhorrek? Zer ondorio dituzte errotazio- eta translazio-higidurek Lurrean?
Zer dira ordu-eremuak? Azaldu zergatik ezarri ziren.
Kalkatu eskuineko mundu-bola, eta koktu puntu kardi-nalak.
— Marraztu, gorriz, ekuatorearen lerroa eta 0°-ko meri-dianoari dagokiona. Margotu Ipar hemisferioa kolo-re batez, eta Hego hemisferioa beste batez.
— Marraztu berdez tropikoen lerroa. Zer dira, meridia-noak ala paraleloak?
Zer da latitudea? Eta longitudea?
— Azaldu zertarako erabiltzen diren.
Kontsultatu kartografia-eranskineko munduko mapapolitikoa, eta identifika ezazu honako koordenatu geo-grafiko hauek, gutxi gorabehera, zer hiriri dagozkien:
a) 32° I eta 30° E • Taipei
b) 30° I eta 120° E • Brasilia
c) 0° I eta 31° E • Kairo
d) 17° H eta 45°M • Kampala
Nola irudika daiteke Lurraren esfera gainazal lau batean?
Zergatik finkatu behar dira eskalak mapa bat marraztendenean?
— Zer motatako mapa da? Arrazoitu erantzuna.
— Eskala erabiliz, kalkulatu zer distantzia erreal dagoen(kilometrotan) Santa Ageda ermitatik San Pedro er-mitara.
— San Pedro ermitan bazaude, zer norabide hartu be-har duzu Santa Ageda ermitara joateko?
— Identifikatu mapan ageri diren ikur nagusiak, etaadierazi mapako argibideak lauki batean. Horretara-ko, marraztu ikurrak, eta idatzi azalpenaalboan.
9
8
7
6
5
4
3
2
1