gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · gasibu lau dasi 1, ciencias naturalesi, liwidü grüau lidan...

57

Upload: others

Post on 24-Sep-2020

12 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin
Page 2: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei,

Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin aroudahani,

hawadigimei meisturugu ha alidihabalin lichügüdina furendei, diagramau labu

diseñu tueigien STVE, laganagua dúmadei oüdürügü COVID-19, lounabaha

megeiguaü lun wabaruwaguon-badiwalan lidan arufudahani labu afurenderuni

tidan sun luban furendei ya Indura, C. A.

Luban Uruwei Indurana

Afisi to Lani Minisi le Alidihabalin Aroudahouni

Afisi to Alidihabalin Latouhoun Sun Adügaü Latouhoun Luagati Sensu

Afisi to Atohabalin sun Luaguti Lacutihouniwa Lübügun Aroudahouni

Dirección General de Currículo y Evaluación

Subdirección General de Educación Básica

Abuti lun Lalidihouniwa Araudahani Adïlandi

Achekuhouni Tabürüdun Garüdia Lau Liludu Aroudahouni

Subdirección General de Educación para Pueblos Indígenas y Afrohondureños

Revisión técnico-gráfica y pedagógica

Dirección General de Innovación Tecnológica y Educativa

Adaptación

Dirección Departamental de Olancho

Revisión técnico-gráfica y pedagógica

Dirección General de Innovación Tecnológica y Educativa

Revisión Curricular

Subdirección General de Educación Básica

Diseño y Diagramación

Yadira Yaneth Figueroa Alvarenga

Eleazar Tomé Escobar

©Secretaría de Educación

1ª calle, entre 2ª y 4ª avenida de Comayagüela, M.D.C.,

Honduras, C.A.

www.se.gob.hn

Cuaderno de Trabajo 1, Ciencias Naturales, Octavo grado

Edición única 2020

DISTRIBUCIÓN GRATUITA – PROHIBIDA SU VENTA

Dirección General de Modalidades Educativas

Page 3: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

ARUFUDUNI

Irahüñü, nibureitiñü, aguburigü, lubarun durumadei le gadabaniwa,

ladaagüdü COVID-19, rutumutu lichügudina furendei, Gasibu lanina alirihanì

labu musun mususn, achodeina gayara lan herederun mùnada, itara-meme

gayara lan harügüdün subudi le derebuguti arufudahumeime hiyarati.

Úguchi, úguchu luma arúfudahati hídehaba arihei ka aban lidagien lagana

furendei le, furangugüdahameime le mafurangudugilibei hun. Le lunbei

hadügüni hagunfulirun lau hidasin le gayarati ladügün lau isugei le húmati

ichigeina gunfuli lun le tidanbei Gasibu to, lau ubuiduni, saminaü rísiti, labu

arumani, lubá harufuduni houn meistugu darime wagaragun tidoun luban

furendei.

MINISIDINA LALIDIGÜLE FURENDEI

Page 4: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

1

SUBUDI LUAGU IBAGARI

LIDASIN EIGAGÜLEI

Le wagürabubei wadeirun/wabudun: wasubusiruni ligaburugu lubuidume

latuadi woura luma le lemegeirubei wagubü.

Alugüdahani luagü le subudiwaalibei

arunabawamein tidan wani yugumeru le wasubudirubei lidan alügüdahani le:

¿Ka lidaranibei eigagülei?

¿ka, ligaburi eigagülei lemegeirubei wagübu?

Afansehawama iseri subudi

saminatina, liritina ayanuhatina hama niduheñu luagu le warihibei ya.:

Lebegihabu ligaburi weigagule

1. Uniedinoun le ichugübei erei: ligia ichugubein erei lun wagübu. urinaligia

atuadi le buiti furesegueina.

2. Uniedinoü le gafansehati: ligiabui le gaganabei lubuñe eigini le

bitaminoubei lun lafasehani lagüle wagübu.

3. Uniedinoun le gabagaridinabei: ligia megeiwabei wadeirun aban

eigagulei le buidubei laganagua lira anirein :

Page 5: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

2

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Bitaminouti le ahigichubalin lubuidun wasaminan..

Lun wadeirun aban atuadi le buiti larigiñe weiginibui eigini le ani

ideragualawame lidan lawanserun waburein .

Arufudawamein le furendeiwamalibei

1. fadaguagudawamein dasi le

2. Buruba liri eigini le bumati bubiñen le semeti ani susibei boulan vitamina.

3. Bürübei lila dimurein fiyuguawati tidan bani yugumeru.

ABAM EIGANA AGEI HOUN SUNGUBEI

Le bagürabubei hafurenderun : Daribei sun isugei le sudinibei lun wadügün

aban eigana agai hama sun wanebafagu furendeiwameime lun wadügüni

wabenein

Walagüdahan luagu le subudiwalibei

Arunabawamein alugüdahani le tidan wani yugumeru

¿Ka, arigana agaibei tidan luban furendein?

Page 6: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

3

SUBUDI LUAGU IBAGARI

¿Ka, amegeirubei lun wabunun aban weigana agei ?

¿Halia gawaralan wadügügün aban weigana agei ?

Wafanseha iseri subudi

Saminatina,liritina ayanuha wagia wamagüa hama niduheñu luagu ñunsu buiñe :

Aban eigana agei ligia aban fulasu weriti lun bunagüaü le ñeinba lubei

babunagüa amuñegueinarugü tuyerigü nadü ani libe agei fulasu keinabui

lira yarawaguati .

Wadüga aban weigana agei ladüga le asuseredubei guele ubouwagü.

Aban eigana agei ligia aban fulasu tiyadügü buban lau amuñegueinarugü

luyerigü nadü gamalumou megeiwati giñen ilewei le gawarati hamuga giñe

lagayeinhouniwa lidan bui fulasu le ñein lubei lalugürahouwa.

Wayanuha idaluba lan wadügün aban weigana agei

Hafu waranserun aban fulasu tiyadügü waban ahein hamuga anirein lubei

yadü keina bui hamuga tanagagien muna, likaanárugu bufulesun gawarati

giñe bouserun amu fulasu le babuserun subuseligiame bun luagu mosu lan

ladagarun lileitin weyu ñeihein lun ñeinboulan nadü buiti tuma ilewei .

Memegi laganagua lira wouseruba tilewe nadü to sagüboun weyu wouserun

wabien ani gawarati giñe wouserun ilewein to inhieritu

Hafu badugu aban ubaidinoun lubabui ilewein le luba babunaguni

suinsuinagübei .

Page 7: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

4

SUBUDI LUAGU IBAGARI

lidanti isugei le emegeiruwabei lun ladügün erigana agei

léanurein chobulî , hû , rekâ, moüdiyu

Gawarati giñe warenseruni lisagoute eigana agei lau

lubuhadina le organiku

Arihawamein bunagüaün lani eigagülei le wabeneinbei:

Arufudawamein le furendeiwamalibei

Lau yunsu le buga warihibei adügawamein adügaüle

I. Fadaguawamein dimurein le ligiabei

1. ___________________ Aban luyeri abonu le adügübei lau ligiegun

masanbû.

2. ___________________Aban ubaraü lun babunaguni ilewein .

3. ___________________ Isugei le aruserubei lun babunu beigana agei.

4. ___________________ Aban lidangie ilewei le gawarabumuti babunu

bubenari .

II. Arundaguagudabei dimurein bui le barihibei ya ani aban giñe chansi bun

lun bafurenderuni le arihabalibei lau gariguna lidoun chumagü .

Bunagüaü Fertilizante

Alubahani semillero

Larensewagüle mua vivero

Ileweî Fertilizante

Eigana agei Cultivo

Labunaha nadü Cosecha

Page 8: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

5

SUBUDI LUAGU IBAGARI

III. Arenserhatiwa wabenein aban fulasu lun weigana agein.

LISUDINI EIGANA AGEI

Le agürabahoubei: wasubüsiruni lisudini aban eigana agein tabuburi in to

gawaraboun wabunu ñein .

Arunabanein tidan nani yugumeru le nasubusirubei luagü alugüdahani le:

Meiyawamein le wasubusirubei

¿Ka, lisudinibei aban eigana agei munada?

¿ka, lunbei wábununi lidan aban eigana agei?

Wafanseha iseri subudi

Saminatina,alirihatina ayanuhawagia wamagua wabian hama niduheñu:

Aban eigana agei bubenari baruti gibeti buiti lun wadügünin weigi wabiña

luei wafuridun lidan tima dan le gueletibei anurein aban aündaruni FAO

tiribei tidangietu tani nechani ha aundarubaña houn ha ichahabaña eigini

lumabui bunaguaü,

1) Sudinitu lun latuadi furendein.

2) Adewerehatu sun luyerigu nadü woun lidan bunaguaü

3) Lisudini furendein .

4) Afufudahati usa le lanina gabudigünbadiwalan .

5) Faranselumuti larudina werederun luma lun wameiniruni mua.

6) Sanditiwa waboudadina luagu wadagümanu wadangüa.

7) Saminagüdalumutiwa lidan wabagari.

Nadübui tô alubahoubou lidangie eiganaagei le buitu ,wandiditugiñe lun

teigin lau bui ilewei le wadeirubei wagaira.

Page 9: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

6

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Lidanbui le gawarabubei abuna lidan abab eigana agei anirein bui , eifi, atî

, basein ,gain ,ureganu, papasi .etc

1. Ligaburi bunagüaü

a. Voleo: hafu biridunin ilewein lun babununi.

b. Hafu babünagün aban larigi aban .

c. Anirein aban luyeri bunagüaü le tima buidubei.

1. Masuruti: ouseruwati dan le seruñeilan ilaü, chouti lafugachun larigi

labununiwa.

Mosu latuowagun bunaguaü binafi odi rabanweyu ani mosu lasayahoun:

Tadarun aban isubara lidon sagoun lun larihin lidüdü.

Larügüdün murusu sagoun lau buhabu bachuruduni lidüdü.

Hafu watuoguni wanadin lau 7 litu duna lun gadürü fadaguoü uwarati.

Larufudun furendei

I. Daruguabei saminaü le buidubei.

1. Lidan wigirun leiguadun ilaü labugua lárigi aban ladouragun lau

murusun mua:

a. Boleu b. Buleseiti

c. Sibi

2. Libehabu duna gadürü fadaguoü uwarati lun latuogun bunaguaü:

a. 5 litu b. 10 litu c. 7 litu

3. Organisacion to asibihabani agañeiruni le lichugunbei bunaguaü:

a. ONU b. FAO c. OEA

4. Fidiwati ilaü lidan hurenguati le maküwati:

a. Boleu b. Buleseiti

c. Sibi

5. Luyeigu bunaguaü ouseruwati dan le iñuñei lan lebegi ilaü:

a. Masuruti b. Buleseiti

Page 10: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

7

SUBUDI LUAGU IBAGARI

c. Suruti

II. Tidan hiyogumere híduru le humati hubiñe le gayarati hábunun tau muna.

LARANSERUN LUBARA BUNAGUAÜ

Le agurabunbei: Lasayahoun ladügün lubara bunaguaü tau muna.

Lakutihoun furendei.

¿Ida liña ladügün lubara bunaguaü? ¿Ká gawarabei wabunun tau waban?

Ladügüniwa iseri furendei.

Lubara bunaguaü gayarati aban lan murusu fulasu odi aban lan fulasu

weiriti. Gayarati giñe wadügüun lubara bunaguaü lau buden, dabarasi odi

balabala.

Gayarati wabunagun lidan fulasu dürüguati, buiduguti fiuraü ídubu lun

warenseruni lubara bunaguaü tau waban.

Hafu wabunagun eigini le iderutiwa lun wawiwandu lau atuadi keiburi: híduru

le gabanati wurigili hereti, tin wewe, híduru aransuti o

dumariti.

Itara luba wadügün lubara bunaguaü:

1. Lariyahoun fulasu

2. Larumadun sagou

3. Larihin ahei buiti lubei lun bunaguaü

4. Larenserun fulasu

5. Tadügün gabana lun bunaguaü

6. Layarawagun fulasu ahei lamegeira

7. Labunawagun híduru le eigagülei

8. Lafidirun tulu lun atuaguní meregunti.

Page 11: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

8

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Lounigirun lubara bunaguaü:

a. Lageyedawagun bunaguaü: lun mafeidirulan lubuidun sagoun lun

bunaguaü megeitiwa wabunagun aban luyeri híduru lun weigi tidan ka

aban tidangiñe gabana.

b. Lounigirun luwei sagadi: megeitiwa wahulahani lau wahabu.

c. Lounigirun luwei sandi hama animalu: megeiwati latuowagun sagü

dimasu lau hafagüle animalu adügünti munada.

d. Alubahani: mosu latürühoun lin bunaguaü le funali

Arufudeina le wafurenderubei

Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

I. Nabürüha aba úraga le adimurehati lübügün ladugüniwa abunaguagülei

taugu muna.

II. Íchigeina wánini lun dásiagei lubá ladügün abunaguagülei tau muna lau

eigini hiduruautu to wamatu múnada, wadüga aban liroügua

abunaguagülei taugu muna. (gayarati wayusurun ageidinaü, budein labu

yanta.

III. Hostagüdabei lau dimurei le richabei

1. ___________________ dasiagei le ñeinlubei labudahouwa labu libahouwa

tin bunaguaü.

2. ___________________ dasiagei le ñeinlumuti lichugúa repelentesi orgániku.

3. ___________________ Lun ti labunawagun lúyerigu espesiesi lidan ka lubari

cultivo.

4. ___________________ rekomendauwati lun ladügün lun bunaguaü

dimásuau.

SISÜTEMA INMUNOLOHIKU

Page 12: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

9

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Gabügürüní: wafurangudagüdüni componentesi labu lidasin sisutema

inmunolohiku.

Wakutihali wasubudin

nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:

¿Ka lilabei sistema inmunolohiku?

¿ka laganagubei sistema inmunolohiku?

¿Qka buri sandi wuibabei lun?

Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu.

Ligia-buri esiturukuturasi le ounigirubalin organismu luei sandiagei.

inimunidad: aban estau le mahawati lun le patohenuti lidan

mikuruorganisimu ítara kei sustanciasi mabuidunti lun oruganisimu.

Arihati Sisütema inmunolohiku katei keiburi birusu, heweroü, ru ligia budan lun

gayarabeila lachágaruni úgubu luwaiyuwa disegüdaleime luei sélulasi labu

tehidosu le buidubei, lun buiduñahalan látuadi úgubu.

Dariwati ondarañu lau globulosu haruti o

leukositosu.

Nihá buri lúyerigu leukositosu:

1. Fagositosu: gadeilumuti organismosu

inbasoresi; letima lúyeri le furangubei

neutrófilosu, le abuleserubaniña

heweroüagei.

Sun le gadabalin Sistema Inmunolohiku

Page 13: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

10

SUBUDI LUAGU IBAGARI

2. Linfositosu: ruti budan lun úgubu laritaguniun labu lasubudiruniun

organismosu inbasoresi ha buleseihamalibei úgubu lun hagadeiruni.

Lidan fumieguarügü achátiruni lani defensasi le merengutimahalime

warügüdün sandi, lumagie aba liroügua hamuñeli, dagalumoun sandi le

peligugudalumuti wabagari labu lubuidun wawiwan keiburi sandi

autoinmunesi labu kanseri.

Tónigi lumutiwa wani sisutema inmunolohiku luei sandiagei, uguñe weyu,

lautima pandemia le, mosu wederebugudagüdüni wani sisutema inmune,

magadegulamu wani organismu lau sandi le anireihalibei lidan.

Aroudeina le furendewalibei

Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

Narufudali lagana sistema inmunolohiku

I. Con ayuda de mis padres

contesto las siguientes preguntas tomando como fuente lo que escucha en

las noticias.

1. ¿katei coronabirusu bei?

2. ¿katei buri síntomasi lanibei coronabirusu?

3. ¿idaluba weredehaní coronabirusu?

4. ¿ka yarafaguaü lanibei coronabirusu luma sistema inmunolohiku?

Page 14: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

11

SUBUDI LUAGU IBAGARI

INIMUNIDA LANI ÚGUBU

Gabügürüní: Gufurandewalan inmunidad arihawameime defensasi lani

sistema inmune.

Akutiheina wasubudin

nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:

¿ka anticuerpo bei?

¿Ka antígenosu bei.

¿ka lounigirubei la lémeri wani defensa?

Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Inmunidad: aban igaburini le mahawati lun le patohenuti lidan

mikuruorganisimu ítara kei susutanciasi mabuidunti lun oruganisimu.

Dan le lasandirun úgubu antígenosu susutanciasi le mama lani, aban

hawadigimaridun houyerigu sélulasi lun harihiniun gayaralamu duriwalan.

Sun sélulasi to eiyahatiun lun hadügün linfositosu B anticuerposu, proteinasi

buri to buidubuitu lun tárügüdün antihenosuagei.

Lémeri defensasi lidan sistema Inmunolohiku

Page 15: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

12

SUBUDI LUAGU IBAGARI

lúyerigu Inmunidad

1. Innata: sun gürigia agüriahouwatiun lau lúyeri inmunidad le.

2. Árügüdüti: achurungudeinaliña lau ligaburi leibugun wabágari; lau

lidasiagei linfositosu aba lawanserun da yarafañu wamá lun sandiagei

labu da wimiruniwa.

3. Hualiti: malüdigieti, ítaliña kei hamuga aba fuedeiti barugudigieti.

Imirúni luei sandiagei

Ligia fumieguarügü asefuragülei luei sandiagei, ouyowaheinei lahüchün

anticuerposu.

Arufudeina le furendewalibei

Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

I. Dabibuali hostagüdaneime mapa conceptuali le.

Hostagüdabei lau dimurei le richabei

1. ___________________ Gaganatu úraü

tabu mucosasi.

2. ___________________ Luyerigu

inmunidad le awanserubei lidan

ligáburi leibugun ibágari.

3. ___________________ Sustansiasi mama lani úgubu.

Page 16: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

13

SUBUDI LUAGU IBAGARI

4. ___________________ Proteínasi buidubuitu lidan larügüdüniwa lúyerigu

antíhenosu.

5. ___________________ aban estau le mahawati lun le patohenuti lidan

mikuruorganismu ítara kei sustanciasi mabuiduti lun organismu.

Nasaminará lübügürün kasu le ounaba nuguyama:

Aban tariyaguní Gloria túguchi dan bei limiruniwa luei sandi influensa; aba

talügüdahan “¿ka uwagu hímirei anhei masandilubei?”. Aba lounabun

túguchi: “luei nasandirun”

¿idaliña duarilani imiruni lun influensa sandiagei?

6. Nakutiha lübügürün lilaagei dimurei le:

a. Inmunida

b. Medula Ósea

c. Basosu

d. Gangliosu

e. Leucocitosu

f. Antígenosu

SINDROME INMUNODEFICIENCIA HANI GÜRIGIA (SIDA)

Gabügürüní: wadimurehan lübügürün idalian lan lasügüragüdüniwa sandi

VIH/SIDA

Akutiheina iseiri subudi

nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:

¿Ka sandibei SIDA?

¿Ka VIH bei?

¿Idalian lasügüragüdüniwa VIH?

Page 17: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

14

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Síndurome lagani úgubu budawarügúti (SIDA) aban sandi le ñeinlumuti

lasufuriruwa sun lúyerigu güahüguaü, keisi lounaba lafeidirun musu musu

sistema inmunolohiku ladagüdün birusu Inmunodeficiencia le hani gürigia.

SIDA ligia lagumuhoun lidani güahüguaü luiegien VIH, gafarahati ladüga

gadeilumuti mikuruorganismu selulasi le labachaguagüdübei úgubu lun

labuleseruni.

VIH gayarati ladeiruniwa lidan hítaü labu fumieguarügü dunaguati lidan

wágubu, keiburi semen, seküresionesi lueigien tikunkun hiñaru labu timiligin

úguchu.

Ligáburi lasügüragüdüniwa

1. Gaféi

2. Gaféi lau iyúmaü

3. Labuguchagun hata bian gürigia.

4. Lasügün hítaü lumagien aban hítaü sandihali.

Lau sun le akutihouwalibei; dagalumoun weyu le uguñebei; madeirunwagili

lárani lareidagun güahügüaü lani VIH; úwagili aba imiruni le chóruti lun

lichugun inmunidad luei birusu lueidigien árani lle lun ti lagüdahan keiburi

antirretroviralesi (ARV).

VIH Indura

Furumieti kasu le adeirubei lidan irumu 1985 departamentu, Yoro.

1 lidan dúsu hati weyu le ruwalibei keisi luweyurin lageindawagun luma SIDA

lidan sun ubou.

Arufudeina le furendewalibei

Page 18: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

15

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

I. Lau cuaduru le sugühalibei, noustagüdali cuaduru le, adüga nuguyame

aba gráfiku lau barrasi

II. Hostagüdabei lau dimurei le richabei

a. _________________ aba sandi le ñeinlumuti lasufuriruwa sun lúyerigu

güahüguaü, ladüga lagadegun sistema inmune luagu VIH.

b. _________________ árani agei adügüti lun lamaduniwa güahügüaü luagu

retrobirusu keiburi VIH.

c. Íridabei ldaliña lan lasügüragüdüniwa:

a. ___________________________

IRUMU N° de

casos

0-9

10-19

20-29

30-39

40-49

50-60

Page 19: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

16

SUBUDI LUAGU IBAGARI

b. ___________________________

c. ___________________________

d. ___________________________

d. Irumu le ladeirunbei furumieti kasu lani VIH Indura. _______________

LASÜGÜRAGÜDÜNIWA VIH/SIDA LABU ÁRANIAGEI LE AGÜDAHABANI IBAGARI

Gabügürüní: lasubudiruniwa áraniagei le agüdahabanu aba gürigia sanditu

lau VIH

Akutiheina iseiri subudi

nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:

¿Idalian masügüragüdüwalan VIH?

¿Ka farmakodependensia bei?

¿Katima hualibaña lun birusu lani SIDA?

Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Mawiwanduti VIH saragu dan baugudi luei lúgubu gürigia. Masügürüti

buagun laurügü lásürünibu marin, ni luagu bayanuhan, bouburun labu

bayusuruní lumegen aba gürigia le sandibei lau.

Gayarati lagidaruniwa VIH lidagien hamegen gürigia labu hásuge surusiagu,

laurugu lichuguniwa lubarun larouga abaroü 57° lidan 10 lifinga dan,

harumadagüdawa ligiame lau duna ousihenau, alcohol industrial, labu amu

katei le seriwiti.

Page 20: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

17

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Lidan oüdüagei le louguagilibei lawanserun sügügüdawati birusu le lau gaféi

hadan gürigia ha mounigiragutiun haugua.

Amuya lúyeri lasügürün lau lúwaradagun hata bian gürigia keiburi

farmakodependientesi ha imiragubaña houngua lau imiragülei le gaganali

sandi.

Kei le aubei tariñagei lichúgüdina

átuadi, nibureitiun ha gayumudibaña

lun hagüriagun hagiatima

lagadeirubaña epidemiasi, ha tima

lidabaña iyumudi lumagien 15

dagalumoun 35 irumu.

Tratamiento en Honduras

43% hadagie sanditiun lau birusu le, hagiyarügüñanu eresibirei áraniagei

lágüdaha sandi le, le unbei lariñawagua antirretrovirales (ARV)

Antirretrovirales áraniagei antivirales adügütu lun tágüdahani güahügüoü

lueigie retrobirusu keiburi VIH.

Arufudeina le furendewalibei

I. Nadeirali dimureiagei lidan liradina lubuñe dimurei lebürüneime lila ka aba

lidagien.

Epidemia, Farmacodependiente, Inmunidad, Inmunodeficiencia, SIDA, VIH,

Virus

II. Badibuha tidan bikuadeunu idaliña lan lasügüdagüdüniwa VIH.

Page 21: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

18

SUBUDI LUAGU IBAGARI

III. Tidan ubanaü harutu adügabá kartelesi luagu idalubalan duariwamá luei

VIH.

IV. Elabore diferentes mensajes, en papel bond con información relevante

sobre el tema del SIDA.

NO A LA DISCRIMINACIÓN DE

GÜRIGIA LAU VIH/SIDA

Gabügürüní: Gufuranda wamani hasügürün gürigia ha laubaña VIH ,

subudiwamounme Ondaruní to ideragubaliña.

Akutiheina iseiri subudi

nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:

¿Idaluba wouseruniña gürigia ha laubaña VIH?

¿Ka Ondaruní ideragubaliña gürigia ha laubaña VIH?

Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

SIDA aba sandi gafarahati, iyédemeti herenguligia gadalanibu, ligia

mosulubei inebehamá ideregua wamañame gürigia ha laubaña VIH

ouserawamaña buidu.

Megeitiñu ísieni labu ánharuni hamagien hábegunu, hanibafagu,

haduheñu, hámarigu, harahüñü, hamadagu, nadagumeitiñu lidan átuadi,

habu sun gürigia oüdürügü.

Megeitiñu layanuhoun hama lun tiñurahoun háfurugu, gayaralamuga

hadundegun houngua lau hasandi, haweidagüdüni habafu lun

hawiwandun lau darangilaü.

Page 22: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

19

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Ondaruní to ideragubaliña gürigia ha sandibaña.

ONUSIDA: Programa úwara tuma Nacionesi Unidasi luagu VIH/SIDA. Ginebra,

Suiza ñeinñoun meni ichügüdinaü. Lueigien programa le alidihouwati érei lu

lagendawagun luma SIDA lidan sun ubóu.

OMS Y OPS: Ondaruni lani átuadi lidan sun ubóu tabu Ondaruní

Panamericana lani átuadi, rutiñu íderemuei lun duariwalan labu áraniagei

lun sandi keiburi VIH/SIDA.

Indura, anurei Comisión Nacionali lani SIDA (CONASIDA); gadalumutu aban

alidihati tidan sun tuyerigu luban furendei oüdürügü.

Arufudeina le furendewalibei

Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

Nalirihali sügúü le:

Umadagu Kalosu labu Kadu lumagia ñünbürigiña, ñündütina tidan luba

furendei úwara, sunhamuti furumieti lémeri halirihan añahamemegua tidan

Universidad alirihei ligiameme furendei.

Lidan aba weyu, aban ladanagun (accidente) Kalosu feriditi saragu hítaü

megeitimebuga lasügüragüdüniwa hítaü lun.

Hítaü le hichugubei luagu, makutihatiña lübügürün buidu emefunabu

gaganali VIH.

Fiyubei weyu larigien aban lafuridun Kalosu tidagien haba sanditiñu aba

lasigiruní lalirihan úwara luma lumada Kadu, 1 lidan dúsu hati, luweyuri érei lu

Page 23: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

20

SUBUDI LUAGU IBAGARI

lagendawagun luma SIDA lidan sun ubóu, ñeinñanu adügütiñu pruebasi lau

hítaü lani VIH, aban hadügünu Kalosu luma Kadu.

Danbei le habudunu lounabaha, aban lagundaragun Kadu ladüga úwati

mebuga luagu, agieti Kalosu aba lirudagun ladüga anireilan luagu, aban

lariñaguni lun lumada lau ligarihabu.

Nounabali alügüdahani le:

1. ¿Kaba hamuga wadüga lidan lasügün Kalosu?

2. ¿Richatifunasan ladisedun labu labulieidagun Kadu luei lumada

lumagien ñünbürigiña? ¿Ka uwagu?

3. ¿Wayanuhabei yebe odi wamanichuba yebe lau luaguti Kalosu?

4. ¿Kaba adundehaní wariñaga lun Kalosu luei lasügürün sandi le hawagun

amu gürigia?

5. ¿Idaluba hamuga gayaralan lanügün Kalosu aba ibágari le arandati?

6. Íridaboun Ondaruníagei to ideragubaliña gürigia lau VIH.

DEBERESI LABU DERECHOSU HANI GÜRIGIA HA LAUBAÑA VIH/SIDA

Gabügürüní: Lasubudiruniwa deberesi labu derechosu hani gürigia ha

laubaña VIH+

Akutiheina Wasubudin

nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:

¿Ka deberesi labu derechosu hanibei gürigia lau VIH?

¿Idaluba weedehani VIH?

Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Page 24: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

21

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Derechosu hani gürigia lautiun VIH+

1. Derechu lun átuadi.

2. Derechu lun furendei.

3. Derechu lun wadagumanu.

4. Derechu lun habaüdüniwa labu houserunina lau úwaraguaü keisi híbiri

gürigia ítara kei tarufuduni lúrudu.

5. Derechu lun hafuridun le ñeinlumuti habusera.

Deberesi hani gürigia lautiun VIH+

1. Hawiwanduni Gaféi lau gabaun-ni.

2. Hayanuhani gadatiun hama hapanagu, hámarigu habuyebe

furumieguarügü gürigia ha úmati habalacha.

3. Gürigia ha alugutiun hichugun ibágari lun/tun somu iráhü sanditu/ti lau

VIH+ gantiun derechu lun lasügüdagüdüniwa ñúsu houn.

4. Anhei sandihabei biangubei úmarigu la VIH/SIDA, henregubei

lichuguniwa budan houn lun hagüriahani ladüga chatihalime lidani

hawiwan.

5. Dan le chuñuliña lan hau gürigia hasügüragüdüni VIH/SIDA hawagun

amu gürigia, gayarabei taguwarun lúrudu houn.

Adundehaní houn gürigia lautiun VIH/SIDA

Hawiwadun lau uburiduni.

Hareiragüdüni estüresi.

Duarihamá luei luyerigu güahügüoü.

Mayusurun-hamá araniagei le michulagili hasurusia houn.

Goudidadi-hamá lubie surusia.

Hounigiruni ligaburi heigin.

Hafagun lun matagun-hamá magumulehan hagiame.

Hadügün ehersisiu.

Arufudeina le furendewalibei

Page 25: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

22

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

1. Nadüga aba tirifoliu lau ñúsu luaguti VIH/SIDA:

a. Tigibudina: Tiri luba furendei, asignatura labu liri afurenderuti.

b. Lagana: Ñúsuagei

Lila.

Deberesi labu derechosu hani gürigia lautiun VIH

Luyerigu duariguaü luei VIH

c. Agumuhouni, Bürüba aba ñúsu buiduti luagu duariguaü luei VIH.

d. Nabürüda 5 deberesi labu derechosu hani gürigia lautiun VIH-SIDA.

e. Nounabali alúgüdahani buri le lanina saminaguaü:

f. ¿Idaliña lateniruniwa houn gürigia lautiun VIH? ¿Idaluba waransehani?

g. ¿Gayarati hagüriahan umarigú sanditiun lau SIDA aba irahü? ¿Ka

uwagu anha ka uwagu uwá?

Duari lue babihin luriba sandi VIH+

Kaba hafurendeira: layanuhoun luagu duwari luei labihin luriba sandi VIH.

Lakutihoun subuti lubagiñeti.

¿Ka buri lunbei badügüni lue babihin luriba sandi VIH/SIDA?

Adügeina iseri subudi

Page 26: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

23

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Arufudeinei le furendei balibei lübügürü sandi le

1. Tidan bani yugumeru, bürübei buru katei le gayabei ladügü, lue

labigin luriban sandi. VIH-SIDA.

2. ¿Ka lílabei ABC lun duari ban lue babigin luriba sandi VIH?

3. Bürüwama fuyu katei le ídehati lun buidubei lan ligaburi hawinwandu

gürigia ha láubaña luriban sandi VIH.

4. Ayanuhatiwa hama waduheñu, múnada; lübügürü sandi le.

Duari lue luriban sandi VIH

Lun duari ba lue luriba sandi VIH/SIDA, súdiniti basubudiruni sandi, subudi beime ida liña lan

lasügürün hawagun gürigia, mosu lubeiti wouchun lun mabihin wama iradinaü le giyarabei

lasügüragüdüni luriban sandi le wawagun VIH, lidan buri ígaburi le:

Mafarenguaba águsa

lánina ímiruni hama amu

gurigia

Ha awadigimaridubaña lúaguti átuadi,

mosu duari hama lue himiragun houngua

lau águsa yusuwali.

Houcha ba lun bouserunu

kondonu lidan lubudubu.

Le badügübei lidan sun

leibahan bibagari, gárigiti

lidan oundaruni; duarini aban

buiti saminaü. Lun duari bani

labihin luriba sandi VIH

lídagiñe agaferuni, hafu

bayusuruni ABC:

A----Aügüdaguni ungua

B---- Magabarahaba

C----Yusuba Kondonu

Hitaü le lunbei líchugun hawagu

amu gürigia, hafu lapurupuruniwa

buidu lubagiñe líchugun hawagu.

Würi to dagainaboun, eni anigein, luriban

sandi VIH tuagu, musu tabihin árani

lúmagiñe surusia, lue tasügüragüdün

luriban sandi VIH luagun irahü le

tuageirugubei.

Page 27: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

24

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Page 28: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

25

SUBUDI LUAGU IBAGARI

TONIGIWAMEI WANI LIQUIDU VITALI

Gabügürüní: Lasubudiruniwa lisúdini recursosu hídrikosu oüdürügü

arihuwaligiame idaluba lan larensehoun labu lagüdahoun.

A. Akutiheina Wasubudin:

Nabaüdaguá hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan nikuadeunu.

Nadüga aba lista lau sun katei le lunbei wadügüni lun mabulieguwamani

duna.

Katei buri le gayarati nadügüni lun

mabuliegunani duna

Katei buri le gayarati tadügüni núguchu lun

mabuliegutani duna

Katei buri le gayarati ladügüni núguchi lun

mabuliegulani duna

Katei buri le gayarati hadügüni níbirigu lun

mabulieguhamani duna

Katei buri le gayarati hadügüni sun idúheñu

lun mabulieguhamani duna

B. Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Hidrósfera

Kapa acuosa lani planeta, gaganalumuti sun duna le lidabei mua, keiburi

oséanosu, barawa-agei, dunougu-agei, lagunu, glasiaresi labu duna

subterráneasi, darugualumuti gamalumoun 70% lani superficie terrestre, ligia

weirilubei gadalani prosesosu labu fenómenosu le ahüchübei lidan planeta.

Page 29: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

26

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Hidrósfera gaganatu oséanosu, barawa-agei, dunougu-agei, lagunu, duna

subterránea, duna dereguati labu nieve.

Sikulu hidrolóhiku

Sikulu lani duna aba sikulu

biogeokimiku ayanuhati luagu

sirkulasion sügülügüti lani duna

laganagua hidrósfera,

atmósfera, litósfera labu biósfera;

aluaheina lidan limigifen sun

prosesu, lun lasügün duna

lueigien aba estau fisiku lidon amu. Lidan mua dariwamuti duna lidan ürüwa

estau: sólidu kei duna le dereguati, dunaguati labu gaseosu kei baporu lani

duna.

Lani duna molékula.

Duna molékula le gabuñetimabei

lidan lani mua planeta, gadalumuti

bian átomosu lani hidróhenu (H)

úwarañu luma aba átomo lani

oxígeno (O), arufuduwati tuagu

fórumula química H2O; átomosu lani

hidróhenu ragüñüliña luagu átomosu

lani oxígeno, keisi asimétrika laganagua biagubei adügati aba ángulu lauti

104.5º.

Page 30: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

27

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Lubuidun ligáburi duna labu átuadi

Súdini lubuidun ligaburi duna

lun labuawagun eigini labu

arumani. Lafeidiruba lubuidun

ligáburi duna anhei adeiruwa

igáhüni, kímikasi, tóusikasi labu

radiasionesi.

Sandi ladagüdün duna wiyeti

ayusuti lun átuni labu eigini,

keiburi abúruchuni, hepatitisi, heweraü-buri gastrointestinalesi, labu amu

luyeri.

Aba arumani le ligiati megeiwati luei lasügürün sandi-agei. Mosu wachibuni

wahabu lau duna labu sabun larigien wafuridun tidagie kumú, larigie

tasansirun hágei iráhüñü labu lubaragien laburawagun labu leiginiwa eigini.

Indura, SANAA (Servicio Autónomo Nacional de Acueductos y

Alcantarillados) tugia Ondaruní to agüdahabalin lubuidun ligáburi duna;

lidagien luyerigu hidu harumali, adeiruti oüdürügü.

Ligaburi liñuruniwa gámawalan duna harumati

Megeihamuti gürigia duna sagü weyu lau liibe. Duna le weiritimabei ayusun

lidañei adügaü agrikola, lun lawanserun industria labu igáburi le aubei

layusuwa sagü weyu.

Sungubei gayarati mabuliegun wamani mawiyedun wameime duna.

Page 31: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

28

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Larufuduwa fiyú-buri téknikasi lun lagibedagun duna:

C. Arufudeina le furendewalibei

Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

Núwaragüdali ilaüagei le lidanbei columna A luma dimurei le lidanbei

columna B

Nadüga aba mapa conceptual le ñeinlumuti wichuguni tematikasi le:

Hidrosfera, sikulu hidrolóhiku labu duna.

Tidan iyawaü to, narihali ka lan awiyedubalin duna:

Hidrosfera Sikulu

hidrolóhiku Duna

A:

B:

C:

D:

Page 32: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

29

SUBUDI LUAGU IBAGARI

GÁSESI LE LARUBEI MUA

Gabügürüní: Harihini tisudini atmósfera (Lidounda Ubou) lun lágüdahoun

ibágari lidan planeta.( Pulaneta)

A. Akutiheina Wasubudin:

Nabaüdaguá hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan nikuadeunu.

Nariyaguali güafiku ounabaneime alügüdahani.

¿Ka gasesi adeirubei lau gibeguaü lidan planeta?

¿Ka liribei kapa lani gasesi le larugubei wani planeta?

¿Ka garabalibei?

B. Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Atmosfera

Kapa lani gasesi le agarabadubalin mua, gaganati garabali habu partíkulasi

lidan lani suspensión.

Garabali: lamigisiha gasesi, keiburi: 78% nitróhenu, 21% oxígenu, 0.033 %

dióxido lani Karbonu labu 1% lidagien amu luyeri gasesi. Ítarameme giñe kei

partíkulasi lani kaliki atmosfériku. keiburi: ságoun finuti, polen, baligi

bolkanikasi, heweroüagei, labu amuburi.

Karakterístika labu propiedadesi tani atmósfera

Densidad: luweiagei lumasan garabali lidanñein sonasi le inabutimabei

ayumahouwañu luagu güawedad; lidantima wareirun ahualideina liña,

Page 33: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

30

SUBUDI LUAGU IBAGARI

tenuiti fureseligia garabali, danle waweirun lidoun líñu aba lámadun

densidad tani atmósfera.

Presión: adügatu atmósfera érei ligibuagu superfisie terrestre ñeingie aba

lamadun lau íñuguaü; lidan aba íñuguaü lau 10,000 meturosu (íñuni le

ñeilubei támaha abion), ünabuti presión atmosférica 4 weiyasu luei ligaburi

barana.

Tewegerun atmósfera: mawegeruntu atmósfera, eweheruni dinguti le

warihibei weyougu, lidangieti molékulasi lani garabali baguagüdaluti leiti

haruti le ñünbuibei lidangie weyu.

Temperatura: tani Atmosfera temperatura gareiraditi lau íñuguaü, memegi,

lidan líbiri fulasu íñuti tida atmósfera aba lagibedagun temperatura, ladüga

anirei gases chúlumuti radiasionesi solaresi ariyaheinei elewasionesi lani

enerhía térmika.

Kapasi tani atmósfera

Tropósfera: Kapa atmosférika le yarafañubei lun superficie terrestre. Lidan

kapa le, aba lámadun temperatura

lau íñuguaü; ya lasuseda sun luyerigu

fenómenosu meteorolóhikosu, keiburi

huya, garabali labu lubu wóhiyu.

Estratósfera: Gadanlumutu estratosu,

ya lagibedagua temperatura lau

íñuguaü, suseti le ladüga

lasügüragüdüni rayosu ultravioletas

oxígeno lun ozono me.

Estratósfera

Termósfera

Mesósfera

Estratósfera

Capa de

ozono

Troposfera

Page 34: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

31

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Kapa lani ozono: musun lidagie estratósfera adeiruti lidan lásuha,

ondaralumuti 90 % ozono tani atmósfera, ozono aba gasi oxidante le

ounigirubalin mua luei rayosu ultravioleta.

Mesósfera: Ligiatima dilitimabei tidan atmósfera, aba areireinalan

temperatura lau ligaburi lagibedun íñuguaü, ya tarihuwa waruguma furesetu

keisi meteoroidesi igiragüdatu tida termósfera.

Termósufera: Gayarati lachülürün lani temperatura lidon 1500ºC, tidan kapa

to, radiación ultravioleta, rayos gamma labu rayos X le ñünbuibei lidangie

weyu adügagüdati ionización lidan átomosu tabu molékulasi, ligia gibelubei

luyerigue partíkulasi lidan lau karga eléctrica.

Exósufera: fulasu adeiruti tabadinagua atmósfera terrestre labu espasiu.

Lidan kapa le feridi lumuti gases lani propiedadesi físico-químicas ñeingie

aba labáchagun musu musu dei ladeirun aba afansehaní le lenegeti

espasiu.

Atmósfera, külima labu dan

Atmósfera afurangudubalin ligaburi külima-agei, ligia arihibei lau lachülagun

fenómenosu atmosféricos, filtrauwalan radiación lani weyu labu lounigirun

lafeidirun saragu larouga.

Dan atumosuférico: Tigaburi atmósfera lidan aba dan labu lidan

furumieguarügü fulasu.

Külima: libeagei fenómenosu meteorológicos le furangubei lidan aba fulasu.

Anuadarahamuti factoresi külimatikosu keiburi latitud labu altitud.

Latitud: anuadala lumuti franhasi külimátikasi, gadanlumuti mua, ladüga sun

luweirin lidan Ecuador ruti budan lun aban asüdaguni le weiriti lun masasi lani

garabali lidan fulasu buri le.

Page 35: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

32

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Altitud: lübügün ligaburi barawa; arihati lau luweirin labu lilougua lasüdün

masasi lani garabali. Ürüwañei luyerigu külima: • külima káliduti • külima le

bachati • külima diliti.

C. Arufudeina le furendewalibei

Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

Nasaminará luagu gaweiyasuñadina lan lidon luyerigu Kapasi tani

atmosfera bürü-nuguyame idatiñalan ka aban tidagie..

1. Nadibua aba mapa lani sun liplaneta mua fidineime luyerigu

külima arügüdeina ideremuei tidagie iyawaü to.

Page 36: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

33

SUBUDI LUAGU IBAGARI

EFECTO INVERNADERO

Gabügürüní: Hayanuhaní karacterístikasi lani fenómenosi külimatikosu,

iridawameime le ladügübei lidan átuadi lamu ekonomía oüdürügü.

A. Akutiheina Wasubudin:

Nabaüdaguá hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan nikuadeunu.

Nariyaguali grafiku le ounabaneime alügüdahani le.

¿Ka gasesi adeirubei lau gibeguaü lidan planeta?

¿Ka liribei kapa lani gasesi le larugubei wani planeta?

¿Ka garabalibei?

B. Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Efecto Invernadero: aba

fenómenu natural lani superficie

terrestre, le ñeinlubei lagüria

calentamiento le lenege lani

aban invernadero ladüga

radiación térmika le

lasügüragüdübei superfisie lani

mua lariegien lachúni gases lani Efecto Invernadero (Nitrógenu, Osonu,

baporu lani duna, Dióxidu lani karbonu, Metanu, Clorofluorocarbonos labu

Oxigeno) radiación solar.

Page 37: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

34

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Calentamiento global (Laradun Ubou)

Da hanarimelan layusurun combustibles fósiles lidan dasiagei industriales

labu transporte, aban lanügün luweinamun libeagei óxido lani nitrógeno

labu dióxidu lani Karbonu ichuguti tun atmósfera, lidon le aban lichuguniwa

amu luyeri dasiagei hani gürigia, keiburi lagudahoun labu libarahoun

weweagei; chatilali le ubafu regeneratiwa tani atmósfera lun tagidahani

dióxidu lani karbonu, le gadunbei lidan efecto invernadero.

Ligiragüdüniwa gases keiburi dióxidu lani karbonu sügülügüliña tidan

atmósfera, ladüga ragütima-hamá saragu energía. Anhei asigira gasi le

ágüdaha energía luei le hamuga lunbei, abame, lagibedagun temperatura

lidan planeta musu musun, abame lasansiruni temperatura global, nihá

fenómenu le subusewati keisi calentamiento global ligia adagüdübalin

sansiguaü külimatiku le asandiragüdübaliwa.

Efectosu lani kalentamientu globali

1. Iñúraguni lidan temperatura globali.

2. Lañuludagun polosu lau larouga.

3. Lagibedagun ligaburi barana.

4. Sansiguaü lidan patronesi lani precipitación.

5. líñuagei fenómenosu meteorológicos extremos.

6. Hagumuchagun houyerigu animalugu ladüga regímenesi le

asansihabei lidan temperatura.

7. Asidifikasión lani oseanu.

8. Amenaza lidan lounigirun eiginiagei luagu lachatirun bunaguaü.

9. lafeidiruniwa hábitat luagu luriban dan

Page 38: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

35

SUBUDI LUAGU IBAGARI

SANSIGUAÜ LUAGU DAN KÜLIMA (LASANSIU LIGABURI DAN)

Gabügürüní: Hayanuhaní karacterístikasi lani fenómenosi külimatikosu,

iridawameime le ladügübei lidan átuadi lamu ekonomía oüdürügü.

C. Arufudeina le furendewalibei

Nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

1. Nariyagua, samina-nuguya tübügürün iyáwaü to, bürünuguya

lidangie ñúsuagei le, lübügürün calentamiento global

Page 39: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

36

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Akutiheina Wasubudin:

Nabaüdaguá hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan nikuadeunu.

Nariyaguali, samina-nuguya

lübügürün ka aban tidagien

iyáwaü, bürüneime le

gufurandanubei tidagien ka

iyawaü.

Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Lasansiha dan atmosférikasi labu külimátikosu

Ligia sun lañewehan ligaburi lasanseha dan keibuina: lumabeiga, luburinga,

huya gahuti sun le

Sansiguaü külimatiku

Asansihaní le gálabei duraligia lidan patrones locales o globales lani külima,

gayarati lasuseredun luagu katei naturales o antropogénicas (hadagüdün

gürigia).

• Las causas naturales Gayarati ñeinla; sansiguaü lidan energía esibiuti

lidangie weyu, circulación oceánica, erupciones volcánicas labu amuburi

procesos biológicos.

• Las causas antropogénicas o por influencia del hombre gayarati ladügala

alteración lani luweinamu lacháwaragun mua labu giñe luagu emisión lani

CO2 labu amu luyeri gasesi lani efecto invernadero le adagüdübalin

calentamiento global.

Ladagüdün sansiguaü külimatiku

Page 40: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

37

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Mabeiguaü

Luwan duna lidan superficie terrestre; ladüga mahuyahan la huya oüdürügü.

Mabeiguaü ladagüdün giñe sansiguaü külimatiku le agibedaguagüdübalin

temperatura labu redistribución arbitraria lani fenómenosu naturalesi kei

huya, itara kei gayaralan ñeinla fulasu lau limabeiga itaraliña ñeinla fulasu

lau buinguaü lárigi luriba dan. Mabeiguaü adügati lun lafeidiruni mua lébuna

libagari labu düdübeñu lan, ligia maseriwinhali lubeiha lun bunáguaü,

achatireina tima emenigini luagu gayaralan lawiwandu.

Lumabeinga Indura

agibedagueinaliña lau

lasügürün dan, ígireina

lumagua lúwaran duna.

Arihuwati tidan mapasi

índice lani aridez lubarun

2025 y 2050.

Índice lani aridez

adügati lubuñe duna lidan besafu fulasu, ameiyahalumuti lumabeiga

hidrológica.

Buinguaü luagu luriban dan

Fenómenosu naturales, le ñeinlubei ladouragua duna lau mua, luagu

labouchagun lagúnu, huya torrenciales, lañuludagun duna dereguali,

liñuragun barana, gadeiheina muna, gabalabatu, üma, bunaguaü,

animalugu habu gürigia.

Aban lasaliragun buinguaü catástrofes me, keigubeigü tima: matohouwa

lan kuenkasi buidu, magüdahadi socioeconómico adagüdübei lun

hawiwandun gürigia lidan fulasu buri peliguti le, lagudahouniwa weweagei

labu lawanserun sansiguaü külimatiku global.

Page 41: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

38

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Buinguaü lidan lumua Indura,

agumesahati lumagie sun

luyerigu fenómenosu kei

tormentas tropicales, baguadasi,

lidílinouga labu liñawan dan

anügeina líñuagei

precipitaciones labu buiguaü

ladagüdün luriban dan.

Tidan mapa gayarati warihin

departamentosu lan le merengubei labuinchun lidan liñawan dan, ligiaburi

le: Gracias a Dios, Atlántida, Valle, Choluteca labu Colón. Arufudatu mapa

luagu 14.8% lidangie lumua Indura merenguti labuinchun lidan liñawan dan.

Tónigi wamei Ubou

Gayarati wídehan lun lünabüdün lananihan calentamiento global, anhawa

areidahein tife gárada labu budein lun wayusuruni lidan besafu katei,

wafagun lun mayusurun wamá saragu combustibles fósiles yusuwagiame

energía le migiragüdüti saragu dióxido de carbono.

Kaba wadüga lun mayusurun wamá saragu combustibles fósiles:

Duariwamá migiruwamanu adiliragülei saragu dan daragu.

Ñeguwamei leiti, laganbahagüle úyanu, bigibigitu tabu sun túyerigu

lanbara to mayusuruwaboun.

Duariwamá wayusurun garabali kondisionau lidan mameigeirun

wamalin.

Page 42: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

39

SUBUDI LUAGU IBAGARI

FENÓMENU IRÁHÜ

Gabügürüní: Hayanuhaní karacterístikasi lani fenómenosi külimatikosu,

iridawameime le ladügübei lidan átuadi lamu ekonomía oüdürügü.

A. Akutiheina Wasubudin:

Naliha, abaüdaguá nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan nikuadeunu.

Lidan fulasu ecuadoru áfuhati

garabali le héreti lidoun ka übaü

alisios líribei. Garabali buri le

súdiniti ladüga hingilumuti

masasi lani duna oceánica lidan

Pacífico labu lufulasun Perú,

anireigiñe aban gíriti

afloramiento lani Perú.

¿ka afloramientu bei? Liñuragun duna huliliti, le semeti lidan lubuñe ibágari,

buiduligia lun ouchahaní.

B. Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Page 43: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

40

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Fenómeno lani iráhü- Oscilación Sur

(ENOS) aban patrón külimatiku le

amegeirubei sansiguaü lidan

temperatura lani duna lidan fulasu

central labu oriental lidan Pacífico

tropical. Lidan lidani ürüwa luagun sedü

irumu, sun duna superficiales lani aban

lagünügü franja lidan Océano Pacífico

tropical, süti dili-ligia laganagua 1 ° C y 3

° C, gadeilumuti ligaburi lafarenhouniwa

precipitaciones lidan fulasu tropicales

gayaratigiñe hérelan lábua luagu külima lidan amu luyeri fulasu ubouwagu.

Sikulu ENOS laganagua 3 labu 7 irumu ladura ürüwañei lúyeri lagana, le hárati

ligia IRÁHÜBEI durati keiburi 8 luagun 10 hati, le dilíbei tugia IRÁHÜBOUN

gayarati giñe hére tan, ítara kei fiyú irumu le meneimeti lidili labu lara, le

lürüwan neutruti.

Page 44: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

41

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Efectos lani fenómeno irahü:

Lidan fulasu le ñeinlubeiha lahuyaha saragu, keiburi Indonesia, etc..,

anireigiñe dan lun mabeigalan ñein.

Gumuguati afloramiento lani Perú, úwaligiñe ouchahani.

Hanarime láhuyahan lidan loubadina Pacífico (liñawan dan Mitch

buguguati luma lagumuhoun lededeun lidiliga le peligubei lidan

Mediterráneo hau ouwegutiun lidan irumu 1997).

Lidan le aban loubadina América, lidan louba Atlántico chülüti

lumabeinga, ladüga lasanriruniwa presionesi.

Gadeilumuti koralesi, debiligüdalumuti lasansiun temperatura labu

nutrientesi.

Hilaguatiun dunuruagei, lidan irumu 1986, 78% ñanu dunuruagei

ouwegutiña luagu uwahamá uduroü (asuseduti lidan lededeun lidiliga

lidan Mediterráneo).

Sansiguaü lidan lañuragun CO2 tidan atmósfera. Danle úwalan irahü,

mounahati océano CO2 tidon atmósfera, liñuragun duna huliliti,

abuinchuti lau CO2 ounahalumuti le tidon atmósfera.

Dale táfuechun irahü, amu luyeri le tanügübei, abuinchuni lidan lonwere

Pacífico luagu liñawan dan, lumabeiga labu lidiliga lidan lübaüna.

Impacto ambiental lani fenómenu irahü Indura

Ya lidan wageira fenómeno irahü, barüti sansiguaü súdiniti lu külima,

adagüdeina lun lasüdün barawa labu ligaburi lumabeiga, lidantima

Corredor mabeiti, gadanlumuti departamentosu: Choluteca, Valle, La Paz,

El Paraíso (zona sur), Francisco Morazán, Intibucá, Lempira, Ocotepeque

labu sectores de Santa Bárbara.

Le lígirubei fenómenu irahü Indura

Page 45: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

42

SUBUDI LUAGU IBAGARI

• Chátilumuti lalubahoun eigini lidantima agricultura labu ganadería.

• lünabun labelurun sensu, ladüga lachatiruniwa bunáguaü.

• Lounigiruniwa layusurun duna harúmati labu energía eléctrica.

• Lidan lidani lidiliga gayarati ñinlan buinguaü labu houwegun gürigia luagu

liñawan dan.

Impacto ambiental tani fenómenu irahü Indura

Barüti precipitaciones baugudi luei ladáha, lidan luwein-agei fulasu ru ligia

üma lun liñawan dan.

Le tígirubei fenómenu irahü Indura

Lidan lumua Indura sun luweinamun gadeiguoü asuseduti taganagua irahü

ligiaburi buinguaü le asusedubei lidan irumu 1974 laganagua liñawan dan

gíriti Fifí labu le ladügübei liñawan dan gíriti Mitch lidan irumu 1998; feridi

hamuti saragu gürigia habagari labu sun hámati.

C. Arufudeina le furendewalibei

Nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

Nabürüdali hostagüdanounme mapa conceptual to

1. Nariyaguau iyáwaü ounabaneime alügüdahani

¿ka idan océano láhücha fenómenu le?

¿ka asuseredubei lau lidunei océano laganagua fenómenosu irahü?

¿laganagua ka luyeri sandubele lasusereda fenómenosu le?

Page 46: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

43

SUBUDI LUAGU IBAGARI

LECCION 6: HUYA GÁHÜTI

Gabügürüní: Hayanuhaní karacterístikasi lani fenómenosi külimatikosu,

iridawameime le ladügübei lidan átuadi lamu ekonomía oüdürügü.

A. Akutiheina Wasubudin:

Nariyaguau iyáwaü ounabanamugei alügüdahani le tidan nikuadeunu.

a. ¿Ka harihibei Mariu labu Alex lidan

weweagei?

b. ¿Ka megeibei houn úduroü dúnouguna?

c. ¿lübügürün le harihibei Mariu labu Alex ka

uwagu lagadegua weweagei?

d. ¿ka adagüdübalin huya güáhüti?

e. ¿ka reacciones químicas adagüdübalin

huya güáhüti?

f. ¿ka gadabalin gürigia lidan láhüchün huya

güahüti?

g. ¿Idaluba wedehaní láhüchün huya güahüt?

B. Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Page 47: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

44

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Huya Gahüti:

Furumieguarügü luyeri precipitación le gaganati igáhüni baugudi luei liricha.

pH le ünabuti laganagua huya güahüti ladagüdün iwiyeiagei garabaliugu

keiburi dióxido lani carbono labu óxidos lani nitrógeno, dan le lamigisirun

luma duna aba lagüahüdün. Nihá precipitación le aban leiguadun luagun

mua, ñeingie aban lachülürün lumoun húya agei.

Chülüguati huya güáhüti dan le lamigisirun idüdüni garabaliugu luma óxidos

labu nitrógeno, dióxido lani azufre labu trióxido lani azufre le tumagienti

fábricas, centrales eléctricas, calderas lani calefacción tabu gabalabatu to

ayusuruboun umegegu lauti petroleo le gaganati azufre.

Dan le labuguchagun gasesi le luma huya aban hadügün güáhüti nítrico,

güáhüti sulfuroso labu güáhüti sulfúrico.

Larigie sun katei, aban leiguadun sustancias químicas lidon mua keisi huya

güáhüti. Awiyedahaní atmosféricos le adagüdübalin huya güáhüti díseti le

ñinlumuti lachülüra, ounahalumuti garabali lidoun miyunu kilómetros

lubaragien ladagarun keisi rosíyu, huya, ahibihaní, life duna dereguali,

deguaü, niebla labu neblina.

Dan le lachülagun presipitacion aba lagadegun mua labu sun lúgubu.

Huya güáhüti Indura

Awiyedahaní atmosférica le áfuechubei Sigala labu San Féduru, ladagüdün

hingiguaü ladüga gibehaman gamototiun, nuha gabalabatu, busuagei,

tabu kamion abaüdüwatigiñe layusurun fertilizantes sintéticos, le adagüdati

emisiones le awahati huya güáhüti; gamalumoun, uwagili Indura laganagua

oüdüagei le ñeinlumuti lagadeiha huya güáhüti; ligia mosulubei gaganbadi

wamá duariwamamugei dúmadei le.

Page 48: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

45

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Duárini labu le lunti wadügüni lun wédehani huya güáhüti

Sun industrias mosu filtrartani harumagüdateime duna lubaragie

tounahani dúnougun.

Lamaduniwa ligaburi azufre lidan combustibles.

Layusuruniwa gasi menimeni tidan industrias.

Mabulieguwalan energía lani leiti yadügüti.

Layusuruniwa menimeni fertilizantes.

C. Arufudeina le furendewalibei

Nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

Nadüga aba trifoliu lübügürün huya güáhüti. Lau igáburi le.

I. Tigibudina:

• Tiri CEB • Lichügüdina Íladinaü: Huya güáhüti • Ha gadabalin ondaruni

• íyawaü to ayanuhatu luagu lichügüdina Íladinaü.

II. Sun le lunbei lidin turageirugu tirifoliu mosu luagutibeilan huya güáhüti:

• ¿katei la? • ¿idaliña láhüchün? • wiribati le ladügübei, arufuduwala tau

iyawaü henpulu me. • idaluba leedehouniwa huya güáhüti.

III. Tanagagie tirifoliu:

Nabürüda aba ñúsu buiti luagu idaluba lan wounigiruni planeta lani mua,

Page 49: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

46

SUBUDI LUAGU IBAGARI

FURENDEI 6 LADEBILIDUN LIDAÜ OZONO

Gabügürüní: Hayanuhaní karacterístikasi lani fenómenosi külimatikosu,

iridawameime le ladügübei lidan átuadi lamu ekonomía oüdürügü.

A. Akutiheina Wasubudin:

Naliha, abaüdagua nuguyame hama niduheñ uluagu le.

Cuarentena luagu corona virusu beseilumuti ligaburigu garabali

gamalumoun memedulumuti ligaburigun liyawan dan Noticias ONU

23 de marzo 2020

Lubuguruti aban saminau le ladügubein Carbon BRIEF, le

erederubalin wadagumanu le lani sensu agein adugati aban

lamusudun keibui 25%lidan aban aundaruni tani CO2lidan gadüru

semana china

Loubagieliran to alidihabalun Oseanica tuma atmosférica meriga .

Mauna Loa tuguya lagurabagule ariyahanie to weritimabon

ligiburagu uboun OMM ariñegatu luagu anireinbuilan luagu hati

keiburi lidan biama hati lidan 2020 de CO2 atmosféricu aba lan

414.11 faiwati luagu millunu, luagu idehani 411.75 ppm bian hati lidan

2019.

Lidanyamu dimurehabu tani, Cape Grim en Tasmania, le lan luwarati

laugiñe CO2 keiburi 408.3 ppm biama hati lidan larufudun 405.66

ppm bian hati 2019.

Así mismo las observaciones de superficie del Servicio de Monitoreo

Atmosférico Copérnico de la Unión Europea ha confirmado que el

dióxido de nitrógeno (NO2) se está reduciendo significativamente

por las cuarentenas en China e Italia. En Italia, una tendencia gradual

de reducción de alrededor del 10% por semana.

Page 50: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

47

SUBUDI LUAGU IBAGARI

B. Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Ligaburi lagadegun lidaü ozono

Danle lachülürün CFC labu líbiri SAO

lidon tíñu atmósfera, da

abuguchagueina lan luma lüsü weyu

aban lacheidagun lani CFC

molekulasi, afuacheina átomos lani

cloro labu bromo, le anhigichubei lau

moléculas lani ozono ñeingie aba

lagadeiruni, ligialubeiti ladebilidunbei

lidaü ozono.

Sun sustansiasi le bucharuwabei lidan lidaü ozono gagüdahaditi luagu

saragu dan, ladüga gayarati hasigirun acheiha moléculas lidan ozono

laganagua aba sigulu.

Lihuentin lidaü ozono

Aba lugau tidan atmósfera muaruguna le ñeinlubei lachatihouwa lidaü

ozono baugudi luei liricha, suseti lidan polosu laganagua primavera ñeingie

aba larügüdagun lungua lau lihamarun iyumugu.

Lidan buga irumu 80 dariwati aba bucharuwaü sidiheigüdati lidan lidaü

ozono lidan Polo Sur sagü irumu, primaveraugu, aban lagadegun fulasuburi

le lidan 50% lidagie lidaü Ozono. Afuduwati giñe luagu gadeiwali lan lidaü

ozono le lidabei Polo Norte.

Debiliti lidaü ozono ligibuagu sun luyerigu oüdü le aganouwati.

Gadeiwalitima América latina, Australia, Nueva Zelanda labu África del Sur.

Page 51: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

48

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Ligibuagu louba meriga, Europa labu Asia, labuchauwaduñagiñe lau

lámarun.

Sun le ligirubei fenómenosu le gayarati wuribahabu lan, lidan abuchadeina

lan luagu lidaü ozono, weiritimati peligu le gadabaniña gürigia ladüga

gayarati lichugun lere weyu:

Idebilini lidsn sistema inmunológico

Sandi lidan úraü, keiburi: cáncer lidan úraü, aweiyaduní le fureseti,

manchasi, lafeidirun chawaguaü.

Lagadeirun arihini.

Sansiguaü lidan umuluni.

Duárini luei lacheidagun lidaü de ozono

• Maneime lan wayusurun

aerosolesi le gaganati

clorofluorocarbonos (CFC).

• Maneime lan wayusurun

extintores le gaganati halonesi,

ladüga anirei sustancia wuriba lidan

lun lidaü ozono.

• Buidulan wagüdahani garabali

páküwati, anhei mágüdahoun

buidu gayarabei lidin CFC tidon

atmósfera.

• Lalügüdün aba técniku, anhei

mawadigimeidun dereguagülei

buidu, ladüga gayara lan ñeinlan

dúmadei lidan. Ligiameme asuseredubei luma tigarabalin

gabalabatu.

Page 52: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

49

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Danle bagañehan aban adiliragülei labu aban garabali páküwati,

gañeinbei le manügübei CFC.

Chátibei bayusurun garabali páküwati.

Darime le baganbu anirei lan bunaguaü le ñeinlumuti layusuruwa

umegegu gaganati bromuro lauti metilu, wáboun lúrudu, ladüga

mabuiduti lira, awiyadahati.

C. Arufudeina le furendewalibei

Nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

Labürüdali le nasaminarunbei lübügürün uganu “añuraguni le luagu

coronavirus ídehati lidan larandarun garabali, memegi

masansirulumuti adügaü külimátiku” Larufudun uganu tani ONU 23

lidan ürüwa hati 2020

IHUALINI LABU ADÜGAÜ LIDAN PELIGU LUBARUN FENÓMENOSU

TÍMATI

Gabügürüni: Wederegagun woungua lun wagüdahaní le waugiebei keisi

aba adügaü lun duariñuwamá luei gadeiguoü.

A. Akutiheina Wasubudin:

Naliriha, adüga nuguyame aba liroügua saminaü agoubadaguei lerenguga labu

afeidiruni lidan Mitch labu COVID -19.

Liñawan dan le giribei Mitch, deslabesi labu buinguaü ladagüdün huya le

abouchagubei lagunuagei, ígirati 33,000 muna gadeiñu tabu 50,000 muna

to gumuagubeitu lidan tidayarün, igadeini le abaüdübei lidan sun oüdü íñuti

Page 53: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

50

SUBUDI LUAGU IBAGARI

luei 5,000 miyunu dolarü; ondaruwati feridi lani 80% lidan témeti gabalabatu

keiburi burichi, labu lanbara-agei lun dumureguaü.

B. Adügeiga iseiri subudi

naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan

nikuadeunu:

Peligu-agei lubarun fenómenosu tímati suseti ladüga laweiridun

hayarafahoun gürigia lidon fulasu maganóuwati hualiburiligia labu ti lúrudu

lani adügaü deficientes.

Luyerigu fenómenosu tímati

Fenómenosu

ladágüdün

hungiguaü

labugie mua.

Sisimu: Hingiguaü lani urarugú terrestre adagüdüti

lagünügü igadeini lidan rokasi luageirugu mua,

areidaheina energía igiragüdüwati lau éregu

adagueina ondasi le adürügüdalumutu

superficie terrestre.

sunami Hingiguaü lani urarugú terrestre anagü lun

océano adügü labounha barana le

weinamuti.

Lewerehan

bolukan

Lasügürün magma, baligigi labu gasesi lidon

superficie lani mua lueigien bolukanesi.

Fenómenosu

ladágüdün

hingiguaü

ligibuagu

mua.

Liriyagun mua Hingiguaü ladagüdün sansiguaü lidan

composición, hidrografía labu vegetación lani

fulasu lidan ti inclinación.

gadeiguoü Leiguadun aban fulasu le afeidiruti lágüdaha

itaragiñe kei lagadegun lábunagun gürigia;

keigubeirügü, gadeiguoü lidan uburugu Ángel;

Sigala, Indura

Aludesi: Luwein-agei duna dereguali le amufurubei

agurabañu ünabu

Fenómenosu

hidrológicos

Inundaciones Invasión lenta o violenta de aguas de río,

lagunas o lagos, debido a fuertes

precipitaciones fluviales o rupturas de

embalses, causando daños considerables.

Page 54: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

51

SUBUDI LUAGU IBAGARI

Mabeiguaü Lidanima idüdü tidan atmósfera,

ayanuhouwati luagu ladüga luwan huya labu

lanügün féridi lidan bunaguaü; igireina lilougua

eigini-agei.

Tornados Garabali lau liñawan dan, agararañuliña

lafuechun lau fureseri weinamuti. .

Liñawan dan Garabali anhigichuti lau furesei weinamuti

ladagüdün labuguchagun garabali süti luma

düdüti le ñunbuibei lidangie océano lau

garabali diliti.

Fenómenosu

lau agüchaü

biológico.

íñanaü Hibeiagei animalugu, anügütiun dúmadei

lidan arumani, añewehani, wuribani labu féridi

ladüga hiibe labu hafurangu, keigubeirügü

gorgohu ahiahati lura tídibu wewe (pinu).

Epidemiasi: Sandi-agei gáhühati añewehati saragu gürigia

lidan furumieguarügü fulasu. Danle

lachawaragun sandi-agei le lida sun ubóu

huñugua ganali pandemia hali mamali

Epidemia. Danle lidangüñeila aba liraügua

fulasu aba luyeri sandi agüdahouti lau dan

endemia haña lun.

¿Idaluba wamufurun lidan aba dúmadei lánina furesei?

Siñati wédehani fenómenosu tímati, gamalumoun, gayarati wachatiruni

ligaburi liabin, anhawa gaganbadi lun le:

Widehan sunwadan ágüdahei sumuduni.

Wédehani ladügün aba gürigia dasiagei lábugua danle mamuriahan

la üma lun ladügüni.

Gaganbadi wamá wábutigu.

Meibugun wamá lidangie fulasu peliguti.

Warihini buidu sun fulasu le lunbei loubigiruniwa aluaha wagiame

múñasu.

Lidan hamuga ñeinla Epidemia, waluahan ñúsu lübügürün

mabúchagun lamuga sandi hadan gürigia.

Page 55: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

52

SUBUDI LUAGU IBAGARI

(COPECO) aba oundaruní ondahatu, alidihatu, ragü-tuguya

sun luyerigu duárini lun tounigiruni Habágari, hásuge, labu

gadatiun sun gürigia ha yabaña huliligati, anirei 3 luyerigu

awegeruni le aubei hasügüragüda ñúsu houn gürigia lun

léedehouniwa gadeiguoü lidan furumieguarügü dúmadei lau furesei:

Árubana: danle anireila somu sédiguoü le gayarati lanügün lamiselu, mosu

aganbañu uganu lueidügü fumieguarügü katei.

Dumaribeleti: sügüdati ñúsu luagu ligaburi peligu le gadabaliña gürigia,

gayarati hagumeserun íchiga ideremuei houn ha amegeirubalin.

Funati: ya lachoruduwa ligaburi fenómeno le gayarabei lanügün gadeiguoü

catastróficos oüdürügün; laun saragu peligu labu anúfudei luagu gayaralan

haferidiruni gürigia hámati labu habagari, richati lun lichuguniwa íderemuei

lidan fulasu le peligutimabei.

C. Arufudeina le furendewalibei

Nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.

1. Nostagüdau mapa conceptual to

2. Nabürüda aba uremu, adibuhanuguyame lübügürün idaliña lan

gabarun wamani COVID-19

Page 56: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

Gasibu lani dasi 1- Ciencias Naturales

Liwidun grou tun furendei tani Básica

Impresu labu tarufuduniwa tidangiñe Lichugudina

Furendei

Laganagua megeiti le lanugübei sandile

Ubouwagun COVID-19

Sigala, M.D.C., Indura, C.A.

Page 57: Gasibu lau dasi 1 · 2020. 8. 12. · Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei, Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin

2