galicia nos textos clásicos. ana maria romero masia. xosé manuel pose mesura. - pdf

8/10/2019 Galicia Nos Textos Clásicos. Ana Maria Romero Masia. Xosé Manuel Pose Mesura. - PDF

http://slidepdf.com/reader/full/galicia-nos-textos-clasicos-ana-maria-romero-masia-xose-manuel-pose-mesura 1/164



MONOGR FI S URX NT S

MUS U



N ROM RO M SI

XOS M NU L POS M SUR

G LI I NOS TEXTOS

L SI OS



Colección monogr fí s

urxentes

o museu o 3

Edicións do Padroado do Museu Arqueolóxico Provincial

Concello de A Coruña. Galiza - España.

Título

Galicia nos Textos Clásicos

utores

Ana M.

Romero Masia - Xosé Manuel

Pose

Mesura

Maqueta X. Raúl López Naya e Begoña

Bas

Temas

portada

mosaico de Tralhariz arriba e mosaico da rúa

Armañá - Lugo abaixol.

ISBN: 84-505-7380-7

Dep. Legal: C - 282 - 988

Imprime: Gráficas do Castro/Moret.

O Castro. Sada. A Coruña. 988

dición p trocin d por

•

i x c r { ] ~ o ~

,



IN I E

P XIN

PRESENTACION 9

INTRODUCION .3

ABREVIATURAS 15

EDICIONS 16

HERODOTO 484 425 a. X. aprox.l 17

CESAR 101 44 a.

X l

18

DIODORO

DE

SICILlA ? 36 a. X l 19

S LUSTIO

87/86 35 a.

X l 20

STRABON

64 a.

X.

19

d. X. aprox.l

21

TITO LIVIO 64 79

a.

X. 17 d.

X l

46

PAPIRO DE OXYRHYNCHOS das periochae de

Tito

Liviol 48

PUBLlO OVIDIO N SON 43

a.

X. 17/18 d. X l 49

VELEIO PATERCULO

19

a. X. 31 d.

X l

50

GRATTIO

51

APIANO 52

POMPONIO

MEL

S. d.

X l

55

PLINIO 23 79 d. X l

60

VALERIO

M XIMO

S. d.

X l

84

SILIO ITALICO

25-101

d.

X l

85

M RCI L

40 104d. X. aprox.l

89

PLUTARCO 50 120 aprox.l

92

L. ANNEO FLORO fins do S.

comenzos

do S.

d.

X l 94

PTOLOMEO 100 170 aprox.l

97

DtON CASSIO 155 235 d. X. aprox.l 107

ITINERARIO DE

NTONINO

111

LUCIO AMPELIO

123

M. IUNIANO IUSTINO

124



RUFO FESTO AVIENO S.

IV

d. X l .

EUTROPEIO S.

IV

d. X.l

SERVIO HONORATO S. IV d.

X l

..

LATERCULO

DE

VERONA .

POLEMIO SILVIO S. IV d. X l

RUFIO FESTO S. IV d. X l .

PAULO OROSIO finais

d S

IV comenzos do

S

Vd X l ..

CLAUDIO CLAUDIANO fins do S

IV

comenzos do S

Vd X l

..

ANONIMO

DE

RAVENA .

XOAN ZONARAS .

T BO

DE

PEUTINGER ..

TABOAS DE BARRO

DE

ASTORGA .

BIBLfOGRAFIA .

INDICE

DE

NOMES PROPIOS E TEMATICO ..

PAXINA

28

37

38

39

4

4

42

49

15

53

55

56

57

62

.



PRESENT ION

UG DO

LlMI

E M MORI G Ll I

Unha das mentiras que con máis éxito nos contaron os historiadores greco

romanos está nunha telegráfica perícopa de Tito Livio. É a

caso empeza en

que a tradición galaica parece que aseguraba que cruza-lo río Limia producía amne

sia. E aqueles historiadores refírense a el ca

nome

de Río Leteo ou Oblivio, é dicir,

Río do Esquecemento)). Pero Livio canta que os soldados de Bruto, cando van per

seguindo

ó

galaicos, polo s i

ou

polo non, néganse a cruzalo e que

Bruto

lIe calle a

enseña militar ó signífero, cruza el o río e dende a outra banda convence á tropa de

que atravese. E aí vai agachadiña a mentira: disque non lIe esqueceu nada. De ande

se

deduciría que a tradición galaica esquecida por coherencia ¿viches?) sería unha

argallada indíxena para frea-Io ímpetu invasor das cáligas romanas.

¿Que non esquece nada? Esa si que é boa.

¡Aquí no

Limia, esquece todo E es-

quece nas dúas direccións. Repasade a historia de España, esa especie de multina

cional na que Galicia participa

hai

tantos séculas con tan alto capital.

Abride

os ca

pítulos que nesa historia escribiu Galicia e veredes páxinas borradas ou case ilexi

bIes. Buscade,

ó por

probar, a participación galega na xesta transatlántica. Ou re

pasade a historia de Portugal, ese filIo pródigo, e veredes como teimosamente bo

rraron incluso os topónimos que podían lembrar un pasado galego. A auga do

Leteo-Limia correu a tinta das páxinas galegas nesas dúas historias. A auga do Li-

mia, polo menos isto que

non

esqueza, agurgulla na lagoa Antela que asolagou no

esquecemento a cidade

de

Antioquía.

E destoutra banda do río pasa igual. Ou non foron os f ilólogos italianos os que

nos tiveron que

atopar no

século

XIX

a nasa lírica medieval da que nós xa nin tiña

mos

noticia?¿Ou

non

son séculas escuras case a metade

da

nasa historia moderna?

¿Ou

non

é amnesia étnica a que explica iso que hiperbolicamente chamamos auto

odio e

mellar

dito, complexo de inferioridade colectivo, que tanto nos distingue e

do que viven as seccións de Cartas al Directof)) e mailos pícaros anticuarios que re

corren as nasas aldeas comprando os pesos a pataco? ¡E

lago

dirán que a cultura

non é diñeiro ) Por esquecer, eu supoño que ós máis dos /imiaus)) tamén lIes es-

queceu que o seu río ten esa perigosa característica. A amnesia, a fal ta de senso

histórico, é unha das características dos galegos que temas

metido

na cabeza que o

mundo empezou cando nós chegamos a el claro, así é imposible comprender na

da

do

que pasa; e así

por

irmos a un caso, a cada pasiño que a l ingua galega dá

pa-

ra

ocupa-lo seu

posta

na vida pública, ou triunfa unha

moción

de censura, ducias de

galegos teñen que

ir

ó

muro

das lamentacións das Cartas al Directof)) e sacudir,

coma se fose propia, a sorpresa que tales feitos

producen

fóra de Galicia.

Os grandes pobos están fei tos de grandes memorias. E aquí o que

nos

falla é a

memoria.

Aquí houbo

soldados que, para quenceren á beira

dun

lume, queimaron

pergamiños. E houbo pergamiños que serviron para fabricar foguetes. Aquí nos

faiados de case tódalas casas de aldea

hai

documentos ben antigos insensatamente

entregados ós ratos,

á

couza, á humidade. ¿Quen dixo que

non

esquencía? Esta é a

Terra do Esquecemento. Un gran pobo lembra. Porque

un pobo

é unha memoria



colectiva, unha coherencia étnica e un proxecto común de futuro. Velaípor que os

íncolas desta Terra do Esquecemento temos crise de identidade e discutimos

se

es

tamos xa nas boqueadas coa candea na man ou se vaia, imos indo ou se arranxa

mos e revivecemos. E

non

falta quen discuta se somos ou non somos.

Nós. ¿Oue somos nós?¿Cal é a nosa historia antiga? Porque, despois do desas

tre do Medul io e coa onomást ica latina ou xermánica que todos

portamos

no carné

de identidade dificilmente nos

podemos

considerar il/os de Breogán)).

Serémo-Ia

necesidade estraiéxica de achega-Io limes romano ata a fronteira natural da Costa

da

Morte?

¿Ou seremos simplemente os fil/os

da uri sacra fames

dos centurións

romanos? Ouen viñan sendo aqueles galaicos que só despois de 200 anos queda

ron

eficazmente vencidos e que maioritariamente preferiron a

morte

coa pezoña do

teixo á sumisión a Roma?¿Ouen somos nós? Nós, sucesores deles, iso si, na pose

sióndesta terra, ou peor, na tarefa atávica de que non

se

repita con nós a historia

deles, temos que confesar: quo nihil

scitur como

dicía o tudense Francisco Sán

chez. ¿A nosa historia antiga? Catro farrapos daqueles poetas metidos a historiado

res,

ou

daqueles que da deformación histórica facían obra de arte

ou

daqueles etnó

grafos cun chisco de mala idea subliminal, eses

poucos

farrapos, digo, e

un

monl/o

de pedras escritas á beira dos camiños

non

dan para tecer unha historia. Pouco máis

sabemos, coma naquel caso que contaba

Anatole

France, que maceron, sufriron e

morreron)). Esquenceunos conserva-los textos antigos que falaban de nós.

E

para máis, a severa historiografía que hoxe se leva non anda con lerias.

¡Mal

polos

pobos

que chegamos

aquí

sen consolidármo-Ios nosos

mitos

étnicos A seve

ra historiografía que se leva avanza con negacións.

Aquí

non

houbo

gregos, din to

dos.

Aquí

non houbo

celtas, din algúns tamén. ¿E que

houbo

logo? E responden

con medidas de muros castrexos, catalogacións tipolóxicas de anacos de cerámica,

datos fragmentarios

da

dieta alimenticia e sólidas

pero

mínimas faíscas

de luz

sobre

a organización política, relixiosa, militar, familiar.

Disque

non

dá para máis. E só

me

queda o soño soño deses de soñar desperto)

de que algún día

nun

país oriental atopémo-Ia versión eslava dun orixinal greco

latino perdido e que nos

portén

a nós.

E

ata entón, a contentarse coas farangul/as

que nos proporcionan a epigrafía e a arqueoloxía.

Pero hai que

loitar

contra a amnesia. Porque, se Bruto celebra

un

triunfo en Ro

ma, ergue un templo e recibe o título de Galaico e se

no

Medulio parece que houbo

un

xenocidio cen anos máis tarde, vese que aquíhabía xente; e xente, que non per

mitiu que a invasión romana fose

un

desfile da victoria. Antes de chegar á extrac

ciónanual de seis toneladas de ouro con dest ino ás arcas de Roma, das que dá fe o

procurador

Plinio, debeu de habe-Ios seus máis e os seus menos. Tivo que haber

unha epopeia que non atopou cantor. Ou que si, pero que nos esqueceu. ¿Ouen sa

be?

ase

nada sabemos. E precisamente neste libro tes, lector, o

pouco

que

non

nos

esqueceu do que os escritores gregos e romanos deixaron escrito sobre a

Gallae-

cia finis terrae

Estas son,

polo

tanto,

as

fontes literarias

da

nosa historia antiga.

Máis que·fontes, fontaíñas ou fontelas.

.

E

de por parte, ¡moito 1 ó beberes esta auga de dubidosa potabil idade Por

que daquela a historia era cousa de literatos que se interesaban novelescamente

po-

las cousas notables, polos feitos heroicos, polos homes que cortaban cabezas ou a

quen I/ela cortaban, pola tona noticiable das cousas.

¡E

das cousas do seu país

¡E



case todos coa idea

común

de xustifica-Io imperialismo

romano sí

que, lector,

al/o que parcialidade, subxectividade e imperialismo están entre liñas, facendo que

mesmo unha aparente descrición etnográfica quede reducida a caricatura descalifi

cadora, como nos fixo ver Bermejo en Estrabón.

quí

te-los datos para unha histo

ria parcial.

A historia é dos que a escriben. E os que a poden escribir son os vencedores. E a

historia dos vencedores é sempre apoloxética, é operación

de

imaxe,

como

se

di

ho-

xe. E aí está a fonte

da

nasa amnesia. Gal/aecia e Galicia son basicamente perdedo

ras, galaicos e galegos somos basicamente perdedores. Cruzámo-Io Limia con Bru

to, pero quedamos aquíconvertidos en romanos periféricos e o meigal/o desta Terra

do Esquecemento venceunos. Esquéhcenos toda a historia poster ior como nos

esqueceu a historia dos galaicos. allaecia capta ferum victorem cepit

¿

En ten

des agora?

Hai que loitar contra a amnesia. Porque sen a memoria dos agravios comparati

vos non hai maneira de entende-Io atraso económico

de

Galicia agora que

todo

se

ventila en termos económicos e van suprimi-Ias humanidades . Sen a memoria his

tórica

non

é posible comprender como

pode

haber

unha Galicia atrasada pasándol/e

pala porta o

sol da

maior rota comercial de Europa. Se é a amnesia a que posibil ita o

naso atraso integral, o naso rexurdimento depende da recuperación

da

memoria.

Pero, xa o sabe todo o mundo, secámo-Ia lagoa Antela. E de paso que recupe

rámo-Io esquecido cultivo do liño para a nova moda galega, empézannos a acordar

causas. E na universidaáe trabá//ase en múltiples liñas de pescuda na nasa histo

ria. E as Historias de Galicia son un éxito editorial. Os galegos queremos saber

de

ande vimos para decidir a ande queremos ir. Éo momento de libros coma o que tes

na

mano

Este libro, obra dun latinista e dunha historiadora a máis de expertos ar

queólogos en Borneiro e na terra de Trasancos , é a culminación

dun

proxecto que

xa concebiran e mesmo iniciaran

os

homes

da

revista Nós

no

ano

1923

no

n

o

17.

Pero daquela Galicia estaba menos madura que hoxe. Este libro tiña que aparecer e

aparece agora, cando a recuperación

da

memoria é

un

fenómeno paralelo doutros

que evidencian o rexurdimento

de

Galicia. E valen para esta edición as palabras que

os

homes de Nós antepoñían á súa primeira entrega:

Poderase dicir que tódolos textos de autores clásicos están xa publicados estu

diados comparados sabiamente anotados e que xa teñen dado de si toda a sus

tancia histórica que conteñen; mais abondara lembrarse para xustifica-Ia nosa

empresa de que estes textos atópanse en publicacións pouco abertas ó público

letrado

nas

que

as

noticias moitas veces vagas e incertas sobre Galicia andan

mixturadas coas doutras terras

x nt s

quí temas

moito

material de trabal/o os estudiantes de latín, de grego,

de

histo

ria. Porque non sería difícil sinalar unha ducia de pasos nos que os textos son escu

ras e admiten outra lectura e outra traducción. quí

podemos

aprende-los rudimen

tos das linguas clásicas, como quería

o P

Sarmiento, con algo máis naso có

ñ y o p ~

dc1 v

ob Ccxl

que despois nos nasos castros

non

damos atopado a

yopcf .

E mesmo podemos exercitarnos en agrupa-los textos que falan do mesmo

asunto e establece-las concordancias e discrepancias das diferentes fontes. Como

coautor do primeiro l ibro para o estudio do latín pensado para galegos, paréceme

u nha

gran axuda este libro de Pose Mesura e Romero Masiá. O lector debe sa-

11



ber

que Xosé anuelPose tamén nos axudara nos primeiros momentos a facer

aquel libro. E non perdeu as mañas.

Un pobo é en parte unha memoria. crecente interés pola historia de Galicia do

que este libro é exemplo palpable evidencia que esta etnia opta por recupera la me-

moria. E isto é mais signi ficativo se pensamos que os gobernantes de España neste

momento

parecen optar

pola

amnesia. Temos

aquí

un índice máis da lenta pero

multiforme recuperación desta etnia que chamamos Galicia. Ó os duros de cora-

zón e os que namais se miran no

espello dos xornais e

d TV de

adrtdpoden

pasar

por alto que aquí nestes decenios estamos a recupera la memoria e a escribir unha

historia nosa. ogo vivimos. ogo somos alguén.

Na Caeira de infausta

pero

heróica memoria a 30.X.1987.

Xesús Ferro Ruibal



INTRO U ION

o coñecemento das fontes literarias antigas sempre é un punto de

partida imprescindible na investigación que teña por obxecto unha me

I/or comprensión do pasado dos pobos. Por iso, e para facilitar un pou

co esta tarefa é polo que presentamos unha ampla escolma de textos

li

terarios gregos e latinos referidos a

Galicia.

A desinformación sobre o N- W peninsular na Antiguidade

é

grande

ata que os romanos entran en contacto cos po os do que será a futura

Gal/aecia;

estes contactos enmárcanse no panorama xeral

da

conquista

de Hispania e, concretamente,

como

un episodio das guerras Lusitanas,

cando Décimo lunio Bruto chega aquí

no

ano

38

a.

X.

logo de atrave

sa-Io temible Lethes. Os escritores anteriores a este episodio ou

en

non

falan do N- W ou en dan noticias moi ambiguas, cando non fantásti

cas; algúns recoñecen públicamente esta iñorancia,

como

Herodoto.

Noutros casos, o

N-

W preséntase coma un país interesante sobre todo

pola abundancia do estaño, kassitero , que chegaría a da-lo

nome

ás

il/as

Kassiterides. Estes dous datos, o metal e as

il/as xunto co

nome

do

romano vencedor dos Gal/aicos, Bruto, son os datos que se atopan

máis repetidos nas Fontes. No caso do metal do estaño, seguramente el

foi a razón das viaxes que, partindo dende Gades, explorarían o Océano

establecendo as rutas comerciais que controlaron fenicios, púnicos e

tartésicos. Algúns destes viaxeiros deixaron noticias das súas explora

cións como é o caso de Himilcón ou de Piteas. Pero estas experiencias

non tiveron seguidores e case que caeron

no

esquecemento.

Posteriormente, escritores gregos viaxaron a Iberia e tamén recol/e

rán

datos que transmitirán

nos seus

trabal/os; Polibio, Posidonio, Arte

midoro, pisarán terra hispana pero non chegan a

Galicia.

Así, namen

tras outras zonas peninsulares como o Levante ou o

ul son

bastante

en

coñecidas por estes autores antigos, o Noroeste e o Norde,

mesmo

na época de Augusto, xa no cambio da Era sigue sendo unha terra

ig

nota .

De entre tódolos autores que dan algunha información sobre o

N-

W

destacan Strabon, Mela, Plinio e Ptolomeo; gracias a eles coñecemos

accidentes xeográficos, cidades, pobos, costumes, etc. Xunto coas no

ticias destes autores referidas a

Galicia

presentamos unha recopilación

de temas doutros autores clásicos, gregos e latinos, ata o IV

d.

X. e

unha escolma de noticias do S V.

en

adiante.

marco cronolóxico está

delimitado polas noticias referidas á conquista e posterior organización

administrativa e mIlitar

do

dominio romano, prescindindo dos datos re

feridos a cristianismo, herexías, invasi6ns bárbaras, etc. e tamén das

fontes de carácter epigráfico.

3



É sabido que a Galicia actual non coincide con ningunha delimita-

ción

da

época romana e que formaba parte dunha provincia de máis am-

plitude a Gallaecia terrirorio galego era inicialmente parte da Lusi-

tania e lago da Citerior ou Tarraconense; Caracalla e Diocleciano modi-

ficaron esta situación rematando por se crear a provincia de Gallaecia

cos tres Conventos Lucense Bracarense e Asturicense territorio da

Galicia actual estaba ocupado

polo

convento xurídico Lucense a parte

N

do Bracarense e a parte W do Asturiciense límite máis impreciso

fo i sempre Leste xa que nos restantes Océano e os ríos marcaron

mellar as fronteiras

Os datos que cun eminente carácter divulgativo presentamos es-

tán referidos ó actual territorio galego dun mo o específico e unica-

mente naqueles casos en que é imprescindible para a comprensión xeral

do texto estes datos poden ter un marco de referencia máis amplo

A presentación sigue unha arde cronolóxica

de

autores Os comen-

tarios dos diferentes temas fanse nos puntos nos que aparecen citados

por

primeira

vez

no tempo ou nos que son tratados polos autores dun

mo o

moi específico e cun especial interés

A dificultade de interpretación dos datos que proporcionan as fontes

presenta en ocasións auténticas imposibilidades; así a localización

de

grupos étnicos ou de cidades ou de determinados accidentes xeográfi-

cos que non son identificables nin pala Toponimia nin pala Arqueolo-

xía E evidente que estas fontes antigas teñen que ser comprobadas; a

Etnografía a Lingüística a Arqueoloxía etc axudan a facer máis cIa-

ras

compresibles e valiosas as fontes escritas dos clásicos

A percura do material non sempre é doada e posiblemente este tra-

bailo non tería chegado a

o

término sen a axuda prestada

por

amigos e

compañeiros; a todos e dun mo o especiala M José García Blanco e

Xesús Ferro Ruibal gracias



REVI TUR S

A Lugo Actas do Bimilenario de Lugo

Actas do

S

A

N O

P Actas do Seminario de Arqueología do Noroeste Peninsular

A E Arq = Archivo Español de Arqueología

Arquivos do S E G Arquivos do Seminario

de

Estudos Galegos

T Biblioteca Teubner Leipzig

Bol Aur Boletín Auriense

C

C

P M

O

Boletín da Comisión Provincial de Monumentos de Ourense

R A G Boletín da Real Academia Galega

R A H

=

Boletín de

la

Real Academia de

la

Historia

S Boletín del Seminario de Arte y Arqueología Valladolid

Vol

Soco

Geo = Boletín

de

la Sociedad Geográfica

U S

Boletín de la Universidad de Santiago

Brac Aug

=

Bracara Augusta

C A N Congreso Arqueolóico Nacional

C

A

S E =

Congreso Arqueológico del Sur Este Español

C L =

Corpus Inscriptionum Latinarum

C S C = Consejo Superior de Investigaciones Científicas

Cuad Est

Cero Sargo

Cuadernos de Estudios Cerámicos de Sargadelos

C

E

G Cuadernos de Estudios Gallegos

Cuad P G Cuadernos do Museo do Pobo Galego

Dion C

=

Dion Cassio

El

M E = El Miliario Extravagante

E

M

P El

Museo de Pontevedra

F H

=

Fontes Hispaniae Antiquae

H A Hispania Antiqua

P S E G Instituto «Padre Sarmiento» de Estudios Gallegos

t Itinerario de Antonino

Legio VII G Legio VII Gemina León

M J S E Memoria

de

la Junta Superior de Excavaciones

Papo Oxyr Papiro de Oxyrhynchos

Ptol = Ptolomeo

Pub Castrelos

=

Publicaciones del Museo de Castrelos

Rav

Anónimo de Ravena

R G revista

de

Guimaraes

S

A Studia Arqueologica

Silio = Silio Itálico

Str Strabon

T Astorga

=

Táboas de Astorga

T Peut Táboa Peutinger



E I IONS

AMPEUO, Lucio,

E.

Assmann,

B.

T., 1935.

ANONIMO

DE

RAVENA, J. Schnetz,

B. T.

1940.

APIANO, Mendelssohn.

AVIENO, Rufo Festo. Schulten e A. Klotz, F. H. A. t. Barcelona, 1955.

CLAUDIANO; Claudio, R. Grosse, F.

H.

t. VIII, Barcelona, 1959.

CASSIO, Dion, Boissevain, Berlín,

1895-1931.

CESAR, Caio lulio De bello civile S. Mariner, Alma Mater, 1959 De bello Hispaniensj

A. Klotz, B. T. 1927.

DIODORO

DE

SICIUA, Vogel-Fischer,

B. T.

1888-1906.

EUTROPIO, Ruehl,

B.

T.

1919.

FESTO, Rufio,

C.

Wagner, 1886.

FLORO, Lucio Anneo,

O.

Rossbach,

B. T.

1836.

GRATTIO, Vollmer, B. T. 1911.

HERODOTO, Jacoby, R. E. Suppl.

Berlín, 1923.

HONORATO, Servio, Thilo-Hagen,

B.

T. 1902-27.

ITALlCO, Silio, Lud. Bauer, B. T. 1890-2.

ITINERARIO

DE

ANTONINO, O. Cuntz, B. T. 1929.

IUSTINO, M. luniano, Seel,

B.

T. 1935.

LATERCULO DE VERONA, O. Seeck, Berlín,

1876.

UVIO, Tito, Rossbach.

MARCIAL, M. Valerio,

H.

J. Izaac, Belles Lettres, Colee. Budé, París

1969.

MAXIMO, Valerio, Kempf.

MELA, Pomponio, Gunnar Ranstrand, Gothoburgo, 1971.

OROSIO, Paulo,

C.

Zangemeister,

B.

T. 1889.

OVIDIO NASON, Publio,

G. B.

Pighi, Turín, 1973.

OXYRHYNCHOS, Papiro de, Rossbach edic. 8,203, corpus 6 X, 1947 .

PATERCULO, Veleio, Halm.

PUNIO, Caio, C. Mayhoff, B. T. 1967.

PLUTARCO, Lindskog-Ziegler, B. T. 1914-39.

PTOLOMEO, Claudio,

K.

Müller, Colección Firmin Didot, París

1883.

SALUSTIO CRISPO, Caio, Maurenbrecher,

B. T.

1967.

SILVIO, Polemio,

O.

Seeck, Berlín,

1876.

STRABON, Schulten, F. H. t. VI, Barcelona, 1952.

TABOA

DE

ASTORGA, Roldán Hervás, Madrid,

1975.

TABOA DE PEUTINGER,

K.

Müller, Stuttgart, 1916.

ZONARAS, Xoán,

Dindorf,

B.

T.

1868-74.

16



ROOOTO 484-425 a X. aprox.

Natural de Halicarnaso, vivirá un tempo

en

Samos; non sabemos case nada dos

seus derradeiros anos e a morte

se

produciría nos anos

da

Guerra do Peloponeso.

A súa obra, pola extensión, é difícil de valorar. Cicerón chamaralle «o pai da His

toria» e esta afirmación chegará ata nós.

Para

obte-Ia propia información, viaxará

por Exipto, Fenicia, Mesopotamia... Filio do espíritu xonio, quererá buscar explica

cións

ós

feitos

<<teño

que canta-lo que se conta, pero de ningunha maneira teño

que crermo todo» VII, 152 é de aí

as

súas disertacións históricas e etnográficas; o

home ocupa o centro

da

súa obra e síntese chamado a continua-lo traballo como

sucesor de Homero.

Emprega varias fontes oráculos, inscripcións, rexistros oficiais e

as

súas pro

pias investigacións que percuraba realizar sobre o terreo. Pero aínda se move nun

mundo no que constantemente topa co mito; mantén ante el unha postura interme

dia entre a racionalización e o escepticismo. A súa visión crítica non é profunda, pe

ro pódeselle considerar como o primeiro observador crítico

do

período épico. Enten

de a Historia como un fenómeno espiritual; as obras teñen unha idea central á que

se subordinan os datos etnográficos ou xeográficos. O destino xoga un papel im

portante; é unha concepción do mundo clásico no que o destino non é un poder ce

go senón determinado pola divinidade.

HEROOOTO,

111

115

nEpl ~ w v

~ ~ E 6 p w n ~

~ w v n p o ~

~ a n { p ~ v x -

~ ~ { w v ~ x w ~ E v

o6x

~ ~ p E X { W ~

A { Y E ~ V ·

O ~ ~ E

yap

~ Y W Y E

t v ó { x o ~ a ~ H p ~ ó a v 6 v ~ ~ v a x a A { E a ~ a ~ n p o ~ ~ a p ~ á p w v

n o ~ a ~ o v l x ó ~ ó 6 v ~ a t ~ ~ á A a a a a v ~ ñ v n p o ~ ~ o p { n v ~ V E -

~ o v ~ n B ~ E U ~ o

~ A E X ~ p O V

~ o ~ ~ t t v A 6 y o ~

t a ~ C O ~ ~ E

v ~ a o u ~

olóa

K a a a L ~ E p C ó a ~

t o ú a a ~

x ~ w v 6

x a a a C ~ E -

p o ~

f ~ t v c p o ~ t ~ .

HEROOOTO, 111 115

pero sobre

os

países máis occidentais

e

Europa non po o falar con

exactitude. Porque nin admito que

se

chame polos bárbaros Erídano un

río que desemboca no

m r

do Norde e do que se i que recibimo Io ám-

bar nin sei nada das illas Kassiterídes s que nos chega o estaño.

Pasaxe que reflexa moi ben a postura de Herodoto ó contar cousas que el non

coñece de certo nin puido comprobar. A asociación de estaño e illas do estaño

-

Kassiterides-

aparece, pois, dende moi cedo e manterase este importante dato

ata o final da conquista romana Oiodoro, V,

8;

Avieno, 97; Strabon, 11 5 15;

2,9;

,5 ,11; Plinio, IV, 112; IV, 119; VII, 197; XXXIV, 156; Pto .lI 6 73 .

17



ES R 101-44

X

Caio lulio César non foi un home de letras sen6n un cobizoso político dotado

dunha gran intelixencia; sen embargo, aínda que conseguira facerse coa xefatura

do partido dos dem6cratas-revolucionarios, ata os corenta anos non acada unha s6

Iida posici6n política.

No

ano

66

con Pompeio e Craso formará o Primeiro Triunvira

to. O seu Consulado estivo cheo de irregularidades pero a conquista das Galias

58-51 daralle prestixio, riquezas e un gran exército. Vencerá a Pompeio en Farsa

lia, Africa e

España

co que quedará como único dono de Roma; pero morrerá asasi

nado por Bruto no ano

44 a

X.

Entre as obras de César hai poemas, epigramas,

un

tratado de gramática, discur

sos e sobre todo, os Comentarios sobre a guerra das Galias e da Guerra Civil. Inte

resan en gran medida porque emprega fontes de primeira man, vivencias personais

e informes dos seus oficiais; a súa curiosidade persoal fai que se introduzan na na

rraci6n notas etnográficas e xeográficas de interés.

É o

discutible a veracidade

dos feitos e son evidentes

os

intentos de apoloxía persoal e a crítica ir6nica dos seus

inimigos. César imp6n a

súa

visi6n persoal dos feitos.

CESAR,

De

Bello Civile, 1 38 3

His constitutis equites auxi/iaque toti Lusitaniae a Petreio Celtibe-

riae

Cantabris barbarisque omnibus qui

Oceanum pertinentab Afra-

nio imperantur

CESAR

Da

Guerra

ivil

1 38 3

Tomados estes acordos Petreio esixe tropas montadas e auxiliares a to-

da

a Lusitania e Afranio á Celtiberia 6s Cántabros e a t6dolos

non

ro-

manizados do litoral oceánico

Afranio e Petreio son legados de Pompeio en Hispania; Afranio gobernaba His

pania Citerior con tres lexi6ns e Petreio a Ulterior con dúas lexi6ns. Nos sucesos

da

Guerra Civil entre César e Pompeio que se desenrolan en España, estes dous lega

dos organizan e reclutan tropas para a guerra. O plan era que Petreio

se

dirixira den

de a Lusitania con t6dalas súas tropas atravesando o territorio dos Vett6ns para reu

nirse con Afranio 6 tempo que un terceiro legado, Varr6n, protexería a Hispania Ul

terior coas súas lexi6ns. As tropas reuniríanse preto de

L1eida

para inicia-la guerra.

18



O ORO

SI ILI

? -36 a X.

utor que ocupa un posta secundario omo historiador a pesar

da

extensión da

súa obra,

40

volumes. «Biblioteca» narra a Historia de Grecia e de Roma e da súa

¡IIa

natal. Interesa, sobre todo, polas moitas fontes que manexa e pola maneira

de em-

pregalas facilitando o seu recóñecemento. Eforo, Durius, Filarco, Polibio ou Posido

nio son algunhas das fontes Interesantes empregadas por Diodoro.

DIODORO,

V,38

r C V E ~ a L

é

x

x a ~ ~ C ~ E p O ~

lv

n O A A o t ~

~ 6 n o L ~ ~ ~ ~

t I S n p C a ~ o ~ x t ~ t n L n o A ~ ~

E ó p L a x 6 ~ E v o ~

w ~ lv ~ a t ~

t a ~ o p C a L ~ ~ L v l ~ ~ E p u A ~ x a a L v A A t 6 p u ~ ~ 6 ~ E V O ~ x t

X W V E U Ó ~ E V O ~

6 ~ o C w ~

p y ú p ~ ~ E x x p u a ~ . ó pávw

y p

~ ~ ~

~ w v

A u a L ~ a v w v x w p a ~

~ a ~ L

~ t ~ a A A a

nOAAa

~ o U

x a ~ ~ L ~ t p o u x a ~ a ~ a ~ n p o x E L ~ t v a ~ ~ ~ ~ t I S n p a ~

~ w wXEavw v n a C é a ~ ~ a ~

no

~ o U a U ~ S E S n x 6 ~ o ~ K a ~ ~ L -

~ ~ p ó a ~ · w v o ~ a a ~ t ~ a ~

DIODORO, V,38

En

moitos lugares de Iberia aparece tamén o estaño mais non

s

atopa

na superficie como dixeron algúns nas súas historias s non excavando

e fundíndoo omo a prata e o aura Hai moitas minas de estaño máis

arriba

da

Lusitania nas

i las

situadas frente a Iberia

no

Océano que

por

iso

s

chaman Kassiterides

Diodoro sigue, neste fragmento, a Posidonio que describira Iberia na introduc

ción ó

seu

relato das guerras Celtibéricas e Lusitanas.

A riqueza do mineral de estaño nas iIIas Kassiterides é un dato moi repetido

Avieno, 97; Strabon, 5 15; 2 9; 111,5,11; Herodoto, 115; Plinio, IV,112;

IV,119; VII,197; XXXIV,156; Ptol. 11,6,73 , A súa búsqueda trouxo a navegantes e

comerciantes de Oriente explorando

as

rutas do Océano. Tamén os antigos obtiñan

estaño das lilas Británicas, aíhda que pola súa abundancia deron ás

¡l/as

situadas

frente a Galicia o mesmo nome do estaño, «kassiterum».

Sobre a fábula de que o estaño é recol/ido

na

mesma superficie tamén é recol/ida

por Strabon 111,2,9 e por Plinio XXXIV,156 ; é unha boa referencia á abundancia;

pero Diodoro rectifica a esaxeración puntualizando que para obtelo ha; que

emprega-Ios mesmos métodos que para calquer outro metal; este punto fora tema

de discusión entre

os

antigos ver Strabon, 111,2,9 .

19



S LUST O 87/86-35 a X

Caio Salustio Crispo, natural de Sabinia, dunha acomodada familia de Amiter

no, non tiva moita fortuna na vida política e adicouse 6 traballo literario. No mundo

político exerceu como Tribuno, cuestor e gobernador de Africa Nova no ario 46, pe

ro

en

t6dolos cargos tivo problemas por cuesti6ns

de

inmoralidade e corrupci6n.

Nas súas obras, «A conxuraci6n de Catilina», «A guerra de lugurta» e

nas

«His

torias» en cinco libros pero das que soamente se conservan algúns discursos e car

tas , Salustio m6strase coma un historiador que busca a exactitude, o espíritu de

imparcialidade; iso lévalle tamén a un certo

t

amargo e pesimista. A formaci6n

literaria é excelente e o influxo de Tucídides é moi claro; ás veces

va;

máis lonxe que

o mestre, por exemplo no tratamento das inquedanzas morais ou

na

carga psicol6

xica coa que dota 6s persoaxes. Nos discursos acada un alto nivel; breves pero ben

elaborados, con sentencias cortas e brillantes, consegue unhas espléndidas pezas

oratorias.

A influencia de Salustio

na

li teratura latina posterior foi moi forte, mesmo

en

autores de gran valía como Tito Livio ou Tácito.

SALUSTIO, Hist. 3,44

cui nomen Ob ivionis condiderant

SALUSTIO, Hist. 3,44

Ó

que deran o nome do squecemento

río do Esquecemento é o río Limia, tamén chamada Beli6n e Lethes. Aparece

citado en moitos autores ver Strabon,

111 3 4-5

e neste caso ponse en relaci6n coa

expedici6n de Perpena no ano 74-73

a.

X. que chegaría a este río ver Servio Hono

rato, VII,728 .

2



STR ON 64

a

X. - d. X.

aprox.

Nace en Amasia cidade do Ponto no seo dunha familia distinguida grega de

orixe cretense.

En

Grecia foi alumno de importantes mestres e marchará a Roma a

completa-la formación. No ano

24

únese ó séquito de Aelio Gallo nunha expedición

contra os árabes; é cando traba contacto con Exipto e permanecerá

en

Alexandría

varios anos ata a volta a Roma sobre o ano 20. Dende ese momento faltan datos so

bre a

súa

vida actividade e viaxes dos que hai alusións

nas

obras. Parece que morre

sobre o ano

19

a X.

Sabemos que escribiu unha obra de «Comentarios históricos» dividida en 43 li

bros pero dos que chegan a nós escasos fragmentos. Sen embargo a outra gran

obra a «Xeografía»

en

17 libros chéganos completa en varios códices.

Esta

obra

xunto coas táboas de Ptolomeo un século e medio posteriores son

os

dous docu

mentos máis importantes que sobre a Península Ibérica conservamos legados pola

Antiguidade Clásica. A Xeografía debeuna escribir Strabon entre

os

anos 29 e a.

X. e posiblemente foi lixeiramente retocada por

el

mesmo no ano

18

d. X.

Os códices que conteñen a obra de Strabon presentan textos moi corruptos. Os

millores están

en París

e son copias

da

Idade Media;

na

biblioteca do Escarial hai un

que é copia do S XV. Tamén se conservan bastantes fragmentos de palimpsestos.

A primeira edición fíxose no

S

XV; no S XVI pubricouse

en París

a de Casaubonos

da que procede o costume de citar a Strabon polas páxinas desta edición. Xa no S.

XIX pubricáronse

as

edicións de Kramer e a de Müller que seguen sendo unhas das

máis prestixiosas e empregadas. Tamén se teñen feito edicións en linguas moder

nas; a que manexamos aquí é a de Schulten.

O conxunto dos 17 libros da Xeografía adícase a xeralidades os dous primeiros;

do terceiro ó décimo á descripción das diferentes partes de Europa iniciando o tra

bailo pola Península Ibérica para continuar cara o centro e Leste de Europa; do once

ó dezaseis trata

de

Asia e o dezasete de Africa.

Para

a confección desta gran obra emprega Strabon numerosas fontes e noti

cias proporcionadas par escritores anteriores. O propio Strabon recoñece ata

24

no

mes de autores dos que toma informacións e que gracias a el coñecemos datos con

tidos en obras perdidas; non todos son empregados de igual maneira e entre os que

máis información

lIe

proporcionaron están Posidonio Piteas Polibio Artemidoro

Eforo e Asklepiades.

O libro que máis interesa para a Península Ibérica é o terceiro. Strabon non via

xou a estas terras e por iso vai ter que botar man de canto dato estea ó seu alcance.

As fontes escritas fundamentais foron Posidonio Artemidoro e Polibio; a elas hai

que engadi-Ios datos orais recollidos par Strabon de funcionarios viaxeiros ou co

merciantes que estiveron en contacto coa Península neses momentos das Guerras

Cántabras que coinciden coa redacción

da

obra. Estas referencias orais suplindo a

inexistencia das fontes escritas están moi claras cando se trata do N. e do W te

rras case descoñecidas anteriormente; o carácter anecdótico revela claramente o ti

po de información en que

se

basea Strabon. O libro está dividido en cinco capítulos

SLJb2ivididos en

párrafos; no capítulo

3 o

é no que

se

atopan a maiaría dos datos so

bre o N. e o W. e no quinto ó tratar das illas aparecen as Kassiterides.

A obra de Strabon non é unha obra estrictamente xeográfica; nela mixtúranse

noticias históricas comentarios mitolóxicos datos etnográficos e variadas noticias

21



de

diferente interés. Cientif icamente non aporta grandes novidades; dende este

punto

de vista non é un autor relevante. Mais temos que lIe agradecer que nos

transmitira ese tipo de xeografía tan rica en indicaci6ns hist6ricas e con variados ex-

cursus. Fa; un traballo que hoxe chamaríamos de xeografía descriptiva nun senso

amplo

na

que teñen cabida os costumes os hábitos de vida modos de ser anéc-

dotas sentencias morais disquisici6ns polémicas etc. O seu traballo presenta fa-

llos importantes debidos nalgún caso a unha defectuosa formaci6n; así critica os

descubrimentos de Piteas calificándoos de invenci6ns cando

en

realidade non os

soubo valorar.

Strabon concibe a Xeografía máis que

omo

unha ciencia omo unha disciplina

práctica útil para políticos militares e persoas dun certo nivel cultural. O seu gran

acerto foi saber seleccionar ben

as

fontes e escoller

6s

mellares autores. Como fixe-

ran por exemplo Eforo na Historia Universal recopilando to o o que os historiado-

res

e xe6grafos dos séculos VI e V dixeran

así

Strabon ofrécenos a primeira xeogra-

fía e etnografía dos países conquistados por Roma nos dous séculos anteriores á

Era A importancia da obra de Strabon para o coñecemento da Península Ibérica é

a dicir de Schulten «a biblia para

os

que queiran coñecer Iberia»

F

H A. t. VI

p

5 .

STRABON 1 4 5

6EtV 6E f ~ ~ n p o a ~ E t v a ~ ~ O l x ~ o ~ HpaxAECwv a ~ ~ -

rn

x ~ p ~ w ~ a

~ ~ ~

E O P ~ K ~ ~ ,

& V ~ ~ X E C ~ E V O V ~ E v ~ o t ~

I ~ ~ p -

a ~ , n p o n E n ~ w x o ~ 6E n p o ~ ~ ñ v

tanÉpav

oOx f A a ~ ~ o v a ~ a -

6Cwv

~ p ~ a X ~ A C w v ,

xal ~ a & X p W ~ n p L a ~ á ~ A A a xal ~ o

~ r n v

' Q a ~ L ~ v C w V ,

B x a A E t ~ a L K á ~ a L o v , xal ~ a ~

x a ~ a

~ o O -

~ o v n a o u ~ wv ~ ñ v l a x á ~ ~ v O O ~ L a á ~ ~ v ~ ~ a l T I u ~ É a ~ nÉ-

XELV

~ ~ E p r n V

~ p ~ r n v

KAOUV

~ a U ~ a

6

Etnwv

~ a

~ E A E u ~ a t a

o 6Ev

n p o ~ ~ o

~ ~ x o ~

a u v ~ E C v o v ~ a n p o a É ~ ~ x E

~ a nEpl ~ r n v

& x p w ~ ~ p C w v xal

~ r n v

' Q a ~ ~ ~ v C w v xal ~ ~ ~

O Ü ~ L a á ~ ~ ~

xal

~ v

~ ~ a L

vnawv·

~ a U ~ a

yap

n á v ~ a K p o a á p x ~ ~ á l a ~ L

xal

K E A ~ L X á , oOx 7 I ~ ~ p L x á ,

~ ~ A A O V

bE T I u ~ É o u n A á a ~ a ~ a .

J t p o ' a ~ C ' I I ) a C [ ~ E J ~ o t ~ E t p ~ ~ É V O L ~ ~ o U

~ Í x o u ~

b L a a ~ T j ~ a -

aLv A A O U ~ a ~ a 6 C o u ~ b L a X ~ A C o u ~ ~ E V n p o ~ ~ ~ 6 ~ a E L ,

b L a X L A C o w ~

6E

~ p o ~

~ ~ & v a ~ o A ~ ,

tva

a ~ a v ~ o nAÉov

~ ~ ~ ~ a u ~ o O M ~ x o u ~ ~ o n A ' ~ o ~ ElvaL.

STRABON 1 4 5

Di Erat6stenes que

hai

que engadir ademáis o saínte de Europa, máis

al6 das columnas de Hércules, que está situado frente 6s Iberos e que

avanza uns 3.000 estadios cara o

w:

e os demáis cabos e o dos Ostim

nios chamado Cabaion e as illas próximas, das que

amáis

alonxada,

Uxisama, di Piteas que está a uns tres días de navegación. Dempois de

dicir esto últ imo que

non

afecta á lonxitude, engadiu o relacionado cos

cabos, cos Ostimnios, co

de

Uxisama e co das Illas. Todo iso é septen

trional e céltico,

non

ibérico, mellor aínda, son fantasías de Piteas. En

gade Erat6stenes 2.000 estadios cara o Occidente e 2.000 cara o

Oriente para apoia-Ia súa opinión de que a lonxitude é máis

do

dobre

que a latitude.

22



Aparecen aquí dous autores dos que Strabon se valeu como fonte de informa

ci6n en numerosas ocasi6ns 6 longo

da

súa obra: Erat6stenes e Piteas.

Piteas foi o redescubridor dos países alén das Columnas de Hércules, volvendo a

abri-Io camiño que pecharan os cartaxineses polo 500 a X. E o descubridor científi

co das I/las Británicas e

da

costa do N. de Europa; volve deixar claro que a Península

Ibérica era unha península, cousa que

xa

sabían os focenses. Parece que foi el que

extende o nome de Iberia a toda a Península, nome que antes s6 era aplicable ás

costas mediterráneas. E probable que fixera unha viaxe, partindo de Gades, polo

Océano e que puido contar coa axuda dos cartaxinenses na idea de

se

aproveitaren

das noticias que /les prqporcionara este intrépido navegante que viviría no século

IV

a X. Strabon critícao moitas veces non dando crédito ás súas noticias e considerán

doas invenci6ns ou trolas, co que Strabon, en ocasi6ns, estaba demostrando a súa

propia iñorancia.

Erat6stenes de Cirene 280-195 a X. aprox. foi o creador

da

xeografía matemá

tica, unha das grandes realizaci6ns do Helenismo. Moita da súa obra é coñecida po

las referencias que fai Strabon. En Alexandría foi encargado por Ptolomeo da bi

blioteca; en Atenas residiu varios anos adicado 6 estudio coñecendo a sabios como

Zen6n e Arcesilao. Escribiu obras filos6ficas e poemas, pero onde destaca é no te

rreo da xeografía.

En

«Catasterismos» recolle lendas sobre a orixe das constelaci6ns

armonizadas coa crenza plat6nica

da orixe astral da alma. En «Cronografías» pon

as

bases

do

sistema

de

c6mputo grego. En «Xeografía» mostrarase

xa

coma un cientí

fico nesa ciencia. As aportaci6ns a diversos campos das ciencias son importantes: a

«criba» para atopa-Ios números primos; o «mesolabio» instrumento de cálculo para

resolve-Io problema da medida proporcional. Foi o primeiro en medir, dun modo

exacto, a lonxitude da circunferencia da terra tendo

en

conta a amplitude do arco de

meridiano entre Siena e Alexandría e

na

proxecci6n dos raios solares, feito que su

puxo unha importante aportaci6n.

Erat6stenes servíuse de Piteas para os traba/los sobre os países oceánicos dando

crédito 6s seu s relatos, e mesmo é probable que a comparaci6n que el fai

da

forma

da Península Ibérica coa dunha pel de touro proveña de Piteas xa que el fora, dem

pois do autor do Periplo, o que tivo unha idea exacta

da

forma e das coordenadas

peninsulares.

Neste fragmento de Strabon no que recoñece

as

ideas de Erat6stenes e critica

as

de Piteas, aparecen algúns dos accidentes e pobos que sinalaba o Periplo, desta

cando os Ostimnios con variantes sobre os nomes de Oestrymnicos segundo os di

ferentes c6dices . Na descripci6n xeral que está a facer Strabon no primeiro da

«Xeografía» sinalaba que á Oikumene coñecida hai/le que engadir cara 6 W os

3.000 estadios da Península, a prominencia de Bretaña, os cabos dos Ostimnios, a

illa Uxisama, etc. Así se presenta de novo o problema de localizaci6n destes lugares

que sinala Strabon que non son ibéricos, sen6n célticos ou fantasías de Piteas ;

así tendo en conta as posibles identificaci6ns destes lugares cos do Periplo e de

Uxisama coas I/las Oestrymnicas e á

súa

vez, destas coas Kasiterides, tornamos a

estar dándo/le voltas a un problema de difícil resoluci6n pola vaguedade con que se

presentan os dAtos

ou

mesmo poias contradicci6ns.

cabo Cabaion é

para

García Bellido, o actual cabo Raz na Bretaña francesa,

onde, para el habitarían os Ostimios; tamén nesta zona, Ouessant, sitúa a illa Uxisa

ma.

23



STRABON, 11 5 15

l V ~ E O E V

6 ~ n p ~ , ~ ~ v ~ ~

v 6 ~ L a ~ { p ~

n ~ { o u a L V

A L ~ Ú n

x E t ~ a L · ~ a ú ~ n ~ ~ 6 u a ~ L x w ~ a ~ a

~ L X p ~ ~ r n v

fa6ECpwv n p 6 x E L ~ a L

~ t t ~ ~ o v E r ~

~ x p a v n O L ~ a a v ~ a a ~ E -

v ~ v

vaxwpEt n p ~ , fw xat v 6 ~ o v , xat

n ~ a ~ ú v E ~ a L x a ~

ó ~ C y o v ,

fw

~ v ~ o t ,

tanEpCoL

A l C O ~ L a u v ~ ~ ~ . O ~ ~ O L

6 ó n 6 x E L v ~ a L ~ r n v nEpt

K a p x ~ 6 6 v a ~ 6 n w v

~ a ~ a ~ o L ,

auv-

á n ~ o v ~ E ~ ~ 6 L ~ ~ ~ , K L v v a ~ w ~ o ~ 6 p o u y p a ~ ~ ~ . El 6E

~ v a v ~ C a n ~ { o u a L v n ~

~ o O

tIEpoO x p w ~ n p C o u ~ { X P L

~ r n v A p ~ ~ ~ p w v x a ~ o u ~ { v w v 6 n ~ o O ,

l a ~ L n p ~ ,

~ p x ~ o v ,

lv 6 E ~ L ~ ~ x o u a L ~ ~ v A u a L ~ a v ( a v · t r ~ 6 ~ o L n ~ ,

npb

fw na ~ ~ ~ E t a v ywvCav nOLrnV ~ É X P L ~ r n v ~ ~ , T I u p ~ v ~ ,

~ x p w v ~ r n v ~ E ~ E U ~ W V ~ w v El ~ ~ v wXEav6v. ~ O Ú ~ O L 6 ~ ~ a

t n{p ~ ~ , B p E ~ ~ a v L x ~ ,

V ~ C x E L v ~ a L

n p ~ , ~ p x ~ o v .

6 ~ o C w , 6 ~

xat

~ o t , A P ~ ~ ~ P O L

V ~ C x E L v ~ a L

n p ~ , ~ p x -

~ o v at X a ~ ~ L ~ E p C 6 E x a ~ o ú ~ E v a L v ~ a o L n E ~ ~ Y L a L , x a ~ ~

~ ~ v

B p E ~ ~ a v L x 6 v

nw

x ~ C ~ a

t 6 p u ~ { v a L ·

a ~ E 6 ~ ~ o v ,

l ~ ~ a o v a u v ~ Y E ~ a L

~

~ x p a

~ ~ ,

o t x o u ~ { v n x a ~ ~

~ ~ x o ,

ó n ~ ~ o O n E p L x E X U ~ { V O u

n E ~ ~ Y o u , El

a ~ E v 6 v .

STRABON, 11 5 15

Navegando dende aquí Gades cara o S. está Libia da que as terras

máis occidentais sobresaen aínda un

pouco

máis de Gades. Dempois,

formando unha punta estreita, retrocede cara o S-L estreitándose ata

que

se

xunta cos Etíopes occidentais. O navegar en direcci6n contraria

dende o Cabo Sagrado ata

os

Artabros o rumbo é

N

e a Lusitania está á

dereita. Logo o rumbo torce 6 formando un ángulo ata os extremos

da Pirene que remata no Océano. Frente da Pirene, cara 6 N está o W

da Bretaña. Tamén están frente

6s

Artabros, cara

6

N., as

illas

Kassiteri

des,

en

alta mar e aproximadamente á altura de Bretaña. Isto ven de

mostrar canto se estreitan os extremos da

terra

no

sentido da súa lonxi

tude polo mar que a circunda.

o Cabo Sagrado aparece como o extremo máis occidental de Europa. Uns auto

res

identifícano ca actual Cabo S Vicente e outros ca Cabo Rocha.

Os

Artabros

ver Plinio IV,111-113

en

Galicia son o extremo

Wonde

se torce ó L ata

os

Piri

neos.

Resulta mo; difícil identifica-las illas Kassiterides, por varias razóns: porque nun

ca foran identificadas con ningunha ilta determinada; porque se varía o número ou

non

se

sinala; porque non se

da

ningún dato sobre a súa extensión, características

ou separación da costa; porque os diferentes autores que nos falan delas dan a en

tender diversos lugares para a

súa

localización. oque sí coinciden todos

é

a impor

tancia do estaño que delas se extrae.

Parece que Strabon, seguindo a Posidonio, quixo referirse a unhas

iIIas

do litoral

galaico, ó N. dos Artabros e que serán citadas polo mesmo Strabon noutras pasa-

4



xes

111,2,9;

111,5,11 situándoas tamén frente

ós

Artabros. Pero ó referirse agora a

elas varía a súa situación colocándoas no mesmo paralelo que

as

lilas Británicas,

aínda que engade, como nas citas anteriores, que están ó frente do terri torio dos

Artabros. O feito de que sexan tratadas no libro adicado á Península Ibérica permíte

nos deducir que se está referindo ó noso Wantes que ás Galias ou a Britania que

serían

os

lugares de non ser Galicia onde tiveran posibilidades de atoparse estas

illas.

Plinio IV, 119 sitúaas dunha forma moito máis vaga, frente á Celtiberia, sen es-

pecificar máis e Ptolomeo 11,6,73 cítaas, xunto coas Trileucas e lilas dos Deuses.

Diodoro V,38 fala delas coma dunhas iIIas ó N. da Lusitania, frente a Iberia.

Herodoto

111,115

sabe só que delas chega estaño pero recoñece non saber nada

máis.

Como se ve, as noticias dos antigos non c1arexan moito o tema da localización

destas famosas illas do estaño, probablemente máis lexendarias que reais. Tamén é

posible que o propio nome, facendo referencia directa ó estaño <<kassiteros» en

grego , servira

para

desinar amáis dunha illa e que

se

chamaran kassiterides

as iIIas

do

Atlántico, cara ó N., das que

se

extraía e comerciaba o estaño. Se esto fora cer

to, os intentos de localizalas nun lugar concreto levarían a contradiccións das que

Strabon é un exemplo claro. A localización destas illas en zonas ricas de estaño no

Atlántico ten que levar, necesariamente, a pensar na costa galega, na da Bretaña

francesa

ou

nas iIIas Británicas, todas elas con abundancia de estaño.

As localizacións de Strabon teñen o seu valor, pero

se

temos en conta a alusión

do comercio con Marsella, teríamos que pensar, máis ben na Bretaña francesa ou

nas lilas Británicas,

nas

Oestrimnidas, seguindo algunhas interpretacións ver co

mentario á Ora Marítima de Avieno .

Se

na propia Antiguidade

os

datos eran confusos, á hora de facer unha lectura

crítica e interpretativa dos datos,

os

problemas multiplícanse.

Os

mesmos estudio

sos caen, coma fixeran os propios escritores clásicos, en contradiccións. Así, A.

Schulten varía a localización das Kassiterides; ás veces inclínase por pensar que se

rían as

10

ou

12

illas frente ó cabo Falcoeiro e Silleiro Hispania

p.

42 e noutro tra

ballos Geografía Etnografía p. 310; H t. VI, p. 299 identifícaas coas iIIas

das

Rías

Baixas. García Bellido España los españoles

p. 89

parece inclinarse po

las

illas Británicas, aínda que máis adiante España los españoles p.

203

razonan

do sobre

os

datos de Strabon tamén admite que poidan se-las iIIas do litoral galego.

López Cuevillas Estudos

p. 18

diferencia o estaño

da

Britania que

iría

cara a Mar

sella do estaño dos Artabros e das Kassiterides; descarta a posibilidade de que se

trate das Scilly ou dos grupos de illas que hai preto de Armórica e pregúntase a qué

illas actuais corresponderían; respóstase a

sí

mesmo que a ningunha: «Na costa dos

Artabros non hai máis que pobres illóns penedentos incapaces de soster unha po

boación de mediana importancia ... e iste problema de localización creemos que non

ten solución posible».

E moi probable que sexa a correcta. A terra do estaño foi concebida polos anti

gos como un

país

insular que acabou creando un

mito

alimentado polos controlado

res do comercio do metal con noticias destinadas a non dar a coñece-Ias rutas

ós

posibles competidores. Así,

as

illas Kassiterides siguen tendo un lugar non definido

e unha personalidade ficticia.

25



P SACR

DURIUS

IGUR -Configuración da Península Ibérica en

Strabon

segundo Tra-

noy



STRABON 111 1 2

bE n p 6 a ~ o p o c ~ u X p á ~ {

l a ~ L ~ E A { W C

npoc ~ ~

~ p a -

X Ú l n ~ L

xat n a p W x E a v t ~ L C ,

n p o a E L A n ~ u t a ~ o

~ ~ L X ~ O V

x h v E n C n A E x ~ o v ~ o t a ~ A A O L C , a ~ ~ n E p ~ á A A E L ~ ~ ~ o x ~ n -

p C ~

~ ~ c

o t x ~ a E w c . ~ a O ~ a ~ E v

b ~

~ a ~ { p n

~ O L a O ~ a .

STRABON 111 1 2

a rexi6n septentrional

moi fría por sermoi accidentada e por estarpre-

to do mar, non ten comunicaci6ns coas demáis rexións, de

modo

que

presente moita dificultade para ser habitada. sí

esta rexi6n.

A presentación da zona N. da Iberia como unha rexión fría accidentada sen co-

municación con outros pobos como razóns do

seu

salvaxismo falta

de

cultura bar-

barie etc. son

os

mesmos que aparecerán máis adiante cando fale Strabon con

máis deteñemento

da

rexión. As razóns xeográficas son para este autor causa fun-

damental do seu carácter e modos de vida. Tomando a idea

de

Posidonio identifica

o país pobre co pobo salvaxe e o país rico co pobo culto. Así o contraste entre o N.

e o S

da

Península dende o punto de vista xeográfico tería a correlación co nivel

cultural dos seus pobos. Esta idea do determinismo xeográfico era unha vella idea

que propagaron os estoicos.

STRABON 111 1 3

~ p C ~ O V

l a ~ t

~ o tan{pLov n Evpov napá n v

n w ~

~ ~ n u p ~ v ~ , ~ o hno ~ o O

I poO

h x p w ~ n p C o u ~ { X P L ~ ~ ~

n p o ~ A p ~ á ~ p O L ~ ~ x p a ~ ,

~ v

xaAoOOL

N{pLOV·

~ { ~ a p ~ o v

bE

~

l v ~ { v 6 E

~ { X P L ~ r v

~ O P E C W V ~ x p w v ~ ~ ~ n u p ~ v n ~ .

STRABON 111 1 3

I O

terceiro lado de Iberia o Occidental que vai case paralelo

Pirene e

vai dende o Cabo Sagrado ata o Cabo dos Artabros que chaman Cabo

Nerion .

O

cuarto lado

o que vai dende quí ata o Cabo Septentrional

de Pirene.

Na descripción xeral

da

Península Strabon vai sinalando os puntos extremos

que marcan

as

diferentes partes da «pel de touro» hispánica.

Estes accidentes xeográficos que marcan cambios de rumbo aparecen en Stra-

bon ben situados

sen

apenas confusións e sen cambios de nomes cousa que non

sucede noutros autores: con eles vai axustando

os

trazados que configuran esa cu-

riosa forma que atribuiran Piteas e Posidonio á Península nun intento de asocia las

penínsulas mediterráneas a formas comúns e facilmente recoñecibles como a bota

de Italia

ou

a folla de plátano grega. Así a Península tería no Pirineo a parte diantei



ra o «pescozo»; o «rabo» sería o cabo Sagrado o Cabo S Vicente; os ángulos for-

mados polos cabos Higuer e Béar serían

as

«patas dianteiras» e as «traseiras» co-

rresponderían ás entradas que rematan nos Cabos Nerion e Xibraltar

STRABON 111 2 9

~ o v K a ~ ~ C ~ ~ p o v

o ~ x

l n L n o A ~ ~

~ ~ p L a x ~ a ~ a C

~ ~ -

aLV w ~ ~ o u ~

t a ~ o p L K o U ~

~ p U A E t V ~ A A 6 p ú ~ ~ ~ a ~ a L ·

Y E V V a a ~ a L b f v

~ o t ~ ~ n E p ~ o u ~ A u a L ~ a v o u ~ ~ a p ~ á -

p O L ~ Kat lv

~ a t ~

K a ~ ~ L ~ ~ p C a L

v ñ a o L ~

Kat lx ~ ~ v

B p ~ ~ ~ a v L K ~ v óE E L ~ ~ ~ v

MaaaaACav

x o ~ C ~ ~ a ~ a L . lv óE

~ o t ~ A p ~ á ~ P O L ~ ot A u a L ~ a v C a ~

B a ~ a ~ o L

n p o ~

~ p x ~ o v xat

óúaLv ~ t a C v l ~ a v ~ ~ t v

~ n O L V

~ ~ v

y ~ v

~ p -

y ú p ~ K a ~ ~ L ~ É p ~ x p u a ~ A ~ U X ~ · ~ P Y U P O ~ L Y ~ ~ yap l a ~ L ·

~ ~ v

óE

y ~ v ~ a ú ~ ~ v ~ É P ~ L V ~ o u ~ R o ~ a ~ o u ~ · ~ ~ v Ó a-

aL

~ a ~

y u v a t x a ~

ó L a ~ w a a ~

n A ú v ~ L v lv ~ ~ ~ ~ ~ p C O L ~

n A ~ K ~ o t ~ t K C a ~ ~ v . o ~ ~ o ~

~ E v

n ~ p t ~ ~ v ~ ~ ~ á A A W V

~ o L a O ~

~ t p ~ K ~ .

STRABON 111 2 9

Di Posidonio que o estaño

non

se

atopa na superficie,

como

cantan

os

historiadores,

senón

ó cavar. Prodúcese entre os bárbaros de máis aló

dos Lusitanos e nas illas Kassiterides, e transpórtase dende as ill s Britá-

nicas a Marsella. Entre

os

Artabros, que

son

os

últimos d Lusitania -

r o Noroeste, di Posidonio que a terra florece de prata, de estaño e de

aura branco, xa que está mixturado con prata e que

os

ríos arrastran es-

t terra e que as mulleres remóvena con angazos e lávana

en

cribas teci-

dos en forma de cestos. Isto o que dixo Posidonio sobre as minas.

Posidonio é unha das principais fontes para Strabon Foi un autor moi prolixo

que viviu aproximadamente entre os anos 135 e 51 a X Dende moi novo adícase ó

estudio en Atenas onde foi discípulo de Panecio que o introduxo no mundo do es-

toicismo Gran viaxeiro por Oriente Galia Hispania acabará instalándose como

mestre

en

Rodas aínda que manterá estreitos contactos con Roma; aquí coñecerá

a Cicerón; Rodas daralle o dereito de cidadanía romana e envíao a Roma no ano 86

Parece que escribiu máis de 200 títulos nos que se mostra o historiador e filósofo in-

vestigador

da

natureza Mantense fidel á teoría do Logos estoico pero como etnó-

logo xeógrafo e historiador soubo atraer ó terreo desta doctrina ás máis diversas

ciencias Posidonio tratou temas de Hispania en dúas ocasións: ó tratar das guerras

lusitanas e celtibéricas e no seu tratado sobre o Océano ocupándose da costa atlán-

tica onde observa con atención o fenómeno das mareas Posuía datos personais de

información obtidos

da

súa estancia en Turdetania e noutros casos emprega datos

proporcionados por Piteas Ertóstenes Polibio ou Artemidoro A obra de Posidonio

coñecémola polas referencias que recollen Strabon e Diodoro fundamentalmente

8



Strabon recolle unha polémica sobre a presentación

do

estaño ben n a ~ s u p e r f i -

cie ou ben tendo que cavar por boca de Posidonio que critica posiblemente a Poli-

bio. Atópase

ese

metal ó N. dos Lusitanos, é dicir, na Gallaecia, e especifica un po-

bo, os Artabros, que aparecen citados polo propio Strabon en varias ocasi6ns

11,5,15;

111,1,3; 111,3,5 , por Mela

111,13

e Plinio 11,242; IV,

111;

IV, 113 . Tamén nas

illas Kassiterides o estaño é abundante sobre elas, Strabon,

11,5,15 ,

Polibio é unha das máis importantes fontes de informaci6n de autores posterio-

res. Nace sobre o ano 200 a. X.

en

Megal6polis e morrerá, como consecuencia da

caída dun cabalo, sobre o ano 115 a.

X.

Ocupou varios altos cargos na Liga Aquea

e, cando

os

romanos, no 168 derrotaron en Pidna o poderío macedónico, deporta-

ron a Roma a centos de aqueos entre

os

que estaba Polibio. Sen embargo, non foi

tratado como un prisioneiro vulgar e abríronselle as portas

da

alta nobreza aficiona-

da

á cultura grega.

Polibio fixo unha descripción de Iberia como introducción ó relato das guerras

celtibéricas e lusitanas; coñeceu ben o terreo pola viaxe que fixo a Hispania e tiña

acceso

6s

informes dos militares romanos ó servicio de Escipi6n. E unha disgracia

que estes escritos non se

conserven máis que

en

fragmentos noutros autores, sobre

todo en Strabon e Apiano aínda que,

en

ocasións, non chega a eles directamente

sen6n a través doutros autores como Posidonio e Artemidoro.

Polibio resulta moi importante polos datos etnográficos que transmitiu e non

tanto

polos datos xeográficos nos que mantén moitos erras por non facer caso dos

progresos matemáticos acadados por Erat6stenes e Piteas.

Strabon debe moito a Polibio e, dalgunha maneira, considérase o continuador

da

obra de Historia Universal que

el

encetara cando pon por título dunha obra súa

«Historia da época posterior e Polibio».

STRABON, 111,3,2

Ka aLxot ~ a ~ a ~ o ~ ~ ~ ~ 6 p E ~ V ~ ~

l n { x o v ~ E ~

no-

AAn

V

• 6 ~ o

xal

6 u a ~ a x w ~ a ~ o ~

V ~ E ~ ~ ~ ~ x a ~ a n o A E ~ n -

a a v ~ ~ ~ o u ~

A u a ~ ~ a v o u ~ a ~ ~ o t

naptaxov ~ ~ v

l n w v u ~ C a v

xat vOv ~ 6 ~ ~ o u ~ n A E C a ~ o u ~

~ r n v

U a L ~ a V r n V K a A A a L x o u ~

x a t a ~ a ~ nap ax úaaav

STRABON,

111,3,2

Os últimos son os Cal aicos que habitan unha gran parte

montaña

Por seren os máis difíciles e someter deron o seu nome que venceu

6s Lusitanos E

r

iso hoxe a meirande parte dos Lusitanos chámanse

Cal aicos

Na

descripción dos diferentes pobos de Hispania,

os

habitantes

do W

apare-

cen

en

case t6dolos autores antigos como os que pechan a relaci6n,

os

máis alonxa-

dos. Tamén é constante neles a referencia á súa belicosidade e resistencia a seren

vencidos. Antes da chegada de Bruto e César non aparecían ben diferenciados

os



Gallaicos dos Lusitanos; logo foron

xa

vistos como unidades étnicas independientes

que acabarán ocupando cadansúa provincia: a Gallaecia e a Lusitania.

O vencedor dos Lusitanos e dos Gallaicos foi Décimo lunio Bruto ver Apiano,

73-75 . Os Gallaicos son un pobo que aparece citado

en

numerosas ocasións e por

varios autores como Plinio

ou

Apiano. Ocuparían unha zona ó N. do Douro de difícil

delimitación. Na relación de Plinio forman parte do Convento Bracarense e ocupa

rían a súa zona N-L Cuevillas, Os oestrimnios p. 117; Colmenera, alicia

p.

28 ;

pera, aínda que moitos dan por válida esta ubicación, aínda que

sexa

só aproxima

da, hai autores Schulten, t. VI, p. 200 que os sitúan nas zonas montaño

sas do

N.

de Galicia. O que sí parece claro é que, co paso do tempo, o nome desta

unidad étnica diferenciada dou nome a toda unha rexión que acabaría tendo unha

unidade administrativa na creación da provincia da Gallaecia.

Estas transformacións teñen que ser significativas e levan á problemática da

auténtica organización interna

da

Gallaecia dende o punto de vista das diferentes

re-

lacións de interdependencia entre as diversas unidades étnicas. A pesar de que os

Gallaicos dan nome a unha provincia non van a constituirse nunha unidade política;

esta unidade, que poderíamos considerar do primeiro orde, seguindo a esquemati

zación de Caro Baraja, defínese pola

súa

situación xeográfica e unicamente a partir

das guerras cántabras, afíncase a idea, nos escritores clásicos, dos Gallaicos como

un grupo étnico compacto. Nun segundo orde estarían as unidades dos «populi»,

cunha estructura política organizada, individualizada, ocupando unha determinada

área

xeográfica, cun nome concreto Bíbalos, Zoelas, Brácaros...

coas súas pro

pias divinidades específicas e cuns mercados celebrados en lugares que actuarían a

modo de centro

ou capital

da

demarcación, o «forum»; non son pois núcleos políti

cos homoxéneos senón máis ben conxuntos de comunidades ligadas entre sí por

certos vínculos, pode que de carácter federativo e que é posible que tiveran ó frente

algúns persoaxes que exerceran cargos de certa autoridade de ámbito xeral nestas

unidades de segundo orde. Por debaixo destas dúas unidades aparecería unha ter

ceira, a coñecida como «centuria» no We que estarían formadas por un número

escaso de individuos vencellados por lazos familiares e sanguíneos.

Da

unión destas

unidades resultan os «populi». As «centurias» teñen capacidade para establecer

pactos con alleos, son

os

contratos ou pactos de hospitalidade nos que tamén pode

sinalarse a pertenza dos firmantes a unidades superiores de 2.

o

e

1. o

orde. A base

do

asentamento destas unidades de 3. o orde é moi probable que fose un poboado

fortificado, un castro.

STRABON,

111 3 3

ToO é Táyou

~ a

n p o ~ p x ~ o v

~

A u a L ~ a v C a

l a ~ t

~ É Y L a ~ o v ~ ~ v I ~ ~ p L x ~ v l ~ v ~ v

xat

n A E C a ~ o L ~ X p 6 V O L ~

~ n o

p w ~ a C w v

n o A E ~ ~ ~ É V .

n p ÉX é ~ f f ~ x w p a ~

~ a ú -

~ ~ ~ ~ o

~ E v V 6 ~ L O V

n A ~ u p o v

6 T á y o ~ ,

~ o

tanépLov

xat

~ o ~ p X ~ L X O V 6

~ x E a v 6 ~ ,

~ o

t ~ V V

o t

~ E Kap-

n ~ ~ a v o t

xat ol O ~ é ~ ~ O V E ~ xat O ~ a K x a t o L

xat

KaAAaL-

xoC ~ a y v w p L ~ a ~ ~ v ~ · ~ a A A a é o ~ x ~ ~ L O V 6 v o ~ á ~ E L V

éL a ~ ~ v ~ L x p 6 ~ ~ ~ a

xat

~ ~ v ~ é o ~ C a v · ~ n E v a v ~ C w ~ é

~ o t ~ vOv fV O Kat ~ o ú ~ o u ~ A u a L ~ a v o u ~ 6 v o ~ á ~ o u a L v .

B ~ O P O L

é t a t v

lK

~ o O

n p o ~

fw

~ é p o u ~

o l

~ E v

KaA-

A a ~ K o t

~ ~ v

A a ~ o ú p w v ~ ~ V E L

xat ~ o t ~

I ~ T p a l . v ,

o l OL ~ o t ~ K E A ~ C ~ ~ p a L v .

30



STRABON, 111 3 3

o do Teixo está a Lusitania, o máis grande dos pobos ibéricos e a

que foi combatida polos romanos moitísimo tempo.

O

Teixo limita

o

S.

desta rexi6n; o Océano, o W e o N.; o os Carpetanos, Vett6ns, Vac-

ceos e Cal/aicos, pobos ben coñecidos.

Os

demáis pobos non é preciso

mencionalos pola súa pequenez e pouca importancia. Contrariamente

6s

de agora, outros tamén l/es chaman Lusitanos.

Os

Cal/aicos limitan

polo cos Astures e os Celtíberos e os demáis limitan

s cos

Celtíbe-

ros.

Presenta Strabon a situaci6n dos diferentes pobos

da

Iberia. Lusitanos e Celtíbe

ros volven a ser considerados pobos que presentaron 6s romanos serias dificultades

para ser dominados rec6rdese as guerras Lusitanas con Viriato ou a resistencia de

Numancia .

De

novo volve a situa-Ios Gallaicos nunha zona aproximada 6 N-L do

Convento Bracarense constituíndo, os Carpetanos, Vett6ns e Vacceos, o límite L

da Lusitania. Así, a Lusitania chegaría, nos tempos de Strabon, polo N. 6 mar, na

mentras que posteriormente quedará limitada polo río Douro que a separará da

Ga-

lIaecia. A zona 6 S do Douro era

xa

unha área pacificada mentras que 6 N. tarda

rían máis tempo

en

controlala os romanos.

STRABON, 111 3 4

E r ~

~ A A o L n o ~ a ~ o C ·

xat

~ E ~ h ~ o 6 ~ o u ~

6

~ ~ ~

A ~ -

~ n ~ ,

v

~ ~ V E ~ A L ~ a C a v , ol B E A ~ r n v a x a A o O a ~ · xat

o Ó ~ o ~

ó x

K E A ~ L ~ ~ P W V xat

OóaxxaCwv ~ E t xat 6

~ E ~

a ó ~ o v

B a t v ~ ~

o l

M C v ~ 6 v

~ a a ~ ) nO u

~ É Y L a ~ o ~

~ r n v

l v A u a L ~ a v C a v n o ~ a ~ r n v , n t 6 x ~ a x o a C o u ~ xat a ó ~ o ~

~ v a n A E 6 ~ E v O ~

a ~ a ó C o u ~ .

n o a E L ó w v L O ~

l x K a v ~ á ~ p w v

x h ~ a ó ~ o v

~ E t v ,naL·

n p 6 x E L ~ a ~

ól ~ ~ ~

l x ~ o A ~ ~

a ó ~ o O

v ~ a o ~

xat

xnAat 660 p ~ o u ~ f x o u a a ~ .

lnaLvEtv Ó ~ ~ L O V

~ ~ v

~ 6 a L v ,

~ L ~ h ~ ~ x ~ a ~

ó ~ n A h ~

fxouaLv

ol n o ~ a ~ o t

xat

l x a v h ~

óÉXEalaL

~ o t ~ ~ E C ~ p O ~ ~ ~ ~ v

~ 4 A a ~ ~ a v

n A n ~ -

~ u p o O a a v ,

~ a ~ E

~ ~

6 n E P X E t a ~ a L ,

~ n ó

l n L n o A á ~ E L V

l v

~ o t ~ n E ó C o L ~ . ~ ~ ~ ~ ( V o ~ v B p o 6 ~ o u a ~ p a ~ E C a ~ p o ~ oÓ-

~ o ~ , n E p a ~ ~ É p w

ó E t a t v

~ A A o L n A E C o u ~ n o ~ a ~ o t napá -

n OL ~ o t ~ AEX EtaLv

STRABON, 111 3 4

Dempois hai outros ríos e logo destes o Lethes, que uns chaman Limia e

outros Beli6n. E este río ven do país dos Celtiberos e Vacceos e

o

Bainis

que outros chaman Minio segue a éste e é

o

máis grande dos ríos

da

Lusitania, navegable lXJ estadios. Pero Posidonio di que este río ven

31



dos Cántabros Na súa desembocadura h i unha illa e dous peiraos que

teñen fondeadeiros E digna de eloxio a natureza pois estes ríos de altas

ribeiras poden acoller nos seus canles o m r de marea chea evitando os

desbordamentos e inundacións nas chairas Este río oi o límite da expe-

dición de Bruto Máis aló h i outros moitos ríos paralelos nomeados

o río Lethes, Limia

ou

Belión é un dos ríos do

N W

máis citados e corresponde ó

actual Limia Sitio 235; Floro, 1,33,12; Apiano, 73-74; Livio, pero 55; Plutarco,

quaest. Rom. 34; Mela,

10;

Plinio, IV,112; IV,115; Salustio, Hist. 3,44; Itin.

429,6; Ptol.

11,6,1 .

Ademáis destes nomes que

lIe

da Strabon, Mela chámao Limia e

Oblivio e Ptinio, Oblivionis. En tódolos casos hai unha referencia ó río mítico

do

es-

quecemento co que se identifica o Limia; este feito parece que xurde dunha lenda

que conta seguidamente Strabon 111,3,5 na que

os

Túrdulos de Andalucía pasaron

o río e esqueceron a súa patria e por iso establecéronse

alí.

O nome de Lethes é de

orixe grega e significa esquecemento; o seu equivalente en latín é «oblivio», de

aí

a

variedade de nomespara citalo. O nome de Belión, que cita soamente Strabon, po

de que estea

en

relación co topónimo actual de Beón co que se coñece o lugar do

nacemento do Limia García Bellido,

España

los españoles

nota 181 .

Non é correcto o lugar do nacemento do Limia que sitúa Strabon no país dos

Celtíberos e Vacceos, xa que non nace tan lonxe.

Cita, a continuación, o río Minion ou Bainis, o máis longo dos ríos da Lusitania;

sen embargo, o propio Strabon 111,4,20 sinalará que a Lusitania remata polo N. no

río Douro, así que, realmente

sería

o máis longo dos ríos

da

Gallaecia.

Se

facemos

caso de Strabon,

sería

navegable, aproximadamente, ata a confluencia do Sil e

na-

cería no país dos Cántabros. Este dato,

xunto

co mesmo nome, «Minius», sirven pa

ra

que algúns autores P. Flórez, España Sagrada XV, p.

40;

Monteagudo, Galicia

en Ptolomeo p.

617,620 pensan que este río non

se

debe identificar co actual Mi

ño, senón co Sil. As razóns son varias destacando entre elas o feito de que o actual

Sil percorre unha terra

na que

se

produce o vermellón, o «minio», que lIe daría no

me; que Orosio sitúa a batalla de onteMedutio xunto desembocadura do Minio

e, se este fose realmente o Miño, quedaría en exceso alonxado do esceario das Gue

rras Cántabras das que foi un dos derradeiros episodios

e,

polo tanto, trataríase

dunha zona preto das Médulas atravesadas polo Minio

Sil; que Strabon sitúa o

seu nacemento en Cantabria e Ptolomeo en Asturias e iso serviría mellor para o Sil

que para o Miño.

Por outra parte, o segundo nome que rexistra Strabon, o Bainis, debe corres

ponder ó Baetis de Apiano lber, 73 .

Un dato a favor

da

identifiación do «Minius» co iñoactual son as referencias

que sobre a desembocadura da Strabon na que se localiza unha ¡lIa e dous peiraos;

esto é o que presenta o iñoe que non pode te-lo Sil, a non ser que tamén se consi

derase

como

Silo tramo baixo do Miño, mantendo a idea dunha rede hidrográfica

atlántica paralela entre sí. Sen embargo, son moitos os casos en que o iñoapare

ce citado como tal e son unicamente as interpretacións

as

que levan a pensar

en

outras posibilidades. Claro que é certo o que dí o refrán popular de que o Sil leva a

auga e o

iño

a fama.

32



STR BON 3 5

U Y a ~ a ~ o ~

6 o t K o O a ~ v

n A p ~ a S p o ~

r r ~ p t

~ ~ v

~ K p a v , ~

K a A E t ~ a ~ N É p ~ o v , ~

Kat

~ ~ s

tanEpCov

n A E v p ~ s

Kut ~ ~ s

SOPECOV

nÉpa

s

t a ~ t . n E p ~ o L K o O a ~ 6 a ó ~ ~ v K E A ~ ~ K O C ,

aVYYEvEt

s

~ ~ v trrt

~ ~ n A v ~ .

Kat yhp ~ o 6 ~ o v s Kat Tovp-

AOVs

a ~ p a ~ E 6 a a v ~ a s

tKEtaE a ~ a a ~ á a a ~ ~ a a t ~ E ~ a ~ ~ v

6 ~ á S a a ~ v ~ o O A ~ ~ a C a n o ~ a ~ o O ·

npos

O ~ ~ a ~ á a E ~ Kat

a n o S o A ~ s

~ o O ~ Y E ~ Ó V O s Y E v o ~ i v ~ s , K a ~ a ~ E t v a ~

aKE aa-

~ { v ~ a s a ó ~ ó ~ ~ · tK ~ o 6 ~ o v E Kat ~ o v n o ~ a ~ o v A ~ ~ ~ s

a y o p ~ v ~ ~ v a ~ . f x o u a ~

E ot ~ A p ~ a S p o ~ n ó A E ~ s avxvas

K Ó A n ~ a v v o ~ K o v ~ É v a s , ~ v ot n A É o v ~ E s

Kat

X P W U E V O ~ ~ o t s

~ 6 n o ~ s f A p ~ á S p w v

A ~ ~ É v a

n p o a a y o p E ú o v a ~ v · ot c vOv

~ o u s f A p ~ á S p o v s f A p o ~ p É S a s

x a A o O a ~ v .

~ ~ v ~ ~ E V

o ~ v

nEpt

~ p L á K o v ~ a

~ ~ v xwpav v É ~ E ~ a ~ ~ ~ v ~ E ~ a ~ u Táyov

Kat

~ w v A p ~ á S p w v . E ó 6 a C ~ o v o s E ~ ~ s

xwpas únapxoú-

a ~ s x a ~ á

Kapnous Kat

S o d K ~ ~ a ~ u

Kat

~ o

~ o O

xpvaoO

Kat hpy pov Kat

~ ~ v

n a p a x A ~ a C w v n A ~ ~ o s ,

~ ~ w s ot

rrAECovs

a ü ~ ~ v , ~ ~ v

o

~ ~ s Y ~ s h ~ É V ~ E s SCov A ~ a -

~ ~ p C o ~ s 6 ~ E ~ É A O V V Kat avvEXEt n O A É ~ w npós h A A ~ -

OV

s

Kat ~ o u s

~ ó p o v s

a ü ~ o t s ~ a S a C v o v ~ E s ~ o v Táyov

~ w s ~ n a v a a v a ü ~ o u s P w ~ a t o L , ~ a n E ~ v w a a v ~ E s Kat K w ~ a s

n o ~ ~ a a v ~ E s ~ a s n Ó A E ~ s a ó ~ w v ~ a s

n A E C a ~ a s ,

tv

s

E

Kat

a v v o ~ K C ~ O V ~ E s S É A ~ ~ O V .

~ p x o v E

~ ~ s

h v o ~ C a s

~ a ú -

~ ~ s ot Ó P E ~ V O C , K a ~ á n E p EtK

s

• Avnpav yap V E ~ Ó ~ E V O L

Kat ~ ~ K p a K E K ~ ~ ~ É V O L ~ w v h A A O ~ P C W V

t n E ~ ú ~ o v V ·

ot E

h ~ v v 6 ~ E V O L ~ o 6 ~ o v s ~ X V P O L ~ w v

t Cwv

~ p y w v x a ~ C a ~ a v ~ o

t ~

h v á Y K ~ s ,

a ~ h v ~ t

~ o U

YEWPYEtV

t n o A { ~ o v V

xat

oü-

~ O L , Kat

a v v É S a ~ v E

~ ~ v xwpav h ~ E A O V ~ É V ~ v

a ~ E t p a v

o ~ -

v ~ w v

t ~ ~ ú ~ w v h y a ~ ~ v o t K E t a ~ a ~ úno A ~ a ~ ~ v .

STR BON

3 5

Os

últ imos son os

Artabros

que habitan cerca do Cabo que se chama

Nerion e que é o remate dos lados N e W Arredor do Cabo habitan os

Célticos, emparentados cos do Anas. Dise tamén que estes e mailos

Túrdulos que facían unha expedici6n

militar

rebeláronse tralo paso do

río Limia. Engádese a esta rebeli6n tamén a perda

do

seu xefe e que

quedaron por al ídispersos. Por iso o río chamarase Lethes. Os

Artabros

teñen moitas cidades situadas nun golfo que os navegantes que o per-

corren chámanl/e Porto dos Artabros . Hoxe en día os Artabros chá-

manse Arotrebas. Arredor

de

pobos habi tan a rexi6n entre o Teixo e

os Artabros. Aínda que o país é r ico en froi tos e gando e pala cantidade

de aura, prata e outros metais, sen embargo, a meirande

parte

deles,

deixando de vivir da terra viven do

roubo

e en guerra entre símesmos e

contra os viciños atravesando o Teixo ata que os Romanos acabaron

con isto; suxeitándoos e transformando a meirande

parte

das súas cida-

des en aldeas e mesmo mel/orando algunhas.

Os

da montaña,

como

é

16xico, foron os que escomenzaron este t ipo de vida anárquica. Pois,

habitando

un

país pobre e carecendo do mínimo, desexaron o al/ea e es

33



tes téndose que defender contra aqueles perderon os bens propios

e

deixando de cultiva la terra adicáronse á guerra.

emo o

que a rexi6n

quedou abandonada perdeu o seu benestar e pobouse de bandoleiros.

Sobre

os Artabros

ver

Plinio

IV

111;

sobre

o

Cabo Nerion Mela

111 11 e

sobre

Golfo Artabro

Mela 111 13

Explica

agora Strabon

o

por

que

de

chamar Lethes ou Esquecemento

6 río

Limia

que no

párrafo anterior

aparecía citado

por

varios

nomes.

Non cita ningún dos pobos que habitan

entre

o Teixo e os Artabros mais

coñe-

cemos

moitos

dos

seus

nomes por

outros

autores sobre

todo por

Mela Plinio

e

Ptolomeo.

Tampouco

menciona

as

cidades do

Golfo

Artabro como

eran

Brigantio

Libunca Adobrica

ou

Novio.

E

interesante

a referenc ia ó

modo

de vida

destas xentes que

viven

nunha

rexión

rica

pero

que

prefiren vivir

da

bandidaxe

e en loita

permanente entre

eles E un tipo

de

vida non exclusivo do N W e por exemplo tódolos autores falan del ó se

referir

ós

Lusitanos. Era

unha

vida

aventureira

que se

daba

menos nas

zonas

do

Levante

xa

máis

fortemente romanizadas;

os

homes xuntábanse en pequenos grupos

e

viven

do saqueo

das

tribus

viciñas

Durante

a

conquista romana

estes grupos

serviron

de

núcleos

de

resistencia ós

exércitos

romanos e houbo momentos en que

chegaron

a

poñer en serios

problemas

ós

ben organizados

e

provistos exércitos.

Pero si estes

grupos que chegaron a reunir a

varios miles

de homes en certos momentos esta-

ban animados por

unha

idea

de independencia

frente a un

invasor

poderoso

nos

tempos

de

paz estes grupos

xurdían

dos

descontentos provocados

polas

desigual-

dades

sociais Por iso

nalgunha ocasión

os romanos entenderon

ben

que a mellor

maneira de dominalos

era darlles terras e

medios de

vida

que

lIes serviran para vivir e

evitaren

te r

que ir

buscalos

por

medios

violentos. Máis que

bandoleiros son

guerri-

lIeiros

no sentido que tradicionalmente

se lIe da a esta idea; é

dicir grupos de gue-

rreiros

que adaptados

ás

condicións

do

terreo actúan con técnica de golpes

de

efecto

rápidos

evitando a batalla en campo aberto e agardando o momento propi-

cio

Contra

esta

técnica un exército organizado deféndese

moi

mal

e non

chega

a

conseguir auténticas victorias xa que non se enfrenta en batallas

Os

escritores romanos desprecian este tipo de

vida e esta

técnica de loita

che-

gando a

calificalos de ladróns;

mais é ben sabido que os pobos poden chegar a

crear

grandes

héroes destes persoaxes

STRABON

111 3 6

T o u ~ ó Oúv u a ~ ~ a v o ú ~ ~ a o ~ v l V L Ó p L U ~ ~ X O Ú ~ l ~ L p L U -

V ~ ~ L X O Ú ~ Ó ~ L t ~ x o ú ~ o u ~ L Ó L ~ L C X ~ O U ~ · ~ o n C Ó L O V ó

a ó ~ o u ~

ó ouv fX V

~ ñ v Ó ~ á ~ L ~ p O V

XOt OV

L t ~

~ O

np a-

~ L V

~ L a ~ ~ o ~ v l ~ ~ p ~ ~ ~ € v o v ·

STRABON 111 3 6

in

que

os

Lusitanos son hábiles en emboscadas persecucións velo-

ces lixeiros e escurridizos; que teñen un escudo pequen

o

dun diámetro

de dous

p s

e que é cóncavo por diante.

34



Aínda que Strabon fala dos Lusitanos recollemos este páFrafo porque este texto

literario ten unha exacta correspondencia na escultura do S da Gallaecia nos coñe-

cidos «guerreiros lusitanos»

da

época castrexa e porque como

xa se

comentou an-

teriormente en Strabon a Lusitania chega

ás

veces ata o Océano polo N As

es-

culturas de guerreiros conservadas en museos como o

de

Ourense ou Guimaraes

mostran unhas representacións masculinas armadas con puñais e escudos redon-

dos cóncavos por diante e que colgan do pescozo; estes guerreiros poden levar ta-

mén adornos como brazaletes ou torques

STRABON

111 3 7

u

Ana\l tE:l;

ó o

~ p E I . O L

A L ~ O C ,

60ponó tal. XQ1la.LEO-

\10.1., ~ a ~ E t a \ l

x a t d x E x u ~ É \ l O L

t ~ \ I

x ó ~ n

YU\laLXrn\l

oCXn\l

~ L t p w c r á ~ E \ l O L oE ta ~ É t w n a ~ á x o \ l t a L t p a y o ~ a y o O a L oE

~ á A L c r t a , xat wApEL 'tpáyo\l

~ ú o u c r l .

x at

tOUl; a t x ~ a -

AW tOUl; xat tnnOUl; nOLoOcrl. oE xat t x a t 6 ~ ~ a l ; txácr tou

yÉ\lOUl;

'EAAn\lI.Xrnl;, wl xat TII.\lOap6l; ~ n c r l

ná\l ta ~ Ú E L \ I

txa t6\1

tEAOOcrL oE xat

~ y r n \ l a l ; Y U ~ \ l I . X O U l ;

x at

6nAI.'tl.xoUl;

xat

lnnl.xoul; n u y ~ ~

xat o p 6 ~ ~ xat

o l . a X p O ~ O A l . c r ~ ~

xat

crnEl.pnOe\l ~ á x ~ . o l o ~ p E I . O I . ta oúo ~ É p n 'toO f'tOUl;

o p u o ~ a A á \ l w x

prn\l t

a , l;npá\la\l'tEl; xat x6t\Ja\l'tEl;, Et ta

~ A É c r a \ l t E l ; xat ~ p t o n O l . n c r á ~ E \ l O I . , cr't' ~ n O t C ~ E c r ~ a L Etl;

xp6\1o\l.

Xprn\l taL

xat 4 Ú ~ E I . · o t \ l ~ crna\lC40\l'tal.,

'te\l Y E \ l 6 ~ E \ l O \ l taxu

~ \ l a A C c r x o u c r L

x a t E U W X O Ú ~ E \ l O L

~ E t a

n\l crUYY\lE\lrn\l· ~ \ I t tAaCou

~ O U t Ú p W

Xprn\l'taL.

X a ~ ~ ~ E \ / O C tE OEl.n\lOOcrL, nEpt

tOUl;

t O C X O U l ; x a ~ É ó p a l ;

o t x o O O ~ n t a l ;

lXO\l'tEl;,

n p o x á ~ n \ l t a l .

x a ~ ~ A L X C a \ l

xat

t L ~ ~ \ I

n E p L ~ O p n t e \ l

te OEtn\lO\l. xa t napa n6'to\l

6p-

XOO\l taL

npel; a ~ A e \ l xat cráAnl.yya XOPEÚO\l tEl;, ~ A A a xa t

~ \ l a A A 6 ~ E \ l O L xat 6XAá40\l'tEl; E\I B a c r t n t a \ l C ~ oE

x at

YU-

\/atxEl; ~ \ l a ~ t l ; ~ \ l o p á c r l .

n p o c r a \ l t L A a ~ ~ a \ l 6 ~ E \ l a l .

trn\l XEL-

prn\l. ~ E A a \ l E C ~ O \ l E l ; ~ n a \ l t E l ; t e nAÉO\l

t cráYOLl;,

t

olcrnEp

xa t c r t l . ~ a o o x o l . t o O a l . . l;UAC\lOLl;

~ Y Y E C O I . l ;

Xprn\l'tal., x a ~ á n E p xat o l KEA tOC. a l YU\latxEl;

o t

t \ l o ú ~ a c r l . xa t ~ \ I ~ L \ l a t l ; t c r ~ n c r E c r L oLáyoUcrL\I.

~ \ I t t

oE

\ l o ~ C c r ~ a t o l ; o l [OE]

Ca\l t ~ a ~ E t

~ o p t C W \ I ~ ~ O L ~ ~

Xprn\l'taL, 'toO

~ p y u p o O t A á c r ~ a t O l ; ~ n o t É ~ \ l o \ l t E . l ;

01.060.-

crL.

tOUl;

~ a \ l a t o U ~ { \ l O U l ;

xa'tanE'tpoOcrL,

tOUl;

Ó

na-

'tpaAoCal; fl;w trn\l

5pw\I

~ trn\l n6AEW\I xa'taAEúoucrL.

ya-

~ O O c r L

o crnEp ol

u E ~ A n \ l E l ; .

'toul;

óE

~ p p w c r t O U l ; , anEp

ol Atyún'tLOL t e naAaL6\1,

n p o t L ~ l a c r L \ I

Etl;

tal;

6ÓOUl;

totl;

n E n E L p a ~ É \ l O L l ; 'toO n á ~ o u l ; 6 n o ~ n X n l ; XápL\I. O L ~ ~ E -

PL\/otl; tE nAoCOLl; txprn\l'tO

lWl

t n t Bpoú'tou ÓLa tal;

n A n ~ ~ U p C o a l ; xa ta ' tE\láyn, \/U\lt

xat

ta ~ o \ l 6 l ; u A a ~ ó n

crná\lLa. ~ A E ~

n p o ~ u p o t ,

t P L ~ ~ É \ I t E l ;

AEUXOC.

~ c r t L

trn\l 6pECW\I 6 ~ C O l ; OU tOl;, crnEp ~ ~ n \ / ,

AÉyW tOUl;

t ~ \ I

~ 6 P E L O \ l nAEUpa\l ~ ~ O p C 4 0 \ / t a l ; t ~ l ; I ~ n p C a l ; , K a A A a ~ x o u l ;

xat

uAa'toupal;

x at

K a \ l t á ~ p o U l ; ~ É X P L O ~ a c r K W \ l ~ \ 1 xat t ~ l ;

TIupñ\lnl;·

6 ~ O E I . O E t l ;

ya p ~ n á \ l t w \ I

o l ~ C O L . 6x\lrn oE totl;

6 \ 1 6 ~ a c r L nAEO\láCEL\I, ~ E Ú Y W \ I

t e

~ n o E l ;

t ~ l ;

y p a ~ ~ ~ ,

Et

~ n

'tL\lL npel;

~ O O \ l ~ l ;

tcr'tL\I

~ X O Ú E L \ I

TIAEu'taúpoul; xat

Bapoun'tal;

x at

'AAA6'tpLyal;

xat

~ A A a XECpW

xat

~ c r n ~ 6 t E -

po. tOÚ tW\I

6 \ / 6 ~ a t a .

35



STRABON 111 3 7

Tódolos habitantes da montaña levan unha vida sinxela, beben auga,

durmen no chan e levan o pelo largo como as mu/leres. Mais no comba-

te cinguen a frente cunha cinta. Principalmente

omen

carne de macho

cabrío e sacrifican a Ares machos cabríos, cabalos e prisioneiros.

Fan

tamén hecatombes á maneira grega e como di Píndaro sacrifican todo

por centeares . Epractican pelexas ximnásticas, hop/íticas e hípicas pa-

ra o puxilato, a carreira o lanzamento de dardos e o combate. Os mon-

tañeses viven durante dous tercios do ano de landras que secan e ma-

chacan e que logo moen

para facer pan e conservalo moito tempo. Ta-

mén beben zythos . Están escasos de viño e o que consiguen gástano

rapidamente en festíns coas familias. No lugar de aceite empregan man-

teiga. Toman as súas comidas sentados, en bancos construidos arredor

das paredes, situándose segundo a idade e a dignidade; a comida vaise

pasando en roda. Mentras beben bailan en círculo ó

son

da

frauta e cor-

neta e tamén saltando e axoen/lándose.

En

Bastetania tamén os homes

e as mulleres bailan xuntos collidos das manso Todos van vestidos de

negro, a maioría con sagos, cos que durmen en leitos de

pa/la

Usan

va-

sos de madeira como os Celtas. s mulleres levan vestidos e saias con

adornos

florais

Os máis alonxados, en lugar de moedas

fan

trocos de

especies ou dan anacos de prata.

Os

condeados á morte despéñanos e

ós parricidas lapídanos

fora

das rexións ou das cidades. Cásanse coma

os gregos. Os enfermos, como os Exipcios na Antiguidade, colócanos

nos camiños para seren curados polos que sufriron unha do enza seme-

lIante. Usaban barcos de coiro antes de Bruto

por mor

das crecidas e

baixadas das mareas, pero agora, mesmo os barcos feitos dun tronco

de arbre, son raros.

sal é avermellado, tornándose branco ó moelo.

sí é a vida dos montañeses, que, como xa dixen, repito, que son os

que viven no lado septentrional

da Iberia

os Callaicos, os Astures e os

Cántabros ata

os

Vascóns e o Pirineo. Pois todos eles teñen unha vida

semellante. Podería citar máis nomes, pero fuxo do detalle aburrido xa

que a ninguén /le é agradable escoitar Pleutauros, Bardyetas, Allotrigas

e outros nomes aínda peores e menos intelixibles.

Strabon vai dar unha serie de notas sobre o modo de vida que en conxunto son

válidas para tódolos habitantes

da

montaña Eevidente que todos eles presentaban

para un observador do S. unha serie de rasgos comúns e bárbaros ro to dun gran

descoñecemento; algún dato aparece individualizado mais

os

rasgos que os unifica

son a maioría e ningún deles t ido como adiantado á vista dun romano;

Así sinala que levan o cabelo langa e que o cinguen cunha cinta no combate;

os

romanos levaban o cabelo curto

de aí

que l/es chamara a atención este costume e

que a viran como alg O salvaxe As cintas coas que atan o cabelo teñen a súa docu-

mentación arqueolóxica nas diademas de aura atopadas en varios castros Colocá-

banse arredor

da

frente atadas

na

parte traseira

da

cabeza como fan agora algúns

deportistas



o beber auga debía tamén resultar extraño ás persoas que viven nun clima e

cunha triloxía agrícola mediterránea na que o viño, o trigo e o aceite son a base da

alimentación. Pero esta zona N

da

Península non produce en abundancia ningún

destes productos. No lugar do viño beben auga ou unha especie de cervexa, «zy

thos» e

se

o consiguen, pronto o consumen en banquetes familiares. No lugar de

aceite empregan manteiga, que aínda hoxe é moi utilizada

na

nosa cociña tradicio

nal. No lugar do pan de trigo, moen landras e obteñen unha fariña panificable. As

landras tostadas

ou xa

carbonizadas están moi ben documentadas nos nosos cas

tros e tamén os úteis que servían para machacar, tostar e coce-Ias pezas panifica

bles.

Tamén está ben documentado

ese

banco corrido pegado

ás

paredes interiores

da vivenda na que se sentaban os membros da familia e

se

pasaban a comida uns ós

outrosJacendo roda. Nas vivendas

de

moitos castros aparecen

eses

bancos de pe

dra adosados que dan a volta completa ó perímetro da

casa

circular. sareferencia

de Strabon é

un

exemplo claro de cómo as fontes literarias poden axudar a

interpreta-los datos arqueolóxicos. O feito de comeren sentados e pasando a comi

da

tamén chamaría a atención dos romanos acostumados a comer

en

triclinios, re-

costados, e coa comida nunha mesa da que

se

ían eles mesmos servindo. Pero ta

mén comían sentados e pasábanse a comida, segundo a súa categoría, outros po

bos como os Galos.

A dieta alimenticia tiña un forte compoñente cárnico caprino; restos destes ani

mais tamén

se

teñen atopado

en

varias ocasións nos castros. Adicaban á divinidade

de Ares que regularmente debe se-lo trasunto dunha divinidade local da guerra asi

milada a Ares, seguramente a que aparece nas inscripcións co nome de Coso

ou

ta

mén de Mars sacrificios

de

animais e prisioneiros. Así, nunha interpretación estricta

desta pasaxe straboniana, leva a supor que nos pobos do N da Península Ibérica

existiu, denantes

da

conquista romana, unha divinidade guerreira caracterizada po

lo seu salvaxismo á que se lIe adicaban sacrificios con sangue e que seguramente re

presentaba unha forma de combate individual e non organizado. sta preparación

individual levaríana a cabo nos exercicios ximnásticos a pe e a cabalo.

Son curiosas as noticias sobre

os

bailes aínda que non podemos deducir delas

senón que bailaban con salto caendo cos xeonllos como é costume de moitos bailes

típicos rexionais

da

Península.

Os

vestidos negros deben ser

de

la ou

de

liño e o sago é unha capa de tradición

céltica; estes vestidos negros tamén serán citados por Strabon cando fale dos habi

tantes das Kassiterides.

O dormir no chan ou

en

leitos de palla é costume de pobos austeros ou pobres

en tódalas culturas.

Os vasos de madeira son comúns a tódolos pobos ricos en bosques; para

quenta-Ios líquidos metíanse no interior pedras quentadas previamente ó lume.

A moeda emprégase serodiamente no W

da

Península e son escasísimas as

cecas, mesmo dempois

da

conquista romana. O

troco

era fundamentalmente de

mercancías e a moeda era sustituida por pezas recortadas de metal, unha «proto

moeda».

Recolle Strabon dúas curiosas noticias sobre a xusticia e a sanidade; a primeira

describe o procedemento de execución da pena capital que non é exclusiva destes

pobos;

xa

que hai bastantes casos coñecidos

en

que

se

precipitan dende unha ro-

37



cha alta ós condeados á morte para que morran ó

se

estrelar contra o chan: xudeos,

xermanos, escandinavos, gregos, romanos. Os parricidas son lapidados fora dos lí-

mites do territorio familiar, dando a isto un senso social e xurídico; así queda exclui-

do do grupo o individuo culpable e

os

membros propio grupo evitan a posibilida-

de de «contaxio» levándoo fora do territorio. A execución ten, pala

súa

modalidade,

unha solidaridade tribal e vingativa.

Sobre os enfermos fai a comparación cos costumes exipcios aínda que,

en

reali-

dade, estes costumes eran asirios segundo Herodoto 1,197 .

Cando sinala Strabon que casan como

os

gregos refírese a que casan cunha soa

mul/er.

Os barcos de coiro tamén son sinalados polo autor do Periplo e eran frecuentes

nos pobos da costa do Océano.

O dato sobre a cor do sal está recol/ido

en

Plinio en varias pasaxes; debe referirse

a minas de sal e non ó sal do mar; minas de este tipo hainas, por exemplo, en San-

tander,

en Cabezón.

Os nomes dos pobos cos que remata Strabon o párrafo demostran, unha vez

máis, a antipatía dos autores clásicos polos nomes bárbaros. Son pobos que vivían

en

diferentes zonas do

N

peninsular.

Os

Pleutauros aparecen soamente menciona-

dos aquí, aínda que pode que sexan os mesmos Plentuisos que aparecen no seguin-

te párrafo localizados preto das fontes do Ebro. Os

Bardyetas son os Várdulos

da

zona de Guipúzcoa e Alava. Os AI/otrigas son os Autrigóns localizados ó

L

dos

Cántabros.

STRABON,

111 3 8

To

óE ó u a ~ ~ E p o v xat ~ y p L r n 6 E C

B

o ~ x

lx ~ o o

n O A E ~ E t v

a U ~ ~ { ~ ~ X E

~ 6 v o v ,

~ A A a xat

a

~ o v

l x ~ o -

n L a ~ ó v .

xat

yap 6 n OOe

n

a ~ ~ o u c ~ a x p o c

xat aL

660C ó u a E n C ~ L x ~ o L 6

B V ~ E e

~ n o ~ E ~ A ~ x a a L ~ o

XOLVW-

VLXOV

xat

~ O ~ L A á v ~ p w n o v . ~ ~ ~ o v óE

vOv

~ o o ~ o

ná -

xouaL óLa ~ ~ v E t p ~ v ~ V xat ~ ~ v ~ r n v p w ~ a C w v l n L 6 ~ -

~ C a v · ~ a o L C 6 ~ ~ ~ o v ~ o O ~ o

a w ~ ~ a C v E L ,

x a A E n ~ ~ E p o

EtaL xut

T ) l p L < w . l ó . { a ~ E p o L . ~ o L a ú ~ ~ e

~ o r > a ~ c

xat

~ n o

~ r n

~ Ó l l t < w l J

A U 1 J ( p , 6 ~ T ) ~ o C

\

Co Le at ~ r n v 6prnv Etxol;

l n L ~ E C \ l E a ~ a L ~ ñ v ~ o L a ú ~ ~ v ~ n o ~ C a v . ~ A A a vOv Wl

Etnov n { n a u ~ a L n O A E ~ O O \ l ~ a n á v ~ a · ~ o ú C ~ E yap auv-

{ x o v ~ a c

~ ~ L

vOv

~ á A L a ~ a

~ a

A ~ O ~ ~ P L a K a v ~ á ~ p o u e

xat

~ O u C

Y E L ~ O v E ú o v ~ a c a ~ ~ o t e x a ~ { A u o E V 6 ¿ E ~ a o ~ o c

Kat-

p xat ~ v ~ t

~ o O

n o p ~ E t v ~ o u ~ ~ r n v p w ~ a C w v o u ~ ~ á -

XOU

o ~ p a ~ E ú o u o L vOv ónEp ~ r n v

P w ~ a C w v

ot ~ E

KWVLa-

xot xat oL npoe ~ a t c n ~ y a t c ~ o O w I ~ T p o ~ o t x O O V ~ E C

n A ~ V ~ O U C O O L . B lXEtvOV

ó L a ó ~ ~ á ~ ~ v o c

T L ~ { p L o ~ ,

~ p L r n V ~ a y ~ á ~ w v o ~ p a ~ L w ~ L x O V l n L o ~ ñ o a ~ ~ o t c ~ 6 n o L C ,

~ ~ ~ n 0 6 ~ L X ~ E v óno ~ o O ¿ ~ ~ a o ~ o O K a C o a p o ~ , o ~ ~ 6 v o v

~ t p n v L X O Ú ~ , ~ A A a

xat n O A L ~ L x O U ~ ~ ó ~ ~ L v a ~

a ~ ~ r n v

~ n ~ p y a o á ~ ~ v o ~ ~ u Y X á V ~ L .

38



STRABON,

111 3 8

o rud o e salvaxe non se debe

só

á súa vida guerreira senó n també n

ó

seu alonxamento. Pois as navegacións e os camiños son langas e

ó

non

teren relacións con outros perderon a sociabilidade e a humanidade. Pe-

ro esto hoxe é máis le vad eiro p al a paz e

pala

chegada dos romanos;

mais,

ós

que aínda non chegou esto, son máis bárbaros e bestiais. de-

mais, esta maneira de ser acrecentouse nalgúns deles pala aspereza dos

lugare s e das montañ as. Pero agora, como dixen, todas estas guerras

están rematadas; porque a aqueles que aínda estaban máis vencelIados

ó bandoleirismo, os Cántabros e os seus viciños, dominounos César

ugusto

e en vez de a ta ca r

ós

aliados dos romanos, pelexan polos ro-

manos como os Coniacos, os Plentuisos que habitan nas fontes do

Ebro. E Tiberio, seguindo as indicacións

do

seu p re de ce so r César

ugusto

mandou a estas terras un exército de tres lexións, non

só

paci-

f ican do senón tamén civiliza ndo a u nh a parte deles.

En

varias ocasións Strabón relaciona a rudeza e o salvaxismo das xentes coa na

tureza

do

terreo no que viven. As características

do

terreo

xunto

coas dificultades

de comunicación e a rudeza destes pobos explicaría a duración e violencia das Gue

rras Cántabras ás que Strabon alude aquí como xa rematadas. Nestas guerras estivo

presente o propio

Augusto

e tiveron unha duración de

10

anos 29-19

a

X. , O es-

ceario da guerra foi toda a zona de Cantabria, Astur ias e Galicia onde

se

deron al

gunhas das derradeiras operacións, entre elas a coñecida de Monte Medulio.

Presenta Strabon o cambio que trouxo a paz romana a todos estes pobos coas

ventaxas da civil ización e o progresivo abandono dos seus bárbaros hábitos.

STRABON,

111 4 3

K a A A a ~ x o t

6 ~

~ ~ v

~ E ~ h

TE xpou a ~ p a ~ E u a d v ~ w v

~ L v a

o t x ~ a a L

x ó n d p ~ a L n AEL a ~ ~ o ~ L

~ ~ v

~ ~ v

x a A o u ~ { v ~ v

· E A A ~ V E

~ ñ v ~ ~ C A O X O L ~

x

~ o o

A ~ ~ L A 6 x o u ~ E A E u ~ ~ a a v ~ o

EOpO

x

~ ~ v

a u v 6 v ~ w v

nAa-

v ~ ~ { v ~ w v ~ { X P L ~ ~ ~ E a o y a C a .

STRABON,

111 4 3

Asklepiades)

di

tamén que entre os Cal/aicos habitaban a/gúns dos

compañeiros

e

Teucro e q ue

por

ají había cidades, unha chamada He-

l/enes, outra mphilochoi

porque

non

só

Amphl lochos

morreu

alí se-

nón que os seus compañeiros chegaron ata o

interior

do país.

Recolle Strabon noticias de Asklepiades, escritor natural de Mirlea,

na

Bitinia,

Asia

Menor

e que viviu a finais do

S

e comenzos

do

la

X

escribiu unha exposi

ción sistemática de filoloxía e tamén foi poeta e historiador. Ensinou filoloxía en Ro-

9



ma e na Turdetania; sobre esta zona do S da Península debeu de escribir un tratado

que non

se

conserva Durante o período helenístico no que vive Asklepiades foi

moi frecuente ver ós grandes héroes homéricos viaxando por todo o mundo coñeci-

do Así Teucro os seus compañeiros Amphilochos etc virían

ás

terras de Gallae-

cia a fundar cidades e darlles nome Sobre este tema da chegada dos gregos ó

e

da súa

presencia ver lustino XLlV 3 3

STRABON 4 2

lx

t ~ o O l anEpCou

~ ~ v

~ E A a ~ ú p w v

~ L v t ~

xat

~ ~ v

KaAAaLXrnV xat O ~ a x x a C w v ,

~ ~ L O Ó E ~ ~ W V W V

xat

a p n r n a v ~ v

STRABON 4 2

Cara

ó N dos Celtiberos habitan algúns dos Astures, dos Callaicos e

dos Vacceos e tamén Vettóns e Carpetanos.

Nos límites da Celtiberia aparecen os Callaicos como un pobo que a limita polo W

STRABON

4 6

~ { V ~ O L n a p w x E a v t ~ L ~ . ~

n p 6 c r ~ o p o ~ ~ ~ O L p E t

óLa

~ a ~ Ú X D ~

ó

~ A A D

~ O nA{ov óLa ~ D v óALywpCav

~ m v

~ v ~ p w n w v

xat ~ O ~ D

n p o ~ ó L a y w y ~ v ,

~ A A a

~ ~ A A O V n p o ~

~ v á Y X D v

xat

6 p ~ D V

~ D P L W Ó D ~ E ~ a ~ ~ O U ~

~ a ú A o u

~ ~ v ·

Et ~ ~ ~ L ~ o t E ~ a L n p o ~ ó L a y w y ~ v ~ ~ v ~ o u ~ o ~ p w AOUO

J •

~ ~ V o u ~ ~ v

ó E ~ a ~ E v a t ~

n a A a L o u ~ { v ~ xaL

~ o u ~ 6 ó 6 v ~ a ~

c r ~ D X o ~ { v o u ~ xat

a ó ~ o u ~

xat

~ a ~

y u v a t x a ~ a ó ~ m v , xa-

~ á n E p ~ o u ~

K a v ~ á ~ p o u ~

~ a c r t

xat

~ o u ~ 6 ~ 6 p o u ~ a ó ~ o t ~ .

xat ~ o O ~ o

óE

xat

~ o x a ~ E u v E t v

xOLv6v

l c r ~ L ~ o t ~

w I ~ D P o L

n p o ~ ~ o u ~

K E A ~ O Ó ~ . ~ V L O L 6E ~ o u ~ K a A A a L x o u ~

~ ~ { o u ~ ~ a c r C ~ o u ~

óE

K E A ~ C ~ D p a ~ xat ~ o u ~ n p o o ~ 6 p o u ~

~ m v , 6 ~ 6 p w v , a ó ~ o t ~ ~ v w v ú ~ ~ ~ L v t ~ E l f < ~ Ú E L V

t a t ~ nav-

O E A D v O L ~

v u x ~ w p

npo

~ r n v

nUArnV

n a v O L x C o U ~

~ E

XOPEÚELVxat

navvuX

e

LV

STRABON 4 6

A costa oceánica septentrional, pala súa frialdade, carece deles olivo,

viña

e figueira ; a maioría do país leva unha vida miserable non

só

pala

neglixencia dos seus habitantes e

falta

de preocupación senón sobre to-

do pala necesidade e polo salvaxe desexo dos s us instintos bestiais, s

é que ninguén pensa que viven ben os que s lavan cam xo gardado de

tempo en tinas e que tanto os

om s coma as súas mulleres lavan

os

dentes ca el como

s

di dos Cántabros e dos seus viciñós. Esto e

o

de

40



dormir

no

chan é

omún

para os Iberos e para

os

Celtas AIgúns din que

os Cal aicos son ateos pero qu os Celtiberos e os s us viciños do

ve-

neran a un certo deus nas noites de lúa chea e toda a familia canta e bai-

la

durante a noite diante das súas casas

Igual que en párrafos anteriores 111,3,7;

111,3,8)

volve a insistir Strabón na directa

relación existente entre as condicións xeográficas e o tipo de vida. Caracteriza ós

pobos do N. peninsular como bestiais, de vida miserable, neglixentes e, por

se

todo

iso non bastara, recolle un costume que teñen os Cántabros e os seus viciños:

garda-Io mexo para lavar con el os dentes. Cando Strabon

se

refire ós viciños dos

Cántabros non sabemos con certeza se inclúe ós Gallaicos, pero é posible porque é

moi frecuente que Strabon

se

refira ó conxunto dos pobos do N. anque nomee es-

pecificamente a un deles. Son extranos costumes que non sabemos moi ben a súa

finalidade, aínda que están tamén atestiguados noutros pobos moi distantes como

son os Samoiedos ou os Hotentotes F H t. VI, p. 257). E posible que estes cos

tumes do emprego

da

orina teña relación con fins curativos, por exemplo,

da

pe .

Repite o que

xa

sinalara no 3,7 sobre o costume de dormir no chan.

E curiosa a referencia ó ateismo dos Gallaicos e, seguramente, falsa. Nas ins

cripcións romanas aparecen con frecuencia nomes de divinidades locais. E probable

que esta afirmación proveña de que os Gallaicos non tiñan representacións nen sím

bolos das súas divinidades, o que, aparentemente, leva a pensar nun pobo ateo. Po

díase tratar

de

divinizacións de forzas da natureza, a lúa, o sol,

as

augas,

terr

...

sen representación plástica.

STRABON, ,4,17

n p o ~

~ ~ l J ~ ~ E C ~ ~ ~

~ o L a ú ~ ~

noAAa

xat

t w p a ~ a L

xat ~ E ~ ú ~ E u ~ a L nEpt n ~ v ~ w v X O L V ~ ~ ~ v I ~ ~ P L X ~ V l ~ -

v ~ v

6 L a ~ E p 6 v ~ w ~

E ~ ~ v

n p o a ~ 6 p w v

ofJ ~ 6 v o v

~ a

n p o ~

l J ~ 6 p E C a v

lJ AAa

xat ~ a n p o ~ ~ ~ 6 ~ ~ ~ a

xat

lJ.n6voLav ~ ~ -

p L w 6 ~ . xat

yap ~ { x ~ a

~ ~ ~ { p E ~ l X ~ E L ~ a ~ n p t ~ l J A ~ ~ a L

x a ~ a

~ o v

n 6 A E ~ o ~ ~ o v

K a v ~ ~ ~ p o L ~

xat

n a L 6 C o ~ E

6 E 6 E ~ { ~ W V a t x ~ a A w ~ w v ~ ~ v yov{wv xat l J 6 E A ~ w v ~ X ~ E L -

n ~ ~ ~ a ~ x E A E ú a a v ~ o ~ ~ o U

n a ~ p 6 ~ aL6npOU XUpLEU-

a a ~ y u ~ ~

~ o u ~ a u ~ a A 6 ~ ~ a ~ . X A ~ ~ E t ~

{

~ L ~ E t ~

~ E ~ u a x o ~ { ~ o u ~ ~ ~ a A E v a ~ ~ o ~ E t ~ n u p ~ ~ .

x O L ~ a

xat

~ a U ~ a n p o ~

~ a K E A ~ L x a ~ ~ v ~ xat ~ a

8páxLa

xat

¿xu-

~ L X ~ x O L ~ a E xat

< ~ a >

n p o ~

l J ~ 6 p E C a ~

~ ~ ~

~ E

~ ~ ~

l J ~ 6 p ~ ~ xat ~ ~ v ~ ~ v y u ~ a L x ~ ~ . YEwpyoOaLv a 3 ~ a L ~ E -

xoUaaC ~ E 6 L a x o ~ o U a L ~ o t ~ l J ~ 6 p ~ a L ~ l X E C ~ O U ~ l J ~ ~

t a u ~ ~ ~ x a ~ a x A C ~ a a a L · ~ ~ ~ o t ~ ~ P Y O L ~ n O A A ~ x L ~

l

<

>

A.

u ~ a L ~ L x ~ o u a a L xaL AououaL xaL a n a p y a ~ o O a L ~ ~ n o

x A C ~ a a a L

n p 6 ~

~ L

~ E t ~ p O V .

41



STRABON

111 4 17

Xunto a estes extranos costumes, víronse e narráronse

moitos

outros

encol de tódolos pobos ibér icos en xeral, pero, sobre todo, dos septen-

tríonais, non só sobre a súa valentía senón tamén sobre a súa fera dure-

z

Así, unhas nais, mataron ós seus fil los antes de que caeran prísionei-

ros, nas guerras cántabras, e un neno, por orde de seu pai,

matou

a éste

e ós seus irmáns que estaban prisioneiros

cun

ferro que collera e unha

muller matou ós demais prísioneiros; e un deles chamado onde uns

soldados borrachos lanzouse a unha fogueira. Estas características

son comúns ós pobos Célticos, Tracios e Escíticos; son comúns tamén

a valentía tanto dos homes coma das mulleres. Estas traballan o campo

e ó pariren déixanlle o sitio ós homes poñéndose eles na cama en vez

delas. Moitas veces paren nas labouras e lavan e faixan ó pequeno incli-

nándose sobre un regato.

Tanto os datos sobre a valentía como sobre a resistencia a caer prisioneiros pre-

ferindo antes a morte non son novas; sen embargo aparece un dato completamen-

tario ó valor das mulleres: o coñecido como a «cavada» que pon de manifesto unha

admirable resitencia física das mulleres do

N

Esta práctica está tamén atestiguada

po/as fontes literarias noutros pobos como en certas zonas de Córcega

ou

do Mar

Negro

STRABON

111 4 20

~ AOLnñ

a B ~ ~ l a ~ l v

~

n A ~ C a ~ ~ ~ ~ ~ I ~ ~ p C a ~

~ n o ~ W

~ n a ~ L x w ~ y ~ ~ 6 V L a ~ p a ~ L ~ v

~ ~ ~ X O V ~ L

~ ~ L 6 A O -

• • \..

t

yov

~ p L W V ~ o u

~ a y ~ ~ ~ w v xaL

n p ~ ~ u ~ u ~

~ p ~ t ~ - wv 6

~ E v búo ~ x w v

~ á y ~ a ~ a

n a p a ~ p o u p ~ t

~ ~ v

nÉpav

~ o o

~ o u p C o u ntt v l ~ l ~ p x ~ o u ~ ~ v

ol

~ E v n p 6 ~ ~ p o v

A u a L ~ a v o u ~ f A ~ Y O V

o l ó v v K a A A a C x o u ~ xaAoOaL-

a u v ~ n ~ ~ L

b ~ O Ú ~ O L ~ n p o a ~ p x ~ L a

5 p ~ ~ ~ ~ a

~ w v

a-

~ ú p w v x l ~ w v K a v ~ ~ ~ p w v . ~ ~ t

óE

bLa ~ w v A a ~ ú p w v

M É A a o ~ n o ~ a ~ 6 ~

x l

~ L X p O V

~ n w ~ É p w

n 6 A L ~

NoCya

x l

n A ~ a C o v

lx ~ o U

~ x ~ a v o O ~ v ~ x u a L ~

6 p C ~ o u a a ~ o u ~ ~ a

~ u p a ~ ~ n o ~ w v K a v ~ ~ ~ p w v _

STRABON 111 4 20

Todo o que está fora dela da Lusitania , que é a meirande parte de Ibe-

ría, está baixo o

mando

do procónsul que dispón

dun

exército conside-

rable de tres lexións e tres legados; un deles, ó mando de dúas lexións,

administra

todo

o país do

Douro

cara o

N

que os antigos chamaban

42



ós seus habitantes Lusitanos e agora chámanlle l laicos.

on

estes

inclúese a rexión septentrional cos Astures e cos Cántabros. Entre os

Astures corre o río Melsas e un pouco máis lonxe está a cidade de Noiga

e opreto un entrante no Océano que separa os Astures dos Cánta-

bros.

E sabido que as demarcacións administrativas

da

Península variaron ó longo

da

conquista e da romanización. Strabon sinala aquí que Gallaecia, no tempo que

el

es-

cribe, inclúe ós Gallaicos, Astures e Cántabros, pero non sempre tivo esa extensión

a provincia do N-W.

Inicialmente, a Península fora organizada en dúas provincias, a Ulterior e a Cite

rior. No ano 297 a X. Augusto modifica esta estructura dividindo a Ulterior en Béti

ca e Lusitania

na

que estaba incluida a actual Galicia. Entre os anos 15 a 1 a X. par

te

da

Citerior con Galicia e Asturias pasan a constitui-Ia nova provincia Tarraconen

se; para

rexir esta provincia, Tiberio reparte a autoridade entre tres legados; un de

les encargarase de Galicia e ata o río Sella, aproximadamente. Con Caracalla créase

unha nova provincia, a Nova Citerior Antoniana que incluía a Galicia, Asturias, Can

tabria e o Convento de Clunia. Esta división permañecerá vixente ata Diocleciano

segundo algúns autores Hübner, Braun, Marchetti mentras que para outros dura

ría poucos anos, ata Mispoulet, Sánchez Albornoz .

Seguramente a provincia de Gallaecia debeu crearse sobre o ano 289

d

X. can

do se fixo unha reorganización de todo o Imperio e así aparece atestiguada no Latér

culo de Verona do 297. A partir de entón tódalas provincias quedaron baixo a autori

dade

da

«Prefectura das Galias» e integradas nunha unidade superior da «Diócese

de Hispania».

Segundo

C

Torres Límites geográficos,

p

378 non hai a menor dúbida sobre a

constitución

da

provincia de Gallaecia por Diocleciano; a dificultade está en sinala

los límites. Seguramente chegaba ó río Sella polo e ó río Douro polo S., aínda

que probable que fora un pouco máis extensa acollendo a parte dos Cántabros e

do Convento Cluniacense. De tódolos xeitos, a Gallaecia comprenderá, fundamen

talmente,

os

Conventos Bracarense, Asturicense e Lucense. A titulación do Pro

cónsul estaba referida, en tempo de Strabon, a unha provincia senatorial. Dispón

dun exército de tres lexións uns 5.000 homes cada unha e tres legados. Un legado

con dúas lexións administra a Gallaecia; as lexións eran a

VI

Victrix e a X Gemina. O

segundo legado actuaría en Cantabria e o terceiro legado no interior restante da Ci

terior.

Para García Bellido España y los españoles, p

167

o río Melsos podería se-lo río

Caneiro, ó

de Luarca e Noiga Noega en Mela sería Avilés, aínda que as dúas de

duccións seguen sendo hipotéticas. Habería outra Noega entre os Gallaicos que po

dería se-la actual Noia. A ría que separa ÓS Astures dos Cántabros debe ser Ribade

sella. Para Schulten F H t VI, p. 267 o río Melsos debe se-lo Nalón e Noiga

es-

taría situada a carón do Cabo

de

Peñas.



STR BON 5

l óE K a ~ ~ ~ ~ E p C Ó E ~

ótxa

~ t v

E t a ~ , x E t v ~ a ~

ó y -

y u ~

~ A A ~ A W V , n p o ~

~ p x ~ o v

~ n o

~ o O ~ w v A p ~ á ~ p w v

A ~ -

~ t v o ~

n E A á y ~ a ~ ·

~ C a a ~ ~ w v

~ P D ~ 6 ~ l a ~ ~ , ~ a ~ Ó ~ A -

A a ~ o t x o O a ~ v ~ v ~ p w n o ~

~ E A á Y X A a ~ v o ~ , n o o ~ p E ~ ~

lVÓE-

Ó U X 6 ~ E ~ ~ o u ~ x ~ ~ w v a ~ , l w a ~ t v o ~

nEpt

~ a a ~ t p v a , ~ E -

~ a ~ á ~ ó w v n E p ~ n a ~ o O v ~ E ~ , B ~ o ~ o ~ ~ a t ~ ~ p a y ~ x a t ~ n o ~ -

v a t ~ · r n a ~ ó

~ n o

~ o a x D ~ á ~ w v v o ~ a ó ~ x r n ~ ~ o

nAEov

~ t ~ a A A a

óE

~ X O V ~ E ~ x a ~ ~ ~ ~ t p o u xat ~ O A V ~ Ó O U x t p a ~ o v

~ v ~ t ~ o ú ~ w v xat

~ r n v ó E p ~ á ~ w v ó ~ a A A á ~ ~ o v ~ a ~

xat

A a ~

xat

x a A x w ~ a ~ a n p o ~ ~ o u ~ l ~ n 6 p o u ~ . n p 6 ~ E p o V ~ E v

o3v

~ O C V ~ X E ~ ~ 6 v o ~ ~ ~ v l ~ n o p C a v ~ a ~ E A A o v ~ a ú ~ D v lx ~ r n v

raóECpwv x p ú n ~ o v ~ E ~ n a a ~ ~ o v nAoOv· ~ r n v óE Pw-

~ a C w v

l n a x o A o u ~ O Ú V ~ w v vauxAñpw ~ ~ v C , B n w ~

xat

a ó ~ o t

yvOtEV ~ a l ~ n p ~ a ~ ~ v ~ 6 v a ~ x A ~ p o ~ txwv E t ~ ~ t v a -

y o ~ l ~ É S a A E ~ ~ v

vaOv

lnayaywv Ó E t ~ ~ o v a ~ ~ o v B E-

~ p o v

xat

~ o u ~ t n o ~ É v o u ~ , a ~ ~ o ~

~ ~

ó ~ a

vauayCou

xat ~ n É A a ~ E ó ~ ~ o a C ~ ~ ~ v ~ ~ ~ ñ v ~ v ~ n É A a ~ E ~ o P ~ C w v .

ol P w ~ a t o ~ óE

B ~ w ~ n E ~ p w ~ E V O ~ n O A A á x ~ ~ l ~ É ~ a ~ o v

~ o v nAoOv· t n E ~ ó ñ óE xat

n 6 n A ~ o ~

K p á a a o ~ ,

ó ~ a ~ a ~

t n a ~ ~ o ú ~ ,

~ y v w ~ a

~ É ~ a A A a tx

~ ~ x p o O

~ á ~ o u ~

6 p u ~ ~ 6 -

~ E v a

xat

~ o u ~

~ v ó p a ~ E t p ~ v a C o u ~ , lx

n E p ~ o u a C a ~

~ ó ~

~ ñ v

~ á A a ~ ~ a v l p y á E a ~ a ~

~ a ú ~ ~ v

~ o t ~ l ~ t A o u a ~ v

lnÉ-

Ó E ~ ~ E ,

xaCnEp oDaav n ECw

~ ~ ~ ó L E L p y o ú a D ~ ~ t ~ ] ~ ~ v

B p E ~ ~ a v L x ~ v .

xat nEpt

~ E V I S ~ p C a ~ xat

~ w v

n p O X E ~ -

~ É v w v v ~ a w v ~ a O ~ a .

STR BON

5

s Kassiterides son dez e están situadas

moi

próximas unhas doutras

cara o

N do

porto dos Artabros en alta mar. Unha delas está despo-

boada as demáis habítanas

homes

vestidos de mantos negros que le-

van túnicas ata os

pes

cinguidas arredor do peito e que camiñan con

bastóns e semél/anse ás

Furias

da Traxedia. Viven preferentemente do

gando levando unha vida nómada. Ademais teñen minas de estaño e

chumbo e peles que trocan cos comerciantes por cerámica sal e obxec-

tos de bronce. Antes unicamente

os

Fenicios realizaban este comercio

dende Gades agachando a todos a ruta marítima e cando os romanos

perseguiron a certo navegante para coñeceren aqueles emporios este

voluntariamente encalou o seu barco nuns baixos e arrastrou á

mesm

desgracia

ós

que o seguían mentras el salvávase do naufraxio e recibiu

do seu goberno o precio da carga perdida. Mais os romanos intentán-

doo moitas veces chegaron a coñece Ia ruta. E cando Publio Crasso

chegando ata eles coñeceu que os metais podíanse cavar a pouca pro-

fundidade e que a xente era pacífica ensinou con claridade ós interesa-

dos a navegación aínda que era máis longa que a navegación ata Breta-

ña. Isto é o que hai de

Iberia

e das

il as

próximas.



Coa referencia ás

iHas

Kassiterides remata Strabon o libro

da Xeogr5lfía que

adicara ó estudio da Península Ibérica. Non é a primeira vez que

as

Kassiterides apa

recen no texto straboniano ver

111 2 9

e 11 5 15 e tamén aparecen en Plinio e Ptolo

meo. Pero neste capítulo adicado ás iHas da Península Strabon recoHe máis datos

que

os

referidos unicamente á localización.

As Kassiterides terían unha economía baseada na gandeiría nómada e na minería

do estaño que Hes

da

o nome e de chumbo; practican o troco de mercancías des

tes metais e peles por cerámica sal e obxectos de bronce; este comercio realizába

no os fenicios e púnicos que celosamente agachaban o segredo a outros comercian

tes. A apertura destas rutas comerciais

ós

romanos foi obra de Publio Crasso pro

cónsul da Hispania Citerior

96-94 que percorreu as costas do litoral atlántico

es-

pañol. Máis tarde coa conquista das Galias e Bretaña os romanos deixaron aberta

esta ruta atlántica do estaño. Para poder manter secreta esta ruta os comerciantes

fenicios e púnicos e mesmo tartéssicos divulgaron a idea de que a gran mar océana

estaba chea de perigos mortais para os que se adentraran nela; os baixos as bréte

mas os monstruos mariños

as

augas inmoveis etc. están recollidos en moitas oca

sións cando

se

fala do Océano por exemplo están amplamente especificados no

Periplo de Avieno. Tamén aparece noutros autores antigos aínda que referida a

outros casos a lenda do mariño que por non descubri-Ia ruta ós competidores prefi

re arrisca-la vida e o barco sendo logo recompensado polo seu goberno.

Strabon volve a tratar

da

presencia do estaño a pouca profundidade;

xa

no

111 2 9 recollía a polémica de se estaba na superficie da terra ou había que cavar para

extraelo segundo mantiña Posidonio.

As distancias que se comparan deben referirse ás que van de Gades ás Kassiteri

des e delas a Bretaña.

45



T TO V O 64-79 X. - d. X

Natural de Padua donde cedo adicouse por enteiro

ás

letras escribindo sobre re-

tórica filosofía e sobre todo historia. Entre Padua e Roma transcurrirá a súa vida

unha vida tranquila sen viaxes adicada ó traballo.

A gran obra de Tito Livio «Ab urbe condita» está escrita en

142

libros e narra a

historia da cidade dende a súa formación ó ano 9 a X. Vai dividida

en

décadas das

que chegan a nós a primeira a cuarta parte da quinta e fragmentos soltos. Na mes

ma extensión está a explicación de que chegara tan mutilada pola dificultade de

multiplica-la copia de tantos manuscritos. Ademais como dende moi cedo foi con

siderada como un manual de Historia de Roma apareceron resumes por libros as

«periochae» que contiñan o máis importante.

Tito Livio tivo moitos problemas

de

información para os primeiros momentos

da

historia romana pero sacará habilmente partido de fontes de segunda man e de

autores pouco coñecidos. Compón os seu s relatos con rigor diferencia períodos

ordea os detalles para acadar unidade e forza expresiva. Así cun estilo de tipo ora

torio con períodos ben estudiados nos que tiñan cabida expresións antigas e patéti

cas cunha arte ó servicio dunha rica imaxinación logra unha narración de corte épi

co case homérica. Concibe a historia como unha exaltación nacional e ó mesmo

tempo sérvelle coma campo de reflexións morais. Dá á historia un contido de fi lo

sofía práctica e didáctica.

Livio supón nas letras latinas unha culminación do Clasicismo e a partir del a

Historia de Roma terá que contar sempre con el

A maxestuosa imaxe de Roma an

tiga alimentará o nacionalismo romano durante todo o Imperio.

L1VIO pero 55

lunius Brutus

coso

in Hispania

is

qui sub Viriatho militaverant, agros et

oppidum dedit, quo vocatum est Valen

tia

L1VIO pero 55

oCónsul Décimo lunio Bruto dou

ÓS

que loitaron ás ordes de

Viriato te-

rras

e unha cidade que

se

chamou Valen tia

L1VIO

pero

55

Decimus lunius Lusitaniam expugnationibus urbium usque Oceanum

perdomuit

et

um flumen Oblivionem transire nollent raptum signifero

signum ipse transtulit et sic

ut

transgrederantur persuasit.

L1VIO pero 55

Décimo lunio Bruto someteu á Lusitania coa conquista das cidades ata

o Océano e non querendo os seus soldados pasaren o río do Esquece-

mento, el

mesmo

pasou o estandarte arrebatado

signífero e así con-

venceu nos para que pasasen.



o nome de Décimo lunio Bruto vai moi unido a este episodio do paso do errible

río do Esquecemento co nome do que

os

soldados romanos tremaban e non querían

pasar. A semellanza do nome do

río

co do auténtico

río

do esquecemento da súa

mitoloxía facíalles retroceder polo medo a non recordar nada do seu pasado. Uni

camente gracias á valentía do xeral Bruto cruzándoo portando as insignias arreba

tadas ó seu portador o soldado signífero demostroulles a falsedade do feito e

así

puido continua-la conquista. Sobre este río Strabon 111 3 4; 111 3 7; Silio Itálico

1 235;

Floro 1 33 12; Plutarco 34; Apiano 7 74; Ovidio Fastos VI 461-2; Veleio

Patérculo 2 5; Valerio Máximo 6 4 ext. 1; Lucio Ampelio 37; 59; Eutropio 4 19;

Rufio Festo brev. 5 1; Orosio V 5 12; Eusebio

128

Estes feitos narrados por Livio corresponden aproximadamente ó ano

138

a X

A cidade fundada por Bruto co nome de Valentia non debe identificarse

coa

ac

tual Valencia pola lonxanía do esceario da guerra e das operacións de Bruto. Ainda

que sen total confirmación podería-se tratar

da

actual Valen9a

do

Miño.

L1VIO per 56

Decimus /unius rutus in Hispania u/teriore fe/iciter adversus Ga//aecos

pugnavit

L1VIO per 56

écimo Junio ruto /oi tou con fortuna na Hispama Ul terior contra os

Ga//aecos

Igual que nos fragmentos anteriores este pertence

ÓS

anos

da

conquista de Bru

to na Gallaecia entre os anos 138-136

a

47



P P RO

OXYR YN OS das periochae de

to

Livio

PAPo OXYRH, ano 37

Aemilio Hostilio Mancino coso Decimus Brutus in Hispania re be-

ne

gesta Oblivionis flumen planus transiit

PAPo OXYRH, ano 37

en o cónsules Aemilio e Hostilio Mancino Décimo lunio Bruto

en Hispania logo dunha victoriosa campaña atravesou doadamente o

río do Esquecemento

Noutro papiro consta que Bruto estaba no ano 38a X na Lusitania e xa ó ano

seguinte

na

Gallaecia.



PU L O

OVI IO N SON 43 a

X. - 17/18 d.

~

Membro dunha rica familia de Sulmo adicouse á actividade xudicial para

complace-lo seu pai, mais deixouna para adicarse por completo á poesía.

Así, como poeta, deixou libros de temas amorosos Amores, Heroidas, Arte de

amar , míticos Xigantomaquia , tráxicos Medea , ou épicos Metamorfose . Ta

mén en dísticos elexíacos deixounos unha especie de calendario da festa de Roma,

os Fastos, a partir do ano 3 e que adicou, dende o exilio, ó emperador Xermánico.

Por razóns que aínda non coñecemos ben, foi desterrado a Tomos, no PontO,

no ano 8 d. X. Dende aH enviou a Roma 5 libros de Tristes e 4 de Pónticas, elexías en

forma de cartas e súplicas cheas

de

desesperanzas por non poder voltar a Roma.

Gran artista, un tanto recreado

na

súa propia capacidade e arte, presenta unha

obra chea de sensibilidade, pureza intelectual e unha sinceira visión dos temas trata

dos.

FASTOS, VI,461-2

Tune sibi Cal/aico Brutus cognomen ab hoste

fecit,

et

hispaniam sanguine

tinxit

humum

FASTOS, VI,461-2

Entón

Bruto tomou

o alcume do inimigo Cal/aico e t inxiu de sangue a te-

rra hispana.

FASTOS CAPITaLINOS

D. lunios M. F M. N.

brutus

quipostea Cal la icus appe I atus esto

nno

DCVII. Pro. oso De Lusitanis et Gal/aiceis.

FASTOS CAPITaLINOS

Décimo

lunio, fil/o de Marco,

neto

de Marco, Bruto, que

lago se

cha-

mou o Calaico. Celebrou o seu triunfo, como pro

cónsul

dos Lusitanos e

Gal/aicos o ano

7

da

fundación de Roma.

As victorias déronlle a fama e un novo nome no ano 136 a X.

9



VELEIO P TER ULO 19

a

X. - 31 d. X.

V. Patérculo é un autor ó que lIe gustaría ter moito máis escrito do que fixo, pero

a vida pública e a milicia absorvéronlle moito tempo que pensaba adicar á historia. O

seu gran proxecto inicial quedou reducido a dous libros de historia universal de

ca-

rácter desigual e un tanto desconcertante.

Foi legado de Tiberio en Xermania e pretor; posuía un espíritu claro, práctico e

presenta unha gran preocupación poia precisión cronolóxica. Gústalle trata-los

grandes problemas en visións de conxunto e presenta a historia como un relato de

vida total dos pobos mantendo a atención do lector.

VELEIO PATERCULO, 2, 5

ante tempus excisae Numantiae praeclara

in

Hispania militia

D

Bruti

fuit qui penetratis omnibus Hispaniae gentibus ingenti vi hominum ur-

bimque potitus numero aditis quae vix audita erant Gal/aeci nomen

meruit

VELEIO PATERCULO, 2, 5

nt s da

caída de Numancia foi gloriosa a campaña de Décimo Bruto

en Hispania que penetrou en tódolos pobos de Hispania someteu a un-

ha multitude de homes e a gran número de cidades das que antes non

se oiran nomear merecendo o alcume de

Gal/aico

En moitas ocasións as victorias daban nome ó seu protagonista vencedor. Este é

o caso de Décimo lunio Bruto, que gracias

ás

súas victorias sobre

os

Gallaicos, reci

be o alcume derivado do pobo vencido.

Bruto participou nas guerras contra a Lusitania e Gallaecia e zonas

da

Meseta.

s campañas que lIe deron máis renome, as de Gallaecia, entre o 138 e o 136 a. X.

comenzaron polo famoso paso do río Lethes; naquel episodio

xa

adquiriu fama de

arriscado e valeroso estratega que acrecentará

en

posteriores ocasións. Así, a que

narra Orosio V,5,

12

as cifras falan por sí mismas do tamaño da operación que Bru

t

era

capaz

de

levar a cabo.

5



R TTIO

E un poeta do que

se

descoñece practicamente todo sobre a

súa

vida. Parece

que era orixinario de Etruria, da comarca dos Faliscos. Viviría nos anos do cambio

da

Era

e sábese que escribiu un poema sobre a caza, «Cynegetica». Nesta obra apa

recen referencias sobre Hispania

en

relación cos temas

da

caza

redes

de

caza, coi

telos, lanzas, especies

e

ó falar dos animais, fai referencia ós famosos cabalos ga

legos.

GRATIO, V,513

t tibi contra

Callaecis I/ustratur equis scruposa Py

rene

non tamen Hispano martem temptare m < inacem >

ausim

<

in

> mur

<

i>

cibus vix ora tenacia ferr

is>

concedunt.

GRATTIO, V,513

pero

a í pedregosa Py rene , a pesar de ser famosa polos cabalos

Cal/aicos, sen embargo,

non me

atrevería a intenta-la guerra co cabalo .

hispano, xa que as súas tenaces bocas case

non

aceptan os freos de fe

rro.

Estes cabalos dos que fala Grattio seguramente semellábanse ós Astrucóns de

Asturias dos que tamén hai noticias en varios autores clásicos. Silio Itálico XVI,

333-5 tamén fala destes cabalos galegos loubando a

súa

velocidade. Sinala Grattio

a contra

de

non se poder domeñar para a guerra como

un

símbolo de braveza.

A referencia de Pirene Pirineos é por extensión, xa que en varios autores lati

nos aparecen estes montes prolongados ata o

N W

da Península.

5



P NO

Non coñecemo Ia data do seu nacemento pero debeu ser polos anos finais do

S d. X. en Alexandría. Durante varios anos vivirá en Roma exercendo de avogado

nos anos do reinado de Adriano. Ocupou varios cargos públicos e seguramente foi

procurador

en

Exipto.

Cando encetou a súaobra «Historia de Roma»

xa

debía ser de idade avanzada e

rematouna no ano

16

d X. E unha obra sen pretensións mais conta co mérito de

estar ben organizada e ben pensada. Dela posuimos completos os libros 6 8 a se-

gunda parte do 9 e os números 11 o 17; tamén a introducción do 4 e varios fragmen-

tos aillados.

APIANO Iber.70

6

éE

K a ~ n C w v

t ~

o ~ t ~ ~ w v a ~

xat

K a ~ ~ á C x o u ~

~ p a n E t ~

~ a

tXECvwV t é ~ o u .

APIANO Iber 7

Cepión va véndase contra os Vettóns e Cal aicos arraso u os seus

campos

Este

fragmento corresponde ó final dun párrafo adicado a conta Io remate das

guerras contra Viriato e

ás

campañas de Cepión. Como un episodio destas guerras

sinala o castigo ós Gallaicos e ós Vettóns máis ben vinganza ó non poder derrotar

a Viriato nin sabe lo perseguir. Estes episodios corresponden ó ano 139

a

X. ano

seguinte ó que se firmara a paz cos Lusitanos polo irmán de Cepión pero que fora

rota por este aducindo que era ignominiosa para o pobo romano.

Por iso tendo en conta a data dos sucesos é a primeira vez que aparecen cita-

dos

os

Gallaicos. Son simplemente un nome sen máis referencias pero

en

anos

posteriores aparecerán os seus límites e características.

APIANO Iber. 73 74

73 6

~ E V

é ~

O ~ p ~ á ~ B o u

n 6 A E ~ o ~ t ~

~ o O ~ o

t ~ E ~ E ú ~ a

xat

~ D A W

~ r n v ~ p y w v

O ~ p ~ á ~ B o u ~ ~ v A u a ~ ~ a -

vCav A ~ a ~ D P ~ a n O A ~ a ~ A A a t n ~ ~ p É x o v ~ a t n p B E ~

E É ~ -

~ O ~

éE

I o ú v ~ o ~ B p o O ~ o ~ ~ a O ~ a n E ~ ~ B E t ~ ~ n É y v w

~ E V a 6 ~ a

é ~ ~ K E ~ V

é a x ~ p a ~

~ a K p t t ~ B a ~ ~ v

6

T 6 y o ~

~ E

xat A D B n ~ Kat

~ 6 P L O ~

xat B a ~ ~ ~

n o ~ a ~ o t

vaua -

nopoL nEpLÉxouaLv 6 ~ É w ~ ota ~ A ~ a ~ D P ~ a ~ E B ~ n -

~ a ~ É v o u ~ é u a E P Y € ~ ~ Y O Ú ~ E V O ~ E r v a ~ K a ~ a A a ~ E t v Kat

ataxpov

6

K a ~ a A a ~ 6 v ~ L

Kat

v L x D a a v ~ L

~ o

~ P Y o v

6

A a ~ n p 6 v · t ~

éE ~ a ~ n 6 A E L ~ a ~ r n v t ~ p á n E ~ o é C K ~ V

~ E



A ~ ~ E a ~ a ~ n p o a ó o x ~ v ,

xal

~ ~ a ~ p a ~ ~ t t nOAU x { p O O ~

nE-

p ~ t a E a ~ a ~

xal

~ o u ~ A ~ a ~ a ¿ l ~ l x á ~ ~ n v w ~ n a ~ p C o a

X ~ V Ó U V E ~ o u a a v ó ~ a A u ~ ~ a E a ~ a ~ . B ~ ~ v ó ~ ~ a O ~ l v ~ u

~ O ~ ~ E V O ~ l ó ~ o u ~ a

lv

noalv n a v ~ a , a u ~ ~ a x o ~ { v w v

~ o r ~

~ v ó p á a ~

~ ~ v y u v a ~ x ~ v

xal

a u v a v a ~ p o u ~ { v w v ,

xal

o ~ ~ ~ v a ~ w v ~ v

o ~ ó

lv ~ a r ~ a ~ a y a r ~ ~ ~ ~ E ~ a ~ v . Etal

ó

o ~

xal

t ~

~ a

Bpn

~ E ~ wv

l ó ~ v a v ~ o

~ v E n ~ ó w v ·

xal

a ~ ~ o r ~

Ó E O ~ { V O ~ ~ auvEyCyvwaxEv

6

B p o O ~ o ~ ,

xal ~ a

B v ~ a l ~ E p C ~ E ~ O 74

xal

~ o v ~ 6 p ~ o v n E p á a a ~ nOAAu

~ ~ v n O A { ~ w x a ~ t ó p a ~ E , nOAAa o ~ napa ~ ~ v a ~ ~ o u ~ v-

o ~ o 6 v ~ w v B ~ n p a a t ~ ~ a a ~ A ~ ~ n v ~ E ~ ~ E ~ n p ~ ~ o ~

O p w ~ a C w v l n ~ v o ~ v

~ o v

n o ~ a ~ o v

~ 6 V O E

o ~ a ~ ~ v a ~ .

n E p á a a ~

o ~ xal ~ 6 V Ó E , xal

~ { x p ~ N C ~ ~ o ~ t ~ É p o u

no-

~ a ~ o O n p o E A ~ w V ,

Bpaxápwv

a ~ ~ ~ ~ E p O ~ { V n v ~ y o p a v ~ p

n a a á v ~ w v l a ~ p á ~ u ~ o u ~ B p a x 6 p o u ~ ,

B ~

E t a ~ v

~ ~ v o ~

•••

xal ~ a

~ a r ~ y u v a ~ ~ l v

w ~ A ~ a ~ { v a ~ ~ xal

ot-

O

l ~ á x o v ~ o , xal n p o ~ ú ~ w ~ ~ ~ v n a x o v ,

o ~ x

l n ~ a ~ p E ~ 6

~ E V O ~ a ~ ~ ~ v O ~ O E C ~ , o ~ 6 ~ ~ a v ~ ~ a 6 E ~ X V ~ ~ , o ~ o ~ ~ w

v ~ v

~ ~ L t v ~ ~ . BaaL o ~ x a ~ ~ y o v ~ o ~ ~ v

y u v a L x ~ v ,

at

~ ~ v a ~ ~ a ~

6 ~ E X P ~ V ~ O ,

a ~

o ~ xal

~ ~ v ~ { x V w v a ~ ~ 6 X E L

p E ~ l y C y v o v ~ o , x a C p o u a a ~ ~ ~ ~ a v á ~ w ~ a A A O V ~ ~ ~ atx-

~ a A w a C a ~ Etal ~ ~ V E ~ ~ 6 v n 6 A E ~ v ~ 6 ~ E ~ ~ v

~ ~

B p o ~ ~ w

n p o a E ~ C ~ E v ~ O , o ~ nOAu o ~ a ~ E p o v ~ ~ C a ~ a v -

.

~ o .

xal

a ~ ~ a ~ 6 B p o O ~ o ~ x a ~ E a ~ p { ~ E ~ O a u ~ ~ ~ .

APIANO Iber 7 74

73 Este foi o final

da

guerra de

Viriato

O

exemplo de Viriato servía pa

ra que outras moitas bandas percorreran e devastaran a Lusitania. Sex

to lunio Bruto foi enviado contra elas, mais desistiu de perseguilas na

quela vasta rexión comprendida entre os ríos Teixo, Lethes, Douro e

Baetis, todos eles navegables; xulgaba,

en

efecto,

moi

difícil col/era un

has tropas que

se

movían coa velocidade propia dos bandidos; se non

as collía

era

deshonroso e se as vencía, non era con moita gloria

En

lu-

gar desto, marchou contra asmesm s cidades deles, pensando castiga

los e ó

mesmo

tempo enriquecer ós seus soldados e que os bandidos se

dispersaran voltando cada un á súa patria ó sabela amenazada.

sí

co

menzou

a saquear todo o que atopaba ó

seu

paso; para impedir/lo, as

mul/eres loitaban ó lado dos homes manexando as armas con eles e sen

dar un berro nas batal/as. Uns fuxiron ás montañas levando o que pui

deron e a outros Bruto perdooul/es cando l/e suplicaron clemencia, aín

da que quitándol/e boa parte dos seus bens. 74) Eatravesando o Dou

ro

percorreu, combatindo, moitas terras, esixindo moitos rehéns dos

que se l/e sometían; así chegou ata o río Lethes e foi o primeiro dos ro-

m nos que se propuxo atravesalo. Dende aquí chegou ata outro río o

Minio, e foi contra os Brácaros porque estes l/e roubaran as súas pro

vi-

sións. Este é un pobo... e tamén loitan con eles as mul/eres armadas e

morren con valentía sen que ninguén retroceda nin volva a espalda nin

se

queixe. Das mul/eres que eran apresadas, unhas matábanse a

sí

mes-



mas e outras degolaban ós seus fil los coas súas propi s mans pretirindo

a morte escravitude Sen embargo hou o cidades que

entregaron

anque pouco dempois se rebelaron e de

novo

toron sometidas

por

Bru-

to

Bruto era Cónsul no ano 138

a.

X. e foi enviado a dominar ós Lusitanos, exten

dendo a súa actividade de dous anos 138-136 tamén a boa parte de Gallaecia. Tivo

en conta as experiencias anteriores dos seus compañeiros da dificultade de pelexar

contra guerrillas e cambiou

de

táctica: non perseguilos polos montes onde tiñan su

perioridade extratéxica, senón ataca-las súas cidades. Pero, aínda así, non contaba

coa axuda que ísn presta-las mulleres galaicas, que sempre serán vistas polos escri

tores antigos con estes rasgos de valor, enerxía e capacidade de traballo Silio Itáli

co,

111,350;

lustino, XLlV,3,7; Strabon, 111,4,17 .

No seu camiño W Bruto atravesa o temible río Lethes, o río do Esquecemen

to, no ano 137

a.

X.

Este

río, o actual Limia, recordaba

ós

soldados o río de esque

cemento

da

mitoloxía e negábanse a atravesalo. E un dato moi repetido

en

autores

antigos.

O

río

Minio ten que se-lo Miño e tamén é o mesmo que o Baitis que Strabon

111,3,4 chamaba Bainis.

Apiano, para estas relacións dos temas das guerras celtibéricas e lusitanas pare

ce que se inspira fundamentalmente en Polibio.

54



PO PON O

M L S. . d. X.

Mela foi un escritor de orixe hispánica, da zona de Cádiz, probablemente empa

rentado cos Séneca e que traballará na época dos emperadores Calígula e Claudio.

Deixounos unha obra moi intersante para o coñecemento descriptivo da Penín

sula Ibérica: «Chorographia», en tres libros nos que, partindo de Mauritania e regre

sando ó mesmo lugar, fai un circuito que pasa por Africa, Asia e Europa. A parte

que corresponde á descripción

de

Iberia é breve pero substanciosa. As aportacións

totalmente novas ou de carácter científico son escasas, pero ten o mérito de se-la

primeira descripción do mundo antigo escrita en latín.

A obra ten unha evidente dimensión divulgativa; para facilita-la mixtura de anéc

dotas, describe países e pobos brevemente pero cun tono retórico e vivo, anota as

particularidades diversificantes locais e étnicas dentro dun ambiente de certo pinto

resquismo e de reflexión moral.

Os

nomes dos pobos ou dos accidentes xeográficos son abundantísimos.

Des o

tas enumeracións cumpre sinala-Ia importancia dos datos referidos ó

N-W.

Mela, xunto coas súas experiencias personais, aproveita datos doutros autores

como Comelio Nepote, Salustio, Varrón, etc. O mesmo tempo, a súa Chorographia

servirá de base e fonte de información para autores posteriores.

A

Chorographia de Mela chega a nós por medio

do

manuscrito n. o 4.929 do Va

ticano que, á súa vez, é unha copia do

S.

X.

MELA,

111 9 10 11

9 - frons

¡ lla

aliquamdiu rectam ripam habet, dein modico flexu accepto

mox paululum eminet, tum reducta iterum iterumque recto margine

10 - iacens

ad

promunturium

quod

Celticum vocamus extenditur. totam

Celtici colunt, sed a Durio ad flexum Grovi, fluuntque per eos Avo

Celadus, Nebis, Minius et cu i oblivionis cognoment est Limia. fle-

11 - xus ipse Lambriacam urbem amplexus recipit f luvios Laeron et

Ullam, partem quae prominet Praesamarchi habitant, perque eos

Tamaris

et

5ars flumina non longe

ofta

decurrunt, Tamaris secun

dum Ebora portum 5ars iuxta turrem

Augusti

titulo memorabilem.

cetera super Tamarici Nerique incolunt

in

eo tractu ult imi. hactenus

enim ad occidentem versa litora pertinent.

MELA, 11/ 9 10 11

9 logo

a

costa exténdese cun pequeno entrante, axiña sobresae un

pouco, presentándose entón

de

novo, en liña recta ata

promontorio

que chamamos Céltico. 10 Habítana toda os Célticos, pero dende

o

Douro ó entrante están os Grovios e corre a través deles o

Avo

o Cela

do,

o

Nebio,

o

Minio e

o

Limia que ten

o

alcume do esquecemento.

mesmo entrante abranguendo a cidade de Lambrica recibe ós ríos Laero

e Ulla. 11

Os

Praesamarchos habitan a parte que sobresae e a través

deles corren os ríos Tamaris e

o

5ars nacidos non lonxe;

o

Tamaris de

semboca

xunto

ó

porto

de Ebora e

ars

onde a torre que lembra

no-



me de Augusto

Por

o utra p arte, os sup er Tamaricos e os Ne ri os son os

q ue viven máis a lo nxad os naq uela zona.

Ata

aquí, pois, p erte ncen as

costas que miran cara Occidente.

A descripción das costas galegas que ofrece Mela supón un avance no

seu

co

ñecemento polo número de datos e os intentos de exactitude

na

localización; toda

esta información

sería

proporcionada dende

as

campañas de Bruto

e,

sobre todo,

de Augusto.

O promontorio céltico foi identificado como o Cabo Fisterra García Bellido, La

España del S.

p. 55; Cuevillas,

Estudos,

p.

26)

e tamén aparece citado por Plinio

IV,111 . E probable que sexa o mesmo accidente xeográfico que noutros autores

Strabon, 111,1,3-5; Plinio, IV, 111; Ptolomeo, 11,6,2-3-21) é chamado promontorio

Nerion, aínda que non están de acordo tódolos comentaristas en admitir esta identi

ficación. Así, Monteagudo Galicia en Ptolomeo,

p. 631)

identifica o Nerion de Pto

lomeo co Cabo Touriñán e esta posibilidade se complica cando, por algún autor clá

sico, parece identificarse o promontorio Nerion co promontorio Artabro. Neste

ca

so, de admitir que

os

Artabros habitaban a múltiple

ría

de Ferrol-Coruña, o promon

torio non podería ser Fisterra senón, por exemplo, a punta de Nariga Schulten, His-

pania,

p.

13

e tamén Hübner e Müller .

Ou

tamén outra posibilidade sería localiza-lo

porto Artabro na ría de Corcubión Schulten, Geografía etnografía, p. 394; Cuevi

IIas,

Es tudos,

p. 41) máis próxima do cabo Fisterra.

Se

temos en conta a Strabon

111,3,5) Artabro-Céltico-Nerion está referido todo a unha mesma zona.

O pobo que habita a rexión do promontorio Céltico son

os

Célticos, citados ta

mén por Plinio

111,28;

IV, 111) e Strabon 111,3,5) que serían orixinarios da zona do

Anas Guadiana .

Os Grovios habitarían o val do Limia e o curso inferior e baixo do Miño, nunha

área ampla s.egundo Mela

xa

que ocuparían dende o

río

Douro á costa. Tamén apa

recen citados en Plinio IV, 112 , Silio Itálico 1,235 e 111,366-7 como Gravios , Ptolo

meo 11,6,44 como Gruios e

en

numerosas inscripcións CIL,II,120; JI,131;

11,2550;

11,774; 11,5740; 11,416) sempre referidos a esta zona e tendo como centro importante

a Tude Tui , así que

se

extenderían por esa zona das Rías Baixas. Dáselle a este po

bo unh,a orixe grega ver lustino e discútese a pervivencia deste nome no actual

Grove admitida por Schulten, Geografía etnografía, p. 394; García Bellido, La -

paña

del

l., p.

247)

que, de ser certa, extendería aínda máis ata a ría de Arousa, o

territorio dos Grovios.

Os ríos que flúen polo territorio dos Grovios son o ve Avo , Cavado Celadus ,

Neiva Nebis , Miño Minius e Limia, unha vez máis recordado co alcume do esque

cemento.

A cidade de Lambrica é descoñecida, pero, tendo en conta que, segundo Mela,

está no seo que acolle ós ríos Laeron Lérez e Ulla, estaría

na

zona da ría de Ponte

vedra ou de Arousa.

Os Praesamarchos están claramente situados no val do Tamaris Tambre e do

Sars Sar , así que extenderíanse polo Barbanza entre as rías de Noia e Arousa, zo

nas que aínda na Idade Media conservaban topónimos como Pestomarcos e Pisto

marcos García Bellido, La España del l nota 125 .

O porto de Ebora estaría na ría de Noia. Cita Mela unha torre xunto a desembo

c dur do Sar que lembraba o nome de Augusto; estaría pois moi preto do actual

Padrón. Esta torre é moi probable que fose un monumento de victoria erixido ó re-

56



mate das guerras Cántabras; tamén é probable que fora semellante ó monumento

en

forma

de

torre coñecido como Trophaerum de Turbia preto de Mónaco Schul-

ten, Geografía y etnografía, p. 344 e que levara unha inscripción que fixera referen-

cia á victoria sobre os pobos sometidos. Tamén debeu ter forma de torre cunha es

tatua no remate superior e unha lista de nomes das cidades tomadas na parte infe-

rior, o monumento que conmemoraba

as

victorias

en

España de Pompeio sobre

Sertorio e que foi erixido na zona

do

Col de Pertus,

na

parte máis elevada da

vía

que

por alí pasaba e que serviría tamén como un límite da Hispania.

C.

Torres afirma que

o nome das actuais Torres do Oeste en Catoira deriva desta «turris Augusti» de Me-

la

El culto al Emperador, p. 224 ; sen embargo, os datos arqueolóxicos obtidos dos

traballos de excavación alí realizados pola Universidade de Santiago, non parece

que apoien a hipótese de ubicación nelas da Torre Augustea.

Os

Supertamaricos, citados tamén por Plinio IV, 111 estarían, como o

seu

no-

me indica, ó N. do Tambre. Os Nerios ocuparían a parte máis alonxada, a costa

máis exterior, e como xa se sinalaba, esta correspondería ó promontorio Céltico ou

Nerion.

MELA,

111 12-13

12

deinde

d

septentriones toto latere terra convertitur a Celtico pro-

munturio d Pyrenaeum usque, perpetua eius

ora,

nisi ubi modici 13

recessus ac parva promunturia sunt, d Cantabros paene recta est. in ea

primum Artabri sunt etiamnum Celticae gentis, deinde Astyres. in Arta-

bris sinus ore angusto admissum mare non angusto ambitu excipiens

Adrobricam urbem et quattuor amnium ostia incingit: duo etiam ínter

accolentis ignobJlia sunt, per alia Ducanaris exit

et

Líbyca. in styrum li-

tore Noega

est

oppidum,

et

tres arae quas Sestianas vocant in paene in-

sula sedent

et

sunt

ugusti nomine sacrae inlustrantque terras ante ig-

nobiles.

MELA,

111 12-13

12 Logo a terra en toda a súa extensión está orientada cara ó N., den-

de o promontorio Céltico ata o Pirineo. Hai un continuo litoral case rec-

to ata os Cántabros, agás algúns suaves entrantes e pequenos cabos.

13 Nel están primeiro os Artabros, aínda pobo celta, e logo os Astures.

Nos Artabros hai un golfo de estreita embocadura, pero dun contorno

amplo que acolle á cidade de Adrobrica e recibe as desembocaduras de

catro ríos: dous sen importancia aínda entre os indíxenas e polas outras

desemboca o Duncanario e o Libyca. Na costa dos Astures está a cida-

de de Noega e tres aras ás que chaman Sestianas están asentadas nun-

ha península e están consagradas ó nome de ugusto e dan fama ás te-

rras antes lñoradas.

A descripción do litoral do N. da Península

correcto e

as

grandes unidades ét-

nicas ben situadas. Describe o golfo dos Artabros, estreito

na

boca e amplo no seu

interior no que está Adrobrica; esta cidade non

facilmente localizable, aínda que

sempre

se

suxire unha zona próxima a Ferrol, ou mesmo a propia cidade de Ferrol



tual Noia, e de aí a sinalización das aras Sestianas na costa astur. Plinio diferencia

ben dúas Noegas, unha astur e outra galaica e Strabon sinala unha Noiga

en

Astu

rias. Un punto de referencia para a localización destas aras é o promontorio Céltico,

tamén de problemática localización como

xa se

comentou. Se o promontorio Célti

co é o cabo Touriñán, as aras poderían estar no cabo Fisterra; pero

se

aceptamos

que o promontorio Céltico é o cabo de Fisterra, entón poderían estar nos montes

Pindo ou Louro. Se o promontorio Nerion de Ptolomeo é o mesmo que o promonto

rio Céltico doutros autores, estarían entre Touriñán e A Coruña.

Müller e Schulten Hispania p 41 sitúanas entre Noia e Fisterra ou Corcubión.

O P Flórez presenta dúas localizacións: Fisterra e Cabo Vilano España Sagrada

XV, p 53 e 45 .

C

Torres El cul to Emperador p 220 inclínase por situalas

en

Fisterra. Monteagudo Galicia en Ptolomeo p

633

pensa que non se trata dun altar

levantado

en

honor dun persoaxe senón que

se

trata das mesmas illas Sisargas ten

do

en

conta que a palabra «ara»

en

latín pode significar, ademais de altar, rocha ou

escollo . M. González Sestianas p 103-110 relaciona o nome das aras coa mar

ca

«Sestius» das ánforas dos séculos a X. e afirma que Sestius deriva do nome

do mar divinizado ou o propio deus do mar como Neptuno ou Poseidón.

Tódolos·autores antigos, agás Mela, e se non comete un erro, sitúan estas aras

no litoral galaico. Para intentar compaxina-Ias diferentes localizacións, artellouse a

solución dunha posible repetición das aras ou de que non estiveran xuntas senón

espalladas neses cabos importantes no N-W. En Galicia non temos testimonio epi

gráfico desas aras.



do e deixando por escrito interesantes noticias. Froitos destas viaxes foron os traba-

1I s

recollidos

en 16

volumes nos que recolle experiencias propias e fontes anterio-

res.

Neste fragmento sinala Plinio a distancia dende Gades ó promontor io Artabro

ver comentario en Mela bordeando o promontorio Sacro como de 991.500 pasos.

O promontor io Sacro debe corresponder ó cabo S. Vicente. Para reducir estes pa-

sos a medidas actuais hai que ter

en

conta que os mil pasos que consti túen a milla

romana son aproximadamente 1.478,50 metros. A distancia que da Artemidoro é un

pouco corta pero bastante aproximada.

PUNIO, Nat. Hist.

8

Citerioris Hispaniae sicut complurium provinciarum a/iquantum vetus

forma mutata est, utpote cum Pompeius Magnus tropaeis suis, quae

statuebat in Pyrenaeo,

DCCCLXVloppida

ab

Alpibus

ad

fines Hispaniae

ulterioris in dicionem ab se redacta testatus sit. nunc universa provincia

dividitur in conventus

VII

Carthaginiensem, Tarraconensem, Caesarau-

gustanum, Cluniensem,

Asturu , Lucensem, Bracarum.

accedunt

in-

sulae, quarum mentione seposita civitates provincia ipsa praeter contri-

butas a/iis CCXCIII continet, oppida CLXXVIIII, in iis colonias XII, oppi-

da civium Romanorum XIII, Latinorum veterum XVIII, foederatorum

unum, stipendiaria CXXXv.

PUNIO, Nat. Hist.

8

A forma antiga da Hispan/a Citerior así como a doutras moitas provin-

cias, transformouse un pouco, xa que Pompeio Magno nos monumen-

tos que erguiu

no

Pirineo atestigou que dende os Alpes ata os confíns

da Hispania Ulterior sometera 866 cidades. Agora a provincia enteira

atópase dividida en VII conventos: Cartaxinense, Tarraconense, Caesa-

raugustano, Cluniense, Astur, Lucense e Brácaro. Engádense as i/las,

das que se fará mención aparte; a mesma provincia ten ademais

de

293

cidades supeditadas a outras,

179

cidades

e

entre estas,

12

colonias, 3

cidades de dereito romano, 18 do ve/lo dereito latino,

1

de federados e

35

estipendiarias.

O longo

da

formación o Imperio Romano

as

demarcacións administrativas,

1 -

xicamente sufriron variacións. As provincias, nun principio zona de actuación dun

maxistrado coa autoridade conferida polo «imperium» ou «potestas», serviron para

desinar, dende o ano 227 a X., ás rexións situadas fora de Italia e gobernadas

por

un maxistrado romano. Cada unha tiña o seu propio estatuto que case sempre era

elaborado polo propio xeral que a conquistaba. Pasaban a ser propiedade do pobo

romano como dereito de conquista. Durante a República, nas provincias nas que

era

preciso manter un exército eran entregadas a un «procónsul», mentras que

as

xa

pacificadas, a un «propretor». Nos dous casos axudaban outros funcionarios omo

os «Quastores», escribáns, etc. que podían tamén actuar de legados.

61



Dende os tempos de Augusto as provincias eran de dúas clases: senatoriais, xa

pacificadas, dependentes do Senado, que non tiñan exército de ocupación e esta

ban gobernadas por procónsules e maxistrados civís e as imperiais, dependentes di

rectamente do emperador e cun exército de ocupación sendo gobernadas por lega

dos imperiais con rango de cónsules García Bellido,

a spaña del

S.

l

p. 215 .

No momento a que se refire Plinio, a provincia Citerior Tarraconense estaba divi

dida

en

sete conventos, que eran distritos ou demarcacións de carácter xurídico nos

que actúan os legados

da

Citerior e da Lusitania e o procónsul

da

Bética. Cada un

destes conventos tiña unha cidade como capital na que residían os maxistrados e

onde se administraba a xusticia. O nome da cidade daba nome a todo o convento;

así, Cartaxena, Tarragona, Zaragoza, Clunia a actual Coruña do Conde , Astorga,

Lugo e Braga daban nome, respectivamente

ós

sete conventos que cita Plinio.

Nos tempos de Plinio había tres provincias: Bética, Lusitania e Tarraconense di

vididas en catro, tres e sete conventos respectivamente. Máis adiante, o mesmo Pli

nio IV, 118 volve a referirse a divisións administrativas.

Non tódalas cidades do Imperio eran iguais; segundo a

súa

condición dispuñan

ou non de privilexios. Había as que tiñan a condición de colonias que orixinariamen

te foran fundacións de colonos romanos; rexíanse polas leis romanas e case que

sempre os seus habitantes tiñan dereito de cidadanía. Algunhas poboacións que

non foron orixinariamente colonias recibiron

ese

título e os dereitos corresponden

tes. Outro grupo eran as cidades con dereito romano que tiñan leis de seu e tamén

maxistrados propios e cidadanía. sque posuían o Dereito Latino tiñan soamente

certos privilexios ou ventaxas pero non disfrutaban do Dereito Romano; tiñan unha

condición semellante á dos latinos antes de que a «Iex lulia» do ano

90 a.

X.

lIes

con

cedera o Dereito Romano e elas e ó resto das cidades de Italia; este dereito foilles

concedido a tódalas cidades de Hispania por Vespasiano. scidades libres disfruta

ban de leis de seu, mais non tiñan nin o Dereito Romano nin o Latino; tiñan inde

pendencia na administración e recaudaban impostos, acuñaban moedas, podían

acoller exiliados, tiñan xurisdicción sobre os seus habitantes e mesmo sobre os ro

manos que nelas residiran, mentras que o resto das cidades dependían do goberna

dor da provincia. Así pois, estas cidades libres teñen unha gran autonomía pero de

rivada non dun pacto con Roma senón porque ésta decidira concederlles

ese

título

de «civitates sine foedere liberae». Outra categoría de cidades eran as Federadas, ci

dades cunhas libertades semellantes ás do grupo anterior pero que as tiñan garanti

zadas

na

base dun pacto ou tratado, «foedus». As Estipendiarias e Vectigalias paga

ban unha renda en especie vectigal

ou

un tributo persoal e territorial stipendium,

tr ibutum ; o chan non era propio senón que o disfrutaban como unha posesión;

conservaban o dereito de acuñar moeda e de gobernarse coas súas propias leis; Ro

ma estipulaba a súa constitución e

os

seus dereitos.

Os conventos que constituiron a Gallaecia, o Lucense, o Asturicense e o Braca

rense, tiñan límites precisos na costa N e W e S. Douro , pero na parte L. eran

máis imprecisos. A Galicia actual non se corresponde con ningún deles senón que

comprende todo o Lucense, a parte N. do Bracarense e o ángulo W. do Asturi

cense.

O convento Lucense ocupaba todo o ángulo N W pensinsular chegando polo S.

ata o río Verdugo-Montes do Testeiro-confluencia Miño-Sil

e,

por este río ata

Mon-

tefurado; dende aquí iniciaba o límite L. polo Caurel e Ancares ata chegar ó Navia e



o Cantábrico

F.

Arias, Lucus ugusti

p.

57-62 . Plinio IV, 111 sinalará 16 po

bos e

166.000

homes libres. Descoñecemo-Ia distribución desta poboación e o nú

mero total de Plinio tampouco podemos constatalo como real. O elemento indíxena

de carácter rural foi moi importante e decisivo na inexistencia de auténticas cidades,

agás o caso de Lugo. Os castros máis ou menos romanizados perviviron como lugar

de hábitat. Son poucos os datos de que

se

dispón para o coñecemento de aspectos

políticos ou xurídicos do convento. O único corpo militar ben documentado é a Co

horte Lucense pero podemos supor a presencia de guarnicións en zonas especial

mente interesantes para Roma como as zonas de minas ou de vías. A economía era

de base agropecuaria cun importante complemento da mineiría e do comercio. A

partir do S. comenzan a acumularse moedas que se atoparán formando parte de

numerosos tesouriños de denarios de prata, antoninianos, de moedas do S. IV, etc.

e que mostran o estado de inquedanza da crise económica e social. E probable que

a sociedade,

na

que o elemento indíxena era prioritario, fora romanizándose en pro

porción ó seu nivel económico e social. Tamén nos cultos e

nas

divinidades pervi

ven con forza

os

elementos indíxenas.

A capital do convento era Lucus Augusti, Lugo, nacida dun campamento mili

tar, entre o ano

26

e

24 a.

X. Seguramente durante as guerras cántabras asentouse

nel a Cohorte Lucense. Hai dúbidas sobre o seu trazado interior das rúas polas

modificacións posteriores. Nos tres primeiros séculos da

Era

a cidade medrou en im

portancia administrativa, económica e militar. Entre o

265

e o

278

fortificouse cun

recinto de 2.140 m. dentro do que quedaba o campamento inicial e zonas valeiras

nas que se puidera refuxia-Ia poboación neses séculos de inseguridade. Estas mura

llas están reforzadas por torres moi próximas entre sí que, alomenos nalgún caso,

levaban dous pisos altos e dos que só quedan algúns restos. Conserva Lugo, amais

da

muralla, interesantes restos desta época romana, aínda que moi alterados, como

a calzada e aponte que eran a saída da vía XIX, parte das termas, varias construc

cións do suposto foro, restos de mosaicos, etc.

O convento Bracarense terá por capital a Brácara Augusta. Igual que Lucus

Augusti e Astúrica Augusta, xurde dun campamento militar sobre o ano

27 a.

X. e

como base de operacións para a campaña de Gallaecia. A. Balil,

Brácara ugusta

p.

47-53 .

Coñecemos pouco plano inicial da cidade; foi amurallada nun momen

t que non sabemos con exactitude e foi

sé

episcopal posteriormente, igual que as

outras dúas capitais

da

Gallaecia.

O convento Bracarense contaría tamén con outras cidades como Tui e Chaves

Tude e Aquae Flaviae e varias unidades étnicas. E probable que a Lexión X Gemi

na estivera, polo menos nalgún momento, no convento ou ben dispuxo de destaca

mentos; do convento foron reclutadas tropas para o exército romano. A actividade

económica máis sobresaínte era a mineiría; a cerámica de producción local tamén

era importante. Temos poucos datos para o coñecemento das características e o

comportamento social dos seus habitantes; entre eles habería que diferenciar varias

categorías xurídicas e se facemos caso a Plinio, a gran maioría

era

libre pero tendo

que paga-lo estipendio, é dicir, que non tiñan a cidadanía romana. Dende cedo apa

rece

en

Braga un culto ó emperador, nos anos 3-2

a.

X. e as divinidades romanas

aparecen documentadas

en

varios casos;

as

referencias ó panteón indíxena son va

rias: cultos

ás

augas, fontes, ríos, deuses locais, etc.



LUS T N

.

.

.

1

FIGURA - Div is ión admin is tra ti va do N W no aixo Imperio

CONVENTO

R C RO

s

R A G A

CONVENTO

STUR

O STORG

FIGURA

3 Os Conventos

da

Gallaecia



o convento Asturicense acollía, no fundamental, ó pobo dos Astures e tiña por

capital a Astúrica Augusta ver Plinio, IV,128 Comprendía as principais zonas da

mineiría

do

ouro no

N W;

precisamente esta base económica vai influir decisiva

mente no carácter militar do convento con campamentos de vixiancia e control das

explotacións. Tamén

en

relación coa economía de extracción do ouro podemos su

por unha cantidade considerable de escravos, aínda que da súa existencia non

-

mos apenas testemuñas T. Mañanes, Asturica Augusta, p. 39-43 . Como nos

outros conventos

da

Gallaecia, o elemento indíxena nos aspectos sociais e relixio

sos vai ter un importante papel.

o monumento

que levanta Pompeio no Pirineo, sen localización exacta coñeci

da,

era

un trofeo que conmemoraba a súa victoria sobre Sertorio no ano 72

a.

X.

Strabon

111,4,1; 111,4,9;

IV,

1, 1

tamén

se

refire a el. Estaría levantado nunha

vía

ro

mana que cruzaba o Pirineo e é probable que tivera forma de torre ver Mela,

111,11

coa súa estatua

na

parte superior.

PUNID

Nat. Hist.

111,28

lunguntur iis sturum XXII populi divisi in Augustanos

et

Transmonta-

nos, Astur ica urbe magnifica. in iis

sunt

Gigurri, Paesici, Lancienses,

Zoelae. numerus omnis multitudinis ad CCXL liberorum capitum.

Lucensis conventus

populorum

est sedecim, praeter Celticos et Le-

mavos ignobilium ac barbarae appel/ationis, sed Iiberorum capitum fer-

me

CLXVI.

Simil

modo

Bracarum XXIIII civitates

LXXXV

capitum, ex quibus

praeter ipsos Bracaros Bibali, Coelerni, Cal/aeci, Equaesi, Limici, Quer-

querni citra fastidium nominentur.

PUNID Nat. Hist.

111,28

A estes ós Cántabros están unidos

pobos

dos Astures, divididos en

Augustanos e Transmontanos, con Astúrica, magnífica cidade. Frente

a estes están os Gigurros, os Paesicos, os Lancienses e o Zoelas. O nú-

mero de toda a poboación é de 240. homes libres.

O

convento Lucense ten ademais dos Célticos e Lemavos 16

pobos

de nome descoñecido e bárbaro, pero ten case 166.0 homes libres.

Do mesmo modo o convento Brácaro ten cidades e285.000 ho-

mes dos que, ademais dos mesmos Brácaros poden nomearse sen fasti-

dio os Bíbalos, os Coelernos, os Cal/aicos, os Equaesos, os Límicos e os

Querquernos.

Os Cántabros habitaban a actual zona da provincia de Santander e parte das

provincias viciñas, entre éstas, a parte L. de Asturias e N-L de León, aproximada

mente. Os Astures Transmontanos habitaban entre a cordil lera Cantábrica e o mar

no territorio da actual Asturias e o resto ocupábano os Augustanos. Tiñan por capi-

6



ó número de cabezas de familia como parecen dar a entende-Ios datos noutras oca

sións, pois resultaría unha cifra esaxerada. Este convento Astur presenta unha gran

diferencia con respecto ó convento Lucense 166.000 e semellante ó Brácaro

285.000 .

O convento Asturicense contará con máis pobos citados por Ptolomeo, polo Iti

nerario ou polas inscripcións, como os Amacos, Bedunienses, Brigecinos, Supera

cios, Lugóns, Tiburos, Orniacos e Selinos nos que tamén pode haber referencias ás

cidades.

Plinio, igual que fixera Strabon e Mela, diferencia os Célticos dos que non o son,

o que parece dar a entender que entre

as poboacións indíxenas viven grupos de

xente que ven de fora e que aínda

se

diferencia sen mexturarse. Estas poboacións

de orixe celta poderían ter chegado a Galicia fuxindo das conquistas romanas ou ter

chegado moito antes. Dentro deles, o propio Plinio IV, 111 diferencia grupos de

Célticos Nerios e os Célticos Praesamarcos. Tamén poderíase tratar dun nome con

certo carácter xenérico referido a pobos costeiros que habitaran dende a desembo

cadura do Douro ata

os

Artabros. Hai referencias deles

en

Mela

111,10 ,

Strabon

111,1,3; 111,3,5 e Floro 1,33,12 .

Os

Lemavos, citados taméh por Ptolomeo 11,6,25 coa cidade de Dactonio, apa

recen citados na inscripción CIL, 11,2,103 e deberon habita-la zona de Monforte de

Lemos.

O Convento Lucense, nestes datos de Plinio, queda, en comparación cos outros

dous

da

Gallaecia, como o menos documentado en canto ó nome de pobos e o que

ten menos poboación.

Sen

embargo, por outras referencias, coñecemos máis dos

16 pobos que conta Plinio: Albións, Artabros, Bedios, Seurros, Caporos, Cibarcos,

Cilenos, Egivarros, ladóns, Lapatiacos, Supertamaricios, Seburros.

Os

Brácaros tiñan por centro a Braga e pode que

se

extenderan ata a Serra do

Xurés,

se

temos

en

conta a Ptolomeo cando sitúa nesa zona a

súa

cidade de

Ca/a-

duno.

Os

Bíbalos deben ter relación co río Búbal e por iso son localizados

na

zona dos

concellos transmontanos de Montealegre entre Cualedro, Baltar, Oimbra e as estri

bacións orientais da Serra de Larouco ou cara Viana do Bolo. Ptolomeo cítaos entre

os Celernos e os Límicos e cita o Foro Bibalo. Aparecen tamén citados na lápida de

Chaves CIL, 11,2,477 .

Os Coelernos, segundo Cuevillas a

civilización p. 63

extenderíanse pola Serra

de Barroso e o val do río Cavado e C. Torres

a

alicia Romana p.

117

pensa que

poderían chegar ata o actual concello de Montealegre. Ptolomeo sinala

ós

Celerinos

11,6,41 coa poboación de Celiobriga que é posible que sexan os mesmos. vran

de 1971 atopouse

en

Castromao unha interesante «tessera hospitalis» dos Coeler

nos o que c1arexa, para algúns, a súa localización nos arredores de Celanova Col

menero, alicia meridional p. 271 .

Os

Callaicos aparecen aquí como unha unidade étnica máis que habitaría na zo

na N. do convento Bracarense, pero que, normalmente, aparecen denominando a

toda unha unidade superior, á Gallaecia. E un pobo que demostrou un gran valor

na

batalla do Douro e que dou o alcume ó seu vencedor, Décimo lunio Bruto, e que,

precisamente dende ese momento

da

conquista o seu nome servirá para

se

referir a

toda unha ampla rexión e darán tamén nome á mesma provincia romana

da

que for

maban parte.

67



Os Equaesos son moi difíciles de localizar; Cuevillas suxire que poideran habita

lo val do río Salas ou a vertente occidental da serra de Larouco (La civilización, p.

63-64 .

Os Límicos, tamén citados por Ptolomeo 11,6,48 e presentes en moitas inscrip

cións CIL,

11,434;

827; 2.049; 2.477; 2.516; 2.517; 3.034; 4.215; 4.963, etc. tiñan

por centro principal o «Foros limicon» Ptol.

11,6,43

e

se

extendían pola zona arre

dor da Lagoa de Antela, a conca do Limia e pode que chegaran ata Maceda e Verín.

A «civitas Limicorum» é posible que estivera nas proximidades de Xinzo de Limia

no Monte do Viso, concretamente, segundo Macías, Civitas Limicorum

p.

76 .

Os Ouerquernos, seguramente os mesmos que os Ouacernos de Ptolomeo

11,6,46 aparecen tamén citados na Lápida

de

Chaves CIL, 11,2.477 , no Ravenate

320,3 e no Itinerario de Antonino 428,2 que sitúa a mansión de Aquis Oúerquer

nis entre as de Aquis Originis e Geminas, todas elas na vía de Braga a Astorga. Por

todos estes datos, os Ouerquernos habitarían o val medio do río Limia na actual zo

na do partido xudicial de Bande.

Outros pobos do convento Brácaro que non cita aquí Plinio serían os Aebiso

cios, Anfiloquios, Luancos, Hellenos, Lubenos ou Leunos, Narbasos, Nemetanos,

Salacios, Seurbos ou Seurros, Tamaganos, Turodos e Interamnicos.

PUNIO, Nat. Hist. IV,111

regio

sturum

Noega oppidum.

in

paeninsula Paesici et deinde con-

ventus Lucensis a flumine Navia Albiones, Cibarci,

Eg¡

Varri cognomi-

ne Namarini,

dovi

Arrom: Arrotrebae. promunturium Celticum, am-

nes Florius, Nelo. Celtici cognomine

Neri

et

super Tamarci,

quorum

in

paeninsula tres arae Sestianae

ugusto

dicatae, Copori, oppidum Noe-

ta

Celtici cognomine Praestamarci, Cileni. ex insulis nominandae Corti-

cata et Aunios.

PUNIO, Nat. Hist. IV,111

A rexión dos Astures, a cidade de Noega. Na península, os Paesicos

e

logo

o

convento

Lucense dende o río Navia, cos Albións, Cibarcos,

Egos, Varros de nome Namarinos, dovos rroniose rrotrebas(Lo-

go). O promontorio Céltico e os ríos Florio e Nelo.

Os

Célticos de sobre-

nome Nerios e os Super Tamaricos na península na que se adicaron a

ugustoas tres aras Sestianas, os Coporos, a cidade de Noeta, os Cél-

ticos de sobrenome Praestamarcos, os Cilenos. Das llas deben nomear-

se Corticata e Aunios.

Esta

cidade de Noega aparece tamén citada por Mela

111,13

e Strabon 111,4,20

no litoral astur. E probable que corresponda á actual Avilés ou ás proximidades. O

problema que plantexa esta localidade

va;

intimamente relacionado coas tres aras

Sestianas e co nome doutra cidade que aparece neste mesmo fragmento, Noeta ou

mesmo Noega noutros Códices . Seguramente,

da

semellanza dos nomes destas

68



dúas cidades situadas

en

lugares diferentes veñen

as

confusións na localización das

aras Sestianas ver Mela, 111,13 ,

Os Paesicos xa foron citados polo propio Plinio 111,28 aínda que como un pobo

do interior e agora aparecen situados cara a costa.

Os

Albións, localizados a partir do río Navia e a continuación dos Paesicos, é di

cir, que estarían entre o

río

Navia que mantén o nome antigo) e o río Eo, na zona

costeira.,

En

Vegadeo apareceu unha lápida funeraria que ten o nome dun persoaxe

dos Albións. No río Navia daba comenzo o convento Lucense.

Os Cibarcos deberían ocupar unha zona tamén costeira próxima á

ría

de Riba

deo.

Os Egos e os Varros pode que sexan un só nome, os Egovarros e son descoñeci

dos.

Se

temos en conta o lugar no que Plinio

os

cita, deberían ocupar unha zona en

tre a Serra do Xistral cara Viveiro, tamén ocupando área costeira.

Os Adovos

ou

ladóns noutras edicións) extenderíanse na costa entre Viveiro e

Ortegal, aproximadamente. Preto deles e antes dos Artabros, vindo camiño E-W,

estarían os Arronos.

Os

Arrotrebas deben se-los mesmos que

os

Artabros que citan outros autores

como Mela

ou

Strabon. Ocuparían o «sinus Artabrorum», a múltiple entrada que

forman as rías da Coruña-Betanzos-Pontedeume-Ferrol Schulten, Murguía, Maci

ñeira, García Bellido, etc.). Sen embargo, a esta localización xenérica, pódense fa

cer anotacións

en

función da interpretación dos datos doutros textos e autores. Así,

C. Torres La Galicia Romana p. 120 sinala que os Artabros débense identificar cos

Brigantinos ou Brigantes que ocupaban a costa dende Ortegal a Fisterra; tamén

quere poñer en relación o nome do pobo co nome do oso «arctos» e así «tódolos

pobos que ocupaban a zona norteña de Galicia se chamaban Artabros»; poida que

esta asociación veña do nome da Osa Maior Arctos) do Zodíaco que marca o N. O

mesmo autor, noutro traballo, sinala que tamén cabe a posibilidade

de

que

se

cha

me xentes do N. pola súa procedencia dunha emigración de Irlanda ou da Gran Bre

taña nas que tamén se atopan grupos étnicos que levan o nome de Brigantes, como

os de Galicia. Así, segundo C. Torres, os Artabros virían do N. e dominaron a pobos

como os Lapatiacos, ladóns, Egovarros, etc. que, unha vez dominados, todos eles

recibirían o nome de Artabros.

Os

ríos Florio e Nelo están sen identificar.

De novo diferencia Plinio entre os pobos de carácter céltico dos que non o son,

ou, o que é o mesmo, a diferencia entre elementos non célticos, indíxenas e os célti

cos vidos de fora.

Os Nerios,

nas

proximidades do promontorio Nerio

ou

tamén chamado Céltico

ver Mela, 111,9 .

Os

Supertamaricos estarían ó N. do río Tambre que lIes

da

nome. Cítaos tamén

Mela 111,10 e, segundo Plinio, no seu territorio levantaríanse as tres aras Sestinas.

Os Coporos

ou

Caporos ocuparían a comarca de Santiago entre, aproximada

mente, o río Sar e Caldas de Reis, a coñecida como A Mahía. Pero Ptolomeo

11,6,23 sitúaos entre

os

Artabros e os Cilenos e sinala as cidades de Iria e Lugo co

pertencentes a eles. O Itinerario de Antonino sinala un Vico Spacorum

na

vía

«per loca marítima» de Braga a Astorga. Moralejo Lasso

Sobre algunos topónimos

p.

198

corrixe o que pensa que é un erro do Itinerario e quedaría «Vigo Caporum», a

actual Vigo. Se tod o o anterior é correcto, este p obo dos Coporos sería, pola súa

69



FIGURA 4 lano da cidade de ugo

70



extensión, xunto cos Grovios e Artabros, unha das etnias máis importantes. Apare

cen tamén citados nunha inscripción CIL, 11,206)

Os

Cilenos serían

os

últimos do convento Lucense,

xa na

linde co Bracarense.

Ptolomeo 11,6,24) sitúaos entre os Caporos e os Lemavos e, como tamén sinala o

Itinerario de Antonino, terían a Aquis Celenis Caldas/Cuntis como centro impor

tante. Ocuparían así unha zona entre o Ulla e o Lérez podendo chegar un pouco

máis ó S. pola costa. Aparecen

en

inscripcións CIL, 11,2.568,2.649 .

As illas deben corresponder a Cortegada e Ons.

PUNID, IV,112

a Cilenis conventus Bracarum He/leni, Grovi, caste/lum Tyde, Graeco-

rum subo/is omnia. insulae Sicc

e

oppidum Abobrica. Minius amnis,

ore spatiosus, Leuni, Seurbi, Bracarum oppidum Augusta, quos su-

per Ga/laecia. f/umen Limia, Durius amnis e maximis Hispaniae, ortus in

Palendonibus

et

iuxta Numantiam lapsus, dein

per

Arevacos Vaccaeos-

que, disterminatis ab sturia Vettonibus, a Lusitania Ga/laecis,

ib i

quo-

que Turdulos a Bracaris arcens. omnis, quae dicta regio a Pyrenaeo,

meta/lis referta auri, argenti, ferri, plumbi

nigri

albique.

PUNID, Nat. Hist. IV, 112

Dempois dos Cilenos ven o convento Brácaro cos He/lenos, Grovios e a

fortaleza de Tyde, todos descendentes dos Gregos.

s

i/las Siccas, a

ci-

dade

de

Abobrica. río

Minio

con desembocadura de 4.000 pasos de

ancho, os Lemos, os Seurbos e Augusta, cidade dos Brácaros e enriba

destes, está Ga/laecia.

O

río Limia, o río

ouro

dos maiores de Hispania

nacido entre os Pelendonios e que pasa

xunto

a Numancia, logo pasa

a través dos Arevacos e Vacceos, quedando separados os Vettóns de

Asturias e os Ga/laicos de Lusitania, separando tamén os Túrdulos dos

Brácaros. Esta rexión citada dende o Pirineo está chea de xacementos

de ouro, prata, ferro, chumbo negro e branco.

En

relación co tema da descendencia grega e dos Hellenos e os Grovios, ver lus

tino,

XUV 3 3

e Silio Itálico, 235 e 111,366; sobre a cidade de Abobrica, Mela,

111,13.

As illas Siccas son

as

actuais Cíes.

E interesante a relación dos nomes dos pobos polos que atravesa o Douro e as

anotacións

de

cando e entre quen fai a separación. Unha vez máis recóllese a idea

de abundancia de metais na provincia da que forma parte Gallaecia.

PUNID, Nat. Hist. IV,113-114

113 A Durio Lusitania incipit. Turduli veteres, Paesuri, f/umen Vagia,

oppidum

Talabrica,

oppidum

et

f/umen Aeminium, oppida Conimbriga,



7

c

lI o RIS \ M \ e o s

O

RO

l

M

DS

p NO

S

\

p.,M

p

FIGURA

lgunhas unidades étnicas e accidentes xeográficos segundo

as

fontes clásicas



Collippo, Eburobrittium. excurrit deinde in altum vasto cornu promuntu-

rium, quod a/iqui Artabrum appellavere,

alii

Magnum, multi Olisiponen-

se

ab oppido, terras, maria, caelum discriminans. illo finitur Hispaniae

latus et a circuitu eius incipit frons.

114 septentrio hinc oceanusque Gallicus, ocasus illinc, oceanus A tlan-

ticus. promunturi excursum X prodidere, alii XC, ad Pyrenaeum inde

non pauci IXI/I·E,

et

ibi

gentem

Artabrum, quae

numquam

fuit, mani-

festo

errore.

Arrotrebas enim, quos ante Celticum diximus promuntu-

rium, hoc in loco posuere litteris permutatis.

PUNIO Nat. Hist. IV 113-114

113 A Lusitania comenza dende o Douro. Ten

Os

Turdulos antigos,

os

Paesuros, o

río

Vagia, a cidade Talabrica, a cidade e o

río

Aeminio,

as cidades de Conimbriga, Collippo e Eburobritto. Logo exténdese o

promontorio mar adentro formando un largo saínte separando terras,

mares e ceo, ó que uns chaman Artabro e outros Magno, e moitos Olisi-

ponense, pola cidade. Con el remátase o lado de Hispania e empeza,

doblalo, o seu frente.

114 Por unha parte está o septentrión e o Océano Gallico e por outra

o ocaso e o Océano Atlántico. Dixeron que a extensión do promontorio

era de 60. O pasos, outros que de 90. ,

non

poucos dixeron que de

aquíata o Pirineo había 1.250. pasos e con manifiesto erro sitúan alí

ó pobo dos Artabros, que nunca existiu. Pois, cambiadas as letras, pu-

xeron neste lugar

Ó

Arrotrebas que dixemos que estaban diante do pro-

montorio Céltico.

Os Turdulos son aqueles que vindo dende o S. pasaron o Limia esquecendo o

seu nome e quedándose a vivir

na

nova patria segundo narra Strabon. O

río

Vagia

debe corresponder ó actual Vouga. Talabrica non está localizada. O río Aeminio de

be

corresponder ó actual Mondego. Collippo pode que corresponda a Uivia e Ebura

brit tio a Evora de

Alcobac;:a

Todo isto interesa en relación co nome que da Plinio

Artabro ó promontorio

ou

cabo Olisiponense

ou

Magno. Trátase dun erro de Plinio

debido a que sigue unha fonte tamén errónea que

era

Varrón; o propio Plinio rectifi

cará máis adiante. Este promontorio é o cabo Rocha dende o que fai comenza-Io la

do frontal

da

Península. Recolle doutros autores algunhas medidas aínda que non

se

inclina a favor de ningún dato. A milla romana equivalía en xeral a 1.478 50 m

PUNIO Nat. Hist. IV 115

erratum et in amnibus inclutis. ab Minio, quem supra diximus, CC, ut

auctor

est

Varro, abest Aeminius,

quem

alibi quidam intellegunt et

Li-

maeam

vocant, Oblivionis antiquis dictus multumque fabulosus

7



PLlNIO, Nat. Hist. IV,115

Tamén nos ríos famosos ha i erro. Dende o Minio, do que xa falamos,

como di

Varrón, dista o

Aeminio

200.000 pasos, que outros entenden

que está

noutra parte

e chaman Limia, coñecido como Oblivion Esque

cemento

polos

ant igos e

moi

lexendario.

Se Plinio sinala que Varrón erra, parece que tamén mesmo Plinio erra; confunde

o Aeminio co Limia, se como anotaba no párrafo anterior, o Aeminio referíase ó

Mondego.

Sobre

os nomes e as referencias do río Limia, Strabon,

111 3 4.

Plinio recolle moitos datos de M. Terencio Varrón 116-27 a X. Era natural de

Reata Sabinia e ocupou varios cargos públicos aínda que a súa vida estivo adica

da, esencialmente, ó traballo intelectual chegando a escribir máis de 70 obras reco

IIidas en

62

volumes.

Os

temas eran moi variados: biografías, poemas, filosofía,

agricultura, etc. Foi un lector incansable. Pompeiano en política, aínda que non re-

parou en acepta-lo honor de César cando lIe propuxo para a primeira biblioteca pú

blica. Da súa extensa obra conservamos pouco; tres libros de «Rerum rusticarum»,

os libros V ó X moi esmoqueados de «Oe lingua latina» e f ~ g m n t o s dispersos das

«Sátiras menipeas» e das «Antiguidades».

Os

moitos coñecementos adquiridos co

mo lector incansable válenlle case que todos sen facer apenas crítica deles; pero ti

vo o mérito de sabelos organizar ben, cun sentido exacto das novas necesidades pe

dagóxicas. u to ás lecturas incorpora datos personais; elimina cousas alleas ó te

ma, planifica ben o plan da obra e artella unha presentación con diálogos e variados

escearios para mente-la atención do lector. Nas Sátiras, a lingua é moi viva, o verso

áxil e sinxelo e deberon ter importancia na sátira latina estes ensaios de «filosofía

popular» presentados en varias fórmulas de viva ironía. Nas Antiguidades

25

huma

nas e

16

diviñas recopila Varrón grancantidade de datos de carácter arqueolóxico

sobre a antigua Roma; deles derivan moitísimos dos datos que comentaristas e gra

máticos antigos nos transmitiron e mesmo a Jdade Media.

PLlNJO, Nat. Hist. IV,118

Lusitaniam cum Asturia

et

Gallaecía patere longitudine

DXL, l it itudine DXXXVI,

Agrippa

prodidit. Dmnes autem Hispaniae a

duobus Pyrenaei

promunturiis

per maria totius orae círcuitulxxv I-

-/XXIIII/colligere existimantur, ab aliislxxvJI

PLlNIO, Nat. Hist.

JV 118

Transmite

Agrippa

que Lusitania

con Astúrica

e Gallaecía exténdense

nunha lonxitude de 540.000 pasos e nunha anchura de 536.000 pasos .

Todos calculan que o perímetro total de Hispania dende os dous pro-

montorios

do Pirineo,

polo

mar, é de 2.924.000 pasos aínda que outros

pensan que é de 2.600.000 pasos .



M. V. Agrippa f oi o autor dun Mapa Mundi, «Orbis Pictus», pintado no pór ti co

da casa da súa

irmá

en

Roma, e dunha descripción

da

Orbe, «Chorographia». As

dúas obras tiveron un gran influxo en xeógrafos coetáneos e posteriores, entre eles

Plinio e Mela.

De

orixe humilde, tivo o favor do emperador Augusto e, de non mo-

rrer denantes que

el

é probable que fose o seu sucesor. Foi un importante colabora-

dor do emperador no terreo militar e impulsor de actividades culturais, sobre to o

dese mapa. Parece que esta idea

xa

fora de César aínda que foi con Augusto cando

tomará corpo e datos procedentes de to o o Imperio; á morte de Agrippa, no 12

a.

X. Augusto mandou rematalo

e,

a pouco

da

súa morte 14 d. X,)

xa

é citad o por

Strabon. O mapa ía acompañado dun texto explicativo con comentarios, medidas e

out ro tipo de datos que é probable que

se

organizaran en forma de itinerarios.

O dato de tipo administrativo que

da

Plinio é interesante pero, ó mesmo tempo,

contradictorio. Como sinala Schulten Cántabros p.

203

é extrano que Asturias

apareza unida á Gallaecia e non á Cantabria. E probable que esta separación de As-

turias de Cantabria sexa no momento das guerras Cántabras, xa que dende o ano 25

a.

X. os Cántabros estaban pacificados mentras que os Astures e Gallaicos aínda

permañecían

en

rebeldía. Así, ó remate

da

guerrra, Gallaecia e Asturias formaron

parte

da provincia da Lusitania mentras que Cantabria pasaba á Citerior. Esta orga-

nización foi cambiada no tempo de Tiberio ver Strabon, 4,20)


Ex

adverso Celtiberiae conplures

sunt

insulae Cassiterides dictae Grae-

cis a ferti li tate plumbi et e regione rrotreb rum

promunturi

Deorum

VI, quas

liqui

Fortunatas appe//avere.


Frente á Celtiberia

h i

varias ,Ylas chamadas polos Gregos Cassiterides

pola abundancia de chumbo e diante da rexión do promontorio dos

Arrotrebas

h i

seis

¡Ylas

dos Deuses que algúns chamaron

fortun -

das.

s illas Kassiterides ver Strabon,

111,2,9

aparecen situadas por Plinio frente a

Celtiberia aínda que é probable que quixera dicir Gallaecia ou frente dos Artabros

Arrotrebas) como sinalan outros autores cando as queren localizar. Sen embargo,

é sabido que na Antiguidade estas iIIas non estaban localizadas con exactitude e o

feito de que nos «fisterras atlánticos» e nas illas próximas a eles houbera estaño en

abundancia na Antiguidade, dificulta a exacta localización.

s seis

iIIas

dos Deuses, tamén chamadas Afortunadas, deben corresponder a

illas da costa galega que, por unha imprecisión dos nomes, son chamadas como as

Canarias. Segundo Schulten Hispania p. 42 corresponderían ás illas dos Bruios, ó

N.

do Tambre. Para Cuevillas poderíanse identificar con calquer grupo de illóns da

costa entre Fisterra e Ortegal Estudos p. 31). Tamén cita unhas illas dos Deuses

Ptolomeo

11

6,73) no litoral entre o Limia e o Miño.

75



PLlNIO Nat. Hist. VII 197

plumbum

ex

Cassiteride insula primus adportavit Midacritus.

PLlNIO Nat. Hist. VII 197

Midacrito foi o primeiro que trouxo chumbo

da

illa

Cassiteride.

°ome deste persoaxe parece unha versión latina dun nome grego que corres

pondería a un dos primeiros viaxeiros ás Kassiterides

na

percura do chumbo; este

chumbo como aparece noutras pasaxes

do

propio Plinio é o chumbo branco é di

cir o estaño.

PLlNIO Nat. Hist. VIII 166

Constat in Lusitania circa Olisiponem oppidum et Tagum mnem equas

favonio flante obversas animalem concipere spiritum, idque partum fieri

et gigni pernicissimum ita, se triennium vitae non excedere. in eadem

Hispania Gallaica gens

est e t

Asturica; equini generis his sunt quos tiel-

dones vocamus; minore forma appellatos asturcones gignunt, quibus

non vulgaris in cursu gradus, se mollis alterno crurum explicatu glome-

ratio, unde equis tolutim carpere incursum traditur arte.

Equo fere quihominimorbi, praeterque vesicae conversio, sicut om-

nibus in genere veterino.

PLlNIO Nat. Hist. VIII 166

Está comprobado que, en Lusitania,

nos

arredores da cidade de

Olisi-

pon e do río Teixo as éguas, voltas cara

ó

favonio que sopla, reciben o

espíritu do aire prodúcese o parto e que nace así o máis veloz, pero que

non pasan de tres anos de vida Na mesm Hispania hai un pobo Gallai-

co e Astur; estes teñen cabalos ós que chamamos Tieldóns e Astur-

cóns, de

talla

máis pequena, que non teñen un paso normal na

carreira

senón un pouco mol polo movemento alterno das patas, por iso se con-

ta que con maña botan ós cabalos a andar a trote.

O

cabalo ten case asmesm s enfermedades que ten o home agás un

trastorno de vexiga tumor como

Iles

pasa a todos no xénero animal.

vento Favonio é o vento do W., chamado tamén noutros lugares o Céfiro; es-

te vento preña á éguas e esta é a razón da súa veloz carreira. E unha lenda extendida

e comentada en varios autores clásicos dunha forma xeral Virxilio Xeo. 3 271; Si

lio Itálico

,

379-81; Columela 6 27

77

ou referida ó N-W ver lustino XLlV III 1

dun xeito particular.

Sobre o cabalo «asturcón» hai numerosas referencias; menos sobre o cabalo ga

laico aquí chamado por Plinio «tieldón» non de gran talla pero moi resistente.

76



PUNIO, Nat. Hist. XVI,15

Glande opes nunc quoque multarum

gentium

etiam pace gaudentium

constant. nec non

et

inopia

frugum

arefactis emolitur farina spissatur

que in panis usum; quin et hodieque per Hispanias secundis mensis

glans inseritur.

dulcior

eadem in cinere tosta.

cautum est

praeterea lege

XII

tabularum, ut glandem in alienum

fundum

procidentem liceret col/i

gere.


goratamén as riquezas de moitos pobos, aínda na paz, constitúense

de landras. E tamén pola escasez de cereais, unha vez secas, móese a

fariña e amásase en forma de pan aínda hoxe mesmo nas Hispanias tó

mase a landra de postre. máis doce tostada na cinza.

demais

está or

deado pola

Ley

das

XII

Táboas que sexa

permitido

recol/e-Ia landra que

caia nunha propiedade al/ea.

Xa Strabon sinalara 111,3,7 como as landras eran unha das bases da alimenta-

ción dos pobos do Wtriturándoas obtiñan unha fariña coa que facían un pan que

gardaba moito tempo. Nas excavacións dos castros é moi habitual atopar landras

carbonizadas. Eran empregadas, pois, como panificables.

PUNIO, Nat. Hist. XVI,5O

mas noxio fructu letale quippe bacis in Hispania praecipue venenum

ines


O teixo macho é de froito velenoso e nas bagas ha i un veleno mortal,

sobre todo na Hispania.

Orosio VI,21,8 , Floro 11,33,50 e Strabon

111,4,18

falan tamén deste veleno

empregado en momentos de apuro ou perigo polo Gallaicos e tamén polos Cánta-

bros. Obtíñano do teixo e os homes levábano sempre con eles.

PUNIO, Nat. Hist. XIX,10

non dudum

ex eadem Hispania Zoelicum venit in Italiam plagis uti/issi

mum civitas

Gal/aeciae et oceano propinqua, est sua gloria et Cuma

no

in Campania

ad

piscium

et

alitum

capturas.

77



PLlNIO, Nat. Hist. XIX,10

Dende faipouco tempo, mesma Hispania chega a Italia o liño Zoélico

moi

útil

para redes. Esta cidade Zoela é de Gallaecia e está

próxima

ó

Océano. Mesmo Cumas, na Campania, Ile debe a fama da pesca e

caza.

A fama do liño dos Zoelas ver Plinio, 111,28 chega a Campania e tiña unha apli

cación especial para redes de caza e de pesca.

PLlNIO, Nat. Hist. XXXI,23-24

23

et

in Cantabria fontes Tamarici in auguriis habentur. tres sunt octo-

nis pedibus distantes,

24 in

unum

alveum coeunt vasto amne. singuli

siccantur

duodenis die-

bus, aliquando vicenis, citra suspicionem ullam aquae, cum sit vicinus

i/lis fons sine intermissione largus.

dirum est non

profluere eos aspicere

volentibus, sicut

proxime

Larcio

Licinio legato pro

praetore post septem

dies accidit.

PLlNIO, Nat. Hist. XXXI,23-24

23 E na Cantabria as fontes do Tamarico serven de augurio; 24 son

tres separadas entre sí

oito

pes; xúntanse nun só canle formando un

gran caudal. Perante doce días están secas e

poden

chegar ata vinte sen

que se poida distinguir ningunha, mentras que unha fonte viciña con-

serva un gran caudal sen parar. Cando os que desexan velas as atopan

secas é un

mal

presaxio

tal como

Ile

aconteceu

fa i

pouco

ó legado

pro-

pretor Larcio Licinio que morreu 6s sete días.

°

ío Tamarico que cita Plinio debe selo mesmo Tamaris de Mela 111,10 , o ac

tual Tambre, aínda que aquí habería un erro ó coloca-lo seu nacemento en Canta

bria, e preséntao en relación con temas de augurios e presaxios dos que nada dixera

Mela.

Larcio Licinio parece ser un amigo de Plinio e tamén erudito como

el do

que non

coñecemos obras; parece que

lIe

chegou a ofrecer unha gran cantidade de diñeiro

pala venda dos materiais que, a modo de ficheiro ou resumes, fora acumulando Pli

nio ó langa de moitos anos de apaixoada lectura, pero dos que Plinio non se quixo

desprender García Bellido, La España del S. l

p.

76 .



PUNID Nat. Hist. XXXIII 76 77 78

76 alius etiamnum in plano labor. fossae, per quas profluat, cavantur

agogas

vocant hae sternuntur gradatim ulice. frutex

est

roris mari

ni

similis, asper aurumque retinens. latera c1uduntur tabulis, ac per prae

rupta suspenduntur canales. ita profluens terra in mare labitur ruptus

que

mons

diluitur, ac longe terras in mare his de causis iam promovit

Hispania.

77 in priore genere quae exhauriuntur inmenso labore,

ne

occupent

puteos,

in

hoc rigantur. aurumarrugia quaesitum non coquitur,

sed

sta

tim

suum

est. inveniuntur ita massae, nec non in puteis, et denas exce

dentes libras; palagas, alii palacurnas, iidem quodminutum est balucem

vocant. ..

78 vicena milia pondo ad hunc

modum

annis singulis Asturiam atque

Callaeciam et Lusitaniam praestare quidamprodiderunt, ita

ut

plurimum

Asturia gignat. neque in

alia

terrarum parte

tot

saeculis perseverat haec

fertilitas.

PUNID Nat. Hist. XXXIII 76 77

76

Hai aínda outra obra no terreo. Cávanse canles polos que corre a

auga

-

chámanlle agogas -; pouco a pouco estes cúbrense de toxo.

E un arbusto semel/ante

ó romero, áspero e que garda o ouro. Os lados

están cerrados por táboas e por lugares escarpados están colgantes os

canles. Baixando asíaterra, deslízase ata o mar e, roto o monte, desfai

se

e por este motivo Hispania introduciu enormemente as terras no mar.

77 O

ouro obtido polos arrugi8 non se funde, senón que é ouro en

sí

mesmo.

Así

atópanse masas, pero non

nos

pozos, de máis de dez li-

bras; uns chámanlle a estas masas palagas e outros palacurnas e

cando é pequena chámanlle balux .

78 Algúns contaron que Asturias, Callaecia e Lusitania, por este pro

cedemento, en cada ano, sobrepasaron as 20. O libras de peso, pero

Asturias é a que produce a meirande parte. En ningunha outra parte da

terra

se

mantén esta abundancia.

Nestes párrafos describe Plinio os procedementos de extracción mineira do

N W aplicables sobre todo á zona de Asturias zona de máis abundancia do ouro.

Mantén vocablos indíxenas como «palaga» «palacurna» e «balux» que non debe-

rían

ter unha exacta traducción en latín. Era unha extracción do ouro contido en sei-

xo arxila e pizarra rochas que

se

tiñan que desintegrar para solta Ias pepitas de me-

tal. Para iso os mineiros empregaban grandes cantidades de auga transportadas

en

depósitos e conducidos por numerosos e largos canles. Así formaban as «arrugias»

as

explotacións

en

cámaras subterráneas con pilares para sostelas; estas eran logo

destruidas e así lograban o seu afondamento a «ruina montium» que podían afec-

tar a masas inmensas de terra de ata 2 millóns de metros cúbicos. As grandes ma-

sas

de rochas fragmentadas eran sometidas a un lavado por auga que

se

facía caer

dende unha gran altura que podía chegar

ós

m esta auga era previamente em



ESTAÑO

CO RE

OCHUMBO

ZoN URIFE R

R O AURIFERO

FIGUR

iqueza mineira

en

alicia

8



competencia: de í a propagación dos monstruos mariños él s brétemas dos bai-

xos etc

As «alutia» son s explotacións das areas auríferas dos ríos que como no caso

do Miño ou do Sil arrastrábanas

en

cantidade Tamén é un procedemento indíxe-

na como no caso anterior ~ «arrugias»

Especifica Plinio as posibiiidades e

s

combinacións dos dous tipos e chumbo

o branco e o negro con moito detalle e remontando a fama do estaño x ó propio

Homero



V L RIO

M X MO

s. x.

Valerio Máximo xunto con Veleio Patérculo e Ouintio Curcio representan na

época Claudiana a tendencia cara unha historia retórica moralizante e novelesca.

Era

unha historia ó servicio do poder imperial á que

lIe

estaba vedada a independen

cia.

Valerio Máximo foi un gran adulador de Tiberio; deixounos 9 libros de feitos e di

tos memorables cheos de anécdotas ben organizadas. Son relatos breves curiosos

ou morais con escaso valor científico.

VALERIO M XIMO 6 4 ext.1

cuius mentio

mihi

subicit

quod

adversus Decimum

rutum

in Hispania

graviter

dictum est

referre. nam cum ei se tota paene Lusitania dedidis-

set

ac sola gentis eius urbs Cinginnia pertinaciter arma retineret temp-

tata redemptione propemodum uno ore legatis ruti respondit ferrum

si i a maioribus quo urbem tuerentur non aurum quo libertatem ab

imperatore avaro emerent relictum.

VALERIO MAXIMO 6 4 ext.1

A súa mención faime lembra Ia severa resposta que en Hispania

se

l/e

deu a Décimo Bruto. Pois logo de que se l/e entregara toda a Lusitania

e quedando nela só a cidade de Cinginnia que retiña as armas con tena-

cidade propúxol/e un trato

por

diñeiro; como unha soa voz responde-

ron ós legados de Bruto que os seus maiores deixáranl/es ferro para

defende Ia cidade non ouro para compra la libertade a un xeral avaro.

Esta anécdota contén unha resposta moi típica e repetida en feitos deste tipo en

que

se

propoñen pactos innobles; os que levan a peor parte respostan sempre con

valor e desprecio; cunha frase corta lapidaria e con intención moralizante. A propia

Roma ensinara e demostrara o valor destas sentencias e coñecía o seu

valor na for

mación dunha idea nacionalista.

A cidade de Cinginnia é descoñecida. Schulten

F

H

A.

t. IV

p.

138

apunta a

semellanza

da raíz

«cing-» coa do

río

Cinca afluente do Ebro mais neste texto refíre

se a unha cidade

da

Lusitania zona de actuación de Bruto o vencedor dos Gallai

coso



S Lla T Llca 25-101 d. x.

Titus Catius Italicus romano que pasou case que toda a súa vida nas súas pose

sións de Campania foi un gran orador e gran admirador de Cicerón. Ocupou altos

cargos na administración: no ano 68 foi nomeado cónsul e no 77 procónsul de Asia.

Nos derradeiros vinte anos da súa vida adicouse á poesía e puxo en versos ó esti

lo de Virxilio

Década de Tito Livio sobre a Segunda Guerra Púnica; «Punica»

será unha obra de gran influxo en toda a posterior epopeia latina.

SILlO ITALlCO 1 235-6

Quique super Gravios lucentis volvit harenas

Infernae popu/is referens oblivia Lethes.

SILlO ITALlCO 1 235-6

lethes discurre arrastrando bril/antes areas

pol

terra dos Gravios evo-

cándol/e ós po os o esquecemento do máis alá.

Unha

vez

máis aparece o dato das areas auríferas nos ríos que vai unido aquí ó

río Lethes o río que fa; esquecer.

Este

río chamado tamén Oblivion Belión ou Li

mia ver Strabon 111 3 4

percorre o territorio dos Gravios tribu que habitaría polo

tanto 6 Wde Gallaecia. Seguramente este pobo é o mesmo que cita Mela 011 10

como Grovios e o seu nome serviu para cunha etimoloxía popular e falsa relaciona

los cos gregos.

SILlO ITALlCO

11 397

Cal/aicae tel/uris opus

SILlO ITALlCO

11 397

Obra

terra Cal/aica

SILlO ITALlCO 11 417

Cal/aicae facere manus

SILlO ITALlCO 11 417

Fixérono mans Callaicas

SILlO ITALlCO IV 326

Cal/aici radiantem tegminis orbem

85



SILlO ITALlCO IV 326

Disco redondo que

brilla

de remate Callaico

Recolle tres datos sobre un regalo dado a Aníbal e que

se

califica expresamente

como unha obra Gallaica. E indudable que para que Silio Italico anote este dato os

Callaicos tiñan que ter moi boa fama de ourives.

SIUO ITAUCO 11,602

Callaico vestes distinctas matribus aura

SI

UO ITAUCO 11,602

s nais tiñan uns vestidos adornados de aura callaico.

SIUO ITAUCO 111,344-353

344 - Fibrarum et

pennae divinarumque sagacem.

345- Flammarum misit dives Callaecia pubem Barbara nunc patriis ulu-

tantem carmina linguis Nunc pedis alterno percussa verbere te-

rra

d

numerum resanas gaudentem plaudere caetras. Haec re-

quies ludusque

viris

ea sacra voluptas.

350

Cetera femineus peragit labor; addere sulco

emi

na

et

impresso

tellurem vertere aratro egne viris. quicquid duro sine Marte ge-

rundum Callaici coniux obit irrequieta mariti.

SILlO ITAUCO 111,344-453

A opulenta Callaecia enviou

á

xuventude experta en adiviña Ias entra-

ñas os voos das aves e os diviños lóstregos as veces berrando bárba-

ros cantos na propia lingua e as veces danzando ata feri Ia

terra

ale-

dándose

golpea las sonoras caeteras a ritmo. Este descanso i este di-

vertimento son un sacro pracer para os homes. A laboriosidade da mu-

lIer fai

o resto; bota

semente

no rego e ara a

terra

ca arado estando

inactivos os homes. Todo o que haxa que facer non senda a dura gue-

rra

afróntao a esposa do home Callaico sen parar.

Aínda que

os

pobos do N e

W

figuran como expertos en adiviñaci6n

en

varias

ocasións o dato dos lóstregos non figuraba. Cabe a posibilidade de que o autor

transfira costumes romanas ós Gallaicos

F

H t. VIII p. 222 . Acompañan estas

cerimonias cantos e bailes tocando

os

escudos redondos

<<caetras» ,

pezas que

aparecen representadas nas esculturas castrexas dos guerreiros.



Sobre o traballo intenso e variado

da

muller, tamén aparece

en

lustino

XLlV,3,7 . Esta insistencia no gran papel desenrolado pala muller dou pe para falar

dunha posible organización de tipo amazónica, ou, polo menos, dun matriarcado.

Así sinala Caro Baraja

España

ntigua p. 48 : «nunha novela do escritor grego A.

Dióxenes hoxe perdida, resumida polo patriarca Focio, asegurábase que no país dos

Artabros, no extremo N W da actual Galicia, as mulleres exercían

os

papeis funda

mentais na vida, que había unha especie de organización amazónica». O propio Ca

ro Baraja estudiará este papel específico da muller nos pobos do N. peninsular, so

bre todo entre

os

Cántabros e Vascóns: sistemas de transmisión hereditaria por

vía

feminina vixentes ata faj pouco nalgunhas zonas, a entrega da dote palas irmáns,

etc. Non

lIes

parecían moi «civilizados» estes sistemas

ós

romanos

e,

trala conquis

ta, intentaron cambiar estes costumes Floro, Epit. 11,33 e que fosen tamén os ho

mes os que traballaran aterra

Aínda que é indudable que a muller

en

Galicia sigue a ter un papel importante á

hora das decisións familiares e realiza traballos que noutras áreas son de tipo mas

culino, hoxe por hoxe o tema do amazonismo alomenos nun senso clásico non pa

rece que se poida defender cos datos de que dispoñemos. O mesmo concepto de

matriarcado teríase que matizar.

SILlO ITALlCO, 111,366-367

Et

quos nunc Gravios violato nomine Graium

Oeneae misere domus Aetolaque Tyde

SILlO ITALlCO, 111,366-367

E ós que agora a descendencia Oenea e a

etola

Tyde Iles chama Gra-

vios unha vez transformado o nome de Graios.

SILlO ITALlCO, XVI,368

.. . Aetola vago

Diomedi

condita Tyde.

SILlO ITALlCO, XVI,368

A

etola

Tyde fundada

polo

errante Diomedes

De novo aparece o nome dos Gravios 1,235 e agora en relación ca tema, tan

discutido e polémico, da presencia e colonización dos gregos en Galicia. Aparecen

os descendentes de Oeneo, o rei dos Aetolos, pai de Tydeo e abó do héroe Diome

des. Todos estes persoaxes veránse relacionados

na fundación

da

cidade de Tui por

Diomedes, un dos moitos héroes que viaxaron a lonxanos países ó se remata-la gue

rra

de Troia.

Estes

versos son pedra angular para os partidarios

da

existencia dunha

colonización grega do

N W

peninsular ver lustino, XLlV,3,3 .

87



SILlO ITALlCO XVI 333-335

333 Evolat ante omnis rapidoque

per

aera eurru

Cal aieus

mp n fugit

atque ingentia tranal

335 Exultans spatia

et

ventas post terga relinquil

SILlO ITALlCO XVI 333-335

Todo

mpón

Cal aieo sae antes voando e fuxe ca raudo carro polo aire

e atravesa inmensidades Exultante deixa atrás espacios e ventas

Grattio recolle o dato v. 5 3

da

dificultade de domeña-los cabalas galaicos por

non aceptaren

os

freos nas súas bocas e Silio Itálico alaba a estes cabalas pala súa

velocidade. Aquí refírese a un determinado tipo de cabalo o Lampón que era un

cabalo moi apreciado para as carreiras.



M R I L 40-104 d. X. aprox.

Marcus Valerius Martialis, natural de Bílbilis, en Hispania, irá cedo a Roma para

completa-los seus estudios. A vida en

Roma non

l e

foi fácil e t ivo que recurrir a va

rios trabal/os para sobrevivir e mesmo a adulación dos grandes persoaxes. Unica

mente gracias á celebridade dos «Epigramas» puido acadar unha posición económi

c aceptable. Voltará á sú terra natal a pasa-los derradeiros anos de vida nunha fin

c

que l e regalara a

sú

admiradora Marcela. Amigos como Plinio, Quintiliano, Silio

Itálico ou luvenal axudánl/e neses momentos difíciles. A volta á terra encheuno de

morriña de Roma e levouno a unha irreversible situación de declive.

E un escritor que indudablemente contribue ó esplendor das letras latinas n

época dos Césares e ten un posto de honra entre os escritores satíricos.

O autor dos Epigramas confesaba que se trataba dun xénero menor, que unica

mente pretende agradar sen cansar. Mais o seu xenio epigramático é insuperable e

aínda que nalgún caso pode chegar a ser moi ousado, a axilidade, gracia, forza des

criptiva e naturalidade dan gran valor á súa obra que non deixa de ter numerosas

irregularidades. A versificación é moi variada. A técnica epigramática, cun final

mordaz e

s

veces inesperado, é moi boa.

MARCIAL, IV,39

Argenti genus omne conparasti

t solus ueteres Myronos artes

solus Praxitelus manum Scopaeque

solus Phidiacj toreuma cae/i

solus Mentóreos habes labores.

Nec desunt tibi uera Gratiana

n quae

Cal/aico

linuntur auro

nec mensis anaglypta de paternis.

Argentum tamen inter omne miror

quare non habeas Charine purum.

MARCIAL, IV,39

Compraches todo tipo de prata

e só ti tes antigas obras de arte de Mirón

s6 ti tes obras de Praxiteles e SKopas

só ti tes obras do cincel de Fidias

s6

ti tes obras de Mentor.

nin che faltan auténticos versos de Gratio

nin pratos que

s

recubren de ouro Gal/aico

nin baixo relevos

nos

mobles de familia

Pero entre toda a prata admírome

de cómo non tés Charino prata de lei



M RCI L X 7

Si

donare rocas promittere nec dare Gaí

vincam te donis muneribusque meis.

Accipe

Gallaicis

quidquid fodit Astur

in

arvis...

M RCI L

X 7

Se

chamas dar

prometer e non

cumplir aio

vencereite cos

meus

regalos e dádivas.

Recibe o que o astur extrae nos campos Gallaicos...

M RCI L

X 37

luris

et

aequarum cultor sanctissime legum

ueridico Latium qui regis ore forum

municipí Materne tuo ueterique sodali

Callaicum mandas si quid

ad Oceanum

An Laurentino turpis

in

litore ranas

et

satius tenues ducere credis acos

ad sua captiuum quam saxa remittere mullum

uisus erit libris qui minor esse tribus?

et fatuam summa cenare pelorida mensa

quosque tegit leui cortice concha breuis

ostrea Baianis quam non liuentia testis

quae domino pueri non prohibente uorent?

Hic

olidam clamosus ages

in

retia uolpem

mordebitque tuos sordida praeda canes:

illic piscoso modo uix educta profundo

inpedient lepores umida lina meos.

Dum loquor ecce redit sporta piscator inaní

uenator capta maele superbus adest:

omnis ab urbano uenit ad mare cena marcello.

allaTcum

mandas si quid ad

Oceanum

M RCI L X 37

Venerabilísimo entusiasta do dereito e das xustas leis

que gobernas coa túa verídica voz o

foro latino

se encomendas algo Materno teu paisano e vello camarada

para o Océano Callaico

¿ou pensas que

é

mellor

na

ribeira laurentina

pescar torpes rans e delicadas agullas

que devolve Io cativo muxo ás súas pedras

se che parece que é menor de tres libras?

¿e cear a insípida ostra nunha extraordinaria mesa

e mariscos

ós

que cubre nunha delicada protección



antes que ostras que non sentirían envexa

nin

á

competencia das

de

Baias

que os criados poden devorar senon prohibe o amo?

Aquí ti berreando levarás ata as redes a pesti lenta zorra

e a repugnante presa morderá ós teus cans:

lí

as redes apenas haladas dun abismo cheas

de

peixes

aínda empapadas reterán as miñas lebres

Mentras falo velaí que regresa o pescador ca cesto valeiro

e o cazador chega orgulloso cun teixo cazado:

toda a comida chega ata a beira m r dende o mercado d Urbe

Se me encomendas algo para o Océano Cal/aico

MARCIAL XIV 95

Phiala aurea caelata

quamuis Callaico rubeam generosa metalla

glori r

arte magis:

n m

yos

iste labor

MARCIAL XIV 95

Cincelada copa de aura

nobre polo f ión Cal/aico aínda que me dea rubor

ostou orgul loso fundamentalmente pala túa arte: este é un trabal

lo

de

Mios

A fama de Hispania polas súas riquezas metálicas

era

ben coñecida e máis para

un escritor bilbilitano Gallaecia ocupaba un posto moi importante nestas produc-

cións e Marcial coloca as obras galegas ó lado das pérolas da India ou da púrpura de

Tiro productos de evidente e recoñecida calidade e prestixio



PLUT R O 50-120 aprox.

Nace en Beocia

na

cidade de Queronea; estudia

en

Atenas e formará parte

da

súa Academia. Foi arconte epónimo. Levará unha tranquila vida famil iar unicamen

te alterada polas viaxes a Asia, Alexandría ou Roma onde viviu algúns anos e

tivo

grandes amigos como L. Mestrio Floro gracias ó que conseguiu a cidadanía roma

na. Traiano concedeulle a dignidade consular e Adriano nomeouno procónsul

da

Helade.

Traballou sobre temas moi variados: filosofía, ciencias naturais, biografías, co

mentarios de Homero, Hesíodo, sobre música, etc. Destas obras conservamos,

aproximadamente, un tercio, reunidas

en

«Moralia» na que se inclúen as biografías,

as

coñecidas «vidas paralelas» que

foron as

que lIe deron máis fama. Son obras nas

que o autor interésase polo persoaxe en sí mesmo, mais que

as

correccións históri

cas que puideran ter. Por iso enche o relato de anécdotas co que quere facer atraín

te ó lector a figura tratada; do seu éxito da idea a súa influencia no modo de face-Ia

historia literaria europea posterior.

Para

estas biografías emprega fontes de informa

ción moi variadas aínda que tamén hai

moito

de elaboración persoal e resulta orixi

nal, a pesar de que non sempre é realmente válida a idea de emparentar un persoaxe

grego con

outro

romano.

PLUTARCO, quaestt. rom., 34

~ v

oÓ toc;

D.Brutus 6

1\vO\ táVE \ av tnEA {7wv xat

n p ~ t o c ;

tnÉxE\ va o t p a t ~

b L a ~ a c ;

t ov

t ~ c

1 \ ~ ~ ~ e ; n o t a ~ 6 v

PLUTARCO, quaestt , rom., 34

r este D.

ruto

o que atacando a Lusitania

fo i

o primeiro en atrave-

sar cun exército o río Lethes.

A xulgar polas moitas referencias de

Bruto

como o primeiro romano que atrave

sou o río Lethes, debeu ser, realmente, un fei to moi comentado en Roma sobre

Bruto e o Lethes, ver Apiano, 73-75 e Strabon,

111 3 4 .

PLUTARCO, César, 2

t ~ c

yoOv

I ~ ~ p C a e ;

t n \ ~ a e ; E ~ ~ U C ; nv

tVEpy6e;

~ o { 7

~ ~ É p a \ c ; ÓA CyaLC; bÉxa onECpae;

ovvayaYEtv

npoc; tate;

np6 tEpoV

o ~ o a L C ;

EtxOOL

x a t

o tpa tEúoae;

Ka aL-

xoue;

xat

1\voL tavoUe;

x p a t ~ o a L xat n p O E A ~ E t v ~ X P L

t ~ e

~ ~ w ~ a A á o o ~ e ; ta ~ ~

np6 tEpoV

~ n a x o ú o v t a p w ~ a C O L e ;

~ ~ v ~

x a t a o t p E ~ 6 ~ E v o e ;

92



PLUTARCO, César, 12

Chegado á terra de beria axiña puxo en acción de modo que en

poucos días engadiu dez cohortes ás vintes que xa

tiña

e facendo un-

ha expedición contra os Calaicos e Lusitanos venceunos chegando ata

o mar exterior sometendo ás nacións que aínda non estaban sometidas

ós romanos

Aparece aquí unha referencia á campaña que, dende Gades e por mar fixo César

contra os Gallaicos e na que, segundo referirá Dión Cassio 37,52-53 chegou a 8ri

gantio. Tamén Zonares 10,6 nos comentarios a Dión sinala o feito en termos moi

semellantes. Suetonio Vida de César,

54

ou to Livio per. 1 3 e Obsequens

eprodigo 123 fará tamén referencia ás victorias de César sobre

os

Lusitanos.

93



NN O ORO

fins do S. I - comenzos

do

S.

d. X.

Non sabemos con certeza, pero é probable que nacera no

N. de

Africa, aínda

que outros biógrafos sinalan que era natural

de

Hispania.

Escribiu un resume, un tanto caprichoso, en tono retórico e panexírico da Histo

ria de Roma de Tito Livio

en

dous libros, «Epitoma de

Tito

Livio» e gracias a

el

coñecemo-Io relato de Livio sobre

as

guerras Cántabras 29-19 a. X Nun volume

relata as guerras fora de Roma e noutro as guerras civís.

As omisións e os erros son abundantes e a súa preocupación literaria fai que,

nalgunha ocasión, subordine rigor histórico. O estilo presenta golpes de efecto, ex

c1amacións e expresións poéticas. Sen embargo, o seu temperamento de escritor

maniféstase

na

elección dos seus trazos, no

seu

rigor; pode que apareza como pou

co natural

nas

expresións ó relatar, pero hai unha habilidade digna

de

terse

en

conta.

FLORO,

1,33,12

Decimus Brutus aliquanto latius Celticos lusitanosque et omnis Callae-

ciae populos formidatumque militibus flumen Oblivionis peragratoque

victor Oceani litore non prius signa convertit C/uam cadentem in maria

solem obrutumque aquis ignem non sine quodam sacn legii

metu

et ho-

rrore deprendit.

FLORO,

1,33,12

Décimo Bruto percorrida toda a costa do Océano como vencedor un

pouco máis aló dos Célticos e Lusitanos e os pobos de toda Callaecia e

o

río

do Esquecemento pánico dos soldados non retirou os seus estan-

dartes antes de descubrir non sen certo medo e horror de sacrilexio o

sol que cae no mar e o lume xurdido da auga.

Refírese á expedición de Décimo lunio contra

os

Gallaicos no ano

138

a. X. ver

Apiano, 73-75 na que tivo que vence-la resistencia

da súa

tropa a cruza-lo río do Es

quecemento.

A cita do sol caendo no mar provocando un ardor como de lume aparecía tamén

en Strabón 111,1,5 onde criticaba a Artemidoro e Posidonio por manter contos e

lendas sen base sobre estes supostos efectos do sol ó poñerse no mar.

FLORO,

11,33,50-51-52

50: tertio Aracelium oppidum magna vi repugnat. captum tamen postre-

mo fuit Medulli montis obsidio quem perpetua

m/ lium fossa com-

prehensum undique simul adeunte Romano postquam extrema barbari

vident certatim igne ferro inter epulas venenoque

quod

ibi volgo

ex

ar-

boribus taxeis exprimitur praecepere

mortem

seque pars maior a cap ti



vitate, quae

morte

gravior ad id tempus indomitis videbatur, vindica fe-

runt.

5 :

haec per

ntistium

Furniumque legatos et grippamhibernans

in

Tarraconis maritimis Caesar accepit.

5 :

mox ipse praesens hos dedu-

xit

montibus, hos obsidibus adstrinxit, hos sub corona iure bel/i venum-

dedito

FLORO, /1,33,50-51-52

50) n terceiro lugar, a fortaleza de Aracelio resiste fortemente; pero, Ó

final, tivo lugar o acoso de Monte Medul/io, ó que se cercou cun

foxo

continuo

de q ui nce mil/as p ara con qu ista lo , a van zan do o roman o por

todas partes e

6

mesmo tempo. Logo de que os bárbaros ven que o fin é

chegado, teimadamente, entre festas, déronse

morte

con lume, espada

e veleno que al í extrae a xen te dos teixos, e a mei ra nd eparte librouse d

cautividade, que l/es parecía peor c morte ós q ue a ta ese momento non

foran dominados.

51) César, que pasaba o inverno nas costas de Tarragona, soubo estas

cousas a ravés dos leg ado s ntistio Fu rn io e Agrip a.

52) Logo, el en persoa, fíxoos baixar dos montes a uns, a outros obri-

gounos

con rehéns e a outros vendeunos

como

prisioneiros segundo o

dereito de guerra.

A guerra cántabro-astur dos anos 29-19 a X. ten unha importancia particular pa

ra a Península

xa

que foi a derradeira fase

da

heroica resistencia

ós

romanos. Dentro

dela, o episodio do

Monte

Medulio representa un

punto

exemplar

da

resistencia, se

mellante a outros episodios tan impresionantes coma fora o caso, por exemplo, de

Numancia. Soamente ó seu remate Roma pode dar por concluída a conquista efec

tiva da zona N. pensinsular con

todo

o que elo supoñía: control, riqueza mineira, -

rritorios. E certo que o extremo

N W

a Gallaecia,

xa

sufrira anteriormente campa

ñas de conquista Bruto no 138-6 a X. e César no 60 a X. , pero

as

tribus galaicas

aínda se mantiñan rebeldes e tomaron parte nesta guerra.

Para o coñecemento desta guerra non temos moitos datos; escasas noticias en

Dión Cassio, Floro e Orosio, que

se

refiren, case exclusivamente, ás operacións

máis destacadas. E aínda para estas as noticias son escuetas e moitas veces vagas,

cando non contradictorias. Estas contradiccións xurden a miúdo dos problemas das

demarcacións xeográficas; para os

diferentes autores as provincias ou pobos non

abranguen as mesmas extensións e de aí xurden erros, equívocos e falsas interpre

tacións.

A

fonte

que proporciona Dion Cassio son

os

libros 51-54 da súa «Historia Roma

na» e ten o valor

da

cronoloxía xa que refire

os

feitos ano por ano. A fonte que em

prega non parece que sexa a mesma de Floro e Orosio porque apártase bastante de

les que seguen a Tito Livio.

As narracións de Floro e Orosio son practicamente iguais variando, unicamente,

pequenos detalles, aínda que algún poida resultar de certa importancia;

así

os datos

para a localización do Monte Medulio

en

Orosio VI,21,

7

e que falla

en

Floro. Oeste

dato podemos deducir un erro

en

Floro que parece confundir ou mixtura-la opera-

95



ción contra Aracelio extremo Oriental do esceario das guerras) coa de Monte Me

dulio extremo Occidental). Sen embargo, este dato é precisamente o que serve

pa-

ra as diferentes lecturas e interpretacións dos textos. A exacta ubicación dese Me

dulio sigue tendo problemas.

En xeral, os historiadores galegos e outros como

Schulten, seguindo a Orosio, que era desta rexión e que podemos supor que a co

ñecía mellor,

sitÚ.ano

na

zona do Baixo Miño, cara a Garda, próximo a Tui, e mesmo

chégano a identificar coa citania de Santa Trega. Pero tamén foi localizado na zona

próxima ó Sil, nas Médulas, ou próximo á Peña Sacra,

na

Actual Asturias, entre os

ríos Deva e Nansa Martino, Roma contra Cántabros

p.

56). Pero, se facemos caso

dun dato proporcionado por S. Isidoro Etim. 15.1,19), temos que a expedición aca

dou Océano e as illas.

A fortaleza

de

Aracelio debe corresponder á actual Aradillos, preto de Reinosa,

obxectivo dunha das tres operacións coas que se planificara esta guerra;

as

outras

dúas serían contra Bergido e o Monte Vindio e a terceira contra o Medulio en Gallae

cia, sempre segundo a teoría de Schulten, que entende a Cantabria nun senso moi

amplo. Cada un destes obxectivos

sería

cuberto por tropas que partirían

de

diferen

tes bases de operacións: Astorga, Segisama e Braga.

A campaña contra o Medul io é do ano 26

a.

X xa que Augusto recibe a noticia

en Tarragona onde, por razóns de saúde, estaba a pasa-lo inverno do 26-25 e no se-

guinte ano iniciará o seu X consulado

xa

camiño de Roma Schulten, Cántabros

p. 149). Esta cronoloxía é rectificada por outros autores Martino,

Roma contra

Cántabros p.

144 en

base ó nome dos legados e ós seus períodos

de

mandato, le-

vándoa ó ano 22 a. X. O feito de que aparezan xuntos os nomes dos legados Antis

tio, Furnio e Agripa trae problemas cronolóxicos xa que parece que Antistio comba

te no ano 25, Furnio no 22 e Agripa no

19

a. X. por Dion Cassio sabemos que Furnio

atopábase no ano 22 por primeira vez en Cantabria, así que parece que non puido

estar no Medulio no 25-26. Pode que Floro cometa un erro.

A baixada dende as zonas altas

ás

baixas como sinal de dominación é constata

da

por varios autores; as fontes arqueolóxicas confirman ás fontes escritas nalgúns

casos, pero noutros está moi claro que hai castros que siguen habitados dempois

da

conquista romana e mesmo aumentan os seus perímetros e a propia intensidade

da

vida no poboado. Sen embargo, é probable que moitos castros pequenos fosen

obrigados a ser abandonados e a se instalar nas zonas máis baixas e sen defensas,

razón ésta moi probable de que non quedara pegada a conservar e por isto temos

esa

lagoa informativa sobre os modos de vida en zonas baixas nestas épocas.

O suicidio con veleno extraido do teixo tamén o refire Strabon 111,4,18 , Orosio

VI,21,8) e Plinio XVI,5O) e parece que o obtiñan das follas

do

«taxus baccata» e

aparece tamén como un veleno empregado nas Galias César, bel . Gall. 6,31,5).

96



PTO OM O 100-170

aprox.

Claudio Ptolomeo, natural de Ptolemaida, deixounos unha variada obra que per

deu moito ó ser resumida por autores posteriores ó través dos que nos chega a nós

a meirande parte

da

súa producción en traduccións latinas ou árabes.

Viviu case sempre en Alexandría onde traballou no Museo. Adicouse con espe

cial interés ós temas de matemática aplicada, astronomía e xeografía. Ademais es-

cribiu sobre teoría do coñecemento mostrando unha filiación peripatéutica e unha

herencia de elementos platónicos e estoicos; tamén traballou sobre óptica, sobre un

calendario metereolóxico, sobre o movimento dos planetas, sobre o planisferio, so

bre o reloxio de sol, etc.

Na obra sobre astronomía, «Sintaxis Matemática», que logo será coñecida pola

súa versión árabe omo«Almagesto», transmite Ptolomeo t o saber astronómi

co

da

Antiguidade, mantendo a concepción xeocéntrica do Universo que elabora

ron autores anteriores; esta gran obra estará complementada polo «Tetrabiblos».

Moi interesante para nós é

a «Xeografía» que está concebida como unha base

para a elaboración de cartas de situación. Ptolomeo relaciona 8.000 lugares con

acotacións de lonxitudes e latitudes aínda que os erros son moitos e hai veces en

que as apreciacións non son exactas. Tomou moitos datos de Marino de Tiro e

mantivo tamén moitos dos seus erros. Para a Península é interesante porque pode

completar datos doutros autores como Mela

ou

Plinio.

O texto da Xeografía chega a nós a través dunha compilación bizantina do S X.

e XI

na que aparecen os datos do Ptolomeo e doutros xeógrafos acompañados de

cartas, seguramente máis serodias. Os manuscritos máis antigos son

os

de Vatope

di S. XII-XIII e o Vaticanus Urbinus Graecus, algo posterior. O cartógrafo do S

XVI, Mercator, ilustrou esta obra con mapas inspirados en manuscritos do S. V n

realidade, máis que unha xeografía é unha lista de nomes referidos

ás

provincias de

Hispania. Aparecen relacionados accidentes xeográficos, cidades, pobos, con refe

rencias das coordenadas xeográficas. O problema é que os grados que emprega

Ptolomeo non son os mesmos que manexamos agora e a exactitude das súas locali

zacións é só aproximada.

Por outra parte, Ptolomeo esquece accidentes importantes e sinala algúns de pou

ca relevancia. Sen embargo, esta fonte de información serve para reforza-las noticias

de itinerarios anteriores e

para

coñece-Ia rede viaria de Hispania no S d X.

A obra de ptolomeo, referida a Galicia, foi estudiada ampliamente por Montea

gudo, que, ademais de comentar e intentar localiza-los diferentes nomes de Ptolo

meo adapta e corrixe as coordenadas de Ptolomeo.



PTOLOMEO,

Táboa

KEq;. C; .

t I 0 n a v C a ~

T a p p a X W V ~ C a ~ ~ { 0 L ~

[ E U P W n ~ ~

n C v a ~

~ . J

T ~ ~ OE T a p p a X W V ~ 0 C a ~ ~ E V o u a ~ L x ñ

nAEupa xat napa

~ o v 6 U ~ L X O V

QxEavov fXEL

O ~ ~ W ~ .

M E ~ a

~ a ~ ~ O ~ 60pCOU n o ~ a ~ o ~ l X ~ O A a ~

KaAAa1xrnv B p a x d p w ~

Ar,ou

n o ~ a ~ o ~

t

XSOAaC

E

LIt

~ ¡ 3

o

Ar,a.po\l

1 í x p o ~

E

l.

L

N r ¡ S L O ~

n o ~ a . ~ o ~ t x ~ o A a C E

yo

L.: O

l\.

q1.Cou

o ~

lXSOAaC

E

L

6

MLVCOU

n o ~ a ~ o ~

lxSOAaC

E

y

yo

n ~ y a t

~ O ~

n o ~ a ~ o ~

La L

6

2.

Ka a Xl0V

l \ . O U X ~ \ J 0 C W V

OPOÚLO\l

1íxpov

E

L

OuCa

n o ~ a ~ o ~

x¡3oAaC

E

yd

y

T a ~ d p a n o ~ a l . l O ~

lx¡3oAaC

E

yo

yo

r

A p ~ á . ~ p w \ l

]

,

p ~ d ~ p w v

A L ~ r ¡ \ I

E

y

N { p L O ~

. X P W ~ r ¡ p L O \ l

E o

t

t

l:.

E

yo

o

L,:

3. tH 6E . p x ~ L x ñ nAEupd,

~ ~ ~ n É p x E L ~ a L

t º x E a v o ~ 6 x a A o ú ~ E v O ~ K a v ~ d S p L O ~ ,

nEpLypd-

~ E ~ a L

O ~ ~ W ~ .

M E ~ a ~ o

NÉpLO\l

. X P W ~ r ¡ P L O \ l

t ~ E p O \ l

. X P W ~ r ¡ P L O V ,

l ~ ' Oú

¿ ~ a ~ C o u ( ~ , , - C o u ) ~ w ~ o t ,

1íxpo\l

Or,LP n o ~ a ~ o ~ lXSoAaC

To

l ~ E ~ ~ ~ ~ X p O \ l

4.

KaAAa:CXl0\1

~ r n v l\.OUX1 )V0Cwv

MEyd-

A(¡l A L ~ { \ l L

<ll,,-aoú

LO\l

Bp y d \ l ~

l.Q.\I

to

l \ . a n a ~ C a Kwpou

1íxpov

xat

TpCAEUXO\l

o

L.: Y

MEdpou

n o ~ a ~ o ~

lXSoAaC

~ E

lJ5

NaSCou

n o ~ a ~ o ~

lx¡3oAaC

l.

y

yo

Na¡3 l.aAaOU

C w v o ~

n o ~ a ~ o ~

x

~ o A a . C

La

Y

L: 6

5.

f1al.0l.Xl0\1

<llAaou l.ovaou

Ca

l a

1.;6

Y

LS

11

NaCAou

o ~

t x ~ o A a C

l . ~

L:;

98



KAQUÓ L O ~ É

P

\ 0\1

NOOÚLO\l

t:

l:;ó

, ,

,

(,

L.,ó

22.

E X Ó ~ E \ l O L

ó€

~ O Ú ~ W \ I

KUAAU\,xol

ot

AOUXD\lOLOL, t

ole

n6AELe ~ E o 6 Y E \ O I atóE·

BoOpo\l

1 ) Ó L¡3

OAC\la,

1 ) l:: L

O-{)l,XU

- y y

Al,¡300\Jxa

l,

e

/lE

Y

rr

\1 eal (,

/lE l, ¡3

Kupó\I\,o\l

2;: ~ ó 1 :6

Toupoun1;Ca\la

(,

y

~ Y 1 :6

rAa\ló6,.HPO\l

e

/lY

1 :

OXEAO\J

1 )

y

~ ó

y

l,¡3

ToúPPLya 1 ) ty

lÓ

~ l , ¡ 3

(,

y l, ¡3 lÓ 1 :

(, y

\,

¡3

~

ó r L ¡3

23.

Kanopw\I.

IpCa

<PAaouCa

AoOxoe

Ú y o ú o ~ o u

24.

Kl,Al,\lW\I.

t,y ó a , ~ a Ek

p lá

25.

A E ~ a ú w \ I

6 a x ~ 6 \ 1 l , o \ l

26.

Ba\,óúw\I.

<PAaouCa Aa/l¡3pC(,

27.

¿EOUPPW\I

T a A a ~ eJ1

t,y

ó ~

Kou C

l,

\la

(,

y

2;:

L

2;: y

1 )

L;

1 ) L :

~ ó y

~ ó

~ ó

t

~ E ,

28.

An a \ J a ~ O A W \ l ó€

~ O Ú ~ W \ I

~

Ao1;oupCa,

xal

n6AEl,(,

t\ J a Ú ~ ~

AoOxo(,

A o ~ o u p w \ J

a

Aa¡3Ep\JCe

a

I\l1;Epá/l\Jl,O\l l, Ó

A p Y E \ J ~ É o A a

-

y

A a y a C a . ~ o L

-

y

NIa axa l,

y

fÉYl,a l,a

L

BÉpY\,óo\l

~ A a o ú \ O \ l

1 )

~

I \ J ~ E p a l l \ l L O \ l ~ A U O Ú l , O \ J -

At:yCw\I 2;: f E p ~ a \ J L X D -

napáXE

L ~ a \

at[ÓE

/lE

~ ó l:;

y

l:;ó

/lY ~

~

y ¡;:ó

ló

e

~ ó t

99



100

29.

Bp

1,

y

lo

x.

1, vGh)

Bpl,yaCx.l,ov

1,

¡..¡.b

L: y

30.

Bal,éouvT)voCWV

Bal,éouvCa

l:, y

¡..¡.é y I , ~

31.

OpvL.ax(jjv

, Iv tEpxa tCa

lo (, ¡..¡.é

é

32.

Aouyy6vwv

TIaloA6v tl,ov

1 0. yo

¡..¡.é

l:;y

33.

¿:aL.Al.VrnV

Napé{vl,ov

1, ,

y

¡..¡.y

~ ó

34.

¿:oUltEpa tCwv

TIE

aoúV

1,

ov

{t

l:

¡..¡.y yo

35.

A¡..¡.axrnv

Ao toúpl,xa Auyoúo ta

{t

¡..¡.é

36.

T E I , ~ O Ú p w v

N E ¡ ¡ I , t ú ~ p l , y a

z:

1..:

¡..¡.y

té

37.

rl,youpprnv

<I>6po(, rl,youpprnv

T)

¡..¡.y

té

38.

ME

t

a ~ U

éE

toO

Ml,vCou xat

oU 60pCou

lto ta¡..¡.oO ta ¡ ¡ Ev

tnL { t a A á o o ~

xa t€xoUOI, KaAAaL-

XOL

ol

Bpaxápl,oL,

lv

ol n6AEI,(,

a ~ é E ·

Bpaxapauyoúo ta

(,

¡..¡.y yo

KaAáóouvov

(,

l::

¡..¡.y

~

TICVT) to(,

(,

L::y

¡ ¡ y

L l o ~

KOVltAoú tLxa

T) y

¡..¡.y

y

l . ~

T o u v t 6 ~ p

1,

ya.

T)

o

¡..¡.y y I , ~

, Apaéoúxxa

(,

¡ ¡ a

L y I,W

39.

Toupoérnv

tly

éa ta

Aá

La

(,

L::

¡..¡.y y

I , ~

40.

NE

¡ ¡ E

ta tGjv

0 6 o A 6 ~ p L y a

(,

¡ ¡ ~

L

41

•

KOI,AEpl,VrnV

K O t . A 6 ~ p L y a

(,

¡..¡.W

y

42.

L ~ a G j v

cl)6poc; B t . ~ a A r n V

l:

y ¡ ¡ y

y

43.

1\L¡ ¡ I,XG>V

<p6po(, At.¡ ¡ LXGjV (,

t.:.:y ¡ ¡ ~

t



44

fpouCwv

ToOba\,

T)

y

/ l¡3

45

1\ouayxG3v

MEpoúa

Z:

t. ;

/ l¡3

yo

46

KOUaXEpVrnV

u b ~ KOUaXEpVrnV

z

/ l¡3

Y

47

1\ou¡3a\ vrnv

K á / - l ¡ 3 a \ ~ o v

T)

/ l¡3

y

48

Nap¡ aa Jv

~ 6 p o ~ Nap¡3aarnv

T)

/ l¡3

7 N ~ a o \

bE

n a p á x E \ v ~ a \ ~ ~ TappaxovT)-

e l.v

/ lEV

K a v ~ a ¡ p C w

QxEav,GJ l xaAoú-

/ l E ~ a \

T p C A E U ~ O \

a X 6 1 t E A ~ \

~ P E t ~ ;

wv / l E ~ a ~

c:u l.n{XE\, / - l o C p a ~ ~ / l ~

Ev bE D . u ~ \ x G 3 QxEavrCLí

l

K a ~ ~ \ ~ E p C -

b E ~ b{x ~ o v a p L ~ / - l O ~ ,

~ v

~ o / l E ~ a c : u l .n{XEL

/ lO CP

a ~ b

/-lE L:

x t

l ~ G 3 v 8EGJV

v ~ a o \

bÚO

~ o v

r x . p \ ~ / l 6 v b

yo

/-lY

y

PTOLOMEO, Táboa

Capítulo 6

Situación

da

Hispania Tarraconense

Táboa Segunda de Europa

A beira occidental da Tarraconense, que está cara ó Océano occidental, consta

do

seguinte. Dempois do río Douro seguen as desembocaduras:

1:

Callaicos Bracaros:

Desembocadura

do

río Avo

5° 30

42° 15

Promontorio

Avaro

5° 30 42° 30

Desembocadura do río Nebia

5° 40 42° 45

Desembocadura

do

río Limia

5° 30 43° 15

Desembocadura do río

Miño

5° 20 43° 40

As

fontes do río

° 30 44° 15

2:

Dos Callaicos Lucenses

Promontorio

Orvio

5° 30 44°

Desembocadura do río Via

5° 40 44° 20

Desembocadura do río Tamara

5° 40 44° 40

(dos Artabros)

Porto dos Artabros

5° 20 45°

Promontorio Nerion

5° 15 45° 10



6° 45 45°

8° 15 45°

50

9°

45° 45

10°20

45°

40

11

°20

45° 45

11 °45 45°25

12° 45° 30

3: Lado septentrional sobre o que está o Océano que se chama Cántabro e que se

describe

así

Dempois do Promontorio Nerion

hai

outro pro-

montorio no que están

as

Aras Sestianas do sol),

promontorio 5° 40 45° 30

Desembocadura do

río

Vir 6° 15 45° 30

Un promontorio próximo 6° 30 45° 30

: No Gran Porto dos Callaicos Lucenses

Flavio Brigantio

Promontorio Lapatia Coru que tamén se chama Trileuco

Desembocadura do río ro

Desembocadura do río Nabia

Desembocadura do

río

Nabialavion

5: Dos Paesicos

Flavionavia

Desembocadura do río Nelo

21:

Viven tamén arredor do Promontorio Nerion os Artabros, que teñen

as

cidades

de

Claudomerio 5° 45 25° 10

Novio 6° 10 44° 45

22: Próximos están os Callaicos Lucenses, que teñen estas cidades interiores

Buro 8° 15 45° 5

Olina 8° 30 45° 30

Vica 9° 20 45° 20

Libunca 10° 10 45° 20

Pintia 10° 10 45° 5

Caronio 7° 44° 45

Turuptiana 6° 20 44° 45

Glandomiro 7° 44° 30

Ocelo 8° 20

44

°25

Turriga 8° 50 44° 35

23:

:

25:

26:

27:

Dos Caporos

Iria Flavia 6° 25 44° 30

Lugo Augústeo 7° 25

44° 25

Dos Cilinos

Augas Cálidas 6° 20 44° 20

Dos Lemavbs

Dactor;ro

.

7° 30 440°

i

Dos Bedios

Flavia Lambria 7° 20

44° 45

Dos Seurros

Talamina

8° 30 44° 30

Augas Quintinas

8° 30

45°

10

1

102



28:

A estas pola parte oriental engádese Asturias e

nela

están as seguintes cida-

des.

Lugo dos Astures 11° 45°

Labernia

11°

44° 30

Interamnio 10° 15

44° 20

Argenteola

9° 20 43° 45

Lanciata

9° 20 43° 30

Maliaca 10° 20 44°

Xixia °30

43° 45

Bergido Flavio 8° 30

44° 10

Interamnio Flavio

9°

44°

Lexion VII Gemina

9°

43° 30

29:

Dos Brigecinos

Brigecio °

44° 50

3 :

Dos Bedunensios

Bedunia

9° 50 44° 25

3 :

Dos Orniacos

Intercatia

° 10 44° 15

32:

Dos Lugóns

Pelontio °40

44° 50

33:

Dos Selinos

Nardinio

° 20

43° 45

34:

Dos Superatios

Petavonio

9° 30

43° 40

35:

Dos Amacos

Astúrica Augusta

9° 30 44°

36: Dos Tiburos

Nemetobriga 7° 30

43° 45

37:

Dos Gigurros

Foro dos Gigurros

8°

43° 45

38: Entre os ríos Miño e Douro viven na costa os Callaicos Brácaros que teñen es-

tas cidades:

Bracaraugusta 6° 43° 40

Caladuno 6° 30 43° 30

Pineto 6° 50 43° 35

Complútica 8° 20 43° 25

Tuntóbriga 8° 30 43° 25

Araduca 6° 4 ° 55

3



39: Dos Turodos

Augas Flavias

6° 30

43° 25

40:

Dos Nemetanos

Volobriga

6°

42° 35

41 : Dos Celerinos

Celiobriga

6°

42° 20

42:

Dos Bibalos

Foro dos Biba/os

7° 20

43° 20

43:

Dos Limicos

Foro dos Limicos

6°

50

42° 45

Dos Gruios

Tude

8°20

42° 45

45: Dos Luancos

Merua

7° 30

42° 40

46:

Dos Quarcernos

Augas dos Quarcernos

7° 20

42° 20

47:

Dos Lubenos

Cambeto

8° 10

42°20

:

Dos Narbasos

Foros dos Narbasos

8° 42°

73:

Están próximas á Tarraconense no Océano Cantábrico as illas que se chaman

os tres penedos Trileucos; o seu ponto medio está a

9° 46° 45

No Océano Occidental están as 10 illas Cassiterides a

parte media delas está situada a

4° 45° 30

e as dúas illas que se chaman dos Deuses

4° 40 43° 30

Na

Táboa

da

súa Xeografía Ptolomeo relaciona unha serie de nomes de cida-

des cabos pobos e illas do N W peninsular. Así comenza polas costas 11,6,1-5)

para seguir polos pobos e cidades

11,6,21-49)

e rematar coas illas 11,6,73) No resto

da Táboa o sinalado

xa

non corresponde propiamente ó N W

A relación de accidentes costeiros iníciase partindo do río Douro cara ó N. citan-

do desembocaduras de ríos promontorios golfos.

Xa

no interior sinala a situación

de varios montes e as cidades e pobos dos Gallaicos lucenses dos Astures e dos

Brácaros é dicir dos tres conventos

da

Gallaecia. Remata volvendo ó mar sinalan-

do as illas Kassietrides as Trileucas e as dos Deuses.

104



o interés do texto Ptolomaico coas súas acotacións de coordenadas en grados e

minutos é evidente; mais a posibilidade de identifica-los lugares que cita cos actuais

nesas coordenadas non sempre é posible; os intentos por logralo son frecuentes,

pero os resultados case que nunca son concluintes.

Dos nomes que da Ptolomeo, algúns son novos, é dicir, é el o que primeiro os

menciona; pero outros xa foron citados por autores anteriores como Mela

ou

Plinio.

Neste caso é frecuente que o nome non sexa exacto e presente variantes (variantes

que tamén se poden atopar nos tnesmos códices) que complican aínda máis o pro

blema.

Os accidentes identificables están practicamente todos citados en autores ante

riores

e, ó tratalos,

xa

foron comentados (entre paréntese o lugar do comentario).

Así, entre os ríos aparece o Avo (Mela,

111,10 ,

Nebis (Mela, ,10), Limia (Strabon,

111,3,4 , Miño (Strabon, 11,3,4 , Ulla (Mela, 111,10 , Tambre (Mela, 111,10 e outros

novos como o Viri (identificable para Müller como Anllóns e para Monteagudo co

Mero) e o Mera, no territorio galego. Entre os promontorios ou cabos aparece o Or

vio (posiblemente o Cabo Silleiro), o Nerion (Mela,

111,9-10 difícil de determiñar e

moi citado

en

autores antigos nos que varía a localización, pero que debe corres

ponder a un -dos saíntes máis pronunciados da costa

W,

Fisterra ou Touriñán; Lapa

tia Coru ou Trileuco debe corresponder a Ortegal ó pe do que estarían as illas Trileu

caso

Entre os portos está o dos Artabros (Plinio, IV,

113

que sitúan moitos críticos

na

ría

de Corcubión (Müller, Cuevillas, Monteagudo que precisa máis a súa localiza

ción poñéndoa

en

relación cunha cidade lexendaria, Dugium ou Duio) e o dos Ca

IIaicos Lucenses (posiblemente na entrada Sada-Betanzos). Tamén cita Ptolomeo

as famosas Aras Sestianas ou do Sol (Mela, 111,13 .

As cidades e os pobos constitúen un capítulo importantísimo

na

relación de Pto

lomeo; moitas se n ca se

posibilidade de seren identificadas. Así, estarían neste caso,

Olina, Turriga, Oceli, etc., outras pódense aproxima-la situación, como Claudiome

ro, preto de Muxía; Vica, nas beiras do Eo; Libunca,

na

ría de Ferrol; un terceiro gru

po está mellor documentado e localizado: nel estarían Flavio Brigantio (Coruña),

Novio (pode que sexa Noia), Buro (Bares), Dactonio (Monforte de Lemos), Flavia

Lambria (Betanzos), Lugo Augústeo (Lugo), Lugo dos Astu

res (Oviedo), Bracarau

gusta (Braga), Augas Flavias (Chaves), etc. O cuarto grupo

de

cidades de Ptolomeo

aparecen tamén citadas polo itinerario de Antonino; así, na vía n. o

18

aparecen as

mansións de Nemetobriga (próxima a Trives), Foro Gigurro (proximidades da Ciga

rrosa), Augas dos Querquernos (Baños de Bande);

na

vía n.o

17,

Tude (Tui), Pria

(lria), Augas Cálidas (Cuntis ou Caldas);

na vía

n. o20, Caranico, Glandimiro e Tima

lino (en Ptolomeo, Caronio, Glandomiro e Talamina).

Cos pobos que cita Ptolomeo pasa igual que coas cidades: uns podémolos si

tuar, aínda que sexa aproximadamente, e outros son descoñecidos. Entre os primei

ros están os Paesicos (Plinio, 111,28 , Caporos (Plinio, IV,111), Cilenos (Plinio,

IV,111), Lemavos (Plinio,

,28),

Gigurros (Plinio,

111,28 ,

Celerinos (Plinio,

111,28 ,

Bibalos (Plinio, ,28), Limicos (Plinio, 111,28 e Quarcernos (Plinio, 111,28 , Como no

caso anterior

das

cidades, pode haber variantes fonéticas entre os diferentes auto

res que non impiden a súa identificación.

Sobre

as

illas Kassiterides, sen dúbida unhas das máis citadas da Antiguidade

ver Strabon, 11,5,15; as Trileucas debían estar ó pe.do promontorio Trileuco e, polo

tanto, próximas ó cabo Ortegal e

as

illas dos Deuses; é posible que sexan

as

mes

mas das que fala Plinio (IV, 119 e que estarían ó N. do Tambre.

105



DION SSIO

155-235 d. X.

aprox.

Era

natural de Nicea e introdúxose

na

vida política

da

man de seu pai que ocu

pou cargos de senador e procónsul; ¡sto ocurría polo ano 18 baixo o mandato

do

emperador Cómodo. Foi senador, pretor, cónsul; acompañará a Caracalla na expe

dición a oriente; Macrino encargoulle o restablecemento da orde pública en Pérga

mo e Esmirna e con Alexandre Severo chegará a disfrutar de favores especiais

como

administrador

da

zona de Afr ica e das provincias imperiais de Dalmacia e Panonia.

Pero a súa ríxida concepción da disciplina tróuxolle problemas coas tropas e co pro-

pio emperador; deixará a vida pública retirarase a súa patria onde se adicou a es

cribir l ibros en homenaxe ó emperador.

Propúxose escribir unha historia de Roma dende os comenzos; era unha empre

sa inmensa e

el

mesmo conta que estivo dez anos á percura do material e outros do

ce escribíndoa. Cando dou por rematada a «Historia Romana», levaba escrito oiten

ta volumes.

Emprega un método analítico que intenta armonizar cos feitos cronolóxicos; non

é moi claro na exposición, pero manexa ben os efectos dramáticos. Ten por mode

los a autores moi diversos Tucídides, Demóstenes, ito Livio, Tácito e as fontes

son tamén moi variadas.

A súa obra se conserva

en

parte, as veces nos textos orixinais e outras veces en

reelaboracións.

DION CASSIO, 54,25

ODV A ~ y o u o ~ o ~

t n E ~ 6 ~

n á v ~ a ~ ~ ~ a t ~

r a A a ~ C a ~ ~

~ a t ~

~

I ~ n p C a ~ ~

nOAAa ~ E V

~ v a A w o a ~

w ~ t x á o ~ o ~ ~ nOAAa E

xat nap

tXELVWV A a ~ w v

~ n v

~ t A E u ~ E p C a v

xat

~ ~ v n O A ~ ~ E L a v ~ o t ~

~ E V

6 o ú ~ ~ o u ~

~ ~ E A 6 ~ E V O ~

6 ~ ~ x n o a ~ o

t ~ ~ ~ v

c P w ~ n v ~ V E X O -

~ C o ~ n .

DION CASSIO, 54,25

Augusto dempois de todo o de Galicia e o de Iberia perdendo unhas

veces e dominando outras segundo as circunstancias gobernou con-

cedendo a ciudadanía a uns e suprimíndoa a

outros

retirándose a Ro-

ma

ugusto da por concluida a dominación de Hispania ou Iberia trala victoria sobre

os pobos

do

N. no

ano 19

a X.

107



DION CASSIO 37 52 53

v

~ E V ó ~ ~ ~ n 6 A E ~ ~ a O ~ t y É V E ~ O ,

6

Ó ó ~ Kataap

~ ~ ~

~ E

A u a ~ ~ a v C a ~

~ F - ~ a ~ ñ v

a ~ p a ~ D y C a v

~ P ~ E ,

xal

ÓUVD-

~ E l ~ ~ v ~ a A D a ~ p ~ x á ,

~ n E p

nou aE l n a p a ~ ~ o t ~ ~ v ~ V E U

~ E y á A O U

~ ~ v o ~ n6vou x a ~ ~ p a ~

tauxCav

f X E ~ V , o ~ x ~ ~ É A D

aE·

Ó Ó ~ D ~

ya p

t n ~ ~ u ~ ~ v , xal ~ o v n o ~ n ~ ~ o v

~ o ú ~

~ A A O U ~ ~ o t ~

npo

a ~ ~ o O

~ É y a

n O ~ E

Ó U v D ~ É v ~ a ~

C D A ~ V , o ~

ÓEV CyOV

t ~ p 6 V E ~ ,

~ A A ~ A n ~ C E v ,

~ v

~ ~ ~ 6 ~ E x a ~ E p y á

a D ~ a ~ , ~ n a ~ 6 E ~ ~ t ~ a t p E ~ ~ a E a ~ a ~ x al U n E p ~ U a ~ p y a

~ n o O E C ~ E a ~ a ~ ,

o ~ á ~ ~ A A a xal B ~ ~

tv

~ o t ~

r a O E C p o ~ ~ ,

B ~ E

t ~ a ~ C E u E ,

~ ~ ~ D ~ p l a u y y C v E a ~ a ~ 5vap f O O ~ E ,

xal

napa ~ ~ v ~ á V ~ E W V f ~ a ~ E v B ~ ~ tv ~ E y á A ~ O U V . á ~ E ~ f a ~ a ~ .

B ~ E v n E p xal Etx6va A A E ~ á v o p o u t v ~ a U ~ a

tv

~ ~

Hpa-

X A É O U ~

~ v a x E ~ ~ É v D V towv

h V E a ~ É v a ~ E ,

x al x a ~ w o ú p a ~ o

B ~ L

~ D O É V

nw ~ É y a fpyov t n E n o ~ ~ x E ~ . hn oDv ~ o ú ~ w v ,

l ~ o v

a ~ ~ ~

EtpDvEtV ~ a n E p EInov n p o ~ ~ o E p ~ C V L O V

l ~ p á n E ~ o x a l ExÉ EuaE

~ o t ~ o t x ~ ~ o p a ~

a ~ ~ o O l ~ ~ a

nE -

o ~ v a ~ E ~ a a ~ ~ a a L , ~ p 6 ~ a a L v

~ E V B n w ~

~ ñ

hno

~ ~ v

l p u ~

v ~ v

6 P ~ W ~ E V O L A ~ a ~ E ú w a L v , f p y ~

O

tD

E t o w ~

B ~ L ~ v

n O ~ E

a ~ ~ o

n O L ~ a E L a v ,

xhx

~ o ú ~ o u

n O A É ~ o u ~ L V a

h ~ o p ~ ñ v

A ~ ~ E ~ a L . B

xal

l y É V E ~ O . ~ o ú ~ o u ~

~ E

O V t ~

Bn a l A ~ 6 v

~ a ~ u n D y á Y E ~ O ·

xal

tnELoñ ~ ~ v n DaLoxwpwV ~ ~ v É ~ , OEC-

a a v ~ E ~

~ ñ

xal

t a ~ a ~ 6 p ~ ~ a ~ , ~ o ú ~ n a t o a ~ xal

~ a ~

y u v a I x a ~ ~ á

~ A A a

~ a ~ L ~ ~ w ~ a ~ a ~ n E p ~ o v ~ W P L O V

unE-

~ É ~ E V ~ O , ~ a ~ n 6 A E ~ ~ a ~ ~ v tv

~

~ o O ~ f n p a ~ ~ o v npoxa-

~ É a X E ,

xal

~ E ~ a ~ a U ~ a

xal l X E C V O L ~

n p o a É ~ L ~ E .

n p o ~ a A

A Ó ~ É V W V ~ E ~ a ~ h y É A a ~ a ~ ~ ~ v , B n w ~ a X E o a a ~ E t a L ~ o t ~

P w ~ a C o L ~ n p o ~ ~ ñ v

~ ~ v

~ o a x D ~ á ~ w v

hpnayñv

l n C ~ w v ~ a ~ ,

~ a ~ E ~ p á n o o a n a p ~ x E xa l a ~ ~ o t ~ u n o A a ~ w v

lvCxDaE

•••

xhv ~ o ú ~ ~ ~ a ~ w v ~ o t ~ ~ o

E p ~ C V L O V

o t x o O v ~ a ~ h ~ E a ~ D

xÉvaL xal l n a v L 6 v ~ a

a ~ ~ o v lVEOPEÚELV

~ É A A E L V , ~ 6

~ E ~ E V

l ~ É p a v hVExwPDaEv a D ~ ~ ~ O

l n E a ~ p á ~ E u a É a ~ L

aLv

xal

x p a ~ ~ a a ~ n p o ~ ~ o v ~ x E a v o v ~ E ú y o v ~ a ~

a ~ ~ o t ~

x a ~ E O C w ~ E V .

l n E L O ~

~ E

~ ñ v ~ n E L p o v t X A L n 6 v ~ E ~ l ~ v ~ a 6 v

~ L v a

t n E p a L ~ D a a v a ~ ~ o ~ ~ É v , \pt>]yáp nou n oCwv E ~ n 6

pEL

x a ~ a

xwpav f ~ E L V E ,

a X E o C a ~ O

a u ~ n ~ ~ a ~ ~ É p o ~ ~ L

~ o O

a ~ p a ~ o O OL a ~ ~ ~ v ~ n E ~ ~ E , x at a u x v o t ~ h n É ~ a A E ·

X D A ~

yáp ~ L V L

n p o ~ ~ ~

v ~ a w

o ~ a ~

npoaaxwv 6

~ ñ v ~ Y E

~ o v C a v

a ~ ~ v

fxwv

xal ~ ~ E w ~ xal

n E ~ ~ o L a ~ a o C a o v ~ a ~

a ~ ~ o t ~

l x ~ ~ ~ á a a ~ ,

~ n F - ~ ~ a

a ú ~ 6 ~ ~ E

uno ~ ~ ~

a v a p p o C a ~

l X ~ L a a ~ E l ~ l ~ a v ~ X ~ D xal l X E C V O U ~ l y x a ~ É A ~ n E , xal a ~

~ ~ v ~ E V ~ A A O L Y E v v a C w ~ h ~ u v 6 ~ E V O ~ fnEaov n o ú n A L o ~

O óñ

¿ x a C o u o L ~

~ 6 v o ~ n E p L A E L ~ ~ E l ~ xal ~ ~ ~ h a n C o o ~

a ~ E P D ~ E l ~

~ ~

~ o ~ o w p

t a E n ~ o D a E

xal o L E v ~ ~ a ~ o . ~ 6 ~ E

~ E V 6ñ ~ a O ~ t y É V E ~ O · ~ a ~ E p o v

O

6

Kataap nAota ~ n o

raoECpwv ~ E ~ a n E ~ ~ á ~ E V O ~

l ~ ~ ñ v

v ~ a o v n a v ~ l

~ ~ a ~ p a ~ ~

l n E p a ~ ~ D xal h X O V L ~ l a ~ ~ o v ~ x a x ~ ~ uno a L ~ ~ o E C a ~

f x o v ~ a ~ ,

n a p E a ~ ~ a a ~ o .

X h V ~ E O ~ E V l ~ B p L y á v ~ L o v n6ALv

K a A A a L x C a ~ n a p a n A E ú a a ~

~ ~ ~ E

~ o ~ C ~ a ~ t t ~

~ o O

np6anAou

o ~ n w n o ~ E v a u ~ L x o v t o p a x 6 ~ a ~ , l ~ E ~ 6 ~ ~ a E

xal

x a ~ E a ~ p É

~ a ~ o

8



DION CASSIO 37 52 53

Iso ocurriu na cidade; César trala expedición escomenzou a de Lusita-

nia e aínda que puido quedar inactivo lago de limpar de bandoleiros

que sempre os había entre eles non o quixo pois estaba cobizoso de

fama e desexaba ser máis que

Pompeio

e que os demais que antes que

el

adquiriran gran poder Non pensaba en COL sas de pouca importancia

sen6n que esperaba realizar unha gran empresa para ser elexido

cónsul

punto e levar a cabo fazañas extraordinarias; e ademais porque en

Gades cando era administrador a súa

nai

se Ile apareceu en sanos e

polos

adivlños soubo que acadaría

un

gran poder Así cando viu unha

estatua de Alexandre erixida no templo de Hércules laiouse e

chorou

porque el

non

ralizara nada importante Por iso aínda que puido man-

terse en paz como xa dixen dirixiuse cara o

monte

erminio e mandou

que os seus habitantes

se

trasladaran á chaira

ca

pretexto de que non fi-

xeran bandidaxe dende lugares ben

protexidos

pero de feito sabendo

que non oían facer e que desa guerra sacaría algunha avantaxe E así

fOl: Someteu ós que se ergueron en armas E cando os das rexi6ns máis

próximas polo

medo

de que tamén fora contra eles

puxeron

a salvo ós

seus filias mulleres e o de máis valor alén

do

Douro someteu ás cida-

des que fixeran

todo

iso e lago castigounos duramente otando eles

por

diante o gando coa idea de atacaren ós romanos espa//ados na per-

cura do gando deixou pasar ós animais e atacando a aqueles venceu-

nos Namentras saber que os que habitaban o erminio desertaran e

que se metían terra adentro para prepararen emboscadas entón retirou-

se a outra parte e f ixo outra vez unha expedici6n contra eles

e

domi-

nalos perseguiu 6s que fuxían cara o Océano Cando abandonaron o

continente dirixíronse a algunha illa e el con70 non dispoñía de moitas

naves de carga pern7añecía na rexión e cando dou feito unha balsas

enviou nelas unha parte do exército e perdeu un bo número del En

efecto o que tiña o mando atracando nun peirao próximo á illa e facen-

do desembarcar 6s que atravesaran ata o pe dempois abrigado palas

mareas zarpou abandonándoos; defendéndose valerosamente algúns

deles renunciaron e Publio Esceovio

só

e abandonado privado do es-

cudo chimpouse á auga e salvouse a nado Todo iso sucedeu entón

Dempois César facendo vir unha barcaza de Gades atravesou

con

to-

do o exército e sen loita someteL/ 6s que estaban

nunha

mala situación

por falta de víveres E dende alí navegando

langa da costa cara Bri-

gantio cidade da Callaecia atemorizounos e someteunos polo ruxido

da

navegación xa que endexamais viran unha escuadra

Incluimos to o este párrafo de Dion Cassio porque aínda que soamente fai refe-

rencia directa a Gallaecia

remate do mesmo é rnoi interesante para coñece Ias ra-

zóns da expedición de César. Chega este por vía marítima partindo de Cádiz e arriba

a Brigantio; era o ano 61 60

a

X. e por segunda vez viñan os romanos organizados

en expedición a Gallaecia. O feito de velos chegar polo mar debeu causar unha for

1 9



te impresión ós indíxenas que, segundo conta Oion, co medo e o pasmo foron pron

tamente sometidos.

A cidade de Brigantio identifícase coa actual Coruña Schulten, F.

H.

A. t. V.,

p.

13;

Cuevillas, Estudos p. 42; Madoz, iccionario 4, p.

442

ou con Betanzos

Monteagudo, lici en Ptolomeo p. 635 aínda que admite tamén a outra posibili

dade e aparece citada noutros autores Ptolomeo,

11,6,4;

Orosio 1,2,71; Itin. 424,5

referida sempre á zona

da

múltiple ría de Coruña-Betanzos-Pontedeume-Ferrol. Cun

nome semellante tamén cita unha cidade Tácito XII,32 e Ptolomeo 11,2,6 en Bre

taña e Irlanda e Strabon cita outra

en

Retia IV,6,8L A raíz «brig-» é bastante empre

gada en zonas de poboacións celtizadas. En autores posteriores como Orosio tamén

aparece a forma Brigantia.

Oebuxa ben Oion Cassio a personalidade de César e

as

razóns, non as únicas, da

chegada a Brigantio.

A

cobiza

de

gloria e poder e os seus apuros económicos san

coñecidos tamén a través doutros autores. Busca pretextos de guerra cando xa es-

taba

en

paz a zona logo de controla-lo bandoleirismo; así poderá perseguilos ó

N.

do

Oouro, é dicir,

na

Gallaecia. Mais terá que voltar para volver a dominar ós insurrec

tos o onte Herminio identificado coa Serra da EstrelaL Os Lusitanos fuxen e pa

san a unha illa que non está moi lonxe da costa porque

na

baixamar pódese ir a pe e

que é probable que se trate de Peniche Schulte, H t. V, p. 13 ó N. de Lisboa.

Este contratempo serviralle para organizar unha escuadra coa que chegará a Brigan

t io e coa que atemorizará ós seus habitantes.

110



ITIN R RIO

NTONINO

o documento

coñecido como «Itinerarium provinciarum

ntonini

Augusti» é

unha das fontes máis antigas e importantes para o coñecemento dos camiños roma

nos; nel aparecen citadas 372 vías terrestres das que 34 corresponden a Hispania e 3

delas percorren territorio galego.

En cada una das vías van sinaladas as diferentes mansións e

as

distancias entre

elas. Aínda que están recollidas

as

grandes vías, faltan moitos dos camiños secun

darios que deberon ser múltiples e interesantes.

Pouco sabemos

do

autor

do t xt

e

do

momento

da

súa redacción orixinal. Con

sérvanse uns 20 manuscritos que presentan algunhas variantes;

en 3

delas aparece

o nome de Antonius como o nome

do

posible autor; noutros, como no do Escorial,

aparece o nome de Antoninus, pero non

como

o

do

autor senón como o

do

empera

dor que mandaba no

momento da

súa redacción. De

aí

o costume de denominar a

este Itinerario como de

ntonino

e de identif icalo con Caracalla. Sen embargo, hai

serios problemas para admit ir , sen máis obxección, esta atr ibución; para os que

pensan que sería desta época, aproximan a data do ano 217, ó final do mandato de

Caracalla, como o

momento

da redacción; para outros podería ser mesmo anterior

da época de ntonino

Pío ou

arcoAurelio pero sufriría unha refundición poste

rior no

s

IV. Opinións autorizadas como as de Müller, Mommsen ou Kubitschek in

c ínanse

a pensar que

se

trataría dunha obra dos primeiros anos

do

mandato de Dio

c1eciano, é dicir, arredor

do

ano 280 d. X.

Tamén prantexa moitos problemas a intencionalidade

do

documento. Una opi

nión moi xeralizada é a de que o Itinerario foi mandado redactar con carácter oficial

o

feito

por funcionarios que manexarían

os

datos arquivados

na

administración pú

blica; esta idea parece estar hoxe en

tea

de xuicio pasando a considera-lo documen

to

como algo de carácter privado sen conexión oficial Roldán Hervás,

Itineraria

p. 23 . Pero, aínda aceptando esta idea inicial, queda sen explica-la verdadeira razón

da sua elaboración: para uns sería un traballo de biblioteca na que

se

recopilarían a

meirande parte dos datos sobre

os

nomes dos lugares sen nengunha finalidade

práctica como podería se-la de servir de guía

ós

viaxeiros Kubitschek ; para outros

Müller o

autor

estaría guiado por unha finalidade esencialmente práctica para axu

dar a camiñantes, comerciantes, etc.; tampouco hai que desbota-Ia idea dunha fi

nalidade militar para planifica-lo movimento das tropas e coñece-Ias distancias e si

tuación das mansións para o aprovisionamento.

E indudable que os manuscritos presentan múltiples interpolacións e erros non

sempre explicables; estes feitos complícanse porque non coñecemos con certeza

as

auténticas fontes de información que manexou o

autor

ou autores

do

Itinerario.

Os

erros máis importantes son os que

se

refiren á transmisión dos nomes e

ás

distan

cias correctas entre

as

mansións. O Itinerario, con ser unha

fonte

importantísima,

ten que ser confirmada con outras fontes, sobre

todo

coas epigráficas, para poder

ser aceptado. Así, algúns dos problemas referidos á localización das mansións in

téntase solucionar tendo

en

conta

os

diferentes casos en que aparecen citadas

ablativo, acusativo, locativo e, segundo analiza Arias

El secreto de Antonino

cando aparecen

en

ablativo

ou

locativo trataríase de mansións situadas na propia

vía

e

as

millas son

as

que, con exactitude, a separan da mansión anterior; cando

aparecen

en

acusativo sen preposición trataríase de nomes que indican unha direc-



tera. Tampouco ha; que esquece-Ios restos toponímicos e históricos que axudan a

coñecer máis datos sobre a vía.

Esta

importante vía

18

émoi probable que tivera enlaces con outras vías secun

darias que non figuran nos itinerarios pero das que podemos sospeita-Ia súa existen

cia polos datos que nos proporcionan as fontes que acabamos de sinalar. Así, é pro

bable un camiño entre Baños de Bande e Ourense, o ut ro de Geminas Sandiás) a

Verín ou estes fragmentos de vías que serven moitas veces para varia-las interpreta

cións dos trazados nos diferentes autores que estudiaron a vía.

A primeira das mansións en territorio galego é quis

Oreginis

Presenta varian

tes no seu nome Originis na edición de Fortia D Urban e no Códice Parisinus Regius

4807) e

nas

milas que a separan da mansión anterior XVIII segundo unhas edicións

e XXVIII segundo outras aínda que neste caso parece máis un erro engadindo un X)

O Ravenate e as Táboas de Peutinger cítana

xa

moi modificada como Aquis Oceren

siso O nome desta mansión, que é moi probable que xurdira palas necesidades da

nova calzada Caamaño, Las mansiones p. 110), fai referencia a un establecemento

de fontes termais Estefanía, ías p. 28;

B.

Sivelo, Antigüedades p. 162; Sanjurjo,

Caminos lI p.

319). Este dato e o feito da presencia de varios miliarios no

punto

de

entrada da vía

en

Galicia, en Portela do Home, permite coñecer con bastante exacti

tude esta mansión no lugar chamada Baños de Riocaldo, ubicación na que coinci

den tódolos autores. Sen embargo, no S. XVIII e XIX sitúabase en Baños de Bande

debido a unha interpretación errónea dun miliario de Adriano; nese lugar estaría si

tuada a terceira mansión desta vía, a de Aquis Ouerquernis. A localización de Aquis

Oreginis

en

Baños de Rioca/do estaría confirmada por restos epigráficos, toponími

cos e arqueolóxicos B. Sivelo, Antigüedades p. 154; D. Sanjurjo, Caminos //, p.

319; Estefanía, ías p. 511; Caamaño, Las mansiones

p.

112).

quis

Querquernis

a terceira mansión

da vía

18 estaría a

XIV

millas

da

anterior,

que

se

cumplen no lugar situado entre Porto Ouintela e Baños

de

Bande, no punto

coñecido como «a cibdá», preto dunhas augas termais que darán, seguramente,

nome á mansión. Sen embargo, tamén discútese sobre a verdadeira referencia: ben

ó pobo dos Ouerquernos/Ouarquernos/Ouaequernos que terían aquí a capital eso

parece indicar unha lápida, CIL,

11 2 477

ou ben da palabra latina «quaercus», car

bailo, enciña, facendo alusión á abundancia desas especies no lugar. Sobre

as

va

riantes do nome da mansión, temas: Ouerquernis, Ouercennis nos códices do pro

pio Itinerario, Cercensis no Ravenate, Ouerquernos

en

Plinio, Ouercernos en Pt -

meo e Ouarquernos

en

lápidas. Nun documento do S. X do mosteiro de Celanova

aparece citada como A quas Cálidas e noutr o do S.

XI

como que Calidense Caa

maño, Las mansiones p. 112).

A localización desta mansión en Baños de Bande é clara e existen datos literarios

e arqueolóxicos abundantes restos da calzada, das termas,

da

villa, moedas, etc.)

recollidos por varios autores B. Sivelo,

Antigüedades

p.

154;

Ceán Bermúdez,

Su-

mario p. 216; D. Sanjurjo, Caminos

p. 319; L. Cuevillas, La mansión p.

14;

Cou

ceiro Freijomil, Monumentos p. 242; Risco,

Geografía

p. 131 etc.).

O interés desta mansión fixo que

se

proxectaran excavacións arqueolóxicas ini

ciadas por L. Cuevillas no 1921 deixando ó descuberto restos de vivendas de pran

tas cuadrangulares e rectangulares, variado material cerámico romano, restos de

muralla, etc., nunha área extensa que levou a Cuevillas a concluir que alí existira un-

114



ha

gran cidade que sería o lugar de empalme de dúas

vías xa

que de alí saliría unha

vía secundaria que iría a Ourense pasando por Celanova, opinión compartida por va

rios autores Caamaño, Las mansiones p 115). s excavacións reanudáronse no

no 1975 baixo a dirección de R Colmenero.

Hoxe a mansión está baixo as augas do pantano das Cunchas, pero nos momen

to s de pouca auga aínda é posible disti nguir restos de muros

da

vella mansión

cidade. Tamén é moi probable que algunhas pezas aproveitadas

na

igrexa visigótica

de

S

Comba

de

Bande procedan

de

alí.

Geminis presenta tamén variantes Geminis e Gemina) no nome e na separación

da anterior XVI-XlII-XV millas). Se aceptamos XVI millas da edición de Cuntz, éstas

cumpliríanse no lugar de Sandiás, lugar que parece que o poden confirmar varios

miliarios e a presencia

de

materiais D. Sanjurjo,

Caminos

p 320-341).

Case

tódo

los autores coinciden nesta localización D. Sanjurjo, Blázquez, Macías,

C

Valvís,

Estefanía, Caamaño, etc.) aínda que hai quen a sitúa en Baños de Molgas Cornide,

Galicia antigua

p 12; B Sivelo,

Antigüedades p

147; Vicetto,

Historia de Galicia

p.

118

pensando que ó nome faltáballe a palabra «aqua», «Aqua Gemina», polo

que a mansión estaría no lugar ande brotan dúas fontes e iso sería, segundo eles, en

Baños de Molgas. Pero esto non coincide coas indicacións miliarias e non ten por

que facer, necesariamente, referencia á auga. A idea de «geminas», dúas, xémeas,

pode facer referencia a algún accidente topográfico, por exemplo, dous outeiros,

ou histórico, dous castros. Cuevillas pensa que debería estar en Parada de Outeiro

Restos romanos

p 438), pero este lugar queda moi desviado do trazado do Itinera

rio.

Salientibus aparece citada sen variantes nos diferentes códices e edicións pero sí

varían as millas que a separan de Geminis: XVIII para Cuntz, Fortia D Urban; XII pa

ra

Saavedra, Blázquez, Estefanía,

R

Colmenero. Se son XVIII parece que se altera

rían as distancias do resto das mansións e habería que situala nun lugar ande non

hai restos arqueolóxicos. Se son XII millas a mansión estaría en Baños de Molgas

Caamaño,

Las Mansiones

p 119 ande hai augas termais e abundantes restos ro

manos. Pero a localización desta mansión presenta, segundo

os

diferentes autores,

numerosas variantes; os que situaron Geminis en Baños de Molgas, levan a Salienti

bus a Castro Caldelas ou A Medorra, lugar ande para outros estaría a seguinte man

sión, Praesidio Ceán Bermúdez,

Sumario

p. 217; Vicetto,

Historia

p 118). Entre

Villarino Frío e Montederramo sitúana B Sivelo Antigüedades p 147 o que pare

ce un desprazamento forzado do trazado da vía, semellante ó que propón Blázquez

Vía

romana

p

17

situándoa en Arnuide ou Conde Valvís

La mansión

p 94 e

Es-

tefanía

Vías

p

29

levándoa a Armeá

en

base

ós

interesantes restos romanos

do

lugar.

Tan to no caso de admiti r Baños de Molgas como no de Armeá, hai unha razón

que está en relación ca significado de «Salientibus» como algo que corre, que flúe,

a auga. No primeiro caso está clara a presencia de augas termais e así sería unha

mansión ubicada

xunto

a este t ipo de fontes que

t nto

gustaban ós romanos e igual

que sucedera no caso de Aquis Oreginis e de Aquis Querquernis.

Praesidio presenta as variantes de Presidio e Presidium no Itinerario e no Rave

nate e nas millas que son XVIII en Cuntz e VIII noutras edicións como a de Fortia.

E probable que o seu nome faga referencia a algo defensivo en función

da

pro

tección

da

vía; por iso pensouse como lugar axustado

en

Castro Caldelas Sarmien

to, Ceán Bermúdez, Saavedra, Risco, V icetto); tamén foi ubicada

en S

Xoán de

115



Camba e en Medorra Estefanía,

D

Sanjurjo, Blázquez aínda que estes lugares

pa-

recen desviarse do trazado da vía Outra posibil idade é O Burgo no que a sitúan

B

Sivelo, M. Macías e Caamaño. Sen embargo, segue sendo problemática a identifi-

cación pola falta de restos epigráficos e

os

arqueolóxicos non c arexan moito o pro-

blema.

Nemetobrica

aparece tamén citada polo Ravenate e Ptolomeo como a cidade

dos Tiburos; estaría a XIII millas

da

mansión anterior. Existe coincidencia entre os

autores para situala entre os ríos Navea e Bibei pero discútese o lugar exacto. Para

uns Verea, Saavedra, Clairac, Rodríguez Díez estaría en Ponte Navea, un pobo

preto de Trives;

para

outros B. Sivelo, Cuevillas, Serpa Pinto, Ceán Bermúdez, Vi-

cetto, Couceiro Freijomil, Moralejo Lasso, etc. estaría

en

Mendoia á que conside-

ran o resultado

da

evolución lingüística de nome da mansión; outro grupo de auto-

res Roldán Hervás, Estefanía, D Sanjurjo, Murguía, Blázquez, Caamaño sitúana

en Sta. M.

de Trives

ou

Trives Vello, nome que podería ter relación co pobo habi-

tantes destes lugares,

os

Tiburos e onde teñen aparecido abundantes materiais ro-

manos ladrillos, sepulturas, lápidas, moedas, etc. .

oro

estaría situada a XIX millas de Nemetogrica e aparece tamén citada polo

Ravenate, a Táboa de Peutinger, Ptolomeo, Plinio e na epigrafía aparece citado o

nome dun dos habitantes do pobo Guigurro o que Foro

sería

a

súa

capital.

Aínda que no Itinerario aparece só como Foro, é a mesma poboación que actua-

ba de cidade principal do pobo Guigurro. O nome deste pobo presenta numerosas

variantes: Guigurnio, Guigurmon, Guigurnion, Guigourron, Guigurro, Egurro, Cigu-

rro.

Existe unha opinión xeralizada a situala nas proximidades da Rúa ou xunto á

ponte

da

Cigarrosa Caamaño, Estefanía, Sarmiento, D Sanjurjo, Ceán Bermúdez,

Blázquez, Cuevillas, Roldán, etc. , A Cigarrosa, nome que mantén clara alusión ó

nome dos Guigurros, está situada nunha importante zona agrícola e mineira, coinci-

den nese lugar as millas da

vía

e é unha zona de aparición

de

importantes restos ar-

queolóxicos entre os que destacan os mosaicos descubertos no ano 898e poste-

riormente o 969e 973 e que foron estudiados, entre outros, por Balil, Acuña e

Barral.

emestario

estaría situada a XVIII millas de Foro; nas Táboas

de

Peutinger apa-

rece como Ginistraia e tamén no Ravenate.

Presenta moitos problemas de localización e non debeu ser unha mansión nin

unha poboación moi importante. Partindo da semellanza do nome co actual Xesto-

so, aínda que cun trazado da vía probablemente erróneo, algúns autores sitúan a

mansión alí B. Sivelo, Blázquez, Müller, Hübner, Madoz, Vicetto, etc. ; Estefanía,

e D Sanjurjo pensan que estaría en S Miguel de Oulego e Caamaño lévaa ás proxi-

midades do actual Robledo nunha zona coñecida como a «cibdá». Nestas9úas últi-

mas localidades téñense atopado restos arqueolóxicos que confirmarían a ubicación

da mansión. .

As restantes mansións, Belgido, Interaconio Flavio e Astúrica están xa fora do

actual territorio galego. Belgido, que aparece tamén co nome de Bergidp nalgúns

códices, é probable que estivera situada no lugar coñecido como Castro da Ventosa

ou

ben en Cacabelos ande hai abundante material romano. Interaconio Flavio ou In-

terepaconio Fluvio pode corresponder á actual S. Román de Bembibre onde tamén

se teñen localizados restos romanos Blázquez, Estefanía

ou

Bembibre Gómez

Moreno ou mesmo Ponferrada Fortia . A vía remata

na

capital do convento Asturi-

cense, Astorga.

6



I

I

LVCVS ~ V S T I

TIMALlNO

XI PONT N VI

X VTTARIS

Stadia

FIGURA

s vías romanas

do

N-W

no I tinerario

de Antonino segundo

Roldán Hervás

117



ITINERARIO Vía

19

429,41TEM A BRACARA

STURI M

... m p CCXCVIIII, sic:

Vía dende Braga a Astorga

6 Limia p. XVIIII

7 Tude

m p.

XXIIII

43

1

Burbida m p.

XVI

2 Turoqua

p. XVI

3 quis Celenis m p. XXIIII

4 Tria p. XII

5 Assegonia

p. XIII

6 Brevis

m

p. XXII

7 Marcie m p. XX

8 Luco

ugusti

p. XIII

9 Timalino p. XXII

10

Ponte Neviae

p.

XII

11

Uttaris m p. XX

431 1

Bergido p. XVI

2 Interamnio Fluvio

p. XX

3 Asturica m p. XXX

A

vía

coñecida como 19 é anterior á

«vía

nova», a

18,

e ó longo delá aparecen

miliarios anteriores, xa da época de Nerón. E unha vía que daba un longo rodeo polo

inhoportugués, atravesaba de

S.

a

N.

a provincia de Pontevedra e gran parte

da

Coruña, pasaba por Lugo e chegaba a Astorga logo de empalmar coa

18 en

Bergi

do.

No

seu

trazado presenta numerosos problemas existindo algúns tramos verda

deiramente difíciles de resolver. Partindo de Braga cara ó W atravesaría o Limia en

Ponte Limia e entraría en Galicia por Tui; en dirección a Ponteareas pasaría por Bor

bén, Tourón, Cuntis, Pontevea, Arzúa, Melide, Palas, Marzán, Lugo, Ponte Navia,

Ambasmestas, Vega de Va/cárcel, Cacabelos, Bembibre e Astorga. Este trazado é

unha posibilidade Estefanía, Vías

p.

51-52 co que moitos non están de acordo, so

bre todo no tramo que afecta á provincia de Pontevedra no paso por Caldas e na

provincia de Coruña a discusión está en

si

é esta

ou

outra a vía que pasa por Padrón

e Santiago. Así,

B.

Sivelo Antigüedades,

p.

163

dende Tui lévaa por Borbén, Cal

delas, Caldas, Moimenta, Moraña, Iria, Pontevea, O Pino, Oines, Golán, S. Salva

dor de Abeancos, Marzán, Lugo, montes de Recemil, Doncos, As Nogais, Ruitelán,

Noceda, Vega de Valcárcel, Bergido, Astorga. Monteagudo Carta

11

p. 202 varía

tamén o trazado: de Tui iría por Mos seguindo un trazado recto; entre Redondela e

Pontevedra coincidiría coa

vía

«per loca marítima»; pasaría por Caldas, Padrón, O

Faramello, Sabugueiro, Vitris, Melide, Marzán, Lugo; a partir de Lugo pensa que

puideron ser dous os camiños, un por Sarria e As Nogais ata Vega de Valcárcel e

outro que

iría

por Gatín a Vega para continuar logo os dous a Bergido. Filgueira Val

verde Carta,

p.

19 da un trazado que dende Tui

iría

a Ponteareas, Pías, Borbén,

Tourón, Caldas no

seu

paso pola provincia de Pontevedra. Blázquez Vía,

p.

14

lé-

vaa por Tui, Porriño, Mos, Borbén, Tourón, Cuntis, Cesures, Padrón, Aixón e logo

118



de pasar por varias pontes chega a Lugo; dende aquí seguiría por Gatín, Vega de

Valcárcel a Bergido e Astorga.

Como

se pode apreciar, hai diversidade de trazados; uns poden considerarse

matizacións pero outros varían por completo o trazado da vía

En

moitos casos, es-

tas variacións veñen determiñadas pola ubicación das mansións das que,

para

esta

vía, existen mo; diferentes posibilidades segundo

as

interpretacións.

En canto as mansións desta vía en territorio galego, a primeira,

ui

xunto con

Lugo, deben se-las únicas que non ofrecen dúbida

na súa localización. A mansión

de Tui estaría a XXIII millas da anterior. A Táboa de Peutinger tamén a cita.

Burbida

xa

ofrece problemas; presenta

as

variantes de Burbacla e Barbida nos

diferentes códices. Estaría a XVI millas de Tui e aparece identificada con Borbén por

case

tódolos autores Estefanía, Sivelo, Blázquez . Nesta localidade teñen apare

cido restos romanos que poderían confirmar esta localización.

Turoqua a XVI millas

da

anterior e tamén recollida

na

Táboa de Peutinger, é moi

problemática. Para Blázquez correspondería á actual Tourón; segundo Monteagudo

estaría en Saxamonde;

Sivelo lévaa a Caldelas; Estefanía dubida entre Tourón e

Tenorio. A falta

de

datos arqueolóxicos claros non permite a súa localización exac

ta.

qu s Ce enis ou Celinis é unha das mansións máis discutidas desta vía, pois

da

súa ubicación depende substancialmente o trazado da

vía

As dúas posibilidades

que

se

manexan son

as

de Cuntis Estefanía, Blázquez e Caldas de Reis B. Sivelo,

Monteagudo, Filgueira,

Ferreiro . Nas dúas vilas hai restos romanos e estación de

augas o que dificulta a resolución definitiva.

Na

Táboa

de

Peutinger e no Ravenate

tamén aparece sinalada.

ria

ou

baixo os nomes de Pria e Iria terá que ser situada

en

función da ubicación

da

anterior. Para uns corresponde a Aixón e para outros a Iria ou Padrón. Igual que

no caso anterior e no seguinte, sinalan estas mansións O Ravenate e a Táboa de

Peutinger.

Assegonia tamén citada como Asseconia, estaría

en

Furelos Estefanía ou en

Oines B. Sivelo ou en Axión Blázquez

ou

en Sabugueiro Monteagudo , por citar

algunhas posibles localizacións,

case

hai tantas variantes como autores

se

ocuparon

da

vía.

l o semellante pasa con Brevis que presenta, por demais, variantes nas millas

segundo

os

códices XII, XXII, XXIV o que complica máis o que xa está bastante di

fícil. O Ravenate e a Táboa de Peutinger tamén a rexistran. Estefanía pensa que es

taría nunha zona

nas

proximidades de Arzúa; Sivelo en Abeancos; Monteagudo

en Vitris, ó de Melide; Blázquez pensa que estaría próxima ó río Iso.

Máis acordo hai en situar en Marzán a mansión de Marcie ou Martiae que con

servaría aínda o topónimo. Aparece tamén no Ravenate e

na

Táboa

de

Peutinger.

A mansión de Luco Augusti

ou

ben de Loco Augusto, a XIII ou XVI millas se

gundo os varios códices, corresponde claramente á capital do convento, nesta non

hai problemas.

119



12

=

VlA

núm

VIA

núrn

9

VIA

núrn 2

:a:::a:: VlA Chaves Lugo

FIGURA

9

Vías

romanas

de

Galicia

segundo

Estefanía

Alvarez



Timalino ou Timalno é unha mansión que case ninguén consigue identificar, é

moi difícil a localización; Estefanía pensa na posibilidade de situala na zona coñecida

como Campo da Arbre. A Táboa de Peutinger sinala esta mansión e tamén a se-

guinte.

Ponte Neviae Nevie, Noviae sitúase cara a zona de As Nogais Monteagudo,

B. Sivelo

ou

de Gatín Estefanía, Blázquez .

A partir da mansión de Uttaris tamén aparece como Uctaris a vía coincide ata

chegar a Astorga coa vía 18.

ITINERARIO Vía

20

423,6 ITEM PER LOCA M RITlM A R C R

Vía dende Braga a Astorga pola costa

7 Asturicam usque:

8 quis Celenis

p. CLXV

424 1 Vico Spacorum stadia CXCV

2 d Duos Pontes stadia L

3 Glandimiro stadia CLXXX

4 tricondo p. XXII

5 Brigantium m p XXX

6 Caranico m p XVIII

7 Luco ugusti p. XVII

425 1 Timalino p. XXII

2 Ponte Neviae

m

p. XII

3 Uttaris p

XX

4 Bergido p. XVI

5 Asturica

p. L

A Vía 20

é coñecida tamén como «per loca marítima» e

ía

tamén dende Braga a

Astorga pola proximidade da costa. O que interesa agora é o tramo dende a entrada

en

Galicia á mansión de Lugo

xa

que no resto é igual que a vía 19. O trazado desta

vía

é moi problemático. Por exemplo, dependendo da localización de Aquis Celenis

e de si esta mansión é a mesma que a da vía 19, xa resultan substanciais variantes

no trazado; resulta difícil de identifica-lo tramo entre Padrón e Brigantio e o posible

paso por Santiago; existen posibles desviacións

o

trazado principal en numerosos

puntos que tampouco

c1arexan

a situación.

Así pois, as posibilidades do trazado son varias. Blázquez ó identifica-la mansión

de Aquis Celenis desta vía coa

da

vía 19 altera a orde no Itinerario sitúandoa logo de

Duos Pontes; así, a vía iría por Tui, Porriño, Mos, Redondela, Caldas, Valga, Ce-

sures cunha desviación por Torres do Oeste , Padrón, Ameixende, Restande, Ma

begondo, Betanzos, Guitiriz e Lugo.

B.

Sivelo trae a vía por Caminha costeando ata

Vigo, Pontevedra, Carril, Taragoña e logo torcer cara Montaos, Betanzos e seguir

case en liña recta a Lugo. Tamén por Caminha trae a vía Monteagudo aínda que va

ría

o de Barros dende Pontevedra desviándoa por Caldas a Cuntis. A estas posibili

dades pódese engadir outra que presenta López Ferreiro trazando unha vía que par-

121



LU O MP LIO

Lucio Ampelio o nome dun sabio romano do que case non sabemos máis que

escribiu, no s

ou

d. X. o «Liber Memoralis». Trátase dun libro de carácter esco-

lar de contido cosmográfico, mitolóxico, xeográfico e histórico.

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p 37

19,4

Décimus Brutus Callaecius

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis,

p 37

19,4

Décimo Bruto Callaico

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis,

p

59 60

47,2-3

se. Populus Romanus viciO per ScipionemAemilianumCeltiberos etNuman

tiam; 47,3 per eundem Scipionem Lusitaniam et ducem Viriatum;

per

Deci- p. 60

mum

Brutum Gallaeciam

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p

59 60

47,2-3

59 O

pobo romano venceu

por

medio de Scipión Emiliano ós Celtíberos e

Numancia; polo mesmo Scipión á Lusitania e ó caudi llo Viriato; 60

por

me

dio de Décimo

Bruto

a Gallaecia.

Aparece aquí Scipión Emiliano como vencedor

de

Lusitania pero debe ser un

erro e confusión co seu irmán Fabio Máximo F. H.

A

t. VIII, p. 337 .

23



M IUNI NO IUSTINO

lustino foi un autor datado por uns historiadores

na

época dos Antoninos e por

outros xa no S ou comenzos do S IV. Fixo un interesante resume das «Historias

Filípicas» do autor galo Trogo Pompeio

<<Epitoma

historiarum Philippicarum Pom

pei Trogo» no que parece que sigue con bastante exactitude o orixinal. Elimina

aquelo que

IIe

parece que non canta cun interés dramático

ou

moral e de

aí

ven un

ha

certa carencia do propio sentido histórico. As súas cualidades literarias non son

moitas, pero os datos que nos transmite sí que son de interés.

A

súa

obra trata de ser unha auténtica «Historia Universal» e está escrita

en 44

volumes. No derradeiro están as noticias referentes a Hispania e Cartago; nos ante

riores trata de Oriente e Grecia I-VI ,

da

dinastía Macedónica VII-XVII , das gue

rras dos romanos dende Pirro a Mitrídates XVIII-XXXVIII , dos Sirios e dos Partos

XXXIX-XLII e sobre

as

orixes de Roma e Marsella XLIII . A desproporción do tra

tamento dos temas é evidente e non hai rigor

na

ordenación dos feitos.

A

fonte

principal para Hispania que utilizara Trogo parece que fora Posidonio

que á

súa vez

aproveitara a descripción feita por Asklepiades de Mirlea.

IUSTINO, XLIV, 3 1-9

§

1

In

Lusitania iusta fluvium Tagum vento equas fetus concipere multi

auctores prodidere Quae fabulae ex equarum fecunditate et gregum

multitudine natae sunt qui tan ti in Gallaeeia ac Lusitania et tam perni-

ces visuntur ut non inmerito vento ipso concepti videantur

§2

allae-

ei

utem

Graecam sibi originem adserunt; siquedem post finem Troiani

belli Teucrum morte Aiaeis fratris invisum patri Talamon; um non reei-

petetur in regnum Cyprum concessisse atque ibi urbem nomine anti-

quae patriae Salaminam condidisse; inde accepta opinione paternae

mortis patriam repetisse § sed um ab Eurysace Aiaeis filio acces-

su prohiberetur Hispaniae litoribus adpulsum loca ubinun

est

Kartha-

go Nova occupasse; inde Gallaeciam transisse et

positis sedibus genti

nomen dedisse § 4 Gallaeeiae autem portio Amphilochi dicuntur Re-

gio um aeris ac plumbi uberrima tum etminiiquod etiam vicino flumini

nomen

dedito

§

5

Auro quoque ditissima adeo ut etiam aratro fre-

quenter glebas aureas exeidant § 6 In huius gentis finibus sacer

mfons

est

quem

ferro violare nefas habetur; sed si quando fulgure terra

proseissa est quod in his loeis adsidua res est dete tum aurum velut

dei munus colligere permittitur

§

7

Feminae res domesticas agrorumque culturas administrant ipsi ar-

mis rapinis serviunt

§

8 Praeeipua his quidem ferri materia

sed

aqua

ipso ferro violentior; quippe temperamento eius ferrum acrius redditur

ne ullum apud

eos

telum probatur quod non

ut

Birbili fluvio

ut

Chalybe tinguatur § 9 Unde etiam Chalybes fluvii huius finitimi apellati

ferroque ceteris praestare dicuntur

124



IUSTINO, XLIV, 3,1-9

1)

Moitos

autores mani festaron que na Lusitania, ande o río Teixo, as

éguas quedaban preñadas

polo

vento. Estas fábulas naceron pala fe

cundidade das augas e pala cantidade de rebaños, xa que se ven tantos

e tan veloces na Ga/laecia e n a Lusitania que

non

parecen enxendrados

sen que o mesmo vento teña parte. 2) Os Ga/laicos reivindican para sí

unha orixe grega, posta que, lago do remate da guerra troiana, Teucro,

odiado

polo

seu paipor mor da

morte

de seu irmán Aiax, non ser reci

bido no reino, retirouse a Chipre e alífundou a cidade de Salamina polo

nome da

antiga patria; lago regresou á

patria

recibida a noticia

da mor-

te de seu pai, 3 pero prohibíndose/le o acceso por Eurísaco, fi/ lo de

Aiax, encamiñouse ás costas de Hispania, ocupou os lugares ande ago

ra está Cartago Nova; lago pasou a Ga/laecia e establecéndose, dou

nome pobo 4 Dise, pois, que os Amphilocos son parte de Gal/aecia.

Rexión riquísima de cobre e

chumbo

ademais tamén de

minio

que ata l/e

dou o nome

río viciño. 5 Tamén foi rica en aura e prata ata ta lpunto

que

mesmo

ca arado frecuentemente sacan trozos de aura.

6

Nos

confíns destepobo está o monte sacro que se considera pecado viola

lo ca ferro cavar nel);

pero

se a terra se fende por

un

raio, o que nestes

lugares é causa frecuente, permítese recol/e-Io aura descuberto,

como

un don de deus. 7 As mul/eres levan as causas da casa e os cul tivos do

campo, os homes adícanse coas armas ás rapiñas.

8

Moi importante

para estes é sen dúbida o material de ferro,

pero

a auga é máis dura que

o mesmo ferro, pois pala súa consistencia fa i máis duro ferro e entre

eles

non se

proba unha arma que

non

se templara

ou no

río Birbili

ou no

Chalibo.

9

Polo que tamén

se

dí que

os viciños deste río

se

chaman

Chalibes e que coas armas aventaxan ós demais.

A fábula das eguas preñadas polo vento se atopa en varios autores clásicos con

tada dun mod o xeralizado e lago aplicada a zonas ande os cabalas tiñan fama de

moi veloces. Silio Itálico, XVI,333) Así, Virxilio Xeórxicas, 3,271) di:

Continuoque, avidis ub i subdita flamma medul/is,

vere magis, quia vere calor redit ossibus, il/ae

ore omnes versae

in

Zephyrum

stant

rupibus altis,

exceptantque leves auras,

et

saepe sine ul/is

coniugio vento gravidae, mirabile dictu.. .

Cando o

ardor

do

amor

invade as súas ávidas médulas, sobre

todo

na primavera,

que é a estación na que volve a calor ós ósos, súbense ás altas rachas, e al ípóñense

cara lado de ande sopla o Céfiro, aspiran as sutís auras e moitas veces ¡oh maravi

l/a sen

outro

contacto, son fecundadas

só polo

vento.

De modo semellante describen este feito fabuloso aínda que non con referencia

concreta N-W, Varrón Rer. Rust. 2,1,19), Columella 6,27,7) e Plinio Nat.

Hist.,VIII,166).

5



o segundo e terceiro párrafo deste texto de lustino é fundamental para

as

inter

pretacións da presencia dos gregos no N W E un vello tema

da

historiografía gale

ga que hoxe parece que deixa de te-la importancia que tivo noutros momentos en

que se provocaron alporizadas discusións entre os partidarios de acepta-lo contido

deste texto e os que vían neste e notros textos con datos semellantes puras e sim

ples fantasías. Hoxe admítese a posibilidade de contactos comerciais por

vía

maríti

ma

pero descártase a idea dunha colonización grega Bermejo, Galicia

los griegos

p. 14 Sen embargo, hai numerosos exemplos nos que, en base a derivacións filoló

xicas, as veces elucubrantes fantasías, e moi extrañas conxeturas, autores galegos

pretenderon demostra-Ia colonización grega nestas terras. Así, por exemplo, unha

«curiosa» derivación é a de Paschasio de Seguín Galicia p. 33 : «gálatas + grie

gos

Galogrecia

Galicia» ou a de

B.

Vicetto,

Historia p.

267 cando di: «da ad

hesión filolóxica das voces galos e grJegos ¿Que hai que facer para que resulte Galie

gos? .. suprimir unha vocal e catro consonantes: o, s,

y

g, r ».Durante anos sen

tíuse a necesidade de buscar orixes remotos e clásicos ós lugares, de aí

que unha

mínima noticia servira para montar toda unha teoría; Galicia non podía «ser menos»

que outras terras peninsulares nas que

sí

estaba atestiguada a presencia grega. Así,

Verea Historia p. 189 afirmará que «Galicia foi sempre tan grega coma calquera

outra provincia española» e Vicetto Historia p. 58 que «en Galicia ata

as

mesmas

pedras falan

de

colonización grega».

Esta presencia grega tida como «masiva» fixo que

se

lIes atribuiran monumentos

Villamil, Colonias p. 319 , costumes, bailes, prendas de vestir, xogos, etc. Vicet

to, Ambrosio de Morales, Martínez de Padín e a fundación de numerosos vilas e ci

dades. Así, Sagrario de Molina sinala a héroes gregos fundando por Galicia cidades:

Amphiloco en Ourense, Diomedes

en

Tui Descripción XXV e «esta ciudad se dize

aver la fundado una muger que

se

l lamó Coruña XXIX >>. Ambrosio de Morales

Viage p.

147

tamén sinala a Amphiloco

como

fundador de Ourense e Vicet to a

Diomedes de Tui e de Adobriga Historia p. 54 . Xunto a Tui e Ourense, outras po

boacións contarían co «honor» dunha fundación grega: Pontevedra, a antigua He

llenes, sería fundada por Teucro; O Grove, por Filoctetes; Samos por Samos; Lám

brica por Neda, etc. Claro que, nalgunha ocasión esta orixe non debeu parece-lo su

ficientemente antiga e buscouse outra mellor;

así, F.

Prudencio de Sandoval Anti

güedad p. 2 di que «os que con el Diomedes viñeron, que serían gregos da súa

nación, poboaron o porto de Baiona, que antigamente chamouse Eric;:ana ou Erida

na, e outros moitos lugares desta terra que poboaron os gregos misturándose cos

exipcios que viñeron primeiro e asentáronse

na

Coruña co seu príncipe Gotelio».

Ou, por

se

non

s t r ~ n

os

gregos, «os celtas,

os

fenicios,

os

cartaxineses e

os

gre

gos viñeron a Galicia, vírona, habitárona e comunicáronlle as súas luces e costu

mes» Verea, Historia p. 189 .

Estas e outras afirmacións teñen, pois, como un importante punto de apoio este

texto de lustino que parece que seguíu fantasías e invencións de Asklepiades de

Mirlea que por tódalas partes creía atopar vestixios de héroes gregos en Hispania.

Todos estes supostos fundadores de cidades son

os

héroes que regresaban da gue

rra de Troia e que protagonizaron as grandes viaxes, os «nostoi». Sobre esta supos

ta presencia dos gregos en Galicia están tamén os textos de Strabon 111,4,3 , Plinio

lV,112 , Sil io Itálico, 111,366-7 e XVI,368 e máis serodiamente unha carta de S.

Braulio a

S.

Fructuoso de Braga repite esta afirmación falando de

P.

Orosio: Pro-

126



RUFO F TO

VI NO

S. d. X

Natural

de

Volsinii Etruria , foi procónsul en dúas ocasións pode que en Asia e

na Bética e é o autor dunha obra das máis importantes para coñece-Ia descripción

da

Iberia: a «Ora Marítima».

Esta obra é interesante, sobre todo, polo emprego que

fixo

Avieno de fontes an

tigas e non ben coñecidas para nós. Para as súas descripcións bota man dun varia

do tipo de fontes de información: autores dos S. VI e

Va

X. el mesmo cita a once

nomes como Hecateo, Tucídides, Fileas, Damasto, Escilax, Eutecmon e sobre to

do, unha fonte máis antiga coñecida como «Periplo massaliota». Este Periplo, que

supón o documento máis antigo conservado de autores gregos, é probable que fora

redactado por un autor marsellés

na

primeira metade

do

S. VI a. X. Sobre o autor

deste Periplo tense discutido moito·e foi identif icado polos críticos con varios no

mes, sobre

todo

con Himilcón Müllenhoff, Blázquez ; non é iso o máis importante,

senón saber que o Periplo foi unha fonte de información fundamental para autores

posteriores como Eforo, Piteas e o propio Avieno.

Avieno seguirá o Periplo

na

descripción da costa do Levante; no resto da obra,

sobre todo cando fala das costas

da

Oestrimnia ou de Irlanda, xa hai máis variedade

nas fontes e máis aportación persoal. Por iso é importante tratar de establece-las di

ferentes fontes de información no texto

da

Ora. A análise das interpolacións recolli

das doutros autores foi un traballo encetado por Schoning no ano 1791 e continua

da por varios críticos como Müllenhoff, Müller, Kricher, Schulten, etc.

Esta Ora Marítima foi adicada por Avieno ó seu amigo e parente Probo que

lIe

pedira unha descripción do Ponte Euxino. Non se conserva ningún manuscrito; o

único fundamento

do

texto é a edición «princeps» publicada en Venecia no

1488

por

Víctor Pisano; posteriormente fixéronse moitas nas que aparecen erros e engadi

dos.

Tamén foi autor Avieno doutras obras como a versión dos «Phaenomena» de

Arato e da «Orbis Terrae» de Dionisio Periexeta nas que loubou a magnitude de ceo

e terra; noutros dous poemas refundiu en versos senarios a epopeia de Virxi lio e a

Historia de Tito Livio cunha idea global de ensalza-la antiguidade romana.

AVIENO, Ora Marítima, 80-200

80

Terrae

patentis orbis effus

l

e iace

nlt

orbique rursus unda circumfunditur.

se qua profundum semet insinuat salum

Oceano ab usque, ut gurges hic nostri maris

longe explicetur, est Atlanticus sinus.

85 hic Gadir urbs est, dicta Tartessus prius,

hic sunt columnae pertinacis Herculis

Abi l)a atque alpe haec) laeva dicti caespitis,

Libyae propinqu a)

est

Abi l)a. duro perstrepunt

sept rlent r)ione, se loco certae tenent.

90 et prominentis hic iugi surgit caput,

Oestrymnin istud dixit

evum

antiquius,

128



molesque

cel?a

saxei fastigií

tota in tepentem maxime vergit notum.

sub huius autem prominentis vertice

9 sinus dehiseit incolis Oestrymnicus,

in

quo insulae sese exerunt Oestrymnides,

laxe iacentes

et

metallo divites

stanni atque plumbi. multa vis hic gentis est,

superbus animus, efficax solertia,

negotiandi cura iugis omnibus,

netisque cumbis turbidum late fretum

et beluosi gurgitem Oceani secant.

non hi carinas quippe pinu texere

et acere norunt, non abiete,

ut

usus est,

5 curvant faselo s), sed rei

ad

miraculum

navigia iunctis semper aptant pellibus

corioque vastum saepe percurrunt salum.

ast

hinc duobus

in

sacram, sic insulam

dixere prisei, solibus cursus rati esto

haec inter undas multa caespitem iacet,

eamque late gens Hiernorum colit.

propinqua rursus insula Albionum patet.

Tartes s)iisque in

terminos Oestrumnidum

negotiandimos erat. Carthaginis

5 etiam coloni s]

et

vulgus inter Herculis

agitans columnas haec ad h]ibant aequora,

quae Himilco Poenus mensibus

vix quattuor,

ut ipse semet re probasse re t)tulit

enavigantem, posse transmitti adserit.

2

sic nulla late flabra propellunt ratem,

sic segnis humor aequoris pigri stupet.

adieit et illud: plurimum inter gurgites

extare fucum

et

saepe virgulti vice

retinere pup p)im. dieit hic nihilominus

25 non in profundum terga demitti maris

parvoque aquarum vix supertexi solum.

Obire

semper huc

et

hu n]c ponti feras,

navigia lenta

et

languide repentia

interna tare beluas. siquis dehinc

3 ab insulis Oestrymnieis lembum audeat

urgere

in

undas, axe qua Lycaonis

rigescit aethra, caespitem Ligur g]um subit

cassum incolarum. namque Celtarum manu

crebrisque dudum proeliis vacua arva

sunt

35 Liguresque p u s ~

ut

saepe fors aliquos agit,

venere in ista, quae per horrentis tenent

plerumque dumos. creber his scrupus loeis

rigidaeque rupes atque montium minae

caelo inseruntur.

et

fugax gens haec quidem

4

diu inter arta cautium duxit diem

secreta ab undis.

nam

sali metuens erat

9



3

priscum ob peric u}lum,

post

quies

et

otium

securitate roborante audaciam

persuasit altis devehi cubilibus

145 atque in marinos iam locos descendere.

post i/la

rursum quae supra

fa

c}ti sumus

magnus patescit aequoris fusi) sinus

Ophius s)am

usque. rursum ab huius

¡

t]tore

internum

aequor, qua mare insinuare se

150 dixi ante terris quodque Sardum nuncupant,

septem dierum tenditur pediti via eJ.

Ophiussa porro tanta panditur latus

quantam iacere Pelopis audis insulam

Graiorum

in

agro. haec dicta primo Oestrymnis est)

155 locos

et

arva Oestrymnicis habita 1tibus,

post

multa serpens effugavit incolas

vacuamque glaebam nominis fecit sui.

Procedit inde

in

gurgites Veneris iugum

circumlatratque pontus insulas duas

160 tenue ob locorum inhospitas. Aryium

rursum tumescit prominens in asperum

septentrionem cursus aut em) hinc c/assibus

usque in columnas efficacis Herculis

quinque

es t dierum. post pelagia est insula

165 herbarum abundans ad que) Saturno sacra.

se

vis

in

i/la

tanta naturalis est,

ut

siquis hanc innavigando accesserit,

mox

excitetur propter insulam mare,

quatiatur ipsa

et

omne subsi/iat salum

170 alte intremescens cetero stagni vicem

pelago silente. prominens surgit dehinc

Ophiussae in auras, abque Arui i) iugo

in

haec locorum bidui cursus patet.

t qui dehiscit inde prolixe sinus,

175 non totus uno facile navigabilis

vento recedit. namque medium ac cess)eris

zephyro vehente, reliqua deposcunt notum.

et rusus inde si petat quisquam pede

Tartessiorum litus, exuperet viam

180

vix luce quarta, siquis

nostrum mare

Malac a)eque portum semitam tetenderit,

in quinque soles

es t

itero tum Cempsicum

iugum intumescit. subiacet porro insula

Achale vocata ab incolis. a e)gre estfi} fides

185 narrationi sJ prae rei miraculo,

se quam frequens auctoritas s t fulciat,

aiunt

in

huius insulae confiniis

numquam esse formam gurgiti reliquo parem.

splendore m) ubique quippe inesse fluctibus

190

vitri ad nitorem

et

per profundum marmoris

coeaneam in undis esse certum imaginem est.



confundi

at

illic

aequor

immundo luto

memorant

vetusti

semper

atque

sordibus

ut

faeculentos gurgites haerescere.

195 Cempsi

atque

S ajefes arduos collis habent

Ophiussae

in

agro. propter

hos

pernix Ligus

Draganumquf proles sub nivoso

maxime

septentrione conlocaverant larem.

Poetanion autem est insula ad Sefum

umj

latus

200 patulusque portus

AVIENO

Ora

Marítima 80 200

8D-A redondez

da

terra que

se

coñece amósase ampliamente extendida

e o mar abrázaa permanentemente.

Mais

por

onde o

profundo mar

se

introduce

en

sí

mesmo

dende o Océa

no para que

aquí

ampliamente se expandan as ondas do noso mar está

o seo

Atlántico

85 Aquí está a cidade de Gadir chamada antes Tartessos; aquí están as

columnas do esforzado Hércules Abyla e Calpe a parte esquerda da te

rra está próxima a Lybia e as dúas resoan

polo

duro Septentrión mais

mantéñense seguras no seu sitio.

90-E aquí xurde a cabeza dun cabo prominente a antiguidade chamou

Ile a éste Oestrymnin e a alta

mole

de afiada pedra da na meirande

parte

tépedo Noto.

Pois ben

pe

deste saínte

95-0

golfo Oestrymnico ábrese

ós

habitantes

e

ne l

amósasenlle as illas Oestrymnicas

de ampla extensión e ricas en metal de estaño e chumbo:

aquí

a xente ten moita forza

espíritu e eficaz astucia

l00 xunguidos

todos

pola preocupación

do comercio

e coas entretecidas barcas

sulcan o mar enormemente axitado

e o abismo do Océano

poboado

de monstruos.

Dende logo estes non construíron as lanchas de

pino

105-e descoñecen o pradairo nen como cC?stume

curvan as lanchas

con

abeto senón que cousa pasmosa

sempre preparan as embarcacións

con

peles xuntas

e co coiro moitas veces percorren o vasto mar.

E dende aquí a lila Sagrada así a chamaron os antigos hai dous días de

navegación.

110-Entre estas augas esparrámase moita terra

á

que

en gran

parte

habitan a xente dos

Hib

ern

os

Tamén se ve cerca a li la dos Albións.

Os

Tartessos tiñan o

costume

de

ir

negociar

ós

límites dos Oestrymnios.



3

5 Tamén os habitantes de Cartago e a xente que se move entre as co

lumnas de Hércules percorrían estes mares;

o cartaxinés Hamilcón

asegura

poder

contar, xa que él mesmo o probou

que para esta navegación apenas chegan catro meses,

120-xa que en amplos espacios ningún vento

empuxa ó barco, pois unha lenta corrente

do

preguizoso

mar

queda paralizada.

125-Engádese tamén a esto que moito argazo correón

frota entre as ondas e que unha e outra vez

montóns

delas reteñen o barco. Conta tamén éste que a profundidade

do

mar

non é moita e moi pouca cantidade de auga cubre o fondo.

Que as feras do

mar

aparecen

aquí

e acolá, que as naves van navegando

130-lentas e inesperadamente lánguidas entre os monstruos. Se alguén

se

atreve dende as Jllas Ostrymnias botar unha lancha ó mar,

por onde o aire se conxela

polo

ceo de Lycaón,

entra na despoboada terra dos Ligures, valeira de habitantes;

pois

pola obra dos Celtas e por frecuentes enfrentamentos,

135-dende ha i tempo, os campos están valeiros.

Ligures expulsados, como moitas veces a sorte trata a outros,

chegaron a estas terras que a maioría das veces habitan entre encrespa

dos zarzais, abundantes espariñais

e duras rochas hai

nestes lugares, e as ameazas dos

montes

140-incrústanse

no

ceo e a xente fuxitiva, entre estes apretados refuxios

das rochas viviu moito tempo, alonxada

da

costa,

pois

tíñalle

medo

ó

mar

por mor daquel vello perigo.

Logo, o descanso e o ocio,

fortificando coa seguridade a súa audacia,

145-persuadiu a baixar das altas moradas ata a beiramar.

Dempois daquela, que xa dixemos antes,

exténdese o gran seo de

mar

ata Ophiusa

e

logo

dende a costa de ésta ata o mar interno

por onde dixen antes que o mar,

5O ó que chaman Sardo, se metía nas terras;

o camiño prolóngase durante sete días.

E tanta a extensión de Ophiusa

canto oiches que era a illa de Pélope

en terras dos gregos; ésta primeiro chamouse Oestrymniam,

155-habitando os Oestrymnios os seus lugares e campos;

logo moita serpe obrigou a fuxir ós habitantes,

e doulle o seu nome á terra valeira.

Adéntrase logo nas ondas e promontorio de Venus

e o

mar

oubea arredor de dúas illas

160-inóspitas pola insignificancia dos seus lugares.

cabo

ryio

envalentónase sobresaíndo

cara ó áspero Septentrión; dende aquí, para as naves,

o traiecto é de cinco días ata as columnas

do poderoso

Hércules.



Logo está a i/la Pelaxia abundosa de herbas e consagrada a Saturno.

155 Pero

ha i

nela unha forza natural tan grande

que se alguén chegara a ela navegando

axiña se enfurece o mar

preto

da illa

estremécese ela mesma e todo o mar se ergue

tremendo profundamente

17o mentras o resto da

mar

garda silencio como un estanque.

e

aquí

xurde un cabo

Ophiusa e dende o cabo ryio

a estes sit ios

ha i

dous días de camlño.

175 Pero o golfo que dende aquí se presenta ampliamente

non

se percorre de todo como navegable

cun só vento; xa que

se

chega á metade

empuxando o Zéfiro para o resto precísase o Noto

e

se un

se

dirixira de

novo alí

a

pe

180 á costa dos Tartessios case pasa o camiño

de

catro días;

e se alguén emprendera o camiño ó noso mar

e ó

porto

de Málaga o camiño é de cinco días.

Entón xurde o cabo Cempsico.

O

pe sitúase a illa chamada

chale polos

seus habitantes.

185 Dificilmente

se

/le

pode

dar crédito

á narración polo asombroso pero con qué frecuencia

os feítos se sosteñen enormemente; din que

nos

confíns desta illa

o mar

non

ten un aspecto semellante resto

que por todas partes

190 hai nas ondas un esplendor

próximo

ó do vidro e polo fondo

é certo que

hai

nas augas un azulado aspecto de mármore.

Recordan os antigos que alí o mar está revolto

por un fango sucio

195 e que as turbias augas sempre se pegan

como

lamas.

Os Cempsos e os Saefes habitan escabrosas montañas

na terra de Ophiusa. Preto destes o veloz

Ligur

e a descendencia dos Draganos instalaron o seu lar

baixo o moi nevoso Septentrión.

2 -0 lado dos Saefes está tamén a laPoetanio e

un

amplo porto.

langa destes versos describe Avieno unhas pasaxes que foron interpretadas e

identif icadas de moi diversas maneiras. E indubidable que o texto non é moi claro e

permite varias lecturas. Faltan puntos de referencia que sexan perfectamente identi

ficables, por iso as medidas ou as calificacións xenéricas non fan máis que «estimu

lar» os intentos de

c arexar

e dar por definitiva a interpretación texto. O autor da

Ora Marítima interpola fontes antigas e mesmo chega a repetir pasaxes; por exem

plo,

os

perigos dese mar inmenso v. 120-129 aparecerán repetidos case que con

total exactitude uns versos máis adiante v. 389-9 e 406-413 .



o to se ten discutido e escrito sobre a identificación de Oestrymnia, Ophiusa,

os Saefes. Podémonos atopar sobre estes temas dúas liñas de opinión que logo te

rán matizacións personais; por unha banda, a opinión, moi xeralizada, de escritores

galegos Rodríguez de Novoa, Huerta,

P Sotelo, P Sarmiento, Riobó, Cornide,

Martínez Padín, Murguía, García de la Riega, Cuevillas, etc. ou non Florián do

Campo, Morales, Mariana, Pinedo, Contador de Argote que len

en

Avieno unha

re-

ferencia concreta ás costas galegas e ó país galego cando fala

de

Oestrymnia e

de

Ophiusa; ó cabo Fisterra ó referirse ó cabo de Oestrymnia e as illas Oestrymnicas se

rían as

il/as xunto

ás

costas galegas que posteriormente serán chamadas Kassiteri

des. Por outra banda, estarían os autores que, aínda admitindo mesmo a posibilida

de de que Oestrymnia poda referirse a dúas zonas - Galicia e a zona de Bretaña

identifican esta Oestrymnia de Avieno con Bretaña, illas Británicas, Canle

da

Man

cha. Cambden, Borlasse, Forster, Malte-Brun, Müllenhoff, Schulten, estarían entre

os

defensores desta opinión; evidentemente, a divulgación dos varios traballos de

Schulten no noso país contribuiron a extende-Ia súa opinión entre

os

críticos penin

sulares.

Para

el, o golfo Oestrymnico sería a zona entre Brest e Douarnenez;

as

illas

Oestrymnias serían

as

pequenas illas espalladas ó L de Ouessant aínda que admite

que estas il/as poidan se-las mesmas que logo foron chamadas Kassiterides en He

rodoto e que, unicamente máis tarde, foron así chamadas tamén as que están frente

a Galicia e das que falaban Strabon, Diodoro ou Mela.

A illa Sagrada parece ser Irlanda, habitada polos Hibernos e a illa dos Albións se

ría

a Gran Bretaña.

Outro punto conflict ivo, xunto co dos Oestrymnios, é o de Ophiusa; o feito

de

que responda a unha nova denominación dun terri tor io coñecido antes por outro

nome Oestrymnia , a expulsión dos seus habitantes polas serpes, etc., prantexa

moitos temas e problemas. O nome de Ophiusa considérase que ten relación co

«país das serpes» e que sería de orixe focea; con este nome, segundo Schulten, os

focenses chamarían a case que toda a Península Iberia quedaría reservado para a

costa S e L. . staOphiusa estaría habitada polos Saefes, nome que fai referencia

directa a «serpe», quizáis polo seu animal totémico; estes Saefes expulsarían ós an

tigos habitantes, os Oestrymnios, que pode que marcharan á zona de Bretaña onde

os sitúa o Periplo. sta podería ser unha explicación da duplicidade dos nomes.

Para

aceptar esta explicación, teríanse que atopar algúns elementos comúns

que permitiran pensar que neses Fisterras atlánticos onde se asentaron os Oestrym

nios existiu unha relación de parentesco. statarefa intentouna Cuevillas no seu es-

tudio sobre

S

Oestrimnios os Saefes e a ofi/atría en Ga/iza no que vai analizando

as diferentes etapas prehistóricas aquí e acolá constatando que nunhas épocas a se-

mellanza dos restos arqueolóxicos é grande Paleolíticos, certos tipos de campani

formes, pezas dos inicios dos metais, nas representacións dos petroglifos, nos ma

chados de talón e noutras é máis difícil a comparación Megalítico, Ferro . A idea

de camiños comerciais entre os Fisterras atlánticos, dende un momento inicial non

determiñado que podería intensificarse no período do Bronce é unha idea aceptada

por unha gran maioría. A posibilidade dunha identificación de carácter racial está di

ficultada pola inexistencia de restos.

sa relación dos Saefes coa serpe inténtase demostrar en Galicia polos restos e

pervivencias dos temas relacionados coa serpeo O posible culto á serpe na época

castrexa e as representacións inscultóricas

en

varios penedos galegos interprétanse

como argumentos a favor desta hipótese.

134



Tamén a identificación dos accidentes xeográficos da pe a variantes interpretati

vas. Así, o cabo Aryio, a unha distancia de cinco días das Columnas de Hércules,

é

para Schulten, o cabo Ortegal; o nome lIe viría do pobo dos Arubios que habitaban

esta zona. A illa Pelaxia, consagrada a Saturno, sitúaa Schulten a carón do cabo

Carvoeiro; García

de

la Riega identifícaa cunha

¡lla

no

río

Miño e Martíns Sarrnento

lévaa

as

marismas do Aveiro. A

¡ la

Poetanio sería, para García de

la

Riega, a

i la

de

Arousa e o «patalus portus» a ría de Arousa; pero para o P. Fita estaría na zona de

Betanzos e para Schulten sería a ¡ la hoxe península diante de Setúbal;

para

este

mesmo autor, o «patalus portus» se referiría á desembocadura do

río

Sado e se

gundo

P.

Fita, será o que logo coñeceremos como o gran porto dos Artabros.

AVI

EN

O

Ora

Marítima, 380-389

380 porro

in

occiduam plaga

ab his columnis gurgitem esse interminum,

late patere pelagus, extendi salum

Himi/co tradit. nullus haec adli t freta

nul/us carinas aequor il/ud intulit,

385 desint quod alto

fiabra

propellentia

nullusque puppim spiritus caeli iuvet,

dehinc

quo

aethram quod am amictu vestiat

caligo, serm per nebula condat gurgitem

t

crassiore nubilum perstet die.


380

ademáis Himllcón conta que dende estas

columnas ata a terra de Occidente hai un mar

interminable; que se amosa extensamente o Océano

e que o mar se extende. Ninguén chegou a estes

mares e ninguén aventurou os seus barcos a aquel mar

385 porque Ile faltan ó mar ventos propulsores e

ningún soplo do ceo

Ile

axuda a un barco,

e logo porque a néboa cubre a atmósfera

cun manto e a brétema agacha sempre o

abismo e o ceo mantense cuberto perante o día.


406 Plerumque porro tenue tenditur salum,

ut vix harenas subiacenti s occulat.

exuperat autem gurgitem fucus frequens

atque impeditur aestus hic uligine.

135



410 v beluadi um pelagus omne internatat

multusque terror ex feris habitat freta.

haec o im Himi/co Poenus Oceano super

spectasse semet et probasse re t tulit.

AVIENO

Ora

Marítima 406 413

406 E ademais xeralmente o

mar

exténdese tan

pouco profundo que case non cubre as areas do fondo.

Algas frecuentes saen por riba do mar e a

oleaxe queda imposibilitada polo apozamento.

410 Unha manada de monstruos nada

por

todo o

mar

e un inmenso terror das feras habita o mar.

púnico Himi/cón refire que el en outros tempos

veuno e

comprobouno

no Océano.

Estes versos corresponden a unha interpolación

o t xto

de Avieno e supoñen

unha repetición dos versos 120 129; repítense os mesmos medos que infunde o

Océano: a calmuza do vento que non impulsa

ás

naves a extensión interminable do

mar os vados e a pouca profundidade o mar

as

augas os monstruos mariños e

un novo elemento que nos versos anteriores non estaba que é a brétema.

Estes temores mantivéronse vivos moito t mpo e por iso se recoñecía o valor

dos que se atrevían a

se

internar no perigoso e descoñecido mar. Pero por outro la-

do a fama dos metais ouro prata estaño chumbo foi suficiente para intentar

face Ia travesía e chegar ós confíns do mun o coñecido.

Datos semellantes recolle Plinio

11,169

cando narra a viaxe de Himilcón e

Hannón en busca do estaño.

Os

cartaxineses tiñan interés en divulgar estes perigos

para controlar

en

exclusiva

as

rutas.

136



UTROP O

s.

IV d. X.

Eutropio é

un

dos autores que, na época

renacemento Constantino-Teodo

siano, adicouse a facer resumes

da

Historia. Escribe

na

época

emperador Valen

te 364-378 un resume

en

1

libros

da

Historia romana <<Breviarium ab urbe condi

ta» .

E un autor de talento, habilidade e traballa con bastante imparcialidade. O seu

tratamento dos temas é correcto e a lingua empregada, clara.

EUTROPIO, 4,19

ox

etiam

lunius rutus de Callaecis tLusitanis magna gloria

triumphavit

EUTROPIO, 4,19

Dempois tamén

lunio ruto celebrou con gran gloria o seu triunfo

sobre os Callaicos e Lusitanos

Referencia

ós

episodios das guerras de Bruto o Galaico dos anos 138-6

a

X. So

bre este persoaxe, ver Apiano, 73-74.

137



S RVIO HONOR TO

s.

IV d. X.

Durante a época o emperador Teodosio, o chamado renacemento Constanti

no-Teodosiano, Servio Honorato traballou

xunto

con outros autores e eruditos

en

facer comentarios e resumes das grandes obras e autores que

xa

se

consideraban

clásicos. Así, nese grupo de comentaristas está este autor,

o

que nos chega un co

mentario sobre a Eneida de Virxilio. Compañeiros nestas tarefas foron Nonio Marce

lo, Elio Donato, Terencio de Evamtio e outros.

SERVID, Aeneidam, VII,728

Ca/es civitas esta Campanie est in Ga//aecia qu m Sa//ustius captam

a Perpena commemorat

SERVID,

Aeneidam, VII,728

Ca/es é unha cidade de Campania e h i tamén unha en Ga//aecia que

segundo Sa/ustio foi tomada

por

Perpena

A expedición de Perpena a Cales Porto,

na

Gallaecia debeuse efectuar no ano

74-73

a

X. seguramente procedente de Lusitania. Descoñecemo-Io móvil estratéxi

co de/a; pode que

se

tratara dunha expedición de recoñecemento motivada por un

interés económico ou pode que teña relación coa marcha de Perpena,

fuxin o

de

Mete/o;

se

ésta fora a razón,

se

trataría dun episodio final das guerras Sertorianas

en Hispania. Nesta guerra, os Lusitanos, e probablemente tamén algunhas tribus

Galaicas, apoiaron a Sertorio no comenzo da campaña, mais, ó final,

fórono

aban

donando e pasaron ó bando de Metelo.

38



L TER ULO DE

V RON

o Latérculo

de

Verona está escrito no S VII pero ten a súa orixe no ano 97

d X ou pouco dempois baixo o reinado de Diocleciano

LATERCULO DE VERONA

p

250 XI

Diocensis Hispaniarum habet provincias numero VII

:

2 Beticam

3 Lusitaniam

4 Kartaginiensis

5 Gallaecia

6

Tharraconensis

Mauritania Tingitania

LATERCULO DE VERONA p 250 XI

A Diócese das Hispanias ten

VII

provincias:

2

Bética

3 Lusitania

4 Cartaxinense

Ga ae

cia

6

Tarraconense

Mauritania Tinxitania

erro do copista xa que son VI

Dempois de Diocleciano e Constantino Hispania

era

unha Diócese gobernada

por un Vicario O seu

mandato estaban

os

«consulares» das provincias Bética Lusi-

tania e Gallaecia e os «praesides» das provincias Tarraconense Cartaxinense Tinxi-

tania e as illas Baleares

139



POL M O S V O s IV d. X.

Aproximadamente no ano 385

d

X. se escribiu esta lista das provincias romanas

que Polemio adicou ó bispo Eucherio de Lión 448-9.

Se

coñecen algúns outros

traballos deste autor polos que se lIe pode considerar como un escritor de carácter

teo/óxico.

POLEMIO SILVIO

p

256 IV

In Hispania VII sc. provinciae :

Prima: Tarraconensis.

3

Secunda: Carthaginensis.

4

Tertia: Betica.

5

Quarta: Lusitania, in qua est Emerita.

6

Quinta: Gallaecia.

Sexta: Insulae Baleares.

8 Séptima: Tingitana.

9

Octava: transfretum,

quo

ab oceano

infusum

terras intrat trans-

mititur inter

Calpem e Abinnam.

POLEMIO SILVIO

p

256 IV

En

Hispania hai VII Provincias

Primeira: Tarraconense.

3

Segunda: Cartaxinense.

4

Terceira: Bética.

5

Quarta: Lusitania, na que está Mérida.

6 Quinta: Gallaecia.

Sexta: lilas Baleares.

8

Séptima. Tinxitania.

9

Oitava:

Ó outro

lado do

m r

que se

mete

dende o Océano que pe-

netra nas terras atravésase entre Calpe e Abinna.

Sobre a lista do Latérculo de Verona aparece unha provincia máis as iIIas Balea

res

que foron separadas da Cartaxinense. Os números 8 e 9 refírense a unha mesma

provincia.

140



RU O FE

T s. IV. d. X.

Contemporáneo de Eutropio, é como el, autor de resumes de historia na época

do emperador Valente. Trátase dun momento no que renacen varias ciencias, entre

elas a historia: «Breviarium rerum gesto popo Rom.

RUFIO FESTO, Brev. 5 1

rebe antes Lusitanos in Hispania

per

ecimum rutum obtinuimus

et

usque Gadis ad Oceanum mare pervenimus

RUFIO FESTO, Bre. 5 1

Sometemos

por

medio de écimo

ruto

ós rebeldes Lusitanos en His-

pania e chegamos ó Océano ata Gades

Décimo lunio Bruto venceu ós Lusitanos e lago chegou a Gallaecia vencendo ta

mén ós Gallaicos. Foi un dos militares romanos que máis triunfos obtivo en Hispania

ver Apiano, 73-74 .

141



P ULO OROS O

finais

S

IV-comenzos

S

V. d. X.

Parece que se pode afirmar con certeza que

era

natural

da

Gallaecia, do conven

to xurídico bracarense e viviría os seus primeiros anos nos momentos máis conflicti

vos

da

herexía Priscilianista,

e

segundo

S

Braulio,

el

mesmo militaría neste movi

mento, aínda que máis tarde o abandonaría. Chegou a ser presbítero.

Tamén parece que para evitar problemas cos Suevos, viaxa a Africa onde estará

con S Agustín; destes anos son tres obras, «Commonitorio» consulta de Orosio a

S

Agustín sobre os erros priscilianistas e orixenistas , «Apologético» no que Oro

sio contesta ó bispo Xoán logo de se celebra-lo sínodo de Jerusalém e

os

sete libros

de «Adversum paganos». O remate desta obra, no 417, a súa figura caseque desa

parece e se viviu algúns anos máis, deberon ser estes de silencioso servicio xunto a

S Agustín.

A obra de máis interés é «Historiarum adversum paganos libri septem», escrita

entre

os

anos

415

e417; nela, Orosio organiza

os

feitos dende o comenzo do mundo

tratando de demostrar que xamais fallaron á humanidade os males e que

os

de

outras épocas aínda puideron ser peores que os da súa. Os bárbaros, por exemplo,

non deben, por sí mesmos, causar terror e a Providencia, ó probare ós homes, lé-

vaos cara destinos mellores. A parte máis elaborada e extensamente tratada é a

de

Roma

da

monarquía e

da

república Libros II-VI . Está escrita con certa retórica e

son moitas as imitacións dos autores clásicos.

Consérvanse uns 200 manuscritos

da

obra de Orosio e foi unha das máis divulga

das pola imprenta conservándose ata 28 incunables; as edicións do texto latino son

numerosas e tamén

as

traduccións ás_diferentes linguas.

OROS10 1 2 69 72

69 HISPANIA uniuersa terrarum situ trigona est et circumfusione

oceani Tyrrhenique pelagi paena insula efficitur huius angulus

7 prior spectans orientem a dextris Aquitanica prouinca a sinis-

tris

Balearico mari coartatus Narbonensium finibus inseritur se-

71

cundus angulus circium intendit; ubi Brigantia Ga//aeciae ciuitas

sita altissimam pharum

et

inter pauca memorandi operis ad speculam

72 Britanniae erigit tertius angulus eius est qua Gades insulae inten-

tae in Africum Athlantem montem interiecto sinu oceani prospi-

ciunt

OROSIO,

1 2 69 72

Hispania enteira é de forma triangular e polo cerco do Océano e do mar

Tirreno

constitue unha península

O

seu primeiro ángulo que mira

cara

142



Oriente, limitando pola dereita coa provincia Aquitana e pola esquerc/.a

co mar Baleárico, únese ás fronteiras dos Narbonenses. O segundo án-

gulo mira

ó

Noroeste, onde está situada Brigantia, cidade de Ga/laecia e

levanta na dirección de Bretaña un altísimo

faro

construcción a resaltar

entre as poucas. O seu terceiro ángulo é onde están as i/las de Gades

que miran en dirección ó Abrego, orientadas ó

monte

Atlas, quedando

interposto o golfo do Océano.

Este texto de Orosio ten un paralelismo case exacto con outro do xeógrafo do S.

IV d. X. Istro Aethico no que di:

ecundus angulus intendit ubi Brigantia civitas sita

es t

Galiciae, ac altissimun fa-

rum, et inter pauca memorandi operis,

d

speculam Britaniae, erigitur

segundo

ángulo mira cara onde está a cidade de Brigantia de aliciae érguese un altísimo fa-

ro para orientación rumbo a Bretaña e é unha construcción para mencionar entre as

poucas .

As dúas descripcións

do

Faro Brigantino son

moi

semellantes, unha parece co

pia da outra. Está

tomado como

un

punto

de referencia na descripción xeral da Pe-

nínsula que

se

presenta cunha forma máis ou menos tr iangular ocupando o faro e a

cidade de Brigantia o segundo ángulo no N-W. Tamén como Faro Brigantino apare

ce

nunha escritura

do rei

Bermudo

que recolle o P. Flórez

España Sagrada,

t. 19

p

379 .

Tendo en conta que este faro non aparece citado ata esas datas serodias

do

S. IV d.

X.,

é de supor que foi erixido posteriormente

ós

escritos daqueles autores

que máis se interesaron polo N-W; por iso se pensa que puidera levantarse na época

de Traiano, aínda que tamén hai partidarios de pensar que

se

levantara

xa na

época

de Augusto

en

recordo das súas victorias Florián de Ocampo, Hoyo, J. Costa .

Sobre o faro, a actual Torre de Hércules da Coruña, escribiron case que tódolos

autores locais Cornide, Verea, Vedía, Salgado, Florián de Ocampo, Sarmiento,

Tettamancy, etc. atendendo a problemas descriptivos, constructivos, sobre a lec

tura

da

inscripción ou sobre a súa orixe e

as

xentes que a levantaron. Sobre este

punto, que hoxe non ofrece dúbida, escribe P. Madoz:

Diccionario,

t. 7, p. 105

«edificio notable pola súa ant iguidade e que si,

como

aseguran algúns, existía de

nantes que os romanos tomaran España, temos que considerala obra de Fenicios ou

cartaxineses». As lendas son tamén numerosas e variadas.

Este faro,

se

temos en conta

as

máis antiguas descripcións posuía, arredor

do

corpo de pranta cuadrangular, unha ancha escaleira ou rampa de pedra «que nacía

na

mesma torre», pola que se subía un carro de bois ata dar no alto

do

chapitel, que

fora cousa maravillosa de ver, canto foi grande erro de quen consentiu desfacela.

Sobre o constructor desta torre hai opinións, pero ó pe dela hai unha pedra cun le

treiro da mesma antiguidade» Licenciado Molina recollido

en

Madoz . Non sabe

mos cando desapareceu a rampa, mais cando escribe Molina, no 1549,

xa

non exis

tía. O faro sofreu tamén outros retoques: revestimento exterior de pedra de sillar

ben labrado na época de Carlos

queda

así

tapado o material inicial do morteiro

romano , máis altura, escaleira interior, transformación no faro, etc.

Na torre existía unha inscripción que presenta dificultades

na

súa lectura, sobre

todo na sexta liña; copiamos aquí tres posibilidades, a de Hübner CIL,

11 2.559

-A

e

as

que presenta

Madoz

-B-C-

Diccionario,

t. 7. p. 106 :

43



A

M RTI

AVG. SACR.

G

SEVIVS

LUPUS

ARCHITECTUS

AEMINIENSIS

LUSITANUS.EX.VO

B

MARTI

AVG. SACR.

G SEVIVS.

LVPVS.

ARCHITECTVS

AF SIS

LVSITANUS.EX.Vo

e

MARTI

AVG. SACRA

G

SEVIVS

LVPVS

ARCHITECTVS

AFL.

NSIS

LVSITANVS.EX.V.

C

Torres

l

culto al Emperador, p

5

ss. analiza esta inscripción como un po

sible indicio do culto ó emperador en Galicia baixo a advocación de Marte; isto con

taría con máis posibilidades, de ser certa a época da construcción do faro na época

de Augusto; neste caso, poderíase supor que a posible estatua levantada sobre a

inscripción representara a ugustocon figura de Marte ou a Marte evocando a

Augusto. Non sería, sinala

C

Torres, un caso aillado e tamén habería que ter en

canta o papel do deus da guerra e a súa asimilación cos deuses locais Bermejo,

a

sociedad, p. 39 62 .

Por outra parte, tamén habería dúbidas sobre a procedencia do seu arquitecto,

C

Sevio Lupa, natural de Aeminio, seguramente a actual Coimbra en Portugal, se

aceptamo-Ia lectura de Hübner.

OROSIO, 1,2,80

Hibernia insula inter Britanniam

et

Hispaniam sita longiore ab Africo in

boream spatio porrigitur. huius partes priores intentae Cantabrico ocea-

no Brigantiam Gallaeciae civitatem...

OROSIO, 1,2,80

A ¡¡la de Hibernia, situada entre Britania e Hispania, exténdese do S. ó

N do Africo ó Boreal nunha extensión bastante grande.

s

súas par-

tes principais de cara ó océano Cantábrico miran á cidade de Brigantia

en Gallaecia...

A illa de Hibernia refírese a Irlanda. Xa no párrafo anterior fixo referencia á posi

ción de Brigantia mirando á Bretaña.

OROSIO, V,5,12

interea Brutus in ulteriore Hispania X mi/ia Gallaecorum qui Lusitanis

auxilio venerant asperrimo bello et difficili quamvis incautos circumve-

nisset oppressit, quorum in eo proelio

mi/ia occisa, sex mi/ia capta

re-

feruntur, pauci fuga evaserunt.

144



OROSIO, V,5,12

Mentras tanto Bruto na Hispania

Ulterior,

derrotou a sesenta mil Galle-

gos que viñan para auxiliar ós Lusitanos nunha batalla cruel e difícil, a

pesar de que foron cercados por sorpresa; nesta batalla morreron cin-

cuenta mil, seis milse cillcula que foron cautivos e

moipou os

puideron

escaparse

Refírese Orosio a unha batalla de

D

lunio Bruto polos anos

37

ou 36a X. As

cifras pode que sexan un pouco esaxeradas pero o que interesa

recalca-la magni

tude

da

batalla, e concentración

de

forzas indíxenas e a importancia

da

victoria ro

mana.

Segundo os Fastos de Ovidio VI,461-2 trataríase dunha batalla producida no

vran dun deses anos, concretamente o 9 de xuño.

OROSIO, V,7,2

Numantia autem citerioris Hispaniae haud procul a Vacceais

et

Canta-

bris in capite Gallaeciae sita ultima Celtiberorum fuit.

OROS10, V,7,2,

Pero Numancia da Hispania Citerior, situada no límite de

Gallaecia,

non

lonxe dos Vacceos e dos Cántabros foi a última dos Celtiberos

A inclusión de Numancia dentro

da

provincia de Gallaecia corresponde a un

mo-

mento moi determinado do proceso de organización administrativa de Hispania an

terior

delimitación

ós

tres conventos ver comentarios en Plinio .

OROSIO, VI,21,1-8

1 nno

ab Vrbe condita DCCXXVI imperatore

ugusto

Caesare sexies

et bis

M.

Agrippa consulíbus Caesar parum in Hispania per ducentos an-

nos

actum intellegens

si

Cantabros atque Astures duas fortissimas

Hispaniae gentes suis hti legibus sineret aperuit lani portas atque in

Hispanias ipse

um

exefcitu profectus est 2 Cantabri et Astures Ga-

Ilaeciae prouinciae portio sunt qua

extentum

Pyrenaei iugum haud pro-

cul secundo Oceano sub septentrione deducitur

3 Hi

no solum pro-

priam libertatem tueri parati uerum etiam finitimorum praeripere

aus/:

Vaccaeos

et

Turmogos

et

Autrigonas adsiduis eruptionibus populaban-

tur.

igitur Caesar apud Segisamam castra posuit tribus agminibus totam

paene amplexus Cantabriam 4 diu fatigato frustra atque in periculum

saepe deducto exercitu tandem ab Aquitanico sinu per Oceanum

in-

cautis hostibus admoueri c/assem atque exponi copias iubet 5 tunc

45



demum Cantabri sub moenibus Atticae maximo congressi bello et uicti

i n Vin niu m montem natura tutissimum confugerunt,

ubi

obsidionis fa

me

ad

extremum paene consumpti sunt.

Raci/ium deinde

oppidum

magna ui ac diu repugnans,

postremo captum

ac dirutum

esto 6

praeterea ulteriores Gallaeciae partes quae

montibus

siluisque consitae Oceano terminantur, Antistius et Firmius legati mag

nis grauibusque bellis perdomuerunt.

7

nam

et

Medullium montem Mi-

nio f umini inminentem, in quo se magna

multitudo hominum

tuebatur,

per

quindecim m/lia passum fossa circumsaeptum obsidione cinxerunt.

8) itaque ubi se gens

hominum

trux natura et ferox neque tolerandae

obsidioni sufficientem n equ e susci pi end o bello

parem

intel/igit,

ad

uoluntariam mortem seruitutis timore concurrit nam se paene omnes

certa ti m igne ferro a c ue nen o n eca uerunt.

OROSIO, VI,21,1-8

1) No ano 7

da

fundación de Roma, sendo emperador Augusto César

cónsul por sexta vez e por seg und a M. Agrip a, e nten de nd o César que

se fixera

pouco

en Hispania perante douscentos anos, se consentía que

os Cántabros e os Astures, dous poderosísimos pobos de Hispania, uti

lizaran das súas leis, a briu as portas de lano, e el en pe rsoa p úxose en

marcha cun exército cara as Hispanias.

2 Os Cántabros e os Astures son

parte

da provincia de Gallaecia, por

onde unha prolongación da cordi lleira do Pirineo se extende

non

lonxe

do Océano cara o N.

3) Estes

non

só estaban preparados a defenderen a propia libertade, se

nón que tamén

se

atrevían a arrebatala d os viciños e asolaban ós Vac

ceos, T urmog os e Autrigóns con ataques permanentes.

Así

pois, César estableceu o campamento

xunto

á Segisama, rodeando

con tres col umna s a case tod a Cantabria.

4) Perante moito tempo fatig ad o en vano

o

exército e

posto

en perigo

moitas veces, manda por fin que a armada se aproxime polo Océano,

dende o

golfo

de Aquitania, sen sabelo os enimigos, e que se desembar

quen as tropas.

5) Entón, finalmente, os Cántabros pelexaron o máis grande combate ó

pe

das murallas de

Atica

e vencidos

fuxiron

ó

monte

Vinnio

moiprotexi-

do pola natureza, onde foron consumidos case ata o extremo pola fafJ7e

do asedio. Logo o castro de

Aracilo

aínda que resistindo con gran forza

e

por moito

tempo, ó

fin

foi tomado e destruido. .

6) Ademais, ás partes máis alonxadas de Gallaecia, que sembradas de

montes e bosques rematan no Océano, sometéronas os legados Anps

tio e Firnio con grandes e duras batallas.

7) Tamén cercaron con asedio o monte Medulio, que

se

ergue sobr J o

río Minio,

no

que se defendía un ha g ra n can ti da de de homes, rodeado

por un foxo

de

quince

mil

pasos.

8) E

así

cando aquela raza

de

homes feros

por

natureza e crueis, en-

6



tende que

non

capaz soporta-lo asedio nin afranta-Ia batalla en

p de igualdade lánzase mort voluntaria por m o escravitude.

Pois case todos se deron

mort

a porfía valerosamente

polo

lume a

espada e o veleno.

A semellanza desta narraCión de Orosio sobre as guerras contra os Cántabros e

Astures é moi similar á de Floro 11,33,50-52 , aínda que un pouco máis ampla e con

algunha nova matización.

A cifra redondeada de 200 anos é exacta tendo

en

conta que dende

os

primeiros

momentos

da

chegada dos romanos pode entenderse que

se

inicia a conquista. A

anotación de que o propio emperador se dispuxera a ir contra estes pobos mostra

por sí mesma a dificultade para dominalos e a tenaz resistencia que presentaron. A

fama destes pobos do N. da Península como guerrilleiros irreductibles era moi coñe

cida.

O templo de

la

no abría

en

Roma

as

súas portas cando

se

iniciaba unha campaña

militar e non se volvían a pechar ata a firma da paz. O remate destas guerras as por

tas do templo poderían estar pechadas uns anos conmemorando a Paz Augustea.

Orosio sinala a extensión de

Gallaecia nun senso moi amplo,

xa

que comprende

ría a Cántabros e Astures.

Esta

apreciación vai ser tida en conta polos diversos auto

res

para situa-Ios diferentes escearios da guerra que nos textos, tanto de Floro coma

de Orosio, non son precisos. Orosio debe facer referencia á provincia de Gallaecia

instituída por Diocleciano que abranguía a Cántabros e Astures.

A actividade de rapiña e bandidaxe referida a todos estes pobos do non

no

vidade.

Xa

Strabon 111,3,5 , por exemplo, contara uns feitos semellantes.

Dende o campamento de Segisama foi o centro

de

dirección das operacións.

Tamén os campamentos de Asturica e Brácara foron puntos de partida para

as

outras dúas columnas de ataque.

A complexidade da operación compróbase coa axuda que debería presta-la ar

mada ó acosado exército de terra.

Parece un erro claro que aparece o nome de Att ica, que non ten sentido, xa que

todo o contexto está facendo referencia a Bergido. Debe ser un erro ou confusión

do copista do códice.

O monte Vinnio é o refuxio dos habitantes de Bergido, nas montañqs cántabro

astures, na zona próxima ós Picos de Europa. Unha vez máis, a xeografía vai servir

de refuxio natural contra as organizadas lexións.

O castro de Aracilo

p r e ~

que estaba no lugar da actual

r a d i l ~ o s

preto de Rei

nosa.

O nome do legado Firnio debe estar mal escrito no códice xa que o nome correc

to

é Furnio, tal como aparece

en

Floro

11,33,51 .

Por último, o monte Medulio, máis localizado en Orosio que en Floro. Tódolos

estudiosos do tema puxeron de relevo este dato, aínda que non todos coincidirán

coa localización exacta; pero para todos este dato é fundamental; tanto para os

máis tradicionais Mariana, Mq.rales, Flórez, Masdeu como para os máis modernos,

ven da escola de Schulten, como da de Magie-Syme, hai que facer caso a Orosio,

xa que debería coñece-Ia zona mellor que Floro ó ser natural de Braga. Así, o Medu

lio situaríase cara o S. de Galicia, no val inferior do Miño. Monteagudo

Galicia en

147



Ptolomeo

p.

618 nun intento de localización exacta colócao no castro de Cabezas

de Francos no monte Aloia. Sen embargo a localización deste monte Medulio se-

guirá permitindo novas interpretacións ou revisións das propias afirmacións; así C.

Torres correxiría

as

súas iniciais localizacións dun Medulio no monte Aloia por un

Medulio nas Médulas

La

tragedia del Monte Medulio p. 117 aceptando novas ar-

gumentacións e aceptando o paralelismo do significado do «sil» e «minius» referi-

dos a «Iodo limo cor vermella ocre» nos dous casos e como razón dos erros clási-

cos e confusión con estes ríos.

OROS10 VI 21 11

Cantabricae victoriae hunc honorem Caesar detulit

ut

tunc quoque belli

portas claustro cohiberi iuberet. ita tunc secundo per Caesarem quarto

post urbem conditam clausus

est

luanus...

OROSIO VI 21 21

Cantábrico bello per quinque annos acto totaque Hispania in aeternam

pacem

um

quadam respiratione lassitudinis reclinata ac reposita

ae-

sar Romam redit.

OROSIO VI 21 11

ugusto recibiu este honor

da

victoria cántabra de modo que tamén

entón mandou cerra Ias portas do templo

da

guerra. E así por segunda

vez mediante César e por cuarta dempois da fundación de Roma ce-

rrouse entón o templo de lano.

OROSIO VI 21 21

Realizada a guerra cántabra perante cinco anos e deixada e restableci-

da

toda Hispania nunha perpetua paz con certo respiro do cansancio

César regresou a Roma.

Finalización das Guerras Cántabras que permitiron inicia la

paz

de Augusto que

se verá commemorada no interesante monumento do Ara pacis

en

Roma.

148



NONIMO R V N

Obra de compilación dun autor cristiano que sobre

0670

manexaba documenta

ción anterior, dos séculos IV e V

Está

escrita en cinco libros e resulta unha lista de

máis de 5.000 nomes entre os que aparecen algunhas referencias topográficas e hi

drográficas de Hispania. Unha importante base de información foi o Itinerario de

Antonino ó que aparecen engadidas mansións ou cidades que nacen posteriormen

te. Segue para a enumeración un itinerario convencional que escomenza en Asia,

segue por Africa e Europa e remata cun periplo polo Mediterráneo e algunhas il/as.

Realmente, máis que un auténtico itinerario, é unha fonte de constatación e axuda

para a identificación de poboacións antigas.

ANONIMO DE RAVENA, 3 2

quae

Spanorum

patria

habet

infra

se

provincias famossissimas octo

id

est

esta patria dos Hispanos ten dentro de

sí oito

famosísimas provin

cias isto é:

4 Calletia

5 Asturia

6

Austrogenia

7 Iberia

8 Lysitania

9 Betica

1

Hispalis

Aurariola

vel si

modica

existet tamen

omnino

fertilis

est

specio

sissima esse dinoscitur

aínda que é pequena sen embargo apréciase que é

moi fértil

e rica .

Estas oito provincias non responden a ningunha realidade administrativa roma

na; nesta lista mistúranse cidades co nome de Hispania na versión grega Iberia e

con provincias verdadeiras.

ANONIMO

DE RAVENA, 307-308

307 7 Tude

18-Bonisana

19

Turaqua

308 l Are Agusti

2-Quecelenis

3- Glandimariu

m

4-Medioga

150



3 Luco

u usti

4 Ponte Nartie

5 Brevis

6 Assegonion

7 ria

8 Aquis Ce/enis

32 17 Bibesia

321 21 Minna

Esta é a derradeira lista de cidades que

da

o nón mo para Hispania; é unha lista

que engloba distintas vías sen separación entre elas mais é posible recoñecelas

agrupadas por tramos á vía a que pertencen Así as primeiras corresponden á vía

8

do Itinerario de Antonino; logo aparecería un camiño de Astúrica a Luco Asto-

rum que non ten paralelo no Itinerario mais no que aparecen as mansións de Balsa-

ta

e Interamnum que corresponden a outra vía; de Luco Astorum outro camiño a

Luco Augusti que pode que coincida

coa «per loca maritima» e por último unha

vía

a Aquis Celenis que ten paralelos co Itinerario e coa táboa de Astorga

O nome de Bibesia só aparece mencionado aquí e é posible que corresponda ó

río Bibei Minna debe de corresponder ó Miño

52



XO

ZO R S

Zonaras foi un escritor bizantino de finais do S

XI

e comenzos do

S

XII que de-

sempeñou varios cargos na

corte do emperador Alexo e

na

de Xoan Comneno.

Pasou logo a vivir unha vida ascética retirándose a unha illa apartada onde mo-

rreu sobre o ano

113

aproximadamente.

Deixounos unha Crónica Universal dende o ano 1 ó

1118

e que contén valiosos

datos obtidos de vellas fontes sobre todo nos fragmentos hoxe perdidos de Dion

Cassio. Así os libros 1 ó 21 e 44 ó 8 da «Historia Romana» de Dion figuran extrac-

tados

na

obra de Zonaras nos números 7 ó

12

Como comentarista eclesiástico escribiu tamén Zonaras uns «Comentarios sobre

os

cánones dos Apóstoles e dos Concilios» e sobre «Epístolas canónicas dos Papas»

xunto cun himno á Virxe.

ZüNARAS

10 6

••• f)\I Ibe r i a

npo

toú tou Pompeyo) AUXW\I, W

t u ú t ~ ; t n t ~ ~ tn l A u a ~ t u \ l O U ; xul KUAUCXOU ; t tpá-

tEuaE. xul x p u t ~ a u ;

toú tW\I ~ X p ~

l ~ w

n p o ~ A B E

B U A á a a ~ ;

ta

~ ñ

npl\l

ÓnECXO\l tU

l P W ~ U C O ~ ; ~ B \ I ~

XU tU-

a t p E ~ 6 ~ E \ l O ; ,

xul

~ n E A A á Y E

tnuPXCu ;

E ~ 6 o x ~ ~ W \ l

u ~ t 6 ;

tE

n A O Ú a ~ O ;

YEYO\lW ; xul

tOU ; a tpU tLW tU ; W ~ E -

A ~ X W ; .

ZüNARAS 10 6

Tocándo//e en sorte Iberia antes que a Pompeio, cando chegou

f ixo unha campaña contra os Lusitanos e os Calaicos. ominou a éstes

ata chegar óm r exteriorso

me

tendo óspobos que non obedecían antes

ós romanos e foise d rexión deixando bo recordo, facéndose el rico e

enriquecendo tamén ós seus soldados.

Referencia á campaña de César en Gallaecia dos anos 61 60 a X. na que chega

ó Atlántico e na que consigue

os

seus propósitos de se enriquecer; son datos moi

semellantes ós que daba Dion Cassio.

153



5



T O

P UTING R

Coñecida tamén como Mapa Mundi de Castorius, o exemplar que se conserva

debe ser obra dun copista do S XII-XIII que parece copia dun orixinal do

S

VII e

que, á súa vez, é copia dun mapa do S IV.

A súa historia é moi curiosa;

era

unha colección de

12

follas, a primeira delas re

ferida a Hispania e Britania. E un rollo de

6,6 m. de largo e de 0,34 m.

de

ancho que

se

conserva

na

Biblioteca Imperial

de

Viena. Foi atopado en Worms a finais do S.

por Comado Celtes e donada en testamento no 15 8 a Comad Peutinger de aí o

seu nome coa condición de que á súa morte fose accesible ó público. O embaixa

dor francés quixo mercalo por 7 coroas que foron rexeitadas por Peutinger. No

1526

fo; prestada a Miguel Hummelberg que fixo unha copia que logo aparecería

moito máis tarde en Nápoles. Dende a morte de Peutinger no 1547 a Táboa estivo

perdida ata que Mario Welzer atopouna no 1597 e ó ano seguinte aparece publicada

por primeira vez en Amberes. Unha segunda vez volveuse a perder e a reaparecer

no 1714 gracias a un anticuario que a mercara a Desiderio Peutinger, o derradeiro

membro desa linaxe. No 1715 foi mercada por

1

ducados polo príncipe Uxío de

Saboia e a súa biblioteca pasou logo

ós

fondos da Biblioteca Imperial de Viena no

1737 onde está a única copia do orixinal

Historia de spaña

dirixida por M. Pidal,

p 570 .

O faltar

na

copia o primeiro fragmento onde iría o título e o nome do autor, nada

sabemos del. Sen embargo, un xeógrafo de Ravena, anónimo, sobre o ano 67

cita

un antigo mapa e chama Castorius ó seu autor.

A súa finalidade é servir ó viaxeiro e iso explica a presentación en forma de rollo

e que tamén

se

pode doblar en fragmentos. Tomando como centro do mapa a Italia

o autor fixo un mapa dos países do Imperio. Non é un mapa completo nin oficial;

presenta unha rede viaria de 70.000 millas, 3.300 mansións e outros 6

nomes di

versos.

E curiosa a presentación do mapa; para aforra-Io espacio, o mar aparece reduci

do a estreitas franxas hourizontais

sen

nengunha proporción; os contornos das te

rras carecen de importancia e

os

accidentes xeográf icos como montes ou ríos só

aparecen sinalados como referencias.

E

de

moita menos util idade que o Itinerario ou o Ravenate porque tódolos datos

xa foron dados por eles e porque os trazados son moi rectilíneos e

as

estacións non

están relaciondas unhas con outras nas súas auténticas posicións e faltan indica

cións sobre a dirección.

Os

nomes presentan certas irregularidades

nas

grafías, con

fusións de siglas, omisións, redoblamento de cifras, etc. Ademais hai que ter en

conta que os datos referentes a Hispania perdéronse e só temos reconstruccións,

algunha moi boa como a de Müller.

155



T O S

RRO

STORG

Aínda que escritas noutro material, o barro, incluimos aquí estas táboas; son ca

tro placas nas que aparecen mencionados 5 itinerarios do N-W. Coñécense mal

as

circunstancias

da

súa aparición e consérvanse no Museo Provincial de Oviedo. Es-

tán firmadas por

C

LEP M.I VIR e están un tanto fragmentadas debendo medir, ini

cialmente uns 14 x 12 cm. Deberían ir colgadas, a xulgar polo furado que presentan

na parte superior. Sobre a súa autenticidade, ésta foi admitida, inicialmente García

Bellido, 1975), sen embargo, hoxe hai moitas dúbidas, sobre todo

as

n o 3 e 4 A n. o

2 é a que é máis admitida como auténtica e contén dúas vías: a de Lugo a Iria e a de

Lugo a Dactonio.

Na táboa

n

o

4

considerada como falsa, faise alusión á

vía 18

e aparece citada a

mansión Aquis Originis VII; Arias e Roldán demostraron que o falsificador errou e,

tendo en conta que tiña que colocar nese lugar, polas millas, Praesidio, menciona

no seu lugar Aquis Originis que pertenece a outra vía. Estes nomes debeunos copiar

dunha reconstrucción de calzadas romanas na que, por necesidades de espacio, es-

taban

os

nomes escritos un ó lado do outro Caamaño, uentes

p

102).

PL C

VI

[LV] CO VGVSTI O IRI

Vía

de

Luco

ugusteo

a Iria)

PONTE N RTI E

XI

BREV[I]S XIII

SECONI XI

5

IRI

XX

VI LVCO V[GVS]TI [O

O CTIONVM]

Vía de Luco ugusteoa Oactonio

OV [E

OVIN]TI [E]

O CTIONVM

IX

...

C.LEP.M.

10 VIR.

156



I LIOGR FI

ACUÑA CASTROVIEJO F. 1971 Notas introductorias para el estudio

de

los mosaicos en

Galicia,

XII C.A.N. Jaén.

ACUÑA CASTROVIEJO F. 1972 Los mosaicos

de

La Cigarrosa, B S A

38 Vallado-

lid.

ACUÑA CASTROVIEJO

F

e BARRAL X.

1973

Estudios sobre mosaicos romanos,

S A

25

ACUÑA

CASTROVIEJO F.

1974 Mosaicos romanos de la Hispania Citerior. Conventus

Bracarensis,

A 31

ACUÑA CASTROVIEJO F.

1976

Catálogo

monumental de

la Galicia

actual

en época roma-

na.

Cuad.

Est

Cer

Sargo

n.

o 16

ACUÑA CASTROVIEJO F.

1977 Bibliografía de la Galicia Romana,

Lugo.

ACUÑ A CASTROVIEJO F. 1984. A Romanización de Galicia, Pub. M. Castrelos n

o 7

ALBERTINI

1923

Les divisions administratives de I Espagne romaine,

París

ALBERTOS M a

1975 Organizaciones suprafami/iares en la Hispania antigua, S

A.

n 37

ALMEIDA

F

de 1970 Minas de ouro na ((Gallaecia)) portuguesa, Legio VII G. León.

ALONSO NUÑEZ J. M.

1975

El O

de

la Península Ibérica en Estrabón, Bol. Aur. V.

ARIAS BONET G. 1963 Los caminos del decemviro Lepidus y otras

vías

romanas,

El

M. E

ARIAS BONET G. 1963 El secreto de

Antonino El

M.

E

ARIAS BONET G.

1964

López Ferreiro e la ((vía per loca marítima)),

El

M.E.

n

o

7

ARIAS VILAS F 1972 Las murallas de Lugo,

S

A. n o 14

ARIAS VILAS F.

1976

Lucus Augusti Cuad. Est Sargo n o 16

ARIAS VILAS

F 1976 Geografía histórica de la Galicia Romana,

Cuad.

Est Sargo n o 16

ARMESTO y ARNAU

1843 Apuntes acerca del vestigio romano descubierto en la calle

Batitales en Lugo,

Lugo.

BALlL ILLANA

A

1971 Sobre los talleres musivarios de Galicia: identificación de un taller

musivario.

CoHoque inter. pour I etude de la mosaique antique Viena.

BALlL ILLANA 1971 Galicia y

el

comercio atlántico en la época romana, C

N A

Coimbra.

BALlL ILLANA 1973 Una inscripción del Forum Gigurrorum, Durius

BALlL ILLANA

1976 Bracara Augusta y el Conventus Bracarus,

Cuad.

Est Sargo

n o 16

BAYET J

1981

Literatura latina, Ariel Barcelona.

BARROS SIVELO

1875 Antigüedades de Galicia,

A Coruña.

BLANCO FREIJEIRO

1976 Monumentos

romanos de la conquista de Ga/icia. Cuad. Est.

argo n

o 6

BLAZQUEZ A.

1894 Las costas de España en la época romana,

Bol.

Soco Geo

BLAZQUEZ 1898 Nuevo estudio sobre

el

Itinerario de

Antonino

B R A H XXI.

BLAZQUEZ A 1909 El periplo de Himi cón, Bol.

Soco

Geo.

BLAZQUEZ A 1915 Las Casiterides yel comercio del estaño en la Antigüedad B.R.A.H.

LXVII.

BLAZQUEZ 1918

Vía

romana

de

Braga a

Lugo por

el interior, B R

A

H LXXIII.

BLAZQUEZ A. 1920 Cuatro teseras militares, B R A. H LXXVII.

BLAZQUEZ

1923 Vías de Sigüenza a Zaragoza, de Alhambra a Zaragoza, del Bierzo a

Lugo, de

Lugo

a Betanzos, de Betanzos a Padrón, de

Tuya

Padrón y de Padrón a

Lugo

M.

J S E

n o

52

BLAZQUEZ J. M.

a

1970

Las religiones indígenas

del

área

N W

de la P-I en relación

con

Roma,

Legio VII

G

157



- t.II.-500

a

C hasta César. Edición A Schulten, 1925.

-

t -Las guerras. 237 154 a

C

Edición

A

Schulten.

1935.

- t.IV.-Las guerras. 154 72 a C

Edición A. Schulten.

1937.

- t.V.

-Las

guerras.

72 19 a C

Edición

A

Schulten,

1940.

VI. -Estrabon. Geografía

de

Iberia. Edición A Schulten. 1952.

- t.VIII.

-Las fuentes desde César al S Vd. C

Edición

R

Grosse.

1959.

- t. IX.

-Las

fuentes de la época

l ~ s i g o d

y bizantina.

Edición

R

Grosse.

1947.

FORNI, G.,

1970.

L occupazione militare romane

de

la Spagna N-W analogie e paral/e/i,

Legio

VII

G

FORTIA D URBAN,

1845. Recuell des itinéraries anciens, París

FULGOSIO, F.,

1867.

Crónica de la Provincia de Pontevedra, Madrid.

FULGOSIO, F.,

1868.

Crónica de la Provincia de Orense, Madrid.

G AN DA RA y ULLOA,

F

1677. Nobiliario, armas y

triunfos

de Galicia. Hechos heroicos de

sus viajes y elogios de su nobleza y de la mayor España y Europa,

Madrid.

GARCIA BELLIDO,

1943. Los

Albiones del

N-W

de España y una estela hallada en

elOcci

dente

de

Asturias, Emerita, XI.

GARCIA BELLIDO, 1946. Bandas y guerri llas en las luchas con Roma, Madrid.

GARCIA BELLIDO,

1947.

La España del

S

l

de nuestra era.

Espasa-Calpe, colección

Austral

n o 744 B

Aires.

GARCIA BELLIDO,

1967. Veinticinco estampas

de

la España antigua, Espasa-Calpe, co

lección Austral, n.

o 375

Madrid.

GARCIA BELLIDO,

A 1968. España y los españoles hace

2. } ] )

años,

Espasa-Calpe, colec

ción Austral,

n

o

515

Madrid.

GARCIA BELLIDO,

1975.

El llamado Itinerario

de

barro,

B

R

A H

CLXXII.

GARCIA MARTINEZ, M. C.,

1972. Encol da organización político-social da Antigua Galicia,

Grial, n

o 36.

GONZALEZ, J. M.,

1956.

Mansiones del trayecto

de

la vía romana Lucus

Asturum-Lucus

Augusti Archivum, VI.

GONZALEZ, J. M.,

1962.

Sestianas)),

el

calificativo de las aras astures y galaicas,

Archivum,

XI.

GONZALEZ y ZUÑIGA, C., 1846. Historia de Pontevedra, o

sea

de la antigua Hellenes funda

da por Teucro, dá

principio

desde que

se

estableceron as colonias griegas en Galicia hasta

nuestros días, Pontevedra.

HARMAND, J 1970. César

et

I Espagne durant le second Bellum civile)), Legio

VII

G

HERNANDEZ DE LA GRANJA, J 1883. La ciudad de Tuy la fundó Diomedes de Italia,

Rev

Galicia Diplomática,

HUERTA Y VEGA,

F 1735.

Anales del Reyno de Galicia, Santiago.

INSCRIPCIONES ROMANAS DE GALlCIA, 1949 68. C S C - P S E G 5 tomos.

LARRAÑAGA MENDIA, J.,

1970. Geografía de Ptolomeo,

Servicio Geográfico del Ejército,

Boletín

de

Información n

o 10

Madrid.

LESKY, A.,

1968.

Historia

de

la literatura griega, Gredos.

LOPEZ

CUEVILLAS, F., 1922. A mansión Aquis Querquernis, Nós.

LOPEZ

CUEVILLAS, F.,

1929. Os Oestrimnios, os Saefes e a Ofilatría en Galicia,

Arquivos

do S

E G

t.

LOPEZ

CUEVILLAS,

F

1933 4. Es tudos sobr e a Edade do ferr o

no N-W

peninsular. As fon-

tes literarias. Arquivos do S E G., t. IV.

LOPEZ

CUEVILLAS,

F

1953. Restos r omanos de la Limia, C E G

XXVI.

MACIAS, M 1898. Civitas

Limicorum

B P M. O., n o 5 t.

MACIÑEIRA, F.,

1931.

Algunas

consideraciones en torno a la más exacta ubicación del golfo

llamado

de

los Artabros, B R A

G

n o 235 240.

MADOZ, P Diccionario geográfico-estadística-histórico de España y sus posesiones de Ul

tramar.

159



MAGIE D. 1920 ugustus war in Spain, Classical Philology.

MAÑANES T.

1976

Asturica Augusta y su convento jurídico, Cuad. Est. Sarg.

n

o 16

MARCHETTI M

1947

La provincia romana della Spagna, Roma.

MARTINEZ

DE

PADIN L.

1849

Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia, Madrid.

MARTINa E 1982 Roma contra Cántabros y Astures, Sal terrae Santander.

MARTINS

SARMENTO F.

1896

Ora marítima, Porto.

MARTINS SARMENTO F. 1933.

Os

gregos

no

N W

de

Iberia. Coimbra.

MENENDEZ

NADAYA

M G. 1979 El Mons Vindius y sus cercanías, H

A

XXX.

MILLAN GONZALEZ l.

1981

Raíces prelatinas da cultura galega: problemas e datos de

lin-

gua e creencias, Vigo.

MISPOULET 1910 Transformation de I Espagne durant les trois premieres siec/es de I Empi-

re, Revue de Philologie XXXIV.

MONTEAGUDO L 1947 Galicia en Ptolomeo, C E

G

fase. VIII.

MONTEAGUDO L

1955

Vía romana entre Betanzos y Guitiriz, A E Arq. XXVIII.

MONTEAGUDO

L

1951 52 57. Carta de

La

Coruña Romana, Emerita XIX XX XXV.

MORALEJa LASSO 1973 Sobre algunos topónimos en las Vías Romanas de

Galicia,

C E G XXVIII.

MORALES

A

de 1572 Viaje

de

A.

de Morales por orden del Rey

D.

Felipe

a los Reynos de

León y Galicia e Principado de Asturias. Madrid.

MURGUIA M 1905 Historia de

Galicia,

La Coruña.

NOYA PICaN A 1883 Tuy. punteshistóricos sobre esta antigua ciudad. Rev Galicia Di

plomática

OBERMAIER H.

1923

Impresiones de un

viaje

prehistórico por Galicia. Ourense.

PASCHASIO DE SEGUIN S J

1750

Galicia, reino de Christo Sacramentado, México.

QUIRING

E 1935

El laboreo de las minas de oro por los romanos en la P.

l.

Y la arrugias

de Plinio. Investigación y progreso IX.

RABANAL

M 1970

España antigua en las fuentes griegas, Gredas Madrid.

RISCO V. Geografía, en Geografía General del Reino de

Galicia

dirixida por Carreras y Candi.

Tomos de Ourense. Barcelona

s d

RODRIGUEZ COLMENERO

1972

Sobre los pueblos prerromanos del S. de

Galicia,

Bol.

Aur.

RODRIGUEZ COLMENERO

1973

Los Intermnici del convento Bracaraugustano y

su

dios

indígena Toroiogombicteco,

RODRIGUEZ COLMENERO

1977

Galicia

Meridional Romana, Bilbao.

RODRIGUEZ COLMENERO A

1977

ugusto e Hispania, Bilbao.

RODRIGUEZ COLMENERO

A 1983 El

campamento romano de Aquis Querquernis, Actas

do S A.

N

O P..

ROLDAN HERVAS J M 1972 3. Las tablas de barro de Astorga, ¿una falsificación mo

derna?, Zephyrus XXIII XXIV.

ROLDAN HERVAS

J M 1975

Itineraria Hispania. Fuentes para el estudio de las vías ro

manas de la P. l., Madrid.

RUSSELL CORTEZ

1951

O culto do Emperador no Conventus Bracaraugustanus», Brac.

Aug. vol. 11 111

SAGRARIO

DE MaLINA

B.

1949

Descripción del reino de Galicia y de las cosas notables

del, con las armas y blasones de los linajes de donde proceden señaladas casas en Castilla.

Bibli. Gal.

SANCHEZ ALBORNOZ C. 1929 Divisiones administrativas del solar del Reino de Asturias.

B R A H. t 95

SANCHEZ ALBORNOZ C. 1946 El culto al Emperador y

la

unificación de Hispania. Anales

del Inst. De Lit. Clásica de la Unv. de

B

Aires t.

SANDOVAL Frai. P de

1610

Antigüedad de la ciudad e Igleisa de Tuy y de los obispos

que se

save aya avido en ella. Braga.

6



SANTOS YANGUAS

N., 1981.

La administración romana del N-W de la

l

hasta finales

del S. l

d

C.,

Brigantium,

2.

SANTOS YANGUAS

N.,

1982. La conquista romana de Galicia,

Brigantium,

3.

SARALEGUI y MEDINA,

L.,

1908.

Adobriga,

Ferrol.

SARALEGUI y MEDINA, L., 1909.

Libunca,

Ferrol.

SARMIENTO,

M 1901. Estradas militares romanas de Braga a

Astorga Lisboa.

SCHUL

TEN,

1920.

Hispania,

Barcelona.

SCHULTEN,

A

1943.

Cántabros y Astures y su guerra contra Roma,

Espasa-Calpe, Madrid.

SCHUL

TEN,

1959. Geografía

etnografía antiguas de la

l

C.

S.

C. Madrid.

SYME,

1934. The Spanisch wa r o f Augustus

26-25), The American Journal

of

Philology.

SYME,

1970. The conquest

o f

North-West Spain,

Legio VII

G.

TABOADA

CHIVITE,

J

1945.

Villa romana del Valle del Támega, R.

G. LV.

TABOADA

CHIVITE,

J

1953.

La ubicación del

Forum

Bibalorum, III C. N. A

TABOADA

CHIVITE,

J 1970.

Lo s

Tamagani

y

su organización,

XI

C.

N.

A

TABOADA

y LEAL, N., 1840.

Descripción topográfica-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y

alrededores; con una noticia biográfica de varios hombres ilustres hijos de este país,

San

tiago.

TAMUJE J

M

1975.

La

Vía

romana per loca maritima

por

el Bajo

Miño

y

costa Atlántica,

Pontevedra.

TARACENA

B.,

1947. Las

vías

romanas en España,

C.

A

S.

E.

TENORIO, N.,

1940. Pobladores romanos de Viana del Bollo, B. C.

M. O., t.

TETTAMANCY GASTaN

F.,

1923. La Torre de Hércules, La

Coruña.

TORRES RODRIGUEZ, C., 1945.

Las Kassiterides, C. E.

G., t. IV


La venida

de

los griegos a Galicia,

C.

E.

G., t. II-V.


Galicia en las Guerras Cántabras, la heroica resistencia del

Monte Medulio, B. U.

S.


Límites geográficos de Galicia en los S. IV y V C.

G.,

t

IV.

TORRES RODRIGUEZ, C.,

1951 2.

Conquista

de

Galicia

por

los romanos antes

de

las Guerras

Cántabras.

B.

U.

S.


El culto al emperador en Galicia, C.

G., t. VII.

TORRES RODRIGUEZ, C.,

1953. La Galicia romana

y

la Galicia actual, C. E.

G., t. VIII.


La Galicia Sueva,

Fundación Barrié.


La tragedia del Monte Medulio y su resistencia histórica,

Gallaecia, n. o 6.


La Galicia Romana,

Fundación Barrié, P.

S. E.

G.


Paulo Orosio. Su vida

sus obras.

Fundación Barrié.

P. S.

E. G.

TRANOY,

A 1981. La Galice Romaine,

París.

VAAMONDE

LORES, F.,

1898.

Resume

da

Historia

de

Galicia,

Coruña.

VARIOS, 1923.

As fontes

p ra

Hestoria antiga de Galiza,

Nós,

n.

o

17 18.

VARIOS,

1985. Las Guerras Cántabras.

Cuad. de H.

a

16

n.o

58.

VAZQUEZ SEIJAS,

M

1939. Lugo

bajo

el

Imperio Romano,

Lugo.

VAZQUEZ SEIJAS,

M

1943. Lugo

en los tiempos prehistóricos,

Lugo.

VEDIA

y

GOOSSENS,

E

de,

1845. Historia descripción de la

ciudad

de La Coruña,

Coruña.

VEREA y

AGUIAR J 1838. Historia de Galicia,

Ferro .

VICETTO, B.,

1865. Historia de Galicia,

Ferro .

VILLAMIL y

CASTRO, J 1867.

Crónica

de

la provincia de

Lugo Madrid.

VILLAMIL

y CASTRO,

J

1883.

Colonias griegas en Galicia. Su historia

su inf lu jo bajo

aspectos económicos

y

sociales.

rev. Galicia Dipl.



C MARCO,

Astorga

CALADUNO, Ptol 11 6 38

CALLAICOS/GALLAICOS, T. Livio, pero

56; Str

111 3 2; 111 3 3; 111 3 7; 111 4 3; 111 4 12;

111 4 16; 111 4 20; Apiano, 70;

Plinio

//1 28; IV,112; VIII,166; Silio 1 11 397;

/1 417;

11 606;

IV,326; Marcial, Epig. XIV,95; Plutarco, César, 12; Pto . 11,6,1-2-4-22-38; lustino,

XLlV,3,2; Eutropio, IV,19; Zonaras, 10,6; Orosio, V,5,12.

CAMBETO, Ptol // 6 47

CANIBRI,

Rav 308 12

CARANICO,

It 424 6

CARONIO, Ptol 11 6 22

CASTRA MANUARIA Rav 308 8

CELADO,

Mela

//1 10

CELERINOS,

Ptol // 6 41

CELlOBRIGA, Ptol // 6 41

CEL

TICOS, Str.

111 3 5;

Mela //1 10; Plinio //1 28; IV, 111; Floro, 1,33,12.

CEMPSICOS, Avieno 184; 195.

CEPION,

Apiano

70

CESAR, Plutarco, César, 12; Zona ras 10,6; on

C

37 52 53.

CIBARCOS, Plinio IV 111

CILENOS/CILlNOS, Plinio IV 111; IV,112; Pto . 11 6 24; It. 423,8; 430,3.

CISTONIA,

Rav 308 7

CLAUDIOMERIO, Ptol

11 6 21

COELERNOS/CELERINOS, Plinio //1 28; Pto . 11 6 41

COMPLUTICA, Ptol

11 6 38

COPOROS/CAPOROS,

Plinio IV 111;

Pto .

11 6 23

CORTICATA, Plinio IV 111

DACTONIO, Ptol // 6 25; T. Astorga,

DECIMO IUNIO BRUTO, T. Livio, pero 55-56; Papo Oxyrh.

137;

Str. 111 3 4; 111 3 7; Ovidio,

Fastos, VI, 461-2; Fastos Cap. 136; Veleio P 2,5; Apiano 73 74; Valerio M. 6-4 ext.

1;

Plu

tarco, quaest. Rom.

34; Floro, 1,33,

12;

Lucio A. 37;

59;

Eutropio,

4 19;

Rufio F Brev. 5 1;

Orosio, V,5,12.

DRACINA,

Rav

308 13

DUCANARIO MERO), Mela 111 13; Pto .

11 6 4

DUOS PONTES,

It 424 2

EGOS, Plinio IV 111

EQUAESOS, Plinio 111 28

ERATOSTENES, ~ ~ ~

EVORA,

Mela

111 11

FLORIO,

Plinio IV

111

FORO, It 428 7; Rav 320,8; Ptol. 11 6 37; T Peut.

FORO DOS BIBALOS,

Ptol

11 6 42

FORO

DOS L1MICOS, Ptol // 6 43

FORO DOS NARBASOS,

Ptol // 6 48

FURNIO,

Floro

11 33 51; Orosio, VI,21,6.

GALLAECIA/CALLAECIA, Plinio, IV, 112; IV, 118; XIX,

10;

XXXIII,78; XXXIII,80; XXXIV, 156;

XXXIV, 158; Silio 11 397; 111 345; Floro, 1,33,12; Dion C 37,53; 54,25; Lucio A 60; lus

t ino, XLIV, 3,1; XLIV, 3,3-4; Servio, VII,728; Lat. Ver. 250,XI,5;

P

Silvia, 256,IV,6; Oro

sio, /,2,71; 1 2 80; V,7,2; VI,21,2; VI,21,6; C Claudiano, Caro Min. XXX,71; Rav 302,4.

GUIGURROS, Plinio 111 28; Ptol. 11 6 37; It. 428,7; Rav. 320,8; T. Peut.

GLANDIMIRO/GLANDIMARIO/GLANDOMIRO It 424 3;

Rav

308,3; Pto . 11 6 22

GEMESTARIO/GINISTARIA It 429 1; Rav 320,9; T. Peut.

GEMINIS/GEMINA, It 428 3; Rav. 320,4; T Peut.

163



OLlNA Ptol 11 6 22.

ONTONIA Rav 308 6

OPHIUSA Avieno 147 152 173 196.

ORNIACOS Ptol 1/ 6 31.

PAES/COS

Plinio

11/ 28; IV

111;

Pto .

11 6 5.

PASSIC/N

Rav 320 17

PELAXIA Avieno

164

PERPENA Servio Aen

VII

728

PETREIO

César De bello civile 38 3

PI NETO

Ptol 11 6 38.

PINTIA Ptol 11 6 22.

PITEAS Str 1 4 5.

POETANIO Avieno

200

POLlBIO

Str

11/ 2 9.

PONTE ABEI

Rav 321 2

PONTE NARTIAE Astorga

PONTE NEVIAE It 425 2; 430 10.

POSIDONIO

Str

11/ 2 9; 111 3 4.

PRAESAMARCHOS/PRAESTAMARCOS

Mela

11/ 11; Plinio IV 111.

PRAESIDIO

It 428 5; Rav.

320 6;

T.

Peut.

PROMONTORIO CELTICO Mela 11/ 9; 111 11; Plinio IV 111; IV 114.

PUBLlO CRASSO Str 11/ 5 11.

QUECELENIS Rav

308 2

QUERQUERNOS/QUARCERNOS Plinio

111 28;

Pto .

11 6 46;

It. 428 2;

Rav.

320 3;

T

Peut.

SAEFES

A viena

195 200.

SALAN

lANA

It

427 6; Rav.

320 1.

SALlENTIBUS

It

428 4; Rav. 320 5; T. Peut.

SARAMON Rav

308 10

SARS

Mela

1/1 11.

SEURBOS/SEURROS

Plinio IV 2;

Pto . 11 6 27.

SICCAS Plinio IV

112.

SUPERTAMARICOS Mela 11/ 11; Plinio IV 111.

TALAMINA

Ptol 11 6 27.

TAMARIS TAMARICO TAMARA Mela 111 11;

Plinio XXXI 23; Pto . 11 6 2.

TEUCRO Str. 111 4 3; lustino XUV 3 2

TIBERIO Str 11/ 3 8.

TIBUROS Ptol 11 6 36.

TIMALlNO It

425 1;

430 9;

T.

Peut.

TORRE AUGUSTEA

Mela 111 11.

TRILEUCAS Ptol 11 6 73.

TRILEUCO Ptol 1/ 6 4

TUNTOBRIGA Ptol 11 6 38.

TURODOS Ptol 11 6 39.

TUROQUA It

430 2;

Rav. 307 19; T Peut.

TURRIGA Ptol

11 6 22.

TURUPTIANA Ptol 11 6 22.

TYDE/TUDE Plinio IV 2; Silio

.

366-7; XVI 368; Pto .

11 6 44;

It. 429 7;

T.

Peut;

Rav. 307 17.

ULLA UIA Mela 11/ 10; Pto . 11 6 2.

UTTARIS: It 425 3; 430 11.

UXISAMA

Str 1 4 5.

VALENTIA T Livio pero 55.

165



VARRON

Plinio IV

115.

VARROS Plinio IV

111.

VICA Ptol. 11 6 22.

VICO SPACORUM It.424 1.

VIR

Ptol. // 6 3.

VOLOBRIGA Ptol.

11 6 40.

ZOELAS Plinio

/1/ 28;

XIX 10.

B TEMATICO

CABALO GALAICO Grattio 513; Plinio V/I/ 166; Si/io

l.

XVI 333 5.

COSTUMES Str. 111 3 5; 111 3 6; /1/ 3 7; 111 3 8; 111 4 16; 111 4 17;

111 5 11;

Apiano 73 74; Plinio

XVI

5;

XXXIV

56;

Si/io

1./1/ 344 353;

Dion C.37 52 53; lustino XUV 3 7; Avieno

.98-

143 146;

Orosio VI 21 8.

COVADA

Str. /1/ 4 17.

CHUMBO Str. /1/ 5 11; Plinio IV 112; IV 119; VII 197; XXXIV 56; lustino XUV

3

; Avie-

no 97.

EGUAS lustino XUV 3 1.

ESTAÑO Diodoro V 38; Herodoto 111 115; Str. 111 2 9;

/1/ 5

; Plinio IV

112; XXXIV

156;

Avieno 97

FERRO Plinio IV 112; lustino XUV

3 8.

MINIO lustino XUV 3 4.

ORGANIZACION ADMINISTRATIVA Str. 111 4 20;

Plinio

111 18; IV 118; Rav. 302 4 11;

Polemio Silvio 256; Later. Ver. 250; Orosio V 7 2.

ORIXE GREGA Str. 111 4 3; Plinio IV 112; Silio 1.111 366-7; XVI 368; lustino XUV

3

2 4.

OURO Str.

111 2 9;

111 3 5;

Plinio

IV 112;

XXX/I/ 76 77 80;

XXXIV 157; Silio l. 1 235; 11 602;

Marcial Epig. IV 39;XIV 95;

lustino XUV 3 5 6.

PRATA Str. 111 2 9; 111 3 5; Plinio IV 112; XXXIII 80; XXXIV 156; Marcial Epig. IV 39; lusti-

no XLlV 3 5.

TRABALLO DA MULLER

Silio

1 /11

344 353;

lustino XUV

3 7:

Apiano

73 74.

VELEN O

Plinio XVI 50; Floro // 33 50; Orosio VI 21 8.

166

galicia nos textos clásicos. ana maria romero masia. xosé manuel pose mesura. - pdf

Documents