editorial contents / contenido - ketzalcalli...

122
1| 2004 1 Ketzalcalli Editorial With this first iss ue of Ketzalcalli we i ntr o d uc e a ne w j o ur nal wi t h a br o a d a nd multi di s ci pli nar y a p pr o ac h ai me d at p ubli s hi ng t he most recent r es e ar c h i n a ti mel y f as hi o n. De di c at e d t o t he hu manities, it will bri ng a mix of s ubjects fro m t he fi el ds of a nt hr o p ol o g y, archaeology, epi- graphy, history, linguistics, s o ci ol o g y, philo- sophy and related fields. T he j o ur nal will a p pe ar s e mi a n n uall y wi t h a n additional supple ment to be dedicated to a spe- cific t he me. While, as its na me i mplies, t he pri n- cipal focus will be on the Americas, fro m its an- cient past to the present, it will als o i ncl ude historically-related areas. In keepi ng wi t h i ts geographical focus, articles will be i n E nglis h and Spanish. Con este pri mer nú mero de Ketzalcalli presen- ta mos una nueva publicación con un enfoque a mpli o y multi di s ci pli nari o c uyo propósito es dar a conocer de manera expedita los resultados de las últi mas i nvestigaciones. Dedicado a las humanidades, la publicación traerá una a mplia ga ma de te mas del c a mp o de antropología, arqueología, e pi gr afí a, historia, lingüística, sociología, filosofía y áreas afines. La revista aparecerá dos veces al año, ade más de un suple mento especial dedicado a un te ma específico. Aunque, co mo lo indica su no mbre, el enfoque principal es en las Américas, ta mbién se incluirán áreas histórica mente relacionadas. Los artículos serán en español e inglés. 1| 2004 1 Ketzalcalli Contents / Contenido Constructed Landscapes - Explori ng the Me a ni ng a nd Si g nifi c a nc e of Rec e nt Discoveries of Artificial Caves - Ja mes E. Brady 2 El di nt el del < KO KO M> de C hi c h' e n I tz a J ür g e n Kr e mer 17 La herbolaria y otras prácticas mé di c as en las fuentes coloniales yucatecas Ruth Gubler 34 Cui us Regi o Ei us Reli gi o: Yucatec Maya Nati vi sti c Move me nts a nd t he Reli gi o us Roots of Re belli o n i n C ol o ni al Yuc at a n, 1 5 4 7 - 1 6 9 7 John F. Chuchiak 44 La defi nición de una relacion i nterétnica –Yucatán, 1847-1937– Franco Savari no 60 “Lordi ng it Over Others”– Spai n and the Sti g mati z ati o n of t he Fili pi no C ult ure – José M . de Mesa 88 Otra vuelta de tuerca en los estudios de adquisición del lenguaje en Mé xi c o Rebeca Barriga Villanueva 102 I mpr ess u m 33

Upload: vubao

Post on 15-Dec-2018

223 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1

Ketzalcalli

E ditorial

Wit h t his first iss ue of Ketzal calli we i ntr oduce a

ne w jo ur nal wit h a br oad and multi disci pli nary

approac h ai med at publis hi ng t he most r ece nt

res earc h i n a ti mel y fas hi o n. Dedicated to t he

hu maniti es, it will bri ng a mi x of s ubjects fr o m

t he fi el ds of ant hropol ogy, arc haeol ogy, e pi-

graphy, history, li ng uisti cs, s oci ol ogy, phil o-

s ophy and related fi el ds.

The jo ur nal will appear s e miannuall y wit h an

additi o nal s upple me nt to be dedicated to a s pe-

cifi c t he me. While, as its na me i mpli es, t he pri n-

ci pal foc us will be o n t he Americas, fr o m its an-

ci e nt past t o t he pres e nt, it will als o i ncl ude

histori call y- related areas. I n keepi ng wit h its

geographical foc us, articl es will be i n Englis h

and Spanis h.

C o n este pri mer nú mero de Ketzal calli pr es e n-

ta mos una nueva publi caci ó n c o n un e nfoque

a mpli o y multi disci pli nari o c uyo pr opósito es

dar a c o nocer de manera expedita l os r es ultados

de l as últi mas i nvesti gaci o nes. Dedicado a l as

hu mani dades, l a publi caci ó n traerá una a mpli a

ga ma de te mas del c a mpo de antr opol ogí a,

arqueol ogí a, e pi grafí a, histori a, li ng üísti ca,

s oci ol ogí a, fil os ofí a y áreas afi nes.

La revista aparecerá dos veces al año, ade más

de un s uple me nto es peci al dedicado a un te ma

es pecífi c o. Aunque, c o mo l o i ndica s u no mbre, el

e nfoque pri nci pal es e n l as Américas, ta mbi é n s e

i ncl uirán áreas históri ca me nte r elaci o nadas. Los

artí c ul os s erán e n es pañol e i nglés.

1| 2 004 1

Ketzalcalli

C ontents / C ontenido

Co nstr ucted Landscapes - Expl ori ng t he Meani ng and Si g nificance of Rece ntDiscoveri es of Artifici al Caves -Ja mes E. Brady 2

El di ntel del < KOKO M> de Chic h' e n ItzaJürgen Kre mer 1 7

La herbolari a y otras prácticas médicas e n l as fue ntes c ol o ni ales yucatecasRuth Gubler 34

Cui us Regi o Ei us Reli gi o:Yucatec Maya Nati vistic Move me nts and t he Reli gi ous Roots of Rebelli o n i n Col o ni al Yucatan, 1 5 47- 1 6 9 7John F. C huc hiak 44

La defi nici ó n de una relaci o n i nterét nica–Yucatán, 1 847- 1 9 3 7 –Franco Savari no 60

“ Lordi ng it Over Ot hers ” – Spai n and t heSti g matizati o n of t he Fili pi no Cult ure –José M. de Mesa 88

Otra vuelta de tuerca e n l os estudi os de adquisici ó n del l e nguaje e n México Rebeca Barri ga Villanueva 1 02

I mpress u m 33

Page 2: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 1| 2 004

Ketzalcalli

C onstructed L andscapes - E xploringthe Meaning and S ignificance ofRecent D iscoveries of Artificial C aves -

Ja mes E. Brady

Califor ni a State Uni versity, Los Angel es

Arc haeologists i n the Maya area have traditi onally

s ho wn great i nterest i n public arc hitecture, if for

no other reason, than that it represents a major,

easily recognizable activity area. As arc haeology

began foc usi ng on i deology and beliefs, public ar-

c hitecture was once agai n scr uti nized as resear-

c hers atte mpted to read symbols and meani ng en-

coded i n the for m and layout of the built

environ ment ( As h more 1 991). Recent i nterest i n

sacred landscapes has tended to stress the i nterpre-

tati on of arc hitecture withi n the context of lands-

cape. Advances i n hieroglyphic deci pher ment have

also helped to erode the dic hoto my bet ween c ultu-

ral as opposed to natural s pace. Stuart' s readi ng of

the ka wak monster as witz or ‘ hill' ( Stuart 1 987) ap-

pears to verify Vogt' s s uggesti on that pyra mi ds re-

presented sacred mountai ns ( Vogt 1 964). Stuart

and Houston re mark that, “( . . . ) t he i di o m for re-

ferri ng to hu man constr ucti on is often a metaphor

for ‘ hill' . The geography of the Classic Maya appa-

rently i nvolved a conceit i n whic h there existed

s ubstantial overlap bet ween natural and artificial

categories” ( Stuart & Houston 1 994: 86). The reco-

gniti on of the close relati ons hi p bet ween pyra mi d

and mountai n enhances our appreciati on of the i m-

portance of landscape features for the ancient Ma-

ya. Nor is this a pec uliarity of Maya i deology; the

Nahuatl ter m for co mmunity, altepetl, literally

means ‘ water filled mountai n' ( Broda 1 996: 460).

Thus, features of place for m the poi nt of reference

for arc hitecture and even i dentity.

Along with mountai ns, ethnographic accounts

generally mention caves as bei ng the other lands-

cape feature of central i mportance i n Maya i deolo-

gy ( e. g. Vogt 1 981). Davi d Stuart' s readi ng of the

‘i mpi nged bone' glyph, one of the most co mmon

glyphs i n Maya i nscri pti ons, as c h' en or ‘ cave' s ug-

gests that there is a second natural feature that re-

s onates strongly i n ancient Maya cos mology. It is

not s urprisi ng, but als o not well recog nized, that,

just as with mountai ns, caves have their artificial or

arc hitectural for ms.

Artificial C aves in theArchaeological L iteratureReports of artifi ci al caves have o nl y appeared i n

t he arc haeol ogical literat ure i n t he l ast quarter

ce nt ury. The first c as e to be me nti o ned i n any

detail is Fox' s disc ussi o n of t he pri nci pal cave at

Utatlan. He s ays: “ Fi nall y, t here is a man- made

cave i n t he west cliff si de j ust bel o w t he plateau

s urface, exte ndi ng for abo ut 9 0 meters and e n-

di ng i n t he vi ci nity of t he ci vic plaza. I ntere-

sti ngl y, t he cave is he wn i n t he s hape of a c orbe-

l ed arc h, and has s everal ' dead e nd' si de

passages, eac h pr ojecti ng a s hort distance fr o m

t he mai n t unnel” ( Fox 1 9 7 8: 2 4) . Des pite its ob-

vi o us mo nu me ntal s cale and ass oci ati o n wit h

t he c e ntral plaza, t he c ave was appare ntl y not

c o nsi dered si g nifi cant e no ug h to map.

Another artificial cave associated with a site' s

central plaza was discovered by Ic hon at La Laguni-

Page 3: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 3

Ketzalcalli

1| 2 004 3

Ketzalcalli

1| 2 004 3

Ketzalcalli

1| 2 004 3

Ketzalcalli

1| 2 004 3

Ketzalcalli

1| 2 004 3

Ketzalcalli

1| 2 004 3

Ketzalcalli

1| 2 004 3

Ketzalcalli

ta. I n this case, the cave and its content were repor-

ted i n detail ( I c ho n & Vi el 1 9 84, I c ho n & Ar naul d

1 9 85) and I c ho n pr oposed t hat t he feat ure re-

pres e nted t he cave of ori gi n for La Lag unita' s i n-

habitants.

I n a s eri es of arti cles publis hed i n t he earl y

1 9 9 0s, I pres e nted data o n artifi ci al caves at Es-

qui pulas and t he sites of Mi xc o Vi ejo and Utatlan

( Brady 1 9 9 0, 1 9 9 1, Brady & Ve ni 1 9 9 2) . The re-

st udy of Utatlan, c o ntai ned maps of t he t wo ex-

tant caves at t he site and a note abo ut a t hir d

t hat had c ollapsed duri ng t he 1 9 7 6 eart hquake.

I c o ncl uded t hat artifi ci al c aves s ho ul d be rec o-

g nized as an act ual arc hitect ural for m and part

of a l ar ger patter n of cave c o nstr ucti o n.

While not Maya, Manzanilla' s et al. ( 1 994) re-

study of t he cave beneath the Pyra mi d of the Sun at

Teoti huacan de monstrati ng that it was als o artifici-

al has made a si gnificant contributi on. Here, the

structure i n questi on is of s uc h i mportance i n the

larger sc he me of Mesoa merican arc haeology that

there s hould be little questi on that cave constructi-

on was a matter of first i mportance i n ancient ti-

mes. The doc u mentati on of artificial caves i n Cen-

tral Mexico also s uggests that we are l ooki ng at a

pan- Mesoa merican patter n of use.

It s hould be noted, ho wever, that t wo more re-

cent publicati ons on artificial tunnels i n Central

Mexico depart fro m a ritual model but both have se-

ri ous proble ms. Manzanilla et al. ( 1 996: 2 46) propo-

se that a nu mber of tunnels found just behi nd the

Pyra mi d of the Sun at Teoti huacan were created

throug h the mi ni ng of volcanic scoria for construc-

ti on material. If this were an econo mic activity one

would expect it to obey econo mic la ws of efficien-

cy. No atte mpt was made to explai n why tunnel mi-

ni ng, as opposed to pit or open-face mi ni ng, was

used to extract this largely undifferentiated mate-

rial. On visiti ng the caves, s peleologist Allan Cobb

noted that the tunnels s ubtly undulate s o that one

quickly enters the dark zone. This is the last thi ng

that one would expect i n a purely econo mic activi-

ty, partic ularly because it was avoi dable. We must

ass u me, therefore, that it was deliberate. Fi nally,

the authors note that “the plazas of these [ pyra-

mi d] co mplexes see m to be deliberately located on

top of the tunnels” ( Manzanilla et al. 1 996: 2 46).

This is i nterpreted as a ritual relati ons hi p else where

i n Mesoa merica. The more funda mental questi on is

why, if these were si mply mi ni ng tunnels, would

one positi on arc hitecture over an area that has

been destabilized through tunneli ng?

The Xoc hicalco Mappi ng Project recorded large

nu mbers of artificial caves of vari ous sizes. The

most i mportant is their class of “large caves i n pu-

blic or ad mi nistrative areas” ( Hirth 2 000: 1 1 2). On-

ly one of these, the Observatori o Cave, is recognized

as havi ng a ritual functi on and the analysis of this

feature' s multifaceted ritual use is quite good

( Hirth 2 000: 2 2 2- 2 2 3) . While the functi on of the

others is left s o me what open, it is clear that Hirth

favors the positi on that they were storage areas

( Hirth 2 000: 7 3, 2 1 6, 2 2 2). Consi deri ng that the ca-

ves were constructed i n the site' s ‘ upper cere monial

zone' and at tre mendous labor cost, this s uggesti on

must be treated with s kepticis m. I n stressi ng the

cave' s dry environ ment, Hirth appears to be una wa-

re that s uc h features generally have hi g h hu mi dity,

whic h makes the storage of peris hables i mpossi ble

( Hirth 2 000: 7 3) . Fi nally i n stati ng that, “except for

the observatory, none of the other caves appear to

have had cere monial uses” ( Hirth 2 000: 2 1 6), one is

left wonderi ng what type of model of cere monial

behavior is bei ng applied.

Artificial C aves – Recent D iscoveriesSi nce t he publi cati o n of my earli er arti cles, a

nu mber of ot her exa mples of artifi ci al c aves

have c o me to li g ht. Gui ded by Bancroft' s ( 1 87 5:

1 2 8- 1 2 9) c o mme nt t hat t he site of Zac ule u was

popularl y kno wn as ‘ Las C uevas' , a r ec o nnaissan-

ce was undertaken. The contact peri od Ma m capital

is l ocated just outsi de the moder n city of Huehue-

tenango on a plateau s urrounded by barrancas. The

Page 4: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

4 1| 2 004

Ketzalcalli

4 1| 2 004

Ketzalcalli

4 1| 2 004

Ketzalcalli

4 1| 2 004

Ketzalcalli

4 1| 2 004

Ketzalcalli

4 1| 2 004

Ketzalcalli

4 1| 2 004

Ketzalcalli

4 1| 2 004

Ketzalcalli

re mai ns of three caves were fo und approxi matel y

a half- kil o meter nort h of t he c e ntral plaza al o ng

t he ri ver t hat r uns bel o w t he site. Caves 1 and 2

were mostl y destr oyed whe n t he face of t he hill

i n whic h t hey were l ocated was bull dozed to

create a l evel area o n whic h to buil d a ho use ( fi g.

1 ) . So me 1 00 meters to t he west of t hes e caves is

a t hir d c ave o nl y 8- 1 0 m l o ng ( fi g. 2) .

Alt ho ug h l ocal people have me nti o ned t he pre-

s e nce of c aves at t he c o ntact peri od Kaqc hi kel

capital of I xi mc he, a preli mi nary s earc h has o nl y

bee n able to l ocate a si ngle s mall feature, 3 m deep

by 5 m hi gh, called the Cueva de la Ca mpaña. A s mall

pseudo- karst tunnel, 3 5 c m i n dia meter, i n the back

of the cave penetrates several meters deeper i nto

the hillsi de and may have been the feature that was

modified to make the cave. The excavati on itself

was not a major undertaki ng as the matrix is a

loosely co mpacted mixture of volcanic as h and pu-

mice. The walls and c eili ng s ho w s o me fire blak-

ke ni ng and t he g uar d s ai d t hat c ost u mbre was

still practi ced here but was more acti ve i n t he

past. The for m of t his cave is c o nsi derabl y diffe-

re nt t han t hose at Zac ule u and Utatlan s o I a m

rel uctant to pr opose t his c ave as a foc us of an-

ci e nt site rit ual.

To s u m up, r ece nt i nvesti gati o ns have doc u-

me nted artifi ci al caves at Utatlan, Zac ule u, Mi x-

c o Vi ejo and per haps I x mic he. I n additi o n, Ter-

mer ( 1 9 5 7: 1 7 8) me nti o ns t hat t here was an

artifi ci al gall ery excavated at t he foot of o ne of

t he mo unds at t he site of Mi xc o and was tol d of

anot her at C hi nautla ( Vi ejo ?) . Thes e data pre-

s e nt an i nteresti ng patter n i n whic h it appears

t hat artifi ci al caves were a r eg ular c o mpo ne nt of

Fi g. 2: Plan and Profile vi e ws of Zac ule u,

Hue huete nango, Cave 3

Draft: J o hn Fogarty

Fi g. 1: Plan and Profile vi e ws of Zac ule u, Hue huete nango,

Caves 1 and 2

Draft: J o hn Fogarty

Page 5: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5

Ketzalcalli

t he i mportant c o ntact peri od s ettle me nts i n t he

no n- karsti c area of t he Guate mala hi g hlands

( fi g. 3) . I n additi o n, t he c ave at La Lag unita s ug-

gests that the patter n has its ori gi ns i n at least the

Late Preclassi c. Thus, t he patter n was bot h wi-

des pread and of l o ng durati o n.

Anot her s et of artifi ci al caves was disc overed at

Llano Lar go o n t he o uts kirts of Guate mala City

j ust off t he r oad to t he Atlantic c oast. No s ettle-

me nt was seen on the hill where the caves are l oca-

ted but the s urface of the hill is covered with obsi di-

an nodules and t here is a great deal of debitage

i ndicati ng t hat t he hill was t he site of obsi di an

c ollecti o n and preli mi nary reducti o n.1 T wo caves

were encountered. The first is a si ngle passage ap-

proxi mately 30 m i n length that tur ns s harply at

the back of the cave ( fi g. 4) . Today the more i ntere-

sti ng of the caves ap-

pears to have t wo sepa-

rate tunnels at the

entrance. It is apparent

fro m the scar on the hill,

ho wever, that the roof

of the cave once exten-

ded out at least an addi-

ti onal 6- 7 meters s o that

both branc hes were part

of the sa me cave ( fi g. 5) .

The tunnels were exca-

vated along a fault li ne

s o t hat water perc ola-

ti ng t hro ug h t he s oil

dri ps fr o m t he c eili ng.

A s hall o w pool has

bee n excavated at t he

entrance to t he cave to

catc h the r un- off. All of

our i nfor mants agreed

that the water dri ps all

year long and an older

man stated that re-

si dents at the base of the

hill uses to dra w water

fro m this s ource. OnFi g. 3: Map of t he Guate malan Hi g hlands wit h t he l ocati o n

of artifici al caves

Draft: Ja mes Brady

1 Materi alist arc haeol ogists s ee m to be e na moured wit h

t he i dea t hat any hole i n t he gr o und must be a mi ne.

The possi bility t hat t he t unnels were excavated to

extract obsi di an was exa mi ned but r oad c uts al o ng t he

hill and t he cave walls i ndicate t hat t he obsi di an

occ urs o nly o n t he s urface while t he caves were

excavated i nto a ho moge neo us, fi ne- grai ned white

volcanic as h.

Page 6: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

6 1| 2 004

Ketzalcalli

6 1| 2 004

Ketzalcalli

6 1| 2 004

Ketzalcalli

6 1| 2 004

Ketzalcalli

6 1| 2 004

Ketzalcalli

6 1| 2 004

Ketzalcalli

6 1| 2 004

Ketzalcalli

6 1| 2 004

Ketzalcalli

both of my visits to the site I found large nu mbers of

frogs and toads i n the tunnels whic h is probably si-

gnificant given their wi despread associati on with

rai n i n Maya cos mlogy.

I n 1 949, S mith recorded the presence of t wo s mall

caves associated with a s mall mound group called

Xabaj i n the Depart ment of Quic he. S mith ( 1 955:

43) noted that: “Just belo w the top at the

southwest end of the ri dge are t wo s mall caves, one

above the other, that are used by the I ndians for

wors hi p. The si des and the ceili ngs are blackened

fro m the s moke of candles and i ncense. T wo of the

platfor ms, Strs. 2 and 3, eac h had a s mall moder n

s hri ne on top; the third, Str. 1, had si x. Accordi ng

to the l ocal i nhabitants, Xabaj is an i mportant place

of wors hi p today and I ndians co me fro m Quic he,

Chic hicastenango, and as far a way as Quetzalten-

ango and Huehuetenango” ( S mith 1 955: 43) . Forty

years later, Earle ( 1 989) verified that the caves are

artificial and proposed that Xabaj was one of the

‘ da wni ng places' i n K' ic he' mythology.

Fray Francisco Xi menez appears to doc u ment

another cave at San Sebastián Le moa i n the Depart-

ment of Quic he. He states, “en los edifici os anti guos

de S[ an] ta Cruz del Quic hé hay uno de estos. J unto

a Le moa está otro, y de aquestos se podrían contar

i nfi nitos que hallan a cada paso” ( Xi menez 1 967:

1 44). A searc h of the area failed to l ocate the cave

and none of our l ocal i nfor mants were a ware of the

existence of any. Given the geology of the area, the

cave referred to by Xi menez would have to be artifi-

cial. I s us pect that a cave may have been associated

with the i mportant lake there but it could have

collapsed duri ng one of the many earthquakes si n-

ce Xi menez' s ti me.

Another well–kno wn cave is that described by

Gage ( 1 958: 2 80- 2 81) i n the 1 7th century as bei ng

associated with the wors hi p of a jet black wooden

i dol. The cave is l ocated s o me si x miles north of the

to wn of Mixco i n an area of Tertiary volcanic mate-

rials and Quater nary derived pu mice and volcanic

as h deposits. The descri pti on of the cave bei ng

s mall, only about 1 0 meters deep, and of the tunnel

tur ni ng s harply to the left just i nsi de the entrance

is consistent with an artificial cave.

There is good reason to believe that these caves

represent only the ti p of the iceberg and that there

are hundreds, if not thousands, of artificial caves i n

the Maya Hi ghlands. Car mack poi nts out a nu mber

of caves mentioned i n ethnohistoric s ources. These

i ncl ude Cakapec or ‘ Beautiful Red Cave' l ocated

south of Quetzaltenango, Tz' i ba mpec or ‘ Pai nted

Fi g. 5: Pl an and Profil e vi e ws Cave 2 at Ll ano Largo,

Guate mal a City, by Ja mes Brady and All an Cobb, 9 April 2001.

Draft: All an Cobb

Fi g. 4: Plan and Profile vi e ws Cave 1 at Llano Largo, Gua-

te mala City, by Ja mes Brady and Allan Cobb, 9 April 2 001.

Draft: Allan Cobb

Page 7: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7

Ketzalcalli

Cave' l ocated near the Volcán de Santa María ( Car-

mack 1 973: 3 33, n. 1 54), and a cave near Chi nautla

Viejo called ‘ El J ut' ( Car mack 1 979: 1 60) . The geolo-

gy of these areas would s uggest that the caves are

al most certai nly artificial. The Cueva de Pequelá ne-

ar Totonicapán also appears to be artificial based on

the photo provi ded by Car mack. This cave contai ns

an altar and is still used by K' ic he' c hi manes as a pla-

ce of ritual ( Car mack & Mondloc h 1 983: 2 4; see als o

the unnu mbered photo bet ween pp. 1 6- 1 7). Fi-

nally, the Título de Totonicapán mentions a place,

Chutanabal Juyup on the wester n si de of Cerro Sijá,

that is associated with a cave ( Car mack & Mondloc h

1 983: 2 60) . I n additi on, Allan Christensen menti-

ons that there are a large nu mber of caves i n the

area of Lake Atitlan and his photos s uggest that

many may be artificial. While these caves have not

been verified as artificial, the non- karstic terrai n i n

whic h they occ ur s uggests t hat most li kely they are

not natural.

Discussion of Highland C aveC onstructionThe data pres e nted i n t he previ o us s ecti o n have

a nu mber of i mpli cati o ns. First, i n disc ussi ng

Maya c os mol ogical beli efs s urr o undi ng l ands-

cape I have s uggested t hat, “t he most s acred l o-

cati o ns are t hose t hat c o mbi ne t he funda me ntal

ele me nts of eart h and water i n a unifi ed s acred

expressi o n of t he po wer of t he eart h” ( Brady

1 9 9 7: 6 03) . Nat ural caves, as e ntrances i nto t he

heart of t he eart h and as geol ogical c o nduits for

t he move me nt of gr o und water, te nd to c o mbi ne

t hes e el e me nts. It is i nteresti ng t hat i n t he c o n-

str ucti o n of c aves t here is a cl ear atte mpt to uni-

te t hes e el e me nts as well. The C ueva de l a Lola at

Mi xc o Vi ejo ( Brady & Ve ni 1 9 9 2: 1 5 1) and t he ca-

ve at Llano Lar go were c o nstr ucted ar o und na-

t ural s pri ngs and t he cave descri bed by Gage

( 1 9 5 8: 2 81) was built next to a s pri ng. The caves

at Es qui pulas and Zac ule u were built al o ng ri-

vers and t he ot her t wo caves at Mi xc o Vi ejo are

j ust above a strea m bed t hat appears to carry wa-

ter s eas o nall y. Thus, artifi ci al caves stri ve to i n-

voke t he s a me s y mboli c ele me nts as nat ural c a-

ves l eavi ng little do ubt t hat t he functi o n and

meani ng of t he t wo were si milar.

Seco nd, e no ug h exa mples of artifi ci al c aves

are no w kno wn t hat it is obvi o us t hat t hey were

c o nstr ucted al o ng a fairl y standar di zed model s o

t hat t hey are cl earl y a for mal arc hitect ural type

i n t he s a me way as are pyra mi ds or ballc o urts. I

make t his poi nt because no ne of t he caves ass o-

ci ated wit h major sites, wit h t he excepti o n of

t he o ne at La Lag unita, were r ec or ded by t he ar-

c haeol ogists, who nevert heless doc u me nted all

of t he pyra mi ds and ballc o urts.

Third, a nu mber of the artificial caves s hould be

consi dered monu mental c onstructi ons. The t wo

re mai ni ng caves at Utatlan represent nearly 2 00 m

of excavated tunnels and well over 400 m3 of mate-

rial re moved ( Brady 1 991: 2) . The larger cave at Es-

qui pulas has over 5 0 m of tunnel but represents a

huge constr ucti on effort because it was excavated

i nto a hard r hyollte ( Brady & Veni 1 992: 1 62) . The

monu mental nature of the constructi on needs to

be stressed because s uc h lavis h expenditures

s hould alert the arc haeologist to the fact that the

foc us of s uc h attention is s o meho w central to the

concer ns of the s ociety.

These central concer ns are disc ussed by García-

Za mbrano ( 1 994) i n his analysis of foundation ri-

tuals i n Mesoa merica. The cave is repeatedly men-

ti oned as a key and per haps an i ndis pensable

feature of the settle ment. He states that, “these ca-

vities, when ritually dedicated to the divi nities, be-

co me the pulsati ng heart of the ne w to wn, provi-

di ng the cos mogonic referents that legiti mized the

settlers' ri ghts for occ upyi ng that s pace and the r u-

ler' s authority over that site” ( García- Za mbrano

1 994: 2 1 8) . I had i ndependently co me to very muc h

the sa me concl usi on about the role of caves i n eth-

nographic situati ons when I noted, “this s uggests

an unwritten contract bet ween the settle ment and

Page 8: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

8 1| 2 004

Ketzalcalli

8 1| 2 004

Ketzalcalli

8 1| 2 004

Ketzalcalli

8 1| 2 004

Ketzalcalli

8 1| 2 004

Ketzalcalli

8 1| 2 004

Ketzalcalli

8 1| 2 004

Ketzalcalli

8 1| 2 004

Ketzalcalli

the earth i n whic h the co mmunity' s ri ght to the

land is vali dated by cave ritual. The cave then is the

sy mbol of that contract and serves to legiti mize

s pace” ( Brady 1 997: 604). The tre mendous quanti-

ty of material found withi n the caves at Dos Pilas

( Brady et al. 1 997: 35 7- 359) clearly i ndicates that

those natural caves functi oned as the ‘ pulsati ng

heart' of that center. On an even more funda mental

level, the need to construct caves at sites lacki ng

the m provi des the clearest and most i ndis putable

evi dence of this central i mportance.

Fourth, the expanded i nventory of artificial ca-

ves provi de us with data for extendi ng the role of

caves beyond si mply legiti mizi ng settle ment. Whi-

le a large nu mber of the artificial caves are directly

associated with site cores, others s uc h as Esqui pu-

las, Gage' s Cave, and Xabaj are sacred or pilgri mage

locati ons. The caves i n these cases appear to mark

the places as sacred or legiti mize their clai m to that

status.

Fifth, because the for m of artificial caves re-

flects the decisi ons of its makers rather than the

whi m of nature, elaborate caves may provi de i m-

portant data on exactly what the str uctures were

desi gned to represent. I have argued that the seven

passage ter mi nations i n Cave 1 at Utatlan make it a

model of the cave of ori gi n of the K' ic he' people

( Brady 1 991) . Duri ng a recent tri p to the site of

Acatzi ngo Viejo i n Puebla, Mexico, I recorded si x ar-

tificial caves excavated along a s mall escarp ment

and local i nfor mants verified that a seventh had

been destroyed by the constructi on of a road ( fi g.

6) . The li near arrange ment of the caves is very re mi-

niscent of the dra wi ng of the Chico moztoc i n the

Vaticanus A ( fi g. 7) . These fi ndi ngs s upport García-

Za mbrano' s observati on that, “ many ti mes, the

grotto was manually excavated to approxi mate its

s hape to that of the mythological cave with i nter-

nal nic hes. The grotto all uded to the mythological

place of ori gi n that preceded all i ntent of migrati-

on: Chico moztoc, Apoalo, Tulan Zuyua, and Chal-

c hi uitlapazco” ( García- Za mbrano 1 994: 2 1 8) . I a m

unwilli ng on the basis of s o fe w exa mples to concl u-

de that all the caves must represent the cave of ori-

gi n but the meager data do, at this poi nt, favor that

positi on

Fi g. 6: Pl an of t he si x extant caves at Acatzi ngo Vi ejo, Puebl a, Mexico Draft: J o hn Fogarty and Allan Cobb

Page 9: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 9

Ketzalcalli

1| 2 004 9

Ketzalcalli

1| 2 004 9

Ketzalcalli

1| 2 004 9

Ketzalcalli

1| 2 004 9

Ketzalcalli

1| 2 004 9

Ketzalcalli

1| 2 004 9

Ketzalcalli

1| 2 004 9

Ketzalcalli

Sixth, an i nvesti gati on of natural caves at Dos

Pilas s uggested that the place ment and confi gura-

ti on of all the major and many of the mi nor arc hi-

tectural co mplexes were deter mi ned by the desire

of the Maya to associate the m with s ubterranean

features ( Brady 1 997) . The field as a whole has been

slo w to accept this positi on i n part because of the

rel uctance of process ual arc haeologists to reco-

gnize the i mportance of i deology i n settle ment pat-

ter ns. García- Za mbrano ( 1 994: 2 1 7), ho wever,

poi nts out that even areas with the best ecological

conditi ons mig ht be passed up i n favor of less well–

endo wed ones if they failed to s ufficiently confor m

to the sacred landscape confi gurati on. As noted

earlier, his work on foundation rituals makes expli-

cit the i deological basis of the i mportance of caves

i n site settle ment. The discovery of artificial caves

is i mportant to the disc ussi on of the cave- arc hitec-

ture relati ons hi p because the cave' s place ment was

a matter of a consci ous decisi on and, therefore, its

s urface associati ons must clearly be i ntentional,

partic ularly if si milar associati onal relati ons hi ps

are repeatedly doc u mented. The relati ons hi p of ar-

tificial caves with s urface arc hitecture at Utatlan,

La Lagunita, Xoc hicalco, and Teoti huacan all have

close natural counterparts whic h s hould re move

any reasonable doubt about the deliberate i ncorpo-

rati on of natural caves i nto site layout.

Fi nally, artificial caves have i nteresti ng i mpli-

cati ons for our appreciati on of sacred landscape.

Sacred landscape is often seen as the body of beliefs

or meani ng that are attac hed to the physical lands-

cape. Along the sa me li ne the conceptual landscape

is seen as the i dealizati on of those natural features.

Partic ularly for those not worki ng with sacred

landscape, the ulti mate poi nt of reference is the lo-

cal physical landscape. It is clear t hat withi n Mesoa-

merica there is a wi dely s hared conceptual landsca-

pe that i nteresti ngly contai ns ele ments that are

missi ng fro m huge secti ons of the regi on. Most of

the volcanic area of Mesoa merica will have fe w if

any natural caves. This appears to have no affect on

the s hared i deal whic h see ms to be largely i ndepen-

dent of s pecific l ocal environ ments. Rather, the

conceptual landscape is i mposed on and reprodu-

ced i n local landscapes. I n additi on to the artificial

caves doc u mented i n the Maya Hi ghlands, over the

last several years, I have noted the presence of lite-

rally hundreds of artificial caves i n Central Mexico

and exa mples are kno wn as far east as Tena mpua

and the Bay Islands ( Strong 1 935: 40- 41) i n Hondu-

ras. Clearly, all of Mesoa merica was i nvolved i n this

type of constr ucti on.

E xtending Artificial C aves into theS outhern Maya L owlandsTo t his poi nt, t he foc us of o ur i nquiry has bee n

o n no n- karstic r egi o ns of t he Maya Hi g hlands

where caves do not nat urall y occ ur. I nteresti n-

gl y, an artifi ci al cave has bee n r eported i n t he

karsti c l o wlands i n t he for m of a 1 2 c ha mbered

s ubterranean s yste m i n t he c e ntral c ore area of

Topoxté Island ( Her mes 1 9 9 3: 2 2 8) . The arti-

facts, i ncl udi ng many rit ual ite ms, all appear to

date to t he Pr otoclassi c. This cave is i mportant

i n t hat it doc u me nts t he fact t hat artifi ci al c aves

were not li mited o nl y to no n- karsti c areas. The

place me nt wit hi n t he site c e nter wo ul d als o ap-

33Fi g. 7: The C hic o moztoc

s ho wn as a li near arrange-

me nt of s eve n caves i n t he

Codex Vaticanus A.

andreas
Rectangle
Page 10: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

pear to make it anal ogo us to many of t he c aves

i n t he hi g hlands. Fi nall y, t he date of t he arti-

facts s uggests t hat t he practi ce began earl y.

Wit ho ut ot her exa mples, ho wever, it is i mpossi-

ble to kno w if t he practi ce of cave c o nstr ucti o n

was prevale nt and whet her it c o nti nued

t hro ug h t he Classi c Peri od.

At t he mo me nt, c hult uns r epres e nt t he o nl y

rec og nized class of artifi ci al s ubterranean fea-

t ures. The most wi dely accepted theory for the

functi on of c hultuns i n the s outher n Maya lo w-

lands is as storage s paces. Puleston' s work ( Pu-

lesto n 1 9 6 5) has s ho wn t hat t hey di d not f uncti-

o n as water cister ns as t hey di d i n t he nort her n

l o wlands. His wor k als o de mo nstrated t hat al-

most not hi ng can be stored i n t hes e pits because

of t he extre me hu mi dity. This poi nt was o ne of

t he c e ntral pi eces of evi de nce i n his ra mo n nut

hypot hesis si nce t hey, al most al o ne, were able

to s urvi ve i n c hult uns ( Pulesto n 1 9 7 1) . As s o-

meo ne who as s pe nt c o nsi derable ti me under-

gr o und, I have al ways fo und t he s uggesti o n t hat

t he Maya i nvested relati vel y l ar ge a mo unts of

labor i n buil di ng s ubterranean storage units of

s uc h li mited us eful ness t o be ri di c ul o us. There

s ee ms to be little c all for s uc h storage es peci all y

i n vi e w of t he fact t hat t he moder n Maya have

far more versatile abovegro und storage t hat re-

quires l ess effort t o c o nstr uct.

I have s us pected for a nu mber of r eas o ns

t hat c hult uns were s mall artifi ci al c aves us ed i n

ho use hol d, and s o meti mes publi c, eart h rit uals.

Pulesto n di d c o nsi der t he possi bility t hat t he

feat ures c o ul d have had a rit ual functi o n but ar-

c haeol ogy' s understandi ng of what c o nstit uted

rit ual be havi or and a rit ual ass e mblage was s o

e mbryo nic at t he ti me t hat t he possi bility was

discar ded wit ho ut gi vi ng it a r ealistic heari ng.

There is far more i n t he artifact ual r ec or d t hat

s uggests rit ual t han arc haeol ogists have appre-

ci ated. One has to l ook no fart her t han Pu-

lesto n' s o wn arti cle ( Pulesto n 1 9 6 5) . The i nver-

ted and c ac hed vess els i n C hult un 3 F- 6 are posi-

ti o ned i n a manner ofte n fo und i n caves. I n t he

capti o ns, Pulesto n calls t he vess els bot h utilita-

ri an and uni que at t he site. Utilitari an vess els

are pr oduced i n quantity. If t he vess els are i n-

deed uni que t he n t hey are al most c ertai nl y not

utilitari an.

The i dea t hat c hult uns may have s erved as

artifi ci al caves was first s uggested by t he disc o-

very i n t he literat ure of s everal hybri d feat ures

that appeared to contai n ele ments of both c hul-

tuns and natural caves. Several s mall natural caves

have been reported that were probably i naccessible

to hu man entry. Chultun-style entrances were car-

ved throug h the bedrock to provi de access. The re-

s ult was a feature s o si milar t o c hult uns t hat bot h

exa mples were listed as c hult uns by t he ar-

c haeol ogists. The first of t hes e was r ec or ded by

Alfred Tozzer at Naku m ( Tozzer 1 9 1 3) . The

e ntrance of C hult un 3 was carved i nto t he cave' s

ce ntral c ha mber and t here were s mall c ha mbers

o n eit her si de. The total l e ngt h of all t hree

c ha mbers was o nl y abo ut 7 meters. Tozzer states

t hat, “ not hi ng of i mportance was fo und here”

( Tozzer 1 9 1 3: 1 9 3) .

A s ec o nd exa mple, als o desi g nated C hult un

3, was reported at Uaxact un. The artifi ci al

e ntrance pr ovi ded e ntry i nto a c ave t hat was 7 m

l o ng, 6 m wi de and over 2 m hi g h. A s mall cra wl-

way at t he s o ut her n e nd gave access t o anot her

s mall cave and t here were als o s mall passage-

ways i n t he nort her n and wester n walls. Pottery

fr o m all ti me peri ods was fo und here and S mit h

c haracteri zes it as “s o me of t he best pottery yet

fo und at Uaxact un” ( S mit h 1 9 2 9: 3 2 6) . I n addi-

ti o n, a l aurel l eaf fli nt blade, hu man bo ne, a fi-

g uri ne and a mano and metate were r ec overed.

Because of t he l ar ge quantity of c era mics, S mit h

proposes t hat t he c ave was us ed as a du mp. To

t his day, I freque ntl y e nc o unter t he ‘ cave as city

du mp' hypot hesis because arc haeol ogists s ee m

unprepared to beli eve t hat l ar ge c era mic ass e m-

Page 11: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1

Ketzalcalli

blages c o ul d acc u mulate i n caves si mpl y as a r e-

s ult of rit ual be havi or.

A s ec o nd pi ece of criti cal data i n my for mula-

ti o n was fi ndi ng an anal ogo us us e of s mall nat u-

ral c ha mbers. One of t he i nteresti ng disc overi es

at Dos Pilas was t hat eve n very s mall ( l ess t han

1 0 m l o ng) nat ural caves were c o nsiste ntl y

bei ng utili zed. These caves were ass oci ated wit h

resi de nti al plazas or i ndi vi dual ho use mo unds.

Str uct ures were placed i n fr o nt of t he cave

e ntrances s o t hat t he cave pass ed be neat h t he

str uct ure. The reg ularity i n place me nt i ndicates

patter ned utili zati o n. Eve n t hes e very modest

caves appear to have bee n i mportant e no ug h to

str uct ure arc hitect ural l ayo ut ar o und t he m, as

de mo nstrated by C ha mel o' s c ave. Here t he s ur-

face str uct ures were irreg ularl y s paced o n t he

basal platfor m i n or der to create a passage bet-

wee n str uct ures N4- 1 9 & 2 0 t hat l ed to t he cave

e ntrance ( fi g. 8) .

Do we have artificial

counterparts to these

s mall household caves?

The possibility that

s uc h features do exist

was first raised by

Chultun 4F- 3 at Ti kal.

The entrance was pla-

ced be hi nd a r esi de n-

ti al str uct ure and

al o ng its c e nterli ne

( Haviland 1 9 85: 1 3) .

The e ntrance was an-

gled s o that the c ha m-

ber was partially belo w

the str ucture. I n other

words, the relati on of

the c hultun to the s ur-

face str ucture replica-

tes that of the s mall ca-

ves at Dos Pilas. On the

floor of the c hultun we-

re t wo skull frag ments, one of an adult over 40 and

the other of an adult bet ween 3 5- 40. There were no

other hu man bones to s uggest that these represen-

ted pri mary burials s o that they may had s o me part

i n a c ult of ancestor venerati on.

These artificial c ha mbers may have had a wi der

social si gnificance than si mply household ritual.

Chultun 5 D- 6 at Ti kal contai ned an i nteresti ng

array of artifacts, i ncl udi ng bat bone and 400 ani-

mal teeth, that s uggested to Coe ( 1 990: 6 74) that

the c hultun had an ‘ es oteric' functi on. A radiocar-

bon date fro m c harcoal on the floor gave a date of

420- 2 00 B. C. Most i mportantly, i n c hecki ng the

map of the North Acropolis it appears that the c hul-

tun was dug directly under the center of the earliest

str uctures i n this co mplex. The l ocati on is certai nly

consistent with a ritual functi on and the place ment

of a s ubterranean cavity beneath a pyra mi d' s cen-

terli ne is exactly what we have co me to expect with

both natural and artifi-

cial caves.

Fi nally, the equati on

of c hultuns with caves

has not been made be-

cause arc haeologists ha-

ve tended to conceptua-

lize the di ggi ng of a

c hultun very muc h i n

the sa me ter ms as their

excavation a test pit.

What, ho wever, were

the i mplicati ons of exca-

vati ng s uc h a feature for

the Maya. We kno w that

caves are i ncl uded li n-

guistically under the

Maya ter m c h' en whic h

si gnifies most basically

a hole ( Laug hli n

1 975: 1 32) s o we s hould

s us pect that these t wo

types of holes mig ht be

Fi g. 8: Pl an vi e w of Cha mel o' s Cave, Dos Pil as, Guate mal a. The

i nset sho ws t he rel ati on of t he cave entrance to service archi-

tect ure

Draft: Allan Cobb and J o hn Fogarty

Page 12: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

seen as related. Even where the di ggi ng of a hole is

for the extracti on of a utilitarian material s uc h as

sascab the res ulti ng cavity often carries ritual si-

gnificance. Redfield and Villa Rojas ( 1 962: 1 09) re-

port that the patron sai nt of Chan Ko m was found i n

an abandoned sascabera. I have noted that caves

often functi oned as the place of e mergence or ap-

pearance of crosses, sai nts' i mages and ot her s a-

cred objects and t hat t he motif of e mergi ng fr o m

t he eart h s ee ms to be us ed for establis hi ng t he

objects' s acred crede nti als ( Brady 1 9 89: 5 4) . Rei-

na ( 1 9 6 6: 1 9 1) notes t hat a si mple clay mi ne had

a cross set up next to the entrance and copal and

candles were bur ned before enteri ng the ‘ dange-

rous' place. The i mplicati ons are clear. As features

that penetrated the sacred earth, c hultuns must

have had meani ng. I s us pect that the situati on may

have been si milar to the ric h body of meani ng asso-

ciated with the other co mmon, earth-related Maya

str ucture, the te mescal, but arc haeology has yet to

even consi der the questi on of meani ng with c hul-

tuns.

Puleston ( 1 965: 2 6) has made a cogent argu-

ment for there bei ng c hultuns associated with

every household group at Tikal and fe w would

disagree that they occ ur by the hundreds i n many

sites. If these features were s hri nes and the foc us of

household ritual one would expect every house-

hold to have one. The recogniti on of c hultuns as ar-

tificial caves has profound i mplicati ons for the way

that we vie w Maya sites. I n l ooki ng at Ti kal, for i n-

stance, we would see a landscape filled with lite-

rally hundreds of ritual land marks. The i mportance

of reli gi on would be i mpossible to i gnore because

the evi dence of it would be everywhere. I n s hort,

the landscape would begi n to l ook very hu man.

Discussion – A Q uestion of S caleA s ec o nd t he me, very differe nt fr o m t hat of t he

meani ng of t he caves whic h was disc uss ed ear-

li er, is dra wn fr o m t he i mplicati o ns of s cale. I n

t he decade si nce t heir first r ec og niti o n, t he

nu mber of c o nfir med and possi ble exa mples of

artifi ci al c aves i n t he Guate malan hi g hlands has

gr o wn to bet wee n a doze n and 2 0 des pite t he

fact t hat no for mal pr oject has bee n s et up to

l ook for t he m. Cl earl y t his must be a mi nisc ule

fracti o n of all t hat exist. I n movi ng to t he

s o ut her n l o wlands and s uggesti ng t hat c hul-

t uns are act uall y s mall artifi ci al caves, I a m

agai n pr oposi ng a paradi g m s hift o n a l ar ge s ca-

l e. No o ne do ubts t hat t here are t ho usands and

per haps te ns of t ho usands of c hult uns i n t he

s o ut her n l o wlands. To accept t hes e as artifi ci al

caves wo ul d cl earl y elevate t he c ave/eart h c ult

to a matter of first i mportance to Maya s oci ety.

I n Ce ntral Mexic o, t he doc u me ntati o n of artifi-

ci al caves has advanced rapi dl y i n t he l ast fe w

years wit h hundreds of caves already r ec or ded

( Good & Ober meyer 1 9 86, Lazcano Sahag ún &

Ro usill o- Perret 1 9 84, Manzanilla et al. 1 9 9 6,

Medi na Jae n 2 000, Moragas Seg ura 1 9 9 8)

alt ho ug h t he l evel of r es earc h expli citl y ori e n-

ted to caves is l ess t han i n t he Maya area. Once

agai n, ho wever, t hes e are o nl y a fracti o n of all

t he cas es t hat exist.

The poi nt that is bei ng made i n all three areas is

that the rapi d expansion of data i n a s hort peri od of

ti me clearly i ndicates that cave constr ucti on was

on a far larger scale than c urrently conceptualized

by arc haeologists. It is that conceptualizati on that

I want to address explicitly here. I n usi ng the ter m

‘ conceptualizati on' I a m referri ng to an i mplicit as-

s u mption held about the ‘ nature' or ‘ constructi on'

of the natural world. Conceptualizati ons are gene-

rally seen as bei ng based on ‘ kno wn fact' and s o

exist at a level belo w theory, even though they i m-

pact theory at nu merous poi nts or are the basis on

whic h theories are built. Conceptualizati ons be-

cause they exist at the level of ‘ kno wn fact' are rare-

ly explicitly questi oned.

The conceptualizati on of caves as rather rare

features i n the natural landscape gre w out of the

paucity of reported caves and arc haeologists' lack

Page 13: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 3

Ketzalcalli

of fa miliarity with the literature that di d exist. I

was forcefully confronted by this conceptualizati-

on while prepari ng a general article on caves. The

editor, an arc haeologist, repeatedly de manded do-

c u mentati on for state ments appeari ng i n my text

while at the sa me ti me restricti ng me to si x citati-

ons. I was partic ularly struck by a note i n the mar-

gi n of one draft that sai d, “this i mplies that eac h

co mmunity has a sacred cave, we kno w that is not

true i n Central Mexico”. Ho w and when, I wonde-

red, di d we co me to ‘ kno w' s uc h a thi ng?

It is diffic ult to deter mi ne when this i dea deve-

loped or began i mpacti ng theory but I s uspect that

it had its roots i n the I nter- World war Peri od

[ 1 91 5- 1 945] when cave researc h all but disappea-

red ( Brady 1 989: 1 6- 20) . I ndeed, a searc h of the ar-

c haeological literature at that ti me would s uggest

that landscapes lacki ng caves were more nor mal

than ones contai ni ng caves. Even early projects

s uc h as Mercer' s i nvesti gati on of over 2 0 caves i n

the Puuc area ( Mercer 1 975) and the Car negie' s re-

porti ng of t wo dozen cenotes withi n the walls of

Mayapan di d little to alter this i dea. It si mply rei n-

forced a noti on that caves mig ht abound i n a fe w re-

stricted zones while the majority of regi ons lacked

caves altoget her.

This c o ncept uali zati o n pos es an obstacle to

t he devel op me nt of c ave arc haeol ogy i n a nu m-

ber of ways. If c aves are r are, o ne does not devo-

te s urvey ti me to l ooki ng for t he m because t he

c hances of l ocati ng o ne wo ul d appear s mall and

li mited r es o urces wo ul d be better devoted to

tas ks c o nsi dered as havi ng a hi g her pote nti al for

yi el di ng i mportant data. A s urvey s pecifi call y

ori e nted to i nvesti gati ng caves wo ul d be o ut of

t he questi o n because fe w if any wo ul d be expec-

ted to occ ur. The beli ef t hat caves will not occ ur

j ustifi es not expe ndi ng effort t o s earc h for

t he m. By not s earc hi ng, fe w, if any, are fo und.

The s ubseque nt l ac k of cave disc overi es si mpl y

vi ndicates t he ori gi nal decisi o n not to mo unt a

s earc h. One c an appreci ate at a glance ho w t his

c o ncept uali zati o n bec o mes s elf- rei nforci ng.

The i mpact is not li mited to fi el d i nvesti gati-

o n, ho wever, but stifl ed t heory as well. It is dif-

fi c ult for arc haeol ogists to accept t hat patter ns

of c ave us e were i mportant o n a s oci etal l evel if

t he rarity of caves precl uded t he bul k of t he po-

pulati o n fr o m parti ci pati ng i n t he m. The r es ul-

ti ng c o ncl usi o n t hat c aves c o ul d not be i mpor-

tant was wi del y e ndors ed because it als o agreed

wit h materi alist bi as es c o ncer ni ng t he relati ve

uni mportance of r eli gi o n and i deol ogy. Whe n

t he t heoreti cal as pect was wedded to t he fi el d

bi as, a partic ularl y i nsi di o us c o mbi nati o n e mer-

ged. Eve n whe n caves were disc overed, t hey

c o ul d be i g nored or gi ve n c urs ory, s ubstandar d

i nvesti gati o n.

I n t he 1 9 9 0s t he basi c c o ncept uali zati o n be-

gan to c hange a mo ng cave arc haeol ogists, due

i n part t o a gr o wi ng fa mili arity wit h t he s peleo-

l ogical literat ure. Reddell ( 1 9 7 7) , for i nstance,

me nti o ns nearl y 2 00 c aves o n t he Yucatan Pe n-

i ns ula and Reeder et al. ( 1 9 9 8) disc overed over

1 5 0 i n a s mall r egi o n of t he Vaca Plateau i n Beli-

ze. The adve nt of arc haeol ogical cave s urveys of

s mall areas ( Bo nor 1 9 88, 1 9 89, Bo nor & Sanc hez

y Pi nto 1 9 9 1, Brady 1 9 9 7, Medi na Jae n 2 000,

Riss ol o 2 001, Sc ott 1 9 9 2) si milarl y de mo nstra-

ted t hat caves were bot h extre mel y c o mmo n and

reg ularl y utili zed. The c halle nge r e mai ns to

c o mmunicate t hat understandi ng to t he ar-

c haeol ogical c o mmunity as a whole.

Earli er, I made t he poi nt t hat t he l avis h ex-

pe ndit ure of r es o urces i n c o nstr ucti ng c ertai n

caves s ho ul d alert arc haeol ogists t o t he fact

t hat t he foc us of s uc h atte nti o n is s o me ho w

ce ntral t o t he c o ncer ns of t he s oci ety. Let me

no w t ur n t hat ar o und and s ay t hat t hes e c o n-

cer ns were s o c e ntral to t he val ue s yste m of t he

s oci ety t hat t he s cale of expe ndit ures for c ave

c o nstr ucti o n far exceeds anyt hi ng t hat has eve n

bee n s uggested i n t he literat ure. The data no w

clearl y poi nt to t heir bei ng t ho usands of t hes e

Page 14: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

ve wo ul d appear to be o ne of t hose mar kers t hat

alerts visitors t o t he fact t hat t his a place of s u-

per nat ural po wer.

It has als o bee n noted t hat artifi ci al caves

appear to be c o nstr ucted al o ng fairl y reg ular

plans s o t hat t hey s ho ul d be c o nsi dered as an ar-

c hitect ural for m. So me of t he caves r eflect c o n-

str ucti o n o n a mo nu me ntal s cale requiri ng as

muc h or more l abor i nput as pyra mi dal str uct u-

res. The fail ure to r ec or d s uc h feat ures s ho ul d be

c o nsi dered a major s hortc o mi ng of any report. I

me nti o n t his because l ar ge arc haeol ogical pr o-

jects had wor ked at Mi xc o Vi ejo, Utatlan and Za-

c ule u wit ho ut rec or di ng t he caves.

I n exa mi ni ng c hult uns i n t he So ut her n Maya

l o wlands, I have pres e nted a nu mber of r eas o ns

why t hes e feat ures s ho ul d be c o nsi dered s mall

artifi ci al caves t hat were us ed for t he most part

as t he foc uses of ho use hol d rit uals.

Fi nall y, I have ar g ued t hat artifi ci al cave

c o nstr ucti o n is o n a tr ul y massi ve s cale t hat re-

flects t he c e ntral i mportance of caves i n t he re-

li gi o n and s oci ety i n Pre- Col u mbian Mes oa meri-

ca. The ti me is over due for r ec og nizi ng t hat fact

and rec or di ng t he evi de nce of it.

ReferencesAs h more, We ndy

1 9 9 1 „ Site- Planni ng Pri nci ples and Co ncepts of

Directi o nality a mo ng t he Anci e nt Maya“.

Lati n American Anti quity 2: 1 9 9- 2 2 6.

Bancroft, Hubert Ho we

1 87 5 The Nati ve Races of t he Pacific States of

Nort h America. Vol . IV: Anti quiti es. Ne w

Yor k: D. Appleto n

Bo nor Villarejo, J uan Luis

1 9 88 „ C uevas mayas e n Yucatán“. Histori a

1 6, 1 5 1: 1 5 2- 6 0.

1 9 89 „ Las c uevas de Oxki ntok: i nfor me preli mi-

nar“. Me mori as Del Segu ndo Col oqui o In-

ter naci onal De Mayistas. Méxic o: UNAM,

3 03- 09.

1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

artifi ci al feat ures t hro ug h o ut Mes oa merica.

Co nsi deri ng t heir cl ear i mportance, t he great

mystery is why s o fe w have bee n r ec or ded.

C onclusionThe wor k at Dos Pilas and wit h artifi ci al c aves

s uggests t hat t here is a c e ntral c o ncer n wit h

eart h as a s acred and ani mate e ntity. This c o n-

cer n str uct ured t he Maya us e of l andscape. Site

layo ut was di ctated by t he need to i nc or porate

nat ural l and mar ks t hat were i mbued wit h c os-

mol ogical si g nifi cance. Artifi ci al c aves exe m-

plify t he i mportance placed o n t he r elati o ns hi p

of t he site t o its physical s etti ng because t hey

doc u me nt t he great effort t hat was ofte n expe n-

ded to modify nat ure to bri ng it i nto greater

c o nfor mity wit h t he i deali zed l andscape. The

fact t hat t he place me nt of t he artifi ci al caves re-

pli cated ass oci ati o nal patter ns noted wit h nat u-

ral c aves is c o ncl usi ve pr oof t hat t he relati o n-

s hi p bet wee n arc hitect ure and nat ural c aves

was not c oi nci de ntal. Rat her, take n toget her,

t he patter n of arc hitect ural l ayo ut noted wit h

bot h artifi ci al and nat ural caves undersc ores a

pan- Mes oa merican c o ncer n wit h r elati ng sites

to s acred and myt hic s pace. Several of t he elabo-

rate artifi ci al caves appear to be cl ear models of

t he s eve n c ha mbered cave of ori gi n, c o nfir mi ng

Garcí a- Za mbrano s uggesti o n t hat t his is what

t he caves are meant to r epres e nt. As t he place of

ori gi n, t hes e feat ures s erved to ‘ c e nter' t he site

si nce hu man creati o n al ways occ urs at t he c os-

mic c e nter. Fi nall y, t he c ave appears t o be criti-

cal for t he establis h me nt of r elati o ns wit h t he

s uper nat ural o wners of t he l and. This is f unda-

me ntal t o t he l egiti mizati o n of t he hu man occ u-

pati o n of t hat place and of t he r uler' s aut hority

over it.

The ass oci ati o n of artifi ci al caves wit h s acred

l ocati o ns and pil gri mage sites s uc h as Es qui pu-

las adds anot her di me nsi o n to o ur understan-

di ng of t he r ole of caves. The pres e nce of t he ca-

Page 15: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 5

Ketzalcalli

Bo nor Villarejo, J uan Luis & Is mael Sanc hes y

Pi nto

1 9 9 1 „ Las c aver nas del munici pi o de Oxkutz-

cab, Yucatán, Méxic o: Nuevas aportaci o-

nes“. Mayab 7: 3 6- 5 2.

Brady, Ja mes E.

1 9 89 An I nvesti gati o n of Maya Rit ual Cave Use

wit h Speci al Refere nce to Naj Tunic h, Pe-

te n, Guate mala. PhD. Uni versity of Cali-

for ni a, Los Angeles.

1 9 9 0 C uevas no nat urales: una for ma de arqui-

tect ura no rec o noci da e n el alti plano ma-

ya“. I n: Héctor L. Es c obedo & Sandra Villa-

grán de Brady ( eds. ) : Tercer bi mposi o de

i nvesti gaci ones archeol ógicas. Mi nisteri o

de Cultura y Deportes, I nstituto de Antropo-

logía e Historia, Asociaci ón Ti kal, 2 5 3- 65.

1 9 9 1 „ Caves and Cos movisi o n at Utatlan“. Cali-

for ni a Ant hropol ogist XVIII. 1: 1 - 1 0.

1 9 9 7 „ Settle me nt Co nfi g urati o n and Cos mol o-

gy: The Role of Caves at Dos Pilas“. Ameri-

can Ant hropol ogist 9 9, 3: 6 02- 1 8.

Brady, Ja mes E. et al.

1 9 9 7 „ Gli mpses of t he Dar k Si de of t he Petexba-

t un Regi o nal Arc haeol ogical Pr oject: The

Petexbat un Regi o nal Cave S urvey“. An-

ci e nt Mesoa meri ca 8, 2: 3 5 3- 6 4.

Brady, Ja mes E. & Geor ge Ve ni

1 9 9 2 „ Man- made and Ps e udo- Karst Caves: The

I mplicati o ns of Sub- S urface Geol ogic Fea-

t ures wit hi n Maya Ce nters“. Geoarchaeo-

l ogy 7, 2: 1 49- 6 7.

Br oda, J o hanna

1 9 9 6 Cale ndari os, c os movisi ó n y obs ervaci ó n

de l a nat uraleza. I n: So ni a Lo mbar do &

Enri que Nal da ( eds. ) , Te mas Mesoa meri ca-

nos. Méxic o: I NAH, 42 7- 6 9.

Car mac k, Robert M.

1 9 7 3 Qui chean Ci vili zati on: Et hnohistori c, Et h-

nographic a nd Archaeol ogical Sources.

Ber keley: Uni versity of Califor ni a.

1 9 7 9 Histori a soci al de l os Quiches. Guate mala:

Se mi nari o de I ntegraci ó n Soci al Gua-

te malteca.

Car mac k, Robert M. & Ja mes L. Mo ndl oc h

1 9 83 El tít ul o de Totonicapán. Méxic o: UNAM.

Coe, Willi a m R.

1 9 9 0 Excavati ons i n t he Great Pl aza, Nort h

Terrace a nd Nort h Acropoli s of Ti kal . Ti kal

Report. The Uni versity Muse u m, Vol. 1 4.

Philadel phia: Uni. of Pe nns ylvani a, .

Earle, Duncan M.

1 9 89 The Dra wni ng Place: Sacred Places fr o m

t he 1 6t h Ce nt ury Doc u me nts and t heir

Use today. Co nfere nce paper, American

Soci ety for Et hno history Meeti ngs.

Fox, J o hn W.

1 9 7 8 Qui che Conquest: Ce ntrali s m and Regi ona-

li s m i n Hi ghl and Guate mal an St ate Deve-

l opme nt. Al buquerque: Uni versity of Ne w

Mexic o Press.

Gage, Tho mas

1 9 5 8 [ 1 6 48] Tr avel s i n t he Ne w Worl d. Nor man:

Uni versity of Oklaho ma Press.

Garcí a- Za mbrano, Angel J.

1 9 9 4 „Early Colonial Evi dence of Pre- Col u mbian

Rituals of Foundation“. En: Merle Greene Ro-

bertson & Virgi nia Field ( eds. ) , Seve nt h Pa-

l e nque Rou nd Tabl e, 1 989. San Francisco:

Pre- Col u mbian Art Researc h I nst. , 2 1 7- 2 7.

Good, Ke nnet h & Geral d Ober meyer

1 9 86 Excavati o ns at Oxtoti pac ( Tt82) . En:

Willi a m T Sanders ( ed. ) , The Teoti huacan

Vall ey Project: Fi nal Report – Vol . 4: The

Tol tec Peri od Occupati on of t he Vall ey,

Part I - Excavati ons a nd Cer a mics. Vol . 1 3.

Occasi o nal Papers i n Ant hopol ogy 1 3.

Uni versity Par k: The Pe nns ylvani a State

Uni versity, 1 9 5- 2 6 5.

Haviland, Willi a m A.

1 9 85 Excavati ons i n S mall Resi de nti al Groups at

Ti kal: Group 4f- 1 a nd 4f- 2. Ti kal Report,

Vol. 1 9, The Uni versity Muse u m. Philadel-

phia: Uni versity of Pe nns ylvania.

Page 16: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

Her mes Cif ue ntes, Ber nar d

1 9 9 3 „ La s eque nci a c erá mica de Topoxté: un i n-

for me preli mi nar“. Beiträge zur all ge mei-

ne n u nd vergl ei che nde n Archäol ogi e 1 3:

2 2 1- 5 2.

Hirt h, Ke nnet h

2 000 Anci e nt Urbanis m at Xochical co: The Evo-

l uti on a nd Organizati on of a Pre- Hispanic

Soci ety. Arc haeol ogical Res earc h at Xo-

c hicalc o. Vol. 1. Salt Lake City: Uni. of

Utah.

Ic ho n, Alai n & Mari e C harl otte Ar naul d

1 9 85 Le Protocl assi que à La Lagu nita, El

Quiché, Guate mal a. Paris. Guate mala:

Pi edra Santa.

Ic ho n, Alai n & Re né Vi el

1 9 84 La Peri ode For mati ve à La Lagu nit a et

dans l e Qui ché Meri di onal, Guate mal a. Pa-

ris. Guate mala: I mpre nta Gar dis a.

Laug hli n, Robert M.

1 9 7 5 The Great Tzotzil Di cti onary of San Lore n-

zo Zi nacantán. S mit hs o ni an Co ntri buti-

o ns to Ant hropol ogy. Vol. 1 9. Was hi ng-

to n: S mit hs o nian I nstit uti o n.

Lazcano Sahag ún, Carl os & El e na Ro usill o- Perret

1 9 84 „ Las c uevas c hic hi mecas de Teca m-

panotitla“. México Desconoci do 9 2: 3 6- 3 8.

Manzanilla, Li nda, Cl audia López & AnnCori nne

1 9 9 6 „ Dati ng Res ults fr o m Excavati o ns i n

Quarry Tunnels be hi nd t he Pyra mi d of t he

Sun at Teoti huacan“. Anci e nt Mesoa meri-

ca 7, 2: 2 45- 6 6.

Manzanilla, Li nda, et al.

1 9 9 4 „ Caves and Geophysics: An Approxi mati-

o n to t he Under worl d of Teoti huacan, Me-

xic o“. Archaeo metry 3 6: 1 41- 5 7.

Medi na Jae n, Mi g uel

2 000 Las c uevas de Tepeaca - Acatzi ngo, Puebla:

estudio arqueológico, etnohistórico y etno-

gráfico. Tesis de licenciatura. Esc uela Naci o-

nal de Antropología e Historia, México.

Mercer, He nry C.

1 9 7 5 [ 1 89 6] The Hill- Caves of Yucatan. Nor man:

Uni versity of Oklaho ma Press.

Moragas Seg ura, Natáli a

1 9 9 8 „ C uevas c ere mo niales e n Teoti huacan du-

rante el perí odo cl ási c o“. Bol etí n Ameri ca-

ni sta 3 8: 1 7 9- 9 5.

Pulesto n, De nnis E.

1 9 6 5 „ The C hult unes of Ti kal“. Expediti on 7, 3:

2 4- 2 9.

1 9 7 1 „ An Experi me ntal Approac h to t he Func-

ti o n of Cl assi c Maya C hult uns“. American

Anti quity 3 6: 3 2 2- 3 5.

Redell, Ja mes R.

1 9 7 7 A Preli mi nary Survey of t he Caves of t he

Yucatan Pe ni nsul a. Austi n: Speleo Press.

Redfi el d, Robert & Alfo ns o Villa Rojas

1 9 6 2 Chan Ko m: A Maya Vill age. C hicago: Uni-

versity of C hicago Press.

Reeder, Phili p, Ja mes E. Brady & Ja mes Webster

1 9 9 8 „ Geoarc haeol ogical I nvesti gati o ns o n t he

Nort her n Vaca Plateau, Beli ze“. Mexicon

XX: 3 7- 41.

Rei na, Rubé n.

1 9 6 6 The La w of t he Sai nts: A Poko ma m Puebl o

and its Co m mu nity Cul t ure. I ndi anapolis:

Bobbs- Merrill.

Riss ol o, Do mi ni que A.

2 001 Anci e nt Maya Cave Use i n t he Yalahau Re-

gi o n, Nort her n Qui ntana Roo, Mexic o.

PhD. Uni versity of Califor ni a, Ri versi de.

Sc ott, Ann M.

1 9 9 2 Cave Recon naisance i n t he Copan Vall ey.

C opán: I nstit uto Ho ndure ño de Antropo-

l ogí a e Histori a.

S mit h, A. Ledyar d

1 9 2 9 „ Report of A. Ledyar d S mit h o n t he Map of

E nvir o ns of Uaxact un“. E n: Car negi e I n-

stit uti o n of Was hi ngto n ( ed. ) , Car negi e

Instit uti on of Washi ngton Year Book 2 8.

Was hi ngto n: CI W, 3 2 5- 2 7.

1 9 5 5 Recon naissance i n Ce ntr al Guate mal a.

Car negi e I nstit uti o n of Was hi ngto n. Vol.

Page 17: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 7

Ketzalcalli

6 08. Was hi ngto n: CI W.

Str o ng, Willi a m Duncan

1 9 3 5 Archaeol ogical Investi gati ons i n t he Bay

Isl ands, Spanish Honduras. S mit hs o nian

Miscellani o us Collecti o ns. Vol. 9 2, no. 1 4.

Was hi ngto n: S mit hs o ni an I nstit uti o n.

St uart, Davi d

1 9 87 Te n Phoneti c Syll abl es. Was hi ngto n: Ce n-

ter for Maya Res earc h.

St uart, Davi d & Stephe n D. Ho usto n

1 9 9 4 Cl assi c Maya Pl ace Na mes. St udi es i n Pre-

Col u mbian Art and Arc haeol ogy. Vol. 3 3.

Was hi ngto n: Du mbarto n Oaks Res earc h

Li brary and Coll ecti o n.

Ter mer, Franz

1 9 5 7 Et nol ogí a y et nografí a de Guate mal a.

Guate mala: Se mi nari o de I ntegraci ó n So-

ci al Guate malteca.

Tozzer, Alfred M.

1 9 1 3 A Preli mi nary St udy of t he Prehi stori c

Rui ns of Naku m, Guate mal a. Me moirs of

t he Peabody Muse u m of American Ar-

c haeol ogy and Et hnol ogy. Vol. V, no. 3.

Ca mbri dge: Harvar d Uni versity.

Vogt, Evo n Z.

1 9 6 4 „ Anci e nt Maya and Co nte mporary Tzotzil

Cos mol ogy: A Co mme nt o n So me Met ho-

dol ogical Pr oble ms“. American Anti quity

3 0: 1 9 2- 9 5.

1 9 81 „ So me As pects of t he Sacred Geography of

Hi g hland C hi apas“. En: Eli zabet h P. Be n-

s o n ( ed. ) , Mesoa merican Sites a nd Worl d

Vi e ws. Was hi ngto n: Du mbarto n Oaks Re-

s earc h Li brary and Collecti o n, 1 1 9- 42.

Xi mé nez, Fray Francisc o

1 9 6 7 Hi stori a nat ural del rei no de Guate mal a.

Guate mal a: Editori al J os é de Pi neda

I barra.

E l dintel del < KO KO M>de C hich' en I tza, Yucatá n

J ürge n Kre mer

Uni versi dad Autóno ma de Yucatán, Méri da

Uni versit ät Ha mburg, Ha mburg

La i nscri pci ón menciona de manera a mplia a un re-

presentante del li naje de l os <KOKO M>, quienes

oc upaban el cargo hereditari o de s upre mo juez u oi-

dor anteri or a la llegada de l os es pañoles. Con las

fec has 870 y 880 d. C. , el texto re monta a aquella

época histórica c uando l os edifici os de Chic h' en Itza

fueron levantados en el estilo “de la sierrita” lla ma-

do <PUUK>. A estas construcci ones ta mbién per-

tenece el edifici o de la “escritura en la osc uri dad”

lla mado <AK' AB TS' I B> en el c ual se enc uentra el

di ntel grabado con s u i nscri pci ón que aquí presen-

ta mos.

Este di ntel todavía se l ocaliza en s u l ugar ori gi-

nal en la parte s uperi or del u mbral que co munica

los dos c uartos del ala s ur. Ya que estos c uartos ca-

recen de ventanas es dificil de apreciar l os detalles

de la i nscri pci ón aún a plena l uz del día. Esta cir-

c unstancia ha contribui do a que en el trasc urso del

Page 18: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

si gl o XI X d. C. t odo el e difi ci o f ues e popular me n-

te ll a mado <AK' AB TS' I B> “ escrit ura e n l a osc uri-

dad”.

El no mbre ori gi nal que e n l as últi mas déca-

das del si gl o I X d. C. l e atri buyó s u due ño y maes-

tr o de obras es “casa de tort uga c o n muc hos pli e-

ges” y está anotado e n l a i nscri pci ó n del di ntel.

La palabra “casa de tort uga” descri be una casa

de un s ol o pis o si n el us ual basa me nto pira mi dal

mientras que el vocablo “pliegue” es metafórico pa-

ra l os c uartos del e difi ci o. Es un hec ho que el

edifi ci o f ue as e ntado i n medi ata me nte s obre el

s uel o y que pos ee trece cr ují as c o n di eci oc ho

c uartos abovedados, l a mayor canti dad de c uar-

tos i ndi vi duales c o noci dos de un s ol o edifi ci o de

C hic h' e n Itza.

En el texto jer oglífi c o l a f unci ó n de l a “casa

de tort uga c o n muc hos pli eges” es dada c o mo l a

“vi vi e nda c o nsagrada” <K' UL- OTOT> del <K' UL-

KO KO M> “c o nsagrado j uez u oi dor” y e n s u ti e m-

po f ue l a r esi de nci a y posi ble me nte ta mbi é n l a

s ede del j uzgado de uno de l os más altos si no del

s uperi or funci o nari o del l ugar de peregri naci ó n

C hic h' e n Itza.

Para l a ci e nci a histórica l a i nscri pci ó n que

aquí pres e nta mos es de gran i mportanci a porque

Page 19: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 9

Ketzalcalli

nos revela que el ori ge n del li naje de jueces <KO-

KO M> se re monta a Chic h' en Itza. Esto nos esclarece

la función y el i mportante papel que jugó esta fa mi-

lia entre 1 1 60 a 1 420 d. C. c uando los <KOKO M> pri-

mero a s olas y l uego junto con los advenedizos <TU-

TUL XI U> deter mi naban el c urso del país desde

Mayapan.

T rascripció n y traducció n ( parte I )

MayaU- HUN PI S T UN T AN [ HUN] AHAW PÄT- AH YUL

U- XUL-I L U- KA' [ * H] OL TI U- WA( K) WAK PUH AK

NAH U- K' UL ' OTOT Y- AHAW- AL C HO H K' AK' K' I-

NI C H B A PAKAL K' UL KO KO M HA' - I' U- ¿ KA' ?

[ * H] OL T U K' UL TO K' TUN ¿- ? K' I N ¿ YAX U- NA' ?

I XI K TO N MUL TUN K' UL I XI K.

Español( 1) El pri mer Tun fre nte al K' at un 1 Aha w f ue

hec ho l o br uñi do, l o grabado de l a s eg unda

e ntrada e n l a " Gran Nú mero de Habitaci o nes

- Casa Baja” ( no mbre de l a casa) del do micili o

de " Su Alteza” ( tít ul o) " Mana Fuego / El que

Mana Fuego” ( no mbre pr opi o) , " Cara de Sol”

( tít ul o) , " Pri mer Esc udo” ( tít ul o) , " Co nsa-

grado Oi dor” ( tit ul o) .

( 2) Es aquí l a ¿s eg unda? e ntrada e n l a c o nsagra-

da pi edra dura de " ¿- ? Sol /Día” ( ¿tít ul o?) , el

¿ pri mogé nito? de l a " Se ñora Mac ho Mojó n

[ de pi edra] ” ( no mbre pr opi o fe me ni no) ,

" Co nsagrada Se ñora” ( tit ul o fe me ni no) .

Co mentari oEl texto si g ue l a estr uct ura disc ursi va de l a c opla

paralelísti ca ( Ed mo ns o n 1 9 7 0: 3 7- 3 8) . La pri-

mera parte de l a c opla ( 1 ) c o mi e nza c o n el predi-

cado e n A2, des pués de l a fec ha. El pr otago nista

de l a pri mera parte es " el oi dor” <KO KO M>. La s e-

g unda parte si g ue c o n un adverbi o de mostrati vo

Page 20: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

e n F2 a y c o nti nua hasta el fi n e n H2. El pr otago-

nista de l a s eg unda parte es el mis mo pers o naje

de l a parte anteri or c uyo apelati vo es r educi do al

tít ul o <¿- ? K' I N- ¿- ? > y s u madre. Esta s e ñora s e

lla ma <I XI K TO N MUL T UN> " Se ñora Mac ho ( o Pe-

ne) Mojó n” y ll eva el tít ul o <K' UL I XI K> „ Co nsa-

grada Se ñora“, el últi mo glifo del texto e n H2 b.

A1- B1: La fec ha i nicial del texto corres ponde al

" año cronológico” <TUN> de 360 días entre

1 0. 2. 0. 0. 0 y 1 0. 2. 1. 0. 0 que equivale al peri odo

entre Agosto 1 3, 869 y Agosto 8, 870 del calendari o

J uliano. Esta fec ha pertenece al <K' ATUN OX

AHAW> ( 3 Aha w) que concl uye en el día

1 0. 2. 1 9. 1 7. 1 9 y que equivale a la fec ha Abril 2 9, 889

del calendari o Juliano. Hay dos características de

tales fec has de Chic h' en Itza y l os siti os conte m-

poráneos del <PUUK>:

( 1) Los " años cronológicos” de 360 días <TUN> no se

i dentifican por nu merales cardi nales, co mo por

eje mplo ( HUN = uno) si no por nu merales ordi-

nales ( U- HUN = pri mero). Por consec uencia el

<TUN> en el presente caso no es 1 0. 2. 1. 0. 0 si no

1 0. 2. 0. 0. 0, el pri mer <TUN> del corriente <K' A-

TUN>.

( 2) Si n e mbargo, esta notaci ón del <TUN> no se re-

fiere al <K' ATUN> corriente si no al <K' ATUN>

que si gue. Es o se expresa clara mente por la pre-

posici ón <TAN> que si g nifica " ante, delante”

( Barrera Vásquez 1 980: 7 69) . Por consec uencia

el <K' ATUN> que sirve co mo base de referencia

en el presente texto no es el <OX AHAW> „3

Aha w“, ( 1 0. 2. 0. 0. 0), si no el si guiente <K' ATUN

HUN AHAW> „1 Aha w“, ( 1 0. 3. 0. 0. 0) . Ese ti po de

dataci ón ta mbién se enc uentra en las i nscri p-

ci ones de l os siti os del <PUUK> co mo por eje m-

plo en Ux mal, K' abah, Labna, Xcal u mki n, Dzi bil-

nocac y otros ( véase Grube 1 994: 343- 345).

A2a: Después de la fec ha si gue el predicado de la

oraci ón co mo la 3ª persona si ng. del verbo transi-

tivo <PÄT> en la for ma co mpletiva, voz pasiva:

<PÄT- AH> que si gnifica " fue hec ho” ( Kauf man &

Nor man 1 984: 1 08, Sattler 1 993: 5 1) . El lexe ma

<PÄT> " for mar algo, hacer ( casa) ” se enc uentra do-

c u mentado en los i di o mas Ch' ol y Chontal ( Aulie &

Aulie 1 978: 98, Kauf man & Nor man 1 984: 1 2 8) . Co-

mo menciona S mail us la <A> del Chontal de Acalan

del si glo XVII muc has veces corresponde a la <Ä> del

Chontal y Ch' ol moder no ( S mail us 1 973: 1 30) . Por l o

tanto no es s orprendente encontrar el mis mo lexe-

ma en el texto del lado i nferi or de nuestro di ntel

( texto Di ntel 1) en D3a, escrito <PAT>.

En el i di o ma que se hablaba en Chic h' en Itza en

el si glo I X obvia mente se utilizaron a mbas for mas.

I gual mente <PAT> puede expresar una i nfl uencia

del Maya Yucateco autóctono porque en el Maya

Yucateco Colonial el lexe ma para " for mar, dar for ma

a alguna cosa” ta mbién es <PAT> ( Barrera Vásquez

1 980: 632) .

A2b- B2: El s ujeto de la oraci ón se presenta co mo

un doble s ustantivo verbal <YUL> "lo bruñi do” y

<U- XUL-IL> „lo grabado de ( . . . ) “. Se trata del di ntel

mis mo que en efecto for ma la parte s uperi or de la

segunda entrada <U- KA' [ * H] OL> c uando se entra a

la estructura 4D1 del lado Sur ( Ruppert 1 95 2: 9 2,

94). La <H> en <HOL> es la " H si mple” del Dicci ona-

ri o de Motul " que hiere muy poco y aun se pierde en

muc hos, quando se les anteponen prono mbres”

( Ac uña 1 984, I: 2 02v, 2 08r) . Aunque en el presente

caso no se trata del prefijo prono mi nal " ergativo” de

la 1 ª persona pl ural ante consonantes <KA- > si no

de s u ho mófono <KA' > „el nú mero dos“, el efecto

aparente mente es el mis mo.

C1- C2: Esta e ntrada s e e nc ue ntra " e n” <TI > l a

" casa baja” <AK NAH>, clasifi cada c o mo

< WA( K) WAK PUH>. La fras e no mi nal <AK NAH>

literal me nte si g nifi ca „casa o c arapac ho de tor-

t uga“. Se trata de una metáfora con la c ual l os Maya

de Yucatán actuales califican las estr ucturas bajas

que práctica mente s ólo consisten de un si mple

tec ho de paja puesto directa mente en el s uelo.

Estos <AK NAH> sirven de refugios en milpas leja-

nas. Des de ellas se vi gila la cosec ha en la ulti ma fase

de la sazón ( I nfor maci ó n Fausto Uc Fl ores,

Telc haquill o, Agosto de 1 9 87) . La metáfora está

Page 21: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 2 1

Ketzalcalli

bien justificada en el presente caso. La estructura

4D1 s ólo tiene un zócalo muy bajo de no más de un

metro de altura ( Ruppert 1 95 2: 93). Otra " casa baja”

de este ti po se enc uentra en Ux mal, es la lla mada

„Casa de Tortugas“. Allá el concepto <AK NAH> se

enc uentra expresado " por las grandes tortugas de

bulto que ador nan el listel de la cor nisa s uperi or”

del edifici o ( Gendrop 1 990: 1 84, fi g. 2 08b).

Ta mbi é n la pri mera parte del no mbre de l a

casa s e expresa por una metáfora. <PUH> qui ere

decir " hal dada” y " ll evar e n l a cavi dad que for ma

la fal da r ec ogi da” ( Barrera Vás quez 1 9 80: 6 7 1) .

Obvi a me nte s e c o nsi deraba a una c asa c o mo un

vesti do de l a c ual s us c uartos for maban l os pli e-

g ues. < WA( K) WAK> expresa " de masí a o exces o”

( Barrera Vás quez 1 9 80: 9 1 5) . E n el pres e nte ca-

s o, < WA( K) WAK> c o mo atri buto, expresa l a gran

canti dad de pli eg ues o c uartos del e difi ci o. E n

efecto la estructura 4D1 c uenta con no menos de

dieci oc ho c uartos ( Ruppert 1 95 2: 9 2) . La frase no-

mi nal en C2 <U- K' UL ‘ OTOT> expresa la función del

edifici o. Se trata de un „consagrado do micili o“, es

decir un hogar en donde vivía un i ndividuo de alto

rango. El lexe ma <- OTOT> es la for ma Ch' olana que

corresponde al Yucateco <- OTOC H> ( Kauf man &

Nor man 1 984: 1 2 7, Barrera Vásquez 1 980: 608).

D2- F1: El pri mer titulo y el no mbre del i ndivi duo

que posee este hogar, se enc uentran co mo <Y-

AHAW- AL C HO H K' AK' >. El lexe ma <AHAW> si g nifi-

ca " señor, s oberano, rey” segui do por la partíc ula

<- AL> que señala abstracci ón, posible mente con un

si g nificado sec undari o afectivo. J unto con el pro-

no mbre posesivo prevocálico de la 3ª persona si ng.

<Y- > res ulta el titulo " Su Señoría, Su Alteza” ( Kauf-

man & Nor man 1 984: 1 1 5; S mail us 1 989: 1 1 5; Satt-

ler 1 993: 64, 65; 1 1 6; Barrera Vásquez 1 980: 962) .

La pri mera parte del no mbre propio que si gue

parece estar for mada de la raíz verbal trivalente

<C HO H> " manar, c horrear ( “- se” o “algo”) „. J unto

con el s ustantivo <K' AK' > “fuego” res ulta el concep-

to de una persona de la que „ mana fuego“. Otra po-

sibili dad es de que el si g no T 5 90b se lee co mo

<C HO' > derivado del verbo transitivo direcci onal

<C HOK> " tirar algo” de l os i di o mas Ch' olanos ( Kauf-

man & Nor man 1 984: 1 1 8). En éste últi mo caso la

<K> fi nal de <C HOK> se ha converti do en un cierre

glotal <' > ante la <K' > del lexe ma si guiente <K' AK' > a

consec uencia de un proceso de asi milaci ón. Los ver-

bos direcci onales en todos l os i di o mas Mayas no ne-

cesitan preposici ones para la direcci ón o el desti no

de la acci ón que expresan. Por c onsec uencia <C HO'

K' AK' > puede si g nificar " El tira fuego ( en algún

l ugar) ” o i gual mente bien „El tira ( alguna cosa) al

fuego“.

En los relieves y pi nturas murales del Gran J ue-

go de Pelota ( Estr. 3 D4) de Chic h' en Itza se enc uen-

tra varias veces a un i ndivi duo, obvia mente de alto

rango, del c ual manan lla mas de todas partes de s u

c uerpo ( véase por eje mplo Coggi ns & Shane III

1 984: fi g. 1 7, centro; para más eje mplos del “ ho m-

bre c horreando lla mas” en la iconografía de

Chic h' en Itza véase Cohodas 1 978: 2 50) . Aunque

sie mpre no es precisa mente de quien se trata en

estas representaci ones, un i ndivi duo del c ual „ ma-

na fuego“, sí existe en los conceptos de Chic h' en

Itza. En vista de este hec ho prefiero la pri mera lec-

tura <C HO H>, aunque la segunda, <C HO' >, derivado

de <C HOK>, es i gual mente plausible.

En F1a si gue <K' I NIC H> " Cara de Sol” que es un

epíteto bien conoci do de l os reyes Mayas de l os

" tie mpos clásicos” y en F1 b encontra mos <BA PA-

KAL> „Pri mer Esc udo“, obvia mente un título mili-

tar. Posible mente esta frase expresa el rango s upre-

mo en una jerarquía militar ( Laughli n with

Haviland 1 988, I: 1 6 1, Barrera Vásquez 1 980: 6 2 0).

E2: El titulo que si gue se lee <K' UL KOKO M>

" Consagrado Oi dor” ( Torque mada 1 986 II: 5 2; véase

ta mbién Tozzer 1 941: 2 3) . El si gnificado de este ti-

tulo es de s u ma i mportancia para conocer la estr uc-

tura política de Chic h' en Itza. Se trata del ofici o más

alto en la autori dad y jurisdicci ón civil de la ci udad

( Voss & Kre mer 2 000: 1 49- 1 81).

F2- G1: En F2 co mienza la segunda parte de la

copla paralelística del texto en el Di ntel 1 A ( 2) . El

Page 22: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

i nici o es marcado por el adverbio de mostrativo

<HA' -I' > “esto aquí” ( Sc hele & Grube 2 002: 3 6- 37).

En el Maya Yucateco la for ma corres ponde al adver-

bi o <HE' > ( Barrera Vázquez 1 980: 1 92) más el en-

clítico de cercanía <-I' > “aquí” ( Barrera Vázquez

1 980: 2 61).

Mientras la pri mera parte de la copla paralelísti-

ca descri be al puli mento y grabado del di ntel para la

segunda entrada <U- ¿ KA' ? [ * H] OL>, en A2, la se-

gunda parte se refiere a la buena cali dad lítica del

u mbral con la frase no mi nal en G1 que se transcribe

<TU K' UL TOK' TUN> „en la consagrada piedra dura

de ( . . . ) “. Hasta hoy día " la piedra dura” <TOK' TUN-

IC H>, ta mbién lla mada el " már mol de Yucatán”, sir-

ve co mo el material preferi do para construcci ones

hec has de piedra natural. En res u men se puede

concl uir que la oraci ón especifica que la segunda

entrada fue c ubierta por un di ntel, confecci onado

de <TOK' TUN>, el material lítico yucateco de la me-

jor cali dad ( Barrera Vásquez 1 980: 805) .

El val or fo nétic o <KA' > s ugeri do aquí para el

si g no pri nci pal T 7 2 7 e n F2 b res ulta del pri nci pi o

de s ustit uci ó n e ntre l os glifos e n B2 b y F2 b. La

s ustit uci ó n de si g nos c o n el mis mo val or fo néti-

c o es una de l as característi cas de l a escrit ura

Maya ( G. St uart 1 9 88: 8) . Posi ble me nte e n F2 b s e

trata del l ogogra ma para <KA' > „ metate“,

ho mófo no de <KA' > " dos” ( Barrera Vás quez

1 9 80: 2 7 7) . Si n e mbargo, c o mo existe s ól o un

eje mpl o más de este si g no c o n que s e puede c o m-

probar el val or fo nétic o <KA' >, si e mpre s e debe

co nsi derar tal i de ntifi caci ó n c o n r es erva. Este

s eg undo eje mpl o de T 7 2 7 s e e nc ue ntra e n el

texto de l as tablas de ecli ps es e n el Códice Dres-

de. Allí e n Dr. 5 6 b oc urre l a c ol ocaci ó n T

1. 7 2 7: 84. C uando s e s ustit uye el val or fo nétic o

<KA' > para T 7 2 7 e n esta c ol ocaci ó n, r es ulta <U

KA' NAL> " l o alto de ( . . . ) l a c os a alta de ) . . . ) ” c o-

mo l ect ura ( véase Barrera Vás quez 1 9 80: 2 9 2) .

Si n aho ndar más de es e as unto, s e puede c o nsi-

g nar que l a l ect ura <U KA' NAL> para l a c ol oca-

ci ó n T 1. 7 2 7: 84, aunque si e mpre hi potética,

c orres po nde bi e n al c o ntexto astr o nó mic o c o no-

ci do de este capít ul o del Códice Dres de.

H1a - H2: Co mo señala el prono mbre posesivo de

la 3ª persona si ng. preconsonántico <U> en la frase

preposici onal <TI U>, contraí da a <TU>, en la frase

no mi nal <TU K' UL TOK' TUN>, esta „consagrada

piedra dura“, es decir el di ntel y con eso, por s u-

puesto, la entrada que el di ntel c ubre y el c uarto al

c ual se abre la entrada, si ntáctica mente deben per-

tenecer al i ndivi duo no mbrado por el glifo

ono mástico que si gue en H1a. Según lo que si gue,

se trata de un título que se refiere al protagonista de

la pri mera oraci ón del texto, el <K' UL KOKO M>

„Consagrado Oi dor“. Si n e mbargo, s ólo la parte i n-

feri or de s u no mbre se puede leer con certeza co mo

<K' I N> " s ol” o „ día“. Ya que no hay propuestas de

lectura para el si g no enci ma de <K' I N> una lectura e

i nterpretaci ón del título es dudosa. Probable mente

el si g no <K' I N> i ndica que se trata de un título sacer-

dotal co mo <AH K' I N> “el de l os días”, es decir un sa-

cerdote- adivi no lla mado <TONALPOUHQUI> por l os

Mexica .

En muc has i nscri pci ones Mayas del lla mado

clásico, el fi nal de una i nscri pci ón consta de l os

no mbres de l os padres del protagonista del texto y

s us títulos. Pri mero se menciona la relaci ón hijo/hi-

ja- madre y l uego la relaci ón hijo/hija- padre co mo

una uni dad si ntáctica i ndependiente. Si n e mbargo,

hay una característica de este ti po de datos gene-

alógicos en Chic h' en Itza y es el hec ho de que s us

protagonistas prefieren mencionar s ólo a s us

madres, y en un caso a s u abuela ( Gr ube 1 994:

32 5- 32 6; Wagner 1 995: 1 1 5- 1 1 7) . Esto parece i ndi-

car que para ellos la descendencia matrili neal tenía

más i mportancia que la descendencia patrili neal

( Kre mer 1 994: 304).

Así ta mbién es el caso en el texto del Di ntel 1 A

del <AK' AB TS' I B>. La relaci ón entre el oi dor <Y-

AHAW- AL C HO H K' AK' > y la mujer <I XI K TON MUL>

se menciona expressis verbis en la posici ón H1 b del

texto del di ntel. El no mbre del oi dor en H1a está

conectado al no mbre y l os títulos de s u madre en G2

Page 23: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 2 3

Ketzalcalli

1| 2 004 2 3

Ketzalcalli

1| 2 004 2 3

Ketzalcalli

1| 2 004 2 3

Ketzalcalli

1| 2 004 2 3

Ketzalcalli

1| 2 004 2 3

Ketzalcalli

1| 2 004 2 3

Ketzalcalli

1| 2 004 2 3

Ketzalcalli

y H2 por medio de una frase no mi nal que se transcri-

be co mo <YA- NA- XU> ( H1 b). Aunque esta coloca-

ci ón de l os ele mentos glificos oc urre c uatro veces

en las i nscri pci ones de Chic h' en Itza ( Beyer 1 937:

96, fi guras 3 78- 381), un lexe ma que corres pondería

a las tres sílabas de esta sec uencia no se enc uentra

en ni ngún dicci onari o o vocabulari o Maya ( Wag ner

1 995: 1 08) . Si n e mbargo, hay un eje mplo de este

glifo en las i nscri pci ones de Yaxc hilan ( Di ntel 1, J1)

en que la sílaba <NA> no esta escrita co mo s uperfijo,

si no co mo s ufijo de la <XU> que res ulta en la sec u-

encia <YA- XU- NA>. Co mo mostró Berthold Riese

hace poco, poniendo por caso algunos textos del

Códice Madri d, la per mutación de posici ones entre

los grafe mas de una cierta colocaci ón glífica no

ca mbia s u valor fonético ni s u si gnificado ( Riese

1 998).

En el s upuesto de que <YA- XU- NA> es l a l ec-

t ura pr opuesta por l os esc ultores Mayas para

i ncl uir al que confecci onó el di ntel del <AK' AB

TS' I B>, se puede consi derar esta colocaci ón co mo

una frase no mi nal que consiste de <YAX> „pri me-

ro“, el prono mbre de la 3ª persona <U> y el s ustanti-

vo <NA> " madre de hijos” ( Barrera Vásquez 1 980:

545). Por consi guiente res ulta el concepto <YAX- U-

NA' > que si gnifica, al parecer, de que aquí se trata de

la madre de un hijo pri mogénito c uyo no mbre se en-

c uentra escrito en lo que si gue.

Se mántica mente el concepto <YAX- U- NA> pa-

rece corresponder a <YAXAL> "la pri meriza ( pri-

mípara) ” del Maya Yucateco ( Barrera Vásquez 1 980:

97 2) . Sea co mo sea, en s u exposici ón esencial, el gli-

fo con el valor fonético <YA- XU- NA> ( <YA- NA- XU>)

si n duda expresa el concepto " hijo de la madre que

si gue” co mo se le enc uentra en muc has i nscri pci o-

nes Mayas del Clásico ( Mathe ws 1 980: 6 1, 6 2;

Kroc hock 1 988: 6 7- 69; Hopki ns 1 991; Gr ube 1 994:

32 5, 3 2 6; Wagner 1 995: 1 08).

La frase ono mástica de la madre co mienza en

G2a con <I XI K> que si gnifica " mujer” en muc hos

i dio mas Mayas i ncl uyendo al Ch' ol, Ch' olti y Ch' orti

( véase Josserand & Hopki ns 1 988: 7, Sattler 1 993:

7 1, Pérez Martí nez et al 1 996: 7 6) segui do por s u

no mbre propi o <TON MULTUN> que se traduce al

Español co mo " Mac ho ( o Pene) Mojón [ de Piedra] ”

( Barrera Vásquez 1 980: 806, 5 40), posible mente la

palabra Maya autóctona para los ubic uos falos líti-

cos de las ci udades del <PUUK> i ncl uso la ci udad sa-

grada de Chic h' en Itza mis ma. Pospuesto al no mbre

se enc uentra el título <K' UL I XI K> “consagrada mu-

jer”, que la marca co mo mie mbro de la aristocracia.

La mentable mente, s u filiaci ón de nobleza per-

manece desconoci da ( véase Wagner 1 995: 1 1 5,

1 1 7) .

Una opci ón para explicar que el oi dor <YAHA-

WAL C HO H K' AK' > prefiri ó mencionar s ola mente a

s u madre y oc ultar s u ascendencia pater nal se en-

c uentra en los aconteci mientos que caracterizan la

entrada de l os <ITZA> a la tierra fir me de Yucatán.

Según el Libro de Chila m Bala m de Chu mayel un

grupo de l os <ITZA> llegó a la ci udad y puerto de

<P' OLE>. Es muy probable que llegaron desde la isla

de <COZUMEL> y l uego " to maron co mo madres” las

mujeres de allá, es decir las to maron co mo las

madres de s us futuros hijos ( Kre mer 1 994: 304). Pa-

rece cierto, que <P' OLE> haya si do aquel i mportante

asenta miento litoral con s u notable i nfraestructura

pre- His pánica de tráfico terrestre i gual que maríti-

mo que en la actuali dad se lla ma <X- KARET>, posi-

ble mente derivado de <X- KALET> " pequeña caleta”

( Roys 1 957: 1 48; Barrera Vásquez 1 980: 947; Anto-

c hi w 1 994: La mi na XXI X; Roys, Sc holes & Ada ms

1 940: Frontis piece).

<P' OLE> era el punto de e mbarque para los pere-

gri nos con desti no a l os santuari os y orác ulos en la

isla de Cozu mel. Basta con recordar la i mportancia

sobresaliente de Cozu mel y Chic h' en Itza co mo cen-

tros de peregri najes co mo los describen Landa

( 1 982: 48) y Herrera ( Historia General, Decada I V,

Libro Deci mo, Capitulo I V. ) . Entre los tres mayores

santuari os en Cozu mel, el de la di osa <I X C HEL> era

con muc ho el más venerado y frec uentado por el

acierto y la credibili dad que tenía s u orác ulo. Dice

Cogoll udo ( 1 97 1, I: 2 61) :

Page 24: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

2 4 1| 2 004

Ketzalcalli

2 4 1| 2 004

Ketzalcalli

2 4 1| 2 004

Ketzalcalli

2 4 1| 2 004

Ketzalcalli

2 4 1| 2 004

Ketzalcalli

2 4 1| 2 004

Ketzalcalli

2 4 1| 2 004

Ketzalcalli

2 4 1| 2 004

Ketzalcalli

“Creí an l os mis erables e ngañados, que s u

í dol o l os hablaba, y creí an l o que s e l es

decí a, y así l e ve neraban mas que á l os

otr os c o n di versas ofre ndas, s acrifi ci os de

sangre, aves, perr os, y aun á veces de

ho mbres. Co mo este si e mpre á s u parecer

les hablaba, era tan grande el c o nc urs o de

todas partes á c o ns ultarle y s oli citar r e-

medi o á s us c ui dados ( . . . ) ” .

En l a Relaci ó n de Nabala m, Tahcabo y Coz u mel

de 1 5 7 9 s e l ee:

“ Y que antes t oda esta ti erra e i ndi os i ban

de or di nari o a l a di c ha isl a a adorar ci erto

í dol o que te ní an e n ci ertos edifi ci os anti-

g uos, a qui e n ve neraban muc ho; que i ban

a l a dic ha isla a adorar el di c ho í dol o c o mo

si f ueran a ganar per do nes, porque i ban

des de Tabasc o y Xi calango y C hanpoto n

[ C ha mpotó n] y Canpec he [ Ca mpec he] , y

de otr os puebl os l ejanos ve nían a ver y

adorar el di c ho í dol o. . . . por manera que

l os i ndi os t odos de esta ti erra i ban a s aber

del í dol o todo aquell o que querí an, y el

i ndi o vi ejo ( el <AH K' I N> del í dol o) ,

des pués de haber hablado c o n el í dol o, l es

daba l a r es puesta, y l e ll evaban de pre-

s e nte de todo aquell o que te ní an de s us

c os ec has, y este í dol o s e ll a maba Ysc hel

[ I xc hel] , y este no mbre ll a maban a este

í dol o, y no me s upi er o n dar razó n l os i n-

di os qué querí a decir Ysc hel [ I xc hel] y

por qué l e ll a maro n así ( De l a Garza

1 9 83, II: 1 87) .

La i nfor maci ó n acerca del si g nifi cado y el papel

s oci al- reli gi os o parti c ular de <I X C HEL> que s us

i nfor mantes Mayas no podí an, o posi ble me nte

no querí an, pr oveer a Di ego de Co ntreras, el au-

tor de esta relaci ó n, ya l o habí a doc u me ntado

Fray Di ego de Landa ( 1 9 82: 9 3) 3 0 años antes.

Dice Landa e n s u descri pci ó n de l os eve ntos ri-

t uales e n el mes de <ZI P>: “ Hec ho l o c ual, s aca-

ban l os e nvoltori os de s us medici nas e n que

traí an muc has ni ñerí as y s e ndos i dolill os de l a

di osa de l a medici na que lla maban I xc hel y así a

esta fi esta lla maban I hcil I xc hel [ I( c) hkil

I xc hel] ” .

Otros atri butos de la i nc u mbencia de la di osa

<I X C HEL> eran el e mbarazo y el parto. Dice Landa

( 1 982: 5 8): “Para s us partos ac udían a las hec hi-

ceras, las c uales les hacían creer s us mentiras y les

ponían debajo de la ca ma un í dolo de un de monio

lla mado I xc hel, que decían era la di osa de hacer

criaturas” .

La reconstr ucci ón <IC HKIL> " baño” del I hcil de

Landa, s ugeri do por Roys, es muy razonable en vis-

ta de esta función de <I X C HEL> co mo patrona del

parto descrita por Landa ( Tozzer 1 941: 1 54, nota

7 74; Barrera Vásquez 1 980: 2 64). Co mo acto i ndis-

pensable del proceso del parto, la partera después

de haber cortado el cordón u mbilical del ni ño recién

naci do, i n mediata mente bañaba al bebé en muc ha

agua ti bia para re mover la pasta cerácea blanca

( Ver nix caseosa) que le había protegi do del li qui do

a mniótico en el útero de s u madre ( véase Landa

1 982: 5 8) .

En r es u me n, s e debe c o ncl uir de l as f ue ntes

citadas arri ba que el s ant uari o y el orác ul o de

<I X C HEL> e n Coz u mel fuero n frec ue ntados por

tan gran nú mero de l a ge nte, i ncl usi ve peregri-

nos de „ puebl os l ejanos“, porque últi ma me nte

es peraban el " re medi o á s us c ui dados” por l a di o-

s a. E ntre ell os, c o mo ya i mplica el tér mi no " c ui-

dado” e mpleado por Landa y l a mis ma nat urale-

za de <I X C HEL> c o mo „ di osa de hacer cri at uras“,

l a mayorí a s eg ura me nte eran mujeres y e ntre

ellas muc has e n l a edad de e mbarazars e. De

ellas, es perando s u s ali da a l a isl a e n el puerto de

<P' OLE' >, l os <I TZA> debe n habers e s ervi do de

una manera tal vez c o mparable a l a de l os Ro ma-

nos c o n s u rapto de l as Sabi nas. So n estos ante-

cede ntes que pr ovee n el fo ndo históri c o más

plausi ble para el pare ntesc o e ntre el oi dor <KO-

KO M> y s u madre y el hec ho de oc ultar s u lí nea

pater na.

Page 25: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 2 5

Ketzalcalli

1| 2 004 2 5

Ketzalcalli

1| 2 004 2 5

Ketzalcalli

1| 2 004 2 5

Ketzalcalli

1| 2 004 2 5

Ketzalcalli

1| 2 004 2 5

Ketzalcalli

1| 2 004 2 5

Ketzalcalli

1| 2 004 2 5

Ketzalcalli

Se menciona a l os <ITZA> en dos i nscri pci ones

provenientes del lla mado Caracol ( Estr. 3C1 5) de

Chic h' en Itzá. Las fec has de estos textos s on

884/885 y 9 2 9/930 respectiva mente; es decir, s ólo

difieren por unos pocos años de las dos fec has

869/870 y 879/880 en los textos del di ntel del

" Ak' ab Ts' i b” que tratan del <KOKO M>.

Por consi guiente el oi dor <Y- AHAW- AL C HO H

K' AK' > y l os dos i ndivi duos masc uli nos de las i n-

scri pci ones del Caracol, el Mp44 y el Mp52 en la no-

menclatura de Wagner, i dentificados co mo <AH

ITZA> e <ITZA AHAW> res pectiva mente en s us

frases ono másticas, pertenecen a la mis ma época

te mprana de la fundación de Chic hén Itzá ( Wag ner

1 995: 7 7, 7 9- 80; Voss 2 001: 1 5 6- 1 5 7; fi g. 1 0c, d) .

Aparente mente eran veci nos casi conte mporáneos

de la Ci udad Sagrada. Si en efecto la relaci ón del oi-

dor <Y- AHAW- AL C HO H K' AK' > y s u madre se reduce

al „rapto de las mujeres de <P' OLE>“, el padre del

<KOKO M> debe haber si do uno de l os raptores, es

decir un <ITZA>. Probable mente es este episodio de

<P' OLE> que explica la razón por qué en la mayoría

de los casos en las i nscri pci ones de Chic hén Itzá no

se da el no mbre del padre, si no s ólo el de la madre de

los señores.

Trascri pci ón y traducci ón ( parte I I )

Di ntel 1 (parte I)

MayaU HUNLAHUN T UN T AN ( HUN) AHAW PAT- WAN

YUL U- XUL-I L YAHAWAL C HO H K' AK' // C HAAK

WAY // U TUKUL BOLO N HAB- T A( L) .

EspañolEn el deci mopri mero Tun frente al K' atun 1 Aha w

fue trabajado de nuevo lo br uñi do, l o grabado de

„Su Alteza“, „El c horrea Fuego“, “ Gi gante Brujo " ,

“I magi nación de Nueve venidas de ll uvias por acá„.

Co mentari oD1- D2: La fec ha c o n que c o mie nza el texto 1

si g ue el patr ó n ya c o noci do de l a fec ha del texto

1 A del di ntel e n que utili za el nu meral or di nal

<U HUNLAHUN> “ o nceavo” e n vez del nu meral

car di nal < HUNLAHUN> „ o nce“. El deci mopri me-

r o <T UN> " fre nte al” <( K' AT UN HUN ) AHAW>

( 1 0. 3. 0. 0. 0) c orres po nde al " año cr o nol ógic o”

<T UN> de 3 6 0 dí as e ntre 1 0. 2. 1 0. 0. 0 y

1 0. 2. 1 1. 0. 0 y equi vale al peri odo e ntre J un. 2 2,

87 9 y J un. 1 6, 880 del c ale ndari o J uli ano. Esta

fec ha s e e nc ue ntra c asi exacta me nte di ez años

más tar de que l a fec ha del texto 1 A del di ntel.

Si n e mbargo el predicado y el s ujeto de l a

oraci ó n que si g ue expresan l a mis ma acci ó n

<PAT> " hacer, for mar” y el mis mo doble s ustan-

ti vo verbal <YUL> " l o br uñi do” y <U XULI L> " l o

grabado de ( . . . ) ” c o mo el texto 1 A, aunque el

s ufijo verbal <- WAN> del verbo <PAT> ( D3a) que

Page 26: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

2 6 1| 2 004

Ketzalcalli

2 6 1| 2 004

Ketzalcalli

2 6 1| 2 004

Ketzalcalli

2 6 1| 2 004

Ketzalcalli

2 6 1| 2 004

Ketzalcalli

2 6 1| 2 004

Ketzalcalli

2 6 1| 2 004

Ketzalcalli

2 6 1| 2 004

Ketzalcalli

descri be esta acci ó n s e ñala un as pecto verbal di-

fere nte. La vista tradici o nal acerca del gra me ma

<- WAN> es que i ndica l a for ma c o mpleti va de un

lla mado „verbo posi ci o nal“, es decir un verbo i n-

transiti vo, que s e ñala una posi ci ó n o un ca mbi o

de posi ci ó n del c uer po hu mano o c ual qui er otr o

objeto e n el es paci o ( Bri c ker 1 9 86: 1 6 0- 1 6 5, Da-

vi d St uart 1 9 87: 42) . Si n e mbargo Kauf man y

Nor man han mostrado que l os " verbos posi ci o na-

les” de l os i di o mas C h' olanos e n efecto ti e ne n un

si g nifi cado más a mpli o e n que no s ól o expresan

un " ca mbi o de posi ci ó n” si no un " ca mbi o de

estado” por l o ge neral. Por es o l os c o mparan

se mántica me nte c o n l os verbos i nc oati vos

( Kauf man & Nor man 1 9 84: 1 07) . S mail us clasifi-

ca l os verbos del C ho ntal que utili zan el s ufijo

<- WAN> para for mar el c o mpleti vo directa me nte

co mo " i nc oati vos” ( S mail us 1 9 7 3: 1 9 8) . E n el

C h' olti l as for mas de l os ll a mados " verbos posi-

ci o nales” ta mbi é n puede n expresar " estados de

áni mo y otras dis posi ci o nes” ( Sattler 1 9 9 3: 48) .

Aunque l a morfol ogí a de l os verbos posi ci o nales

si g ue el patr ó n de l os verbos i ntransiti vos, s us

raíces no s o n i ntransiti vas. Hay raí ces " que s e

c o mportan” c o mo posi ci o nales y transiti vas al

mis mo ti e mpo ( Kauf man & Nor man 1 9 84: 1 05) .

Esto clara me nte ta mbié n es el c as o c o n el verbo

<PÄT/PAT> e n l a i nscri pci ó n del Di ntel del Ak' ab

Ts' i b de C hic h' e n Itza.

La fec ha más tar dí a e n el l ado i nferi or del

di ntel j unto c o n el r es ultado del análisis

morfol ógic o y s e mántic o de l a fras e ver bal <PAT-

WAN> hec ho arri ba, s ugi ere un " ca mbi o de esta-

do al hacer el br uñi do y l a grabaci ó n” <YUL U-

XUL-I L> del di ntel. Este c a mbi o t uvo l ugar di ez

años des pués de l a fec ha anotada e n el l ado fr o n-

tal. De esto s e debe c o ncl uir que el di ntel fue tra-

tado dos veces, l a pri mera vez e n 86 9- 87 0 c uan-

do el texto 1 A de l a c ara fr o ntal f ue i nscrito, l a

s eg unda vez e n 87 9- 880 c uando l a parte i nferi or

del di ntel f ue esc ul pi do. Por c o nsi g ui e nte tradu-

je l a fras e verbal i nc oati va <PAT- WAN> c o mo

„f ue trabajado de nuevo“. Pr obable me nte el di n-

tel t uvo que s er bajado para esc ul pir s u parte i n-

feri or. Será i nteresante i nvesti gar l a puerta

e ntre l os c uartos no. 1 y no. 2 de l a estr uct ura

4D1 para ver si se enc uentran rasgos arqueológicos

que puedan co mprobar tal concl usi ón.

D4 - D5: La " i nscri pci ón nueva” del lado i nferi or

pertenece al mis mo <Y- AHAW- AL C HO H K' AK' > ( D4)

ya mencionado en la i nscri pci ón del lado frontal del

di ntel. En D5 se enc uentra s u calificaci ón co mo

<C HAAK WAY> " Gi gante Brujo” ( Barrera Vásquez

1 980: 7 7, 9 1 6). Otra posibili dad teorética para tra-

ducir esta frase es „ Brujo de Ll uvias“. Si n e mbargo,

en los eje mplos del Maya Yucateco Colonial la es pe-

cificaci ón no precede si no sie mpre si gue el titulo

co mo en <AH WAY C HA' K> " ni gro mántico que hacía

llover por arte del de monio” o <AH WAY MISTUN>

" brujo que to ma fi gura de gato” ( Barrera Vásquez

1 980: 9 1 6). Por es o, con base en la estr uctura de

esta frase, se debe dar preferencia a la pri mera op-

ci ón y leer y traducir el glifo <C HAAK WAY> en D5

co mo „ Gi gante Br ujo“. Si n e mbargo, la posibili dad

de que <C HAAK WAY> ta mbién puede si g nificar

" Br ujo de Aguas” no se debe excl uir total mente. En

este caso el titulo <U TUKUL BOLON HABTA> que si-

gue en D6 sería una conti nuación de este concepto

y ade más una es pecificaci ón de la alta calificaci ón

mágica del oi dor co mo encantador de ll uvias.

Muc hos s oberanos Mayas de l os ti e mpos

clási c os s e pres e ntan c o mo br ujos, transfi g ura-

dos e n s us for mas mágicas s obre nat urales

( Ho usto n & St uart 1 9 89; Gr ube & Nah m 1 9 9 4) .

En es o <Y- AHAW- AL C HO H K' AK' > obvi a me nte

seg uí a l a tradici ó n anti g ua del área Maya ce ntral

al s ur. Ade más el l ugar s agrado de C hic h' e n Itzá,

c o n s u fa mos o orác ul o del di os de l as ll uvi as

<C HAAK> habrí a si do el l ugar i deal para una per-

s o na c o mo <Y- AHAW- AL C HO H K' AK' > c o n s u ob-

vi a experi e nci a c o mo exitos o " Br ujo de Ag ua” o

" ni gr o mántic o que hací a ll over por arte del de-

mo ni o” para dedicars e a tal acti vi dad ( Barrera

Vás quez 1 9 80: 9 1 6) .

Page 27: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 2 7

Ketzalcalli

1| 2 004 2 7

Ketzalcalli

1| 2 004 2 7

Ketzalcalli

1| 2 004 2 7

Ketzalcalli

1| 2 004 2 7

Ketzalcalli

1| 2 004 2 7

Ketzalcalli

1| 2 004 2 7

Ketzalcalli

1| 2 004 2 7

Ketzalcalli

D6: El fi n del texto consiste de la frase no mi nal:

<U TUKUL BOLON HABTA>. Ta mbién en esta frase la

tradici ón del s ur se da a conocer. Un titulo <AH BO-

LON ( u otro nu meral más bajo) HABTA> se enc uen-

tra frec uente mente en las i nscri pci ones del área del

Río de la Pasi ón, Guate mala, durante la fase ter mi-

nal del lla mado clásico. En Sei bal <AH BOLON HAB-

TA> oc urre en los textos de no menos de seis monu-

mentos, las estelas 5, 7, 9, 1 0, 1 1, y 1 2 ( véase

Graha m 1 996) . Aunque el valor fonético <AH BO-

LON HABTA> de estas colocaci ones glificas está fue-

ra de duda, s u si gnificado es desconoci do hasta aho-

ra. Hay una proposici ón ( Sc hele & Grube 1 995: 1 36)

de que <HABTA> sea derivado del lexe ma <ABAT>

que si gnifica " mensajero, s oldado, sirviente” en el

Tzotzil ( Laughli n with Haviland 1 988, I: 1 2 8, 1 2 9) .

Si n e mbargo, en la Estela 1 2 de Seibal la colocaci ón

en B7 está escrita con el s ufijo T 82 co mo T

1 2. I X: 548: 96. 82, es decir que la sílaba fi nal de la pa-

labra o frase no es <- TA> si no <- TAL> ( véase Graha m

1 996, 7: 35) . En todos los otros eje mplos la <- L> fi nal

obvia mente se convirti ó en un cierre glotal <' > co mo

en el Chontal moder no ( S mail us 1 973: 1 30) o fue

s ustitui do por la <H> si mple del Dicci onari o de Mo-

tul co mo es el caso en el Maya Yucateco moder no,

específica mente c uando se trata de las gra me mas

<- BAL> y <- TAL> ( véase Ayres y Pfeiler 1 997: 9 5,

96) .

En todo caso, la lectura co mpleta en el eje mplo

de la Estela 1 2 de Seibal si n duda llega a <AH BOLON

HABTAL>. En vista de es o, la proposici ón <ABAT>

de Sc hele y Grube no parece ser bien fundada. El

l exe ma < HAB> c o n l a < H> si mple del Di cci o nari o

de Mot ul si g nifi ca " año” e n todos l os i di o mas

C h' olanos y ta mbié n e n el Maya Yucatec o ( Kauf-

man & Nor man 1 9 84: 1 2 0, Barrera Vás quez 1 9 80:

1 6 5, 1 6 6) . I g ual me nte <TÄL / TAL> es un l exe ma

que oc urre c o n frec ue nci a e n l os i di o mas C h' ola-

nos i g ual c o mo e n el Maya Yucatec o. S u si g nifi-

cado es " ve nir por acá” ( Kauf man & Nor man

1 9 84: 1 3 1, Auli e & Auli e 1 9 7 8: 1 1 0, Sattler 1 9 9 3:

3 9, Barrera Vás quez 1 9 80: 7 6 5) .

El núcleo se mántico de la palabra Maya <HA' AB>

" año” evi dente mente es <HA' > „agua“. Es o i mplica

una referencia a las estaci ones de las ll uvias en las

regi ones tropicales, co mparable a la c uenta por i n-

vier nos de las zonas te mpladas ( Lounsbury 1 978:

7 65) . La frase <AK' YAABIL> del Maya Yucateco que

si gnifica "i nvier no, tie mpo de agua en esta tierra,

que dura desde mayo hasta entrado octubre”

( Barrera Vásquez 1 980: 7, 9) confir ma esta deriva-

ci ón eti mológica de Lounsbury. Literal mente <AK'

YAABIL> si g nifica „frescas, tier nas o nuevas

aguas/ll uvias“. Ade más el año nuevo Maya se cele-

braba en el pri mer día del mes <POP> ( el 1 6 de juli o

en los tie mpos de Landa) y así más o menos a media-

dos de las estaci ones de ll uvias ( Landa 1 982: 88).

Basándose en eso se puede s uponer de que <HAB

TAL> si gnifica " veni da de las ll uvias por acá” y <AH

BOLON HAB TAL>, por consec uencia, “i magi nación

de las nueve veni das de las ll uvias por acá„.

Co mo titulo en las i nscri pci ones del área del Rí o

de la Pasi ón esta frase puede i ndicar que s us

portadores hicieron o fueron capaces de hacer nue-

ve, o c ualquier otro nu mero i ndicado, de actos tras-

cendentales o es otéricos eficaces para que co mien-

cen o conti núen las ll uvias en el nuevo año.

<TUKUL> si gnifica “ mente, vol untad, i magi-

naci ón” en el Maya Yucateco ( Barrera Vásquez

1 980: 81 6). El as pecto trascendental, esotérico o

mágico de este lexe ma Maya se presenta clara mente

en s u paráfrasis en el “ Bocabulari o de Maya Than”

de Viena. Allí se lee: " Enbeueçerse y tener el co-

razón o el pensa miento oc upado en algo” - tuc ul

<TUKUL> ( Ac uña 1 993: 2 94). En el Español del si glo

XVIII <E MBEBECERSE> si gnifica " Quedarse e mbele-

sado y pas mado mirando alguna cosa, si n ec har de

ver l o que se pone o ofrece delante de l os ojos” ( Real

Acade mia Española 1 990, II: 385) . Pues la frase <U

TUKUL BOLON HABTA( L) > se traduce mejor co mo

„El estado de ser e mbelesado de Nueve Veni das de

las Aguas por acá“. Co mo parte de una frase

ono mástica del <KOKO M> de Chic h' en Itza, <U TU-

KUL BOLON HABTA( L) > parece ser una versi ón a m-

Page 28: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

2 8 1| 2 004

Ketzalcalli

2 8 1| 2 004

Ketzalcalli

2 8 1| 2 004

Ketzalcalli

2 8 1| 2 004

Ketzalcalli

2 8 1| 2 004

Ketzalcalli

2 8 1| 2 004

Ketzalcalli

2 8 1| 2 004

Ketzalcalli

2 8 1| 2 004

Ketzalcalli

plificada del titulo <AH BOLON HAB TAL> " El de l os

Nueve Veni das de las Aguas por acá “de Seibal.

Hay otro titulo de l os señores Mayas del clásico

que abarca una c uenta, la c uenta de cautivos

hec hos en s us guerras. Hay títulos que i ndican dos,

ci nco y doce cautivos. Si n e mbargo la c uenta nunca

pasa por enci ma de vei nte. Parece que con vei nte la

c uenta de cautivos había llegado a una canti dad

mágica o una cali dad nu merológica que hizo s uper-

fl uo registrar más ( véase D. Stuart 1 985). Algo co m-

parable se puede observar con el titulo „c uenta de

veni das de ll uvias por acá“. El nú mero nunca pasa

por enci ma de nueve. Es o puede i ndicar que el

portador del titulo <AH BOLON HAB- TAL> regular-

mente tenía éxito con la aplicaci ón de s us fuerzas

mentales para hacer venir las ll uvias a s u l ugar.

Un concepto pareci do, expresando un acto

esotérico de alta concentraci ón mental en el mis mo

contexto meteorológico y regular mente coronado

de éxito, se enc uentra en el Yucatán de hoy. Es la

cere monia de <C H' AAH C HAAK> " Asir las ll uvias”

( véase Barrera Vásquez 1 980: 1 1 9, 1 2 1, 7 7) .

Di ntel 1 ( parte I I )

La segunda parte de la i nscri pci ón del lado i nferi or

del di ntel si gue el patrón de muc hos textos de acce-

sori o en los monu mentos Mayas del clásico en que

refiere de una manera descri pti va a una pers o na o

a un gr upo de pers o nas pres e ntadas e n l a i c o no-

grafí a o l a pi nt ura.

IconografíaEn el pres e nte c as o s e trata de un ho mbre s e mi-

patiza mbo s e ntado e n l o que puede s er una al-

mo hada gr uesa o un asi e nto de pi edra c o n

funda. S u vesti do c o nsiste s ól o de un taparrabo

ador nado atrás c o n l a c ola de un feli no que c ae

haci a adelante e nfre nte de l a s ede. No obstante

este modesto vesti do l a pers o na ll eva todos l os

ras gos característi c os de un ho mbre de alto

rango: l a s andali a, l os ador nos e n l os t obill os, l a

r odilla derec ha y l as muñecas, l a arracada y,

s obre todo, l a nari g uera e n el tabi que. De no

me nos i mportanci a s o n el c ollar de c uatr o s artas

de pi edras fi nas, ador nado a s u vez c o n un gran

c ol gante, y el t ocado de c ortas pl u mas verti cales

c o n un pe nac ho de pl u mas l ar gas atrás. Fre nte a

la fi g ura s e e nc ue ntra un vas o de apr oxi mada-

me nte 5 5 c e ntí metros de alt ura c o n una tapa

ador nada c o n l a efi gi e de un pájar o, pr obable-

mente hec ho de barro. La vesti menta, l os ador nos y

el tocado del señor del di ntel del Ak' ab Ts' i b se enc u-

entran muc has veces con modificaci ones li geras en

las fi guras de l os relieves y las pi nturas murales en la

parte norte de Chic h' en Itza de tal manera que pa-

rece casi c o mo un unifor me.

MayaU B AH YAHAWAL C HO H K' AK' C H' AKOL B A' TE' EL

AHAW

Español( Eso es) la representaci ón de „Su Alteza“, “( El)

Mana Fuego„, “Luc hador de Hac ha„, “ Batallador„,

“Señor / Rey„.

Co mentari oA1 - A3: El texto c o mie nza c o n una oraci ó n e n el

Page 29: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 2 9

Ketzalcalli

1| 2 004 2 9

Ketzalcalli

1| 2 004 2 9

Ketzalcalli

1| 2 004 2 9

Ketzalcalli

1| 2 004 2 9

Ketzalcalli

1| 2 004 2 9

Ketzalcalli

1| 2 004 2 9

Ketzalcalli

1| 2 004 2 9

Ketzalcalli

ll a mado “ estáti vo„, es decir el predicado no está

pres e ntado por una fras e verbal si no por l a fras e

no mi nal <U B AH> ( S mail us 1 9 89: 1 1; Sattler

1 9 9 3: 5 8, 5 9) . El l exe ma <B AH> c o mo s ustanti vo

es doc u me ntado e n el tzotzil c o n l os si g nifi cados

“cara, r ostr o, haz, pres e nci a” ( Laug hli n wit h

Haviland 1 9 88, I: 1 6 1) . E n el maya yucatec o s e

e nc ue ntra el verbo i ntransiti vo <B AH- AL> " asi-

milars e, hacers e s e mejante” ( Barrera Vás quez

1 9 80: 2 5) . La fras e no mi nal <U B AH> " s u pres e n-

ci a, s u r epres e ntaci ó n, ” s e j unta c o n l a s eg unda

fras e no mi nal e n A2 y A3 del pres e nte texto para

for mar l a oraci ó n. Esta fras e no mi nal c o nsiste

del tit ul o <YAHAWAL> y del no mbre <C HO H

K' AK' >. Pues él es el i ndi vi duo repres e ntado e n el

reli eve y l a pri mera parte de l a oraci ó n s e tradu-

ce c o mo " Es o es l a r epres e ntaci ó n de s u alteza

( El) Mana Fuego” ( véase Kre mer & Uc Fl ores

1 9 9 6: 81, Ho usto n & D. St uart 1 9 89: 7 4, 7 5) .

A4, B1, C1: En estas tres colocaci ones si guen

más títulos de <YAHAWAL C HO H K' AK' >. El pri mero

es <C H' AK- OL> derivado del verbo transitivo

<C H' AK> " cortar algo con golpe, con hac ha o otro

i nstr u mento” en el maya yucateco ( Barrera Vásqu-

ez 1 980: 1 2 2) o <C H' ÄK> "lasti mar” en c h' orti ( Kauf-

mann & Nor man 1 984: 1 1 9) . En el c hontal de Acalan

<- OL> es el s ufijo para for mar el gerundio de verbos

transitivos ( S mail us 1 973: 1 64). En el c h' olti se utili-

za <- O HEL> o <- OEL> para derivar s ustantivos de

verbos transitivos a i ncl uir el lla mado no men acto-

ris ( Sattler 1 993: 6 7, 68) .

Basándose en esto se puede traducir <C H' AK-

OL> co mo " golpeando con hac ha” o "l uc hador de

hac ha” co mparable tal vez al " s words man” del

I nglés. El titulo que si gue en B1 se lee <BATE>. En el

maya yucateco <AH BA' TE' EL> si gnifica " batallador,

ho mbre de guerra” ( Barrera Vásquez 1 980: 7, 9;

Closs 1 984). Por el mis mo proceso, co mo s ucedió

con <HABTAL> anteri or mente, la <- L> fi nal de

<BA' TE' EL> obvia mente se perdió, aunque no se en-

c uentra ni ngún eje mplo escrito con la <- L> fi nal, ni

entre las ci nco oc urrencias de este glifo en Chic h' en

Itza ( Wag ner 1 995: 1 04) ni entre las for mas equiva-

lentes de l os textos clásicos analizadas por Mic hael

Closs ( 1 984). El titulo fi nal en C1 es el bien conoci do

<AHAW> " señor” o „rey“. Cuando se co mpara l os

títulos de esta tercera parte del texto con los de las

partes anteri ores de la i nscri pci ón del di ntel co mo

<Y- AHAW- AL> „Su Alteza“, <KOKO M> „ Oi dor“, <BA

PAKAL> „Pri mer Esc udo“, <C HAAK WAY> " Gi gante

Br ujo” y la frase <U TUKUL BOLON HABTA( L) > „I ma-

gi naci ón de Nueve Veni das de las Aguas por acá“,

que todos, al parecer, expresan funciones s ociales,

es aparente de que allí se trata de las capaci dades

partic ulares de <C HO H K' AK' > co mo guerrero pro-

fesi onal y mie mbro de la alta aristocracia.

Resumen y conclusionesDos de l os tres textos del di ntel del <AK' AB

TS' I B> tratan del di ntel mis mo y s u i nscri pci ó n,

i ndicando s u l ugar parti c ular e n el e difi ci o, el

materi al de que c o nsiste y l a manera de que fue

labrado. Este trabajo t uvo l ugar e n dos etapas, l a

pri mera e ntre agosto 1 3, 86 9 y agosto 8, 87 0, l a

s eg unda di ez años más tar de, e ntre j uni o 2 2, 87 9

y j uni o 1 6, 880 del c ale ndari o J uli ano. Estos da-

tos per mite n ll egar a l a c o ncl usi ó n de que l a

estr uct ura 4D1, el ll a mado " Ak' ab Ts' i b” de

C hic h' e n Itza, f ue c o nstr ui da y posi ble me nte

c o mpuesta durante este ti e mpo.

El tercer texto pres e nta l a pers o na r epres e n-

tada e n el r eli eve del l ado i nferi or c o mo <YAHA-

WAL> " S u Alteza” <C HO H K' AK' > „ Mana Fuego“.

Esta mis ma c o mbi naci ó n de tít ul o y no mbre

oc urre e n cada uno de l os tres textos del di ntel.

E n estos s e e nc ue ntran no me nos de nueve tít u-

l os y desi g naci o nes de r es peto y ho nor para

<C HO H K' AK' > „ El mana Fuego“. Unos ti e ne n la

característi ca ci vil- publi ca c o mo <YAHAWAL>

„Su Alteza“, „ Su Se ñorí a“, <AHAW> „s e ñor,

rey“, <K' UL> " c o nsagrado” y <K' I N I C H> „ Ojo o

Cara del Sol“. Otra categorí a refi ere a c alifi caci o-

nes y posi ci o nes militares c o mo <C H' AKOL>

„Luc hador de Hac ha“, <B A' TE' EL> " Batallador” y

Page 30: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

3 0 1| 2 004

Ketzalcalli

3 0 1| 2 004

Ketzalcalli

3 0 1| 2 004

Ketzalcalli

3 0 1| 2 004

Ketzalcalli

3 0 1| 2 004

Ketzalcalli

3 0 1| 2 004

Ketzalcalli

3 0 1| 2 004

Ketzalcalli

3 0 1| 2 004

Ketzalcalli

<B A PAKAL> „ Pri mer Esc udo“. Un tercer gr upo

de tít ul os muestra una di me nsi ó n c ha manísti ca

expresada por l os c o nceptos <C HAAK WAY>

" Gran Br ujo” o tal vez ta mbi é n " Br ujo de Ll u-

vi as” y <U T UKUL BOLO N HABT AL> „I magi naci ó n

de ( c o nce ntraci ó n e n) Nueve Ve ni das de l as

Ag uas “. Un tit ul o parti c ular por fi n, ade más

probable me nte el tit ul o más i mportante de

todos, es <KO KO M> " Oi dor, J uez” que s e ñala l a

posici ó n s oci al más alta e n l a ci udad s agrada de

C hic h' e n Itza.

La totali dad de l os tres textos del di ntel exhibe

claros rasgos li ngüísticos c h' olanos. Estos se ex-

presan en l os lexe mas: <- OTOT>, <PÄT>, <I XI K> y

posi ble me nte <C HO K>, i g ual c o mo e n l os gra-

me mas: <- WAN> y <- OL> que por s u l ado parece n

reflejar más l a i nflexi ó n verbal de l os i di o mas del

oeste ( c ho ntal de Acalan) y del s ur ( c h' olti y

c h' orti) que l a del c h' ol pr opi o. Si n e mbargo, el e-

me ntos del maya yucatec o s o n i g ual me nte obvi-

os, aunque s e manifi estan pri nci pal me nte e n l a

s e mántica: <YAHAWAL>, <TO K' T UN>, <AK

NAH>, <PUH> y <T UKUL>. Aunque traduci do al

maya yucatec o o c h' ol, el no mbre pr opi o <C HO H

K' AK' > " El Mana Fuego”si e mpre parece r eflejar

s u nat uraleza nahua por s er una for ma poli-

si ntéti ca que es una de l as característi cas de este

i di o ma. E ntre todo, el l e ng uaje del di ntel s e pre-

s e nta c o mo una vari edad de un i di o ma c h' olano

del este o s ur, e nri queci do por c o nceptos del ma-

ya yucatec o y un no mbre pers o nal que posi ble-

me nte es de ori ge n nahua. La mis ma r egi ó n geo-

gráfi ca ge neral del s ur de l a pe ní ns ula de

Yucatán que refleja el l e ng uaje de l a i nscri pci ó n

por l o ge neral, ta mbi é n s e expresa e n l a fras e no-

mi nal <U TUKUL BOLO N HABT A( L) > que s e r e-

stri nge e n una for ma si mplifi cada c o mo <AH BO-

LO N HABT A( L) > al área del Rí o de l a Pasi ó n. Una

co nce ntraci ó n de oc urre nci as de este tít ul o s e

e nc ue ntra e n el siti o de El Sei bal, Guate mala.

ReferencesAc uña, Re né ( ed. )

1 9 84 Ci udad Real, Cal epi no Maya de Mot ul . 3 t o-

mos. Méxic o: UNAM.

1 9 85 Rel aci ones Geográficas del Si gl o XVI: Tl ax-

cal a. 2 t o mos. Méxic o: UNAM.

Antoc hi w, Mic hel

1 9 9 4 Hi stori a Cartográfica de l a Pe ní nsul a de

Yucatán. Ca mpec he: CI NVEST AV/ Gobi er-

no del Estado de Ca mpec he/ Gr upo Tri ba-

s a.

Auli e, H. Wil bur & Evel yn W. de Auli e

1 9 7 8 Dicci onari o Ch' ol- Español y Español- Ch' ol .

Seri e de vocabulari os y di cci o nari os

i ndí ge nas “ Mari ano Sil va y Aceves”, n. 2 1,

Méxic o: I LV.

Ayres, Gl e nn & Barbara Pfeiler

1 9 9 7 Los Verbos Mayas. La conjugaci ón e n el

Maya Yucateco Moder no. Méri da: UADY.

Barrera Vás quez, Alfredo

1 9 80 Dicci onari o Maya Corde mex: Maya-

Español, Español- Maya. Méri da: Edi ci o nes

Cor de mex.

Cl oss, Mic hael P.

1 9 84 “ The Maya Gl yph Batel, ‘ Warri or' ”. Mexi-

con VI, 4: 5 0- 5 2

Cogoll udo, Fr. Di ego López de

1 9 7 1 Los Tres Si gl os de l a Do mi naci ón Español a

e n Yucatan o sea Histori a de esta Provi n-

ci a, 2 to mos. ( Rei mpresi ó n i nalterada de

la s eg unda e dici ó n Ca mpec he 1 842 / Méri-

da 1 845) . Graz: Akade misc he Dr uc k- und

Verlagsanstalt.

Co hodas, Marvi n

1 9 7 8 The Great Ball Court of Chi che n Itza, Yuca-

t an, Mexico. Ne w Yor k: Garland.

De l a Garza, Mercedes et al ( e d. )

1 9 83 Rel aci ones Históri co- Geográficas de l a

Gober naci ón de Yucatán, 2 to mos. Méxic o:

UNAM.

Ed mo ns o n, Munro S.

1 9 7 0 Metáfora maya e n literat ura y e n arte. E n:

Page 31: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 3 1

Ketzalcalli

1| 2 004 3 1

Ketzalcalli

1| 2 004 3 1

Ketzalcalli

1| 2 004 3 1

Ketzalcalli

1| 2 004 3 1

Ketzalcalli

1| 2 004 3 1

Ketzalcalli

1| 2 004 3 1

Ketzalcalli

1| 2 004 3 1

Ketzalcalli

Actas del XXXVIII. Congreso Inter naci onal

de Americanistas St uttgart- München 1 969,

4 to mos. Münc he n: II: 3 7- 5 0

Ge ndrop, Paul

1 9 9 0 Arte Prehispánico e n Mesoa meri ca. [ 5.

e d. ] . Méxic o: Trill as.

Graha m, I an

1 9 9 2 Corpus of Maya Hi erogl yphic Inscri pti ons,

Vol u me 4, 2: Ux mal. Peabody Muse u m of

Arc haeol ogy, Ca mbri dge: Harvar d Uni ver-

sity.

Graña- Be hre ns, Dani el, C hristi an Prager & Elis a-

bet h Wag ner

1 9 9 9 “ The Hi er ogl yphic I nscri pti o n of t he ‘ Hi g h

Pri est' s Grave´ ”at C hic hé n Itzá, Yucatán,

Méxic o”. Mexicon XXI, 3: 6 1- 6 6

Gr ube, Ni kolai

1 9 9 4 Hi er ogl yphic So urces for t he History of

Nort h west Yucatán. En: Hanns Pre m

( ed. ) , Hi dde n a mong t he Hill s. Maya Ar-

chaeol ogy fro m t he Nort h west Yucatán

Pe ní nsul a. First Maler Sy mposi u m, Bo nn

1 9 89, Acta Mes oa mericana 7, Möc k mühl:

Verlag Vo n Fl e mmi ng, 3 1 6- 3 5 8.

Gr ube, Ni kolai & Wer ner Nah m

1 9 9 4 A c e ns us of Xi bal ba: A Co mplete I nve nto-

ry of Way C haracters o n Maya Cera mics.

En: Barbara Kerr & J usti n Kerr ( eds. ) , The

Maya Vase Book Vol. 4, Ne w Yor k: Kerr As-

s oci ates, 6 86- 7 1 5.

Gr ube, Ni kolai & Davi d St uart

1 9 87 Observati ons o n T1 1 0 as t he Syll abl e ‘ ko' .

Researc h Reports o n Anci e nt Maya Wri-

ti ng 8, Was hi ngto n: Ce nter for Maya Res e-

arc h.

Herrera, Anto ni o de

1 9 45 [ 1 6 01- 1 6 1 5] Hi stori a ge neral de l os hechos

de l os castell anos, e n l as i sl as, y ti erra-fir-

me de el mar oceano. Bue nos Aires: Edito-

ri al Guarania.

Ho usto n, Stephe n & Davi d St uart

1 9 83 A Readi ng for t he Fli nt- S hi el d Gl yph. E n:

Stephe n D. Ho usto n ( ed. ) , Contri buti ons

to Maya Hi erogl yphic Deci pher me nt, I.

Ne w Have n: HRAF, 1 3- 2 5.

1 9 89 The Way Gl yph: Evi de nce for “Coes-

se nces” a mong t he Cl assi c Maya. Res earc h

Reports o n Anci e nt Maya Writi ng 3 0.

Was hi ngto n: Ce nter for Maya Res earc h.

Joss erand, J. Kat hryn & Nic holas A. Hopki ns

1 9 88 Fi nal Perfor mance Report: Chol ( Mayan)

Dicti onary Database Part III: Mayan Voca-

bul ary Survey Li st. Del Valle ( Texas) : e di-

ci ó n de l os autores.

Kauf man, Terre nce S. & Willi a m M. Nor man

1 9 85 An Outli ne of Pr oto- C holan Pho nol ogy,

Mor phol ogy and Vocabulary. I n J o hn S.

J ustes o n and Lyle Ca mpbell, ( e ds. ) , Pho-

netici s m i n Mayan Hi erogl yphic Writi ng,

Publicati o n No. 9. I nstit ute for Mes oa me-

ri can St udi es, Al bany: S UNY, 7 7- 1 6 6

Kre mer, J ür ge n

1 9 9 4 The Putun Hypothesis Reconsi dered. En:

Hanns Pre m ( ed. ), Hi dde n a mong t he Hill s.

Maya Archaeol ogy fro m t he Nort h west Yu-

catán Pe ní nsul a. First Mal er Symposi u m,

Bon n 1 989, Acta Mes oa mericana 7, Möc k-

mühl: Verlag Vo n Fl e mmi ng, 2 89- 3 07.

1 9 9 5 Das Ve nus- Kapitel der Dres de ner Maya-

handsc hrift, tesis de Magister Arti u m,

Uni versität Bo nn, Bo nn.

Kre mer, J ür ge n & Fausto Uc Fl ores

1 9 9 6 The Rit ual S uici de of Maya Rulers. En:

Merle Gree ne Roberts o n, Mart ha Macri &

Jan Mc Harg ue ( eds. ) , Ei ght h Pal e nque

Rou nd Tabl e, 1 993. San Francisc o: Pre- Co-

l u mbian Art Res earc h I nstit ute, 7 9- 9 1

Kre mer, J ür ge n & Alexander Voss

1 9 9 8a Estudio epi gráfico s obre dos monu mentos

con i nscri pci ones jeroglíficas en la Zona Ar-

queológica de Chic hén Itzá, Yucatán. I nfor-

me de Trabajo presentado al Centro Regional

del I NAH- Yucatán. Bonn, Telc haquill o.

1 9 9 8b Est udi o e pi gráfi c o s obre al g unos mo nu-

Page 32: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

3 2 1| 2 004

Ketzalcalli

3 2 1| 2 004

Ketzalcalli

3 2 1| 2 004

Ketzalcalli

3 2 1| 2 004

Ketzalcalli

3 2 1| 2 004

Ketzalcalli

3 2 1| 2 004

Ketzalcalli

3 2 1| 2 004

Ketzalcalli

3 2 1| 2 004

Ketzalcalli

me ntos c o n i nscri pci o nes jer oglífi cas e n el

Museo Regi o nal de Antropol ogí a “ Palaci o

Cantó n”e n Méri da, Yucatán. I nfor me de

trabajo pres e ntado al Museo Regi o nal de

Antropol ogí a “ Palaci o Cantó n”, Méri da,

Yucatán. Bo nn, Telc haquill o.

Kroc hoc k, Rut h

1 9 88 The Hi er ogl yphic I nscri pti o ns and I c o no-

graphy of Te mple of t he Fo ur Li ntels and

Related Mo nu me nts, C hic hé n Itzá, Yu-

catán, Méxic o. M. A. - Thesis, The Uni versi-

ty of Texas at Austi n.

Landa, Fray Di ego de

1 9 82 [ 1 5 7 4- 1 5 7 5] Rel aci on de l as Cosas de Yuca-

t an. Méxic o: Editori al Porr úa.

Laug hli n, Robert M. wit h J o hn B. Haviland

1 9 88 The Great Tzotzil Di cti onary of Santo Do-

mi ngo Zi nacantán. 3 Vol u mes. Was hi ng-

to n: S mit hs o nian I nstit uti o n.

Lo uns bury, Fl oyd G.

1 9 7 8 Maya Nu merati o n, Co mputati o n, and Ca-

l e ndrical Astr o no my. E n: C harles C o ulsto n

Gilles pi e ( ed. ) , Dicti onary of Sci e ntific

Bi ography (Suppl e me nt I, Topical Essays).

Ne w Yor k: Scri bner' s, 7 5 9- 81 8.

Mat he ws, Peter

1 9 80 Notes on the Dynastic Sequence of Bona m-

pak, Part 1. En: Merle Greene- Roberson

( ed. ), Third Pal e nque Rou nd Tabl e, 1 978,

Part 2. Austi n: Uni v of Texas Press, 6 0- 7 3.

Mira m, Hel ga- Mari a

1 9 83 Nu meral Cl assifi ers i m yukatekische n Ma-

ya. Hannover: Verlag für Et hnol ogi e.

Pérez Marti nez, Vitali no, Federi c o Garci a, Feli pe

Marti nez & Jere mias Lopez

1 9 9 6 Dicci onari o Ch' orti' . Guate mala: Pr oyecto

Li ng üísti c o Francisc o Marr oquí n.

Real Acade mi a Es pañola

1 9 9 0 [ 1 7 3 2] Di cci onari o de Autori dades.

facsí mile del Di cci o nari o de l a Le ng ua Cas-

tellana. 1 7 3 2. Madri d.

Ri es e, Bert hol d

1 9 9 8 “ Pol <sc hnitze n>. Ei ne l egast he nisc he

Maya- Sc hrei bung i m Codex Madri d”. So-

ci eté suisse des Américanistes Bull eti n 62:

7 7- 7 9.

Roys, Ral ph L.

1 9 5 7 The Politi cal Geography of t he Yucatán

Maya. CI W, Publi cati o n 6 1 3. Was hi ngto n:

CI W.

Roys, Ral ph L. , France V. Sc holes & El eanor B.

Ada ms

1 9 40 Report a nd Ce nsus of t he Indi ans of Cozu-

mel, 1 570. CI W, Publi cati o n No 5 2 3, Co n-

tri buti o n 3 0, Was hi ngto n: CI W.

Ruppert, Karl

1 9 3 5 The Caracol at Chi che n Itzá, Yucatan,

México. CI W, Publi cati o n 45 4. Was hi ng-

to n: CI W.

1 9 43 The Mercado, Chi chén Itzá, Yucatán. CI W,

Publi cati o n 5 46. Was hi ngto n: CI W.

1 9 5 2 Chiche n Itza: Architect ural Notes a nd

Pl ans. CI W, Publi cati o n 5 9 5. Was hi ngto n:

CI W.

Sattler, Marei ke

1 9 9 3 Anal yse des C holti- Maya aufgr und der Ar-

te und des Vokabulars vo n Fr. Moran. tesis

de Magister Arti u m, Uni versität Ha mburg,

Ha mburg.

Sc hele, Li nda & Ni kolai Gr ube

1 9 9 5 The Last T wo Hundred Years of Classi c Ma-

ya History. En Notebook for t he XIXt h Ma-

ya Hi erogl yphic For u m at Texas. Austi n:

Uni versity of Texas.

2 002 I ntr oducti o n to Readi ng Maya Hi er o-

gl yphs. En Notebook for t he XXVIt h Maya

Hi erogl yphic For u m at Texas, 1 - 3 8.

Austi n: Maya Wor ks hop Fo undati o n

S mail us, Ort wi n

1 9 7 3 Das Maya- C ho ntal vo n Acalan. Sprac h-

anal yse ei nes Doku me ntes aus de n Jahre n

1 6 1 0/1 2. tesis doctoral, Uni versität Ha m-

burg, Ha mburg.

1 9 89 Gr a mática del Maya Yucateco Col oni al .

Page 33: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 33

Ketzalcalli

1| 2 004 33

Ketzalcalli

1| 2 004 33

Ketzalcalli

1| 2 004 33

Ketzalcalli

1| 2 004 33

Ketzalcalli

1| 2 004 33

Ketzalcalli

1| 2 004 33

Ketzalcalli

1| 2 004 33

Ketzalcalli

Ha mburg: Wayas bah.

St uart, Davi d

1 9 85 The “ Co unt of Capti ves”Epit het i n Classi c

Maya Writi ng. E n: Merle Gree ne Roberts o n

& Vir gi ni a M. Fil eds ( eds) : Fift h Pal e nque

Rou nd Tabl e, 1 9 83. San Francisc o: Pre- Co-

l u mbi an Art Res earc h I nstit ute, 9 7- 1 01

1 9 87 Te n Pho netic Syllables. En: Research Re-

ports o n Anci e nt Maya Writi ng 1 4.

Was hi ngto n: Ce nter for Maya Res earc h.

St uart, Geor ge

1 9 88 A g ui de to t he Style and Co nte nt of t he s e-

ri es Res earc h Reports o n Anci e nt Maya

Writi ng. En: Research Reports o n Anci e nt

Maya Writi ng 1 5 ( Speci al Supple me nt) .

Was hi ngto n: Ce nter for Maya Res earc h.

Tho mps o n, J. Eri c S.

1 9 6 0 Maya Hi erogl yphic Writi ng: An Introducti-

on. Nor man: Uni versity of Oklaho ma

Press.

1 9 6 2 A Cat al og of Maya Hi erogl yphs. Nor man:

Uni versity of Oklaho ma Press.

Torque mada, Fray J uan de

1 9 86 Monarqui a Indi ana, 3 t o mos. I nstit uto de

I nvesti gaci ó n Históri ca. Méxic o: UNAM.

Tozzer, Alfred M.

1 9 41 Landa' s Rel aci ón de l as Cosas de Yucatan:

A tr ansl ati on. Papers of t he Peabody Mu-

s e u m of Arc haeol ogy and Et hnol ogy, Vol.

VIII. Ca mbri dge: Harvar d Uni versity

Voss, Alexander

2 000 „ La i de nti dad s oci o- políti ca de l os Itzá de

C hic hé n Itzá”. Te mas Antropol ógicos.

2 2, 2: 2 08- 2 41

2 001 Los Itzaes e n C hic hé n Itzá. Los Datos Epi-

gráfi c os. E n: Uni versi dad Autó no ma de

Ca mpec he, Los I nvesti gadores de l a C ult u-

ra Maya 9, I: 1 5 1- 1 7 3

Voss, Alexander & J ür ge n Kre mer

2 000 K' ak' - u- pakal, Hun- pi k- tok' and t he Ko-

ko m. The politi cal Or ganizati o n of

C hic hé n Itzá. En: Colas, Delve ndahl, Ku-

nert, & Sc hubart ( e ds) , The Sacred and t he

Profane. Architect ure a nd Ide ntity i n t he

Maya Lo wl ands. Mar kt Sc h wabe n: Anto n

Saur wei n, 1 49- 1 81

Wag ner, Elis abet h

1 9 9 5 Pers o ne nna me n und Relati o nale Gl yphe n

i n de n I nsc hrifte n vo n C hic hé n Itzá. Tesis

de Magister Arti u m, Frei e Uni versität Ber-

li n, Berli n.

I mpressum

Editors / Editores

Ruth Gubler, Andreas Koec hert, Barbara Pfeiler

Editori al Board / Co mite editori al: Alfredo López Austi n,

Karen Daki n, Mercedes de la Garza, Francisco Fer nández

Repetto, I ngolf Goritz, Esteban Krotz, Enri que Martí n Brice ño,

Ts ubasa Okos hi Harada, Lorenzo Oc hoa, Edgar Santiago

Pac heco, Peter Sc h mi dt, Alexander Voss

I nstituti o n / I nstituci ón

Mesoa merican Studies / Estudios Mesoa mericanos

( Universität Ha mburg, Universi dad Autóno ma de Yucatán)

Addresses / Direcci ó n: Andreas Koec hert, Fac ultad de Cien-

cias Antropológicas - Universi dad Autóno ma de Yucatán, Calle

7 6 No. 45 5- LL x 41 y 43 Ce ntro, 9 7 000 Méri da ( Yuc) , México

FAX: ( +5 2- 999) 9 2 5 7 31 4;

Mail: bpfeiler @avantel. net; r gubler @s ureste. co m

Verlag für Ethnologie, Dac hstrift 1 4, D- 30657 Hannover

I SS N :

Pri nt/ Layout: Cle me ns Koec hert Hannover

Producti o n: Offizi n Dr uck Hannover

Cost / Preci o: Vol u me ( t wo iss ues) / Vol u men ( dos nú meros

anuales) : E UR 39, - -; s upple ment/ s uple me nto: E UR 2 2, - -.

There will be an additi onal s hi ppi ng c harge / l os gastos de

envío s on adici onales.

© by A. and C. Koec hert, Méri da, Hannover

Alle Rec hte vorbe halte n, i ns bes o ndere di e des Nac hdr uc ks, der to ntec hni-

sc he n Wi edergabe und der Übersetzung. Ohne sc hriftlic he Zusti mmung des

Verlages ist es − auc h für de n Ei ge ngebrauc h − nic ht gestattet, di eses Wer k

oder Teile daraus i n ei ne m photo mec hanisc he n, di gitale n oder s o nsti ge n Re-

produkti o nsverfahre n oder unter Ver we ndung anderer Syste me zu verarbei-

te n, z u vervi elfälti ge n und zu verbreite n.

Page 34: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

3 4 1| 2 004

Ketzalcalli

3 4 1| 2 004

Ketzalcalli

3 4 1| 2 004

Ketzalcalli

3 4 1| 2 004

Ketzalcalli

3 4 1| 2 004

Ketzalcalli

3 4 1| 2 004

Ketzalcalli

3 4 1| 2 004

Ketzalcalli

3 4 1| 2 004

Ketzalcalli

L a herbolaria y otras practicasmedicas en las fuentes colonialesyucatecas

Rut h Gubler

Uni versity of Califor ni a, Los Angel es

F uentesPara el est udi o de este te ma s o n i ndis pe nsables,

e n pri mer l ugar, l as f ue ntes i ndí ge nas que nos

proporci o nan el punto de vista é mic o: vari os Li-

bros de Chil a m Bal a m ( de Chan Cah, Kaua, Ixil ,

Tekax y Na) , el Cuader no de Teabo, unos c ortos,

per o vali os os, pasajes del Códice Pérez ( Solís

Alcalá, 1 9 49: Crai ne & Rei ndor p 1 9 7 9) y el Rit ual

de l os Bacabes ( Roys 1 9 6 5; Arzápal o 1 9 87) .

Les si guen en i mportancia las fuentes espa-

ñolas: Yerbas y hec hicerí as de Yucatán, obra de

la que s e vali ó Ral ph L. Roys para s u The Et hno-

botany of t he Maya ( 1 9 3 1, 1 9 7 6) ; el Li bro del

Judío, pr obable me nte l a fue nte mejor c o noci da

sobre el te ma de la herbolaria: l os Doc u mentos de

Sotuta y de Mena, a mbos i néditos; una corta sec-

ci ón s obre etnobotánica en la Relasci ón de cosas y

s us nonbres desta provi ncia del Yucalpeten ( . . . )

( 1 7 1 0) escrita por cierto Padre Juan Pedro de Erara o

Erarass ( Gubler 1 992; Gubler & Bolles 2 001); el Li bro

de medici nas muy seguro para c urar varias dolen-

cias con yerbas muy experi mentadas y provec hosas

de esta provi ncia de Yu[ ca] than y el Quader no de

medici nas de las yervas de la Provi ncia, experi men-

tadas por Xtovl de Heredia; el Ra mill ete de Fl ores

de l a Medici na para que l os pobres se puedan Cu-

rar si n ocupar otra Persona ( 1 7 85) y Apu ntes so-

bre al gu nas pl antas medici nal es de Yucatan

( 1 82 0; Ste wart 1 9 3 5) .

Amplí an nuestra i nfor maci ó n al r es pecto

dicci o nari os c ol o niales c o mo el Cal epi no de Mo-

t ul ( Arzápal o 1 9 9 5; Ac uña 2 001) , el Bocabul ari o

de Maya Than ( Ac uña 1 9 9 3) ; vari as obras de J u-

an Pí o Pérez, e ntre ell as el Dicci onari o Maya

( 1 86 6 –1 87 7) y otr os vocabulari os o di cci o nari os

más que nos pr oporci o nan l os no mbres de l as

partes del c uer po, l as e nfer medades, l os es peci a-

listas e n el arte de l a c uraci ó n, y al g unas plantas

i ndí ge nas c o n pr opi edades c urati vas.

C oncepto má gico- religiosode la enfermedadLa medici na tradici o nal s e basa pri nci pal me nte

e n la herbolari a y de for ma s ec undari a e n l a

purgaci ó n y l a fl eboto mía. E n s us c o mi e nzos

esta utili zaci ó n de plantas s e habrí a desarr olla-

do de manera e mpírica, por l a obs ervaci ó n direc-

ta y la experi mentaci ón. El ho mbre dic ho „pri miti-

vo“ vivía en estrec ha co munión con la naturaleza y

de ella sacaba provec ho tanto para s u ali mentaci ón

co mo para la c uraci ón de s us males.

En aquell os ti e mpos l a medici na te ní a un

fuerte c o mpo ne nte mágic o- reli gi os o, ya que el

ho mbre c o ncebí a a l a e nfer medad c o mo un c asti-

go e nvi ado por l os di os es. Esta i nfl ue nci a di vi na,

tal c o mo s e ve r eflejada e n l os c ódices de Dres de

y Madri d, es un as pecto i mportantísi mo para

nuestra c o mpre nsi ó n del c o ncepto pre- c ol o mbi-

no de l a s al ud- e nfer medad.

Los di os es eran e ntes a mbi vale ntes, c o n

as pectos tanto be néfic os c o mo maléfi c os, duali-

dad que ta mbié n s e manifi esta e n s u relaci ó n

c o n l a s al ud- e nfer medad. A me nudo muestran

un cari z malévol o; no s ól o mandan des graci as y

padeci mie ntos si no ta mbi é n puede n s er l a e n-

fer medad pers o nifi cada. El Popol Vuh ( Reci nos,

Page 35: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 35

Ketzalcalli

1| 2 004 35

Ketzalcalli

1| 2 004 35

Ketzalcalli

1| 2 004 35

Ketzalcalli

1| 2 004 35

Ketzalcalli

1| 2 004 35

Ketzalcalli

1| 2 004 35

Ketzalcalli

1| 2 004 35

Ketzalcalli

Goetz & Morley 1 9 5 0: 1 1 0) clara me nte no mbra a

las dei dades del i nfra mundo y l os padeci mie ntos

c o n l as que están as oci adas: Ahal puh y Ahal-

ganá c ausan la hi nc hazó n c o n pus y l a hi dr o-

pesí a; Xi quiri pat y C uc hu maquic el derra me de

sangre; C ha mi abac y C ha miahol o m la muerte a

causa de una c o ns unci ó n l e nta y Ahal mez y

Ahaltoc ob des graci as e n el c a mi no que ter mi nan

c o n l a muerte.

En el panteón yucateco había c uatro di oses aso-

ciados con la medici na. Itza mná e I xc hel eran los de

pri mer i mportancia, mientras que carece mos de i n-

for mación s obre los otros dos, Cit Bolon Tun y Ahau

Cha mahes. A Itza mná se le atri buían grandes po-

deres c urativos y se hacían peregri naci ones a dos

te mplos que le estaban dedicados en Iza mal. De

Ixc hel refiere Cogoll udo ( 1 97 1, Li bro I V, cap. VIII:

2 5 5) que era „grande hec hicera, quiere decir, i n-

ventó o halló entre ellos la medici na“, y tenía s u

santuari o en la isla de Cozu mel.

I xc hel era una dei dad l unar, patr o na de l as

mujeres, de l a fec undi dad, l a pr o nosti caci ó n y l a

medici na, per o e n s u as pecto negati vo c o mo Ac-

na ta mbi é n era di osa de l a e nfer medad. C o mo ya

l o i ndicara Tho mps o n ( 1 9 88: 1 2 2 –1 2 8) , l as e n-

fer medades for maban parte i mportante de al g u-

nos de l os al manaques de l os c ódices Dres de y

Madri d y muestran a l a di osa bajo este as pecto

negati vo. En l os Al manaques 3 3, 3 4, 3 9, 48–5 0

del Dres de s u ras go más disti nti vo es el far do que

ll eva a c uestas, sí mbol o del desti no que l e ti e ne

deparado a l a hu mani dad. Hay un doble j uego de

palabras e ntre cuch ( „car ga“ y „s uerte“) y koch

( „car ga“ y „ e nfer medad“) y c asi t odas estas car-

gas /s uertes de l a di osa puede n i nter pretars e a

manera de rebus c o mo e nfer medades ( Tho mp-

s o n 1 9 88: 1 2 8) . E n l os Al manaques 40 y 47 s e r e-

pres e nta a l a di osa c o n una vari edad de pájar os y

ani males posados e n s us ho mbros, i ndicando

una clara r elaci ó n e ntre l a fauna que ll eva car ga-

da y el hec ho de que e n maya vari as e nfer me-

dades ll evan no mbres de ani males ( Tho mps o n

1 9 88: 1 3 5- 1 3 8) . E n este r es pecto, c o mo l o nota

el mis mo autor ( Tho mps o n 1 9 88: 1 43) , l as e nfer-

medades de l a pi el y l os acces os s o n c ategorí as

c o n una vi nc ulaci ó n parti c ular c o n l a di osa: por

eje mpl o, ch' o m, marcas de vir uela; kuch, s ar na;

mo t ancaz, acces o g uaca maya.

Los acces os /fre nesí es, y l os c o nj uros para s u

c uraci ó n, s o n te ma de muc hos de l os textos del

Rit ual de l os Bacabes: por eje mpl o, el Fre nesí Ja-

g uar- Guaca maya; Fre nesí Er óti c o; Fre nesí Ta-

rant ula de Fuego, etc.

La capaci dad de l as dei dades, tanto para

mandar c o mo para c urar e nfer medades, queda

clara me nte expresada e n el Rit ual de l os Baca-

bes. Los di os es o es pírit us- vi e ntos- di os es pue-

de n pers o nifi car, o s o n, l a mis ma e nfer medad:

Hunac Ah C hi bal es „ El- de-las- dol or osas- mor di-

das“; Cit Ol o m Ki k, „ El- creador- de- s angre- c o-

ag u*lada“; Cacauil C hac es „ La- gran-fi ebre“;

Oc o m Kakob „Las- vir uelas- pe netrantes“; C hacal

Pudz „La- di arrea- r oja“; I x Mac Ni C oc „ As ma- de

res piraci ó n difi c ultosa“, etc. ( Arzápal o 1 9 87) .

E n l os c o nj uros del Rit ual de l os Bacabes,

Itza mná e I xc hel j uegan un papel i mportante

c o mo di os es de l a medici na, a mbos as oci ados c o n

los colores direcci onales: co mo Chacal Itza mna

( „Itza m-rojo“), Chacal I xc hel ( „Ixc hel-la-roja“),

Ekel Itza m ( „Itza m- negro“), Ekel I x Chel ( „Ixc hel-

la- negra“), etc. Ta mbién se i nvoca repeti da mente a

Bolon Tii Ku ( „ Nueve- dei dad“), Oxlahun Tii Ku

( „Trece- deidad“) y a Cantul Tii Bacab ( „Cuatro Ba-

cab“) y Cantul Tii Ku ( „Cuatro- dei dad“): „Trece ve-

ces te lla mé con la flauta, ¡ Oh, Bacab! . Trece veces

os lla mé con la flauta ¡ Oh, Bacabes! des de el centro

de la tierra ¡ Oh, Señores! , ¡ oh, Di oses! “ ( Arzápalo

1 987, texto X, f. 62: 3 1 4).

No si e mpre es r es pet uos o el trato c o n l as dei-

dades; a me nudo s e l es habla e n for ma ofe nsi va o

s e l es or de na que ll eve n a cabo una tarea

es pecífi ca: „ Por tal razó n os l ancé pi edras, os ab-

ofeteé puesto de pi e, de r odillas. C ortadles l a c a-

beza vos otr os, Cant ul Tii Ku “ C uatro- dei dad„,

Page 36: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

3 6 1| 2 004

Ketzalcalli

3 6 1| 2 004

Ketzalcalli

3 6 1| 2 004

Ketzalcalli

3 6 1| 2 004

Ketzalcalli

3 6 1| 2 004

Ketzalcalli

3 6 1| 2 004

Ketzalcalli

3 6 1| 2 004

Ketzalcalli

3 6 1| 2 004

Ketzalcalli

vos otr os Cant ul Tii Bacab “ C uatro- Bacab„ ( . . . ) “

( Arzápal o 1 9 87, texto XXI, f. 1 1 9: 3 5 6) .

El c urador a nivel si mbólico conjura a l os es píri-

tus mali gnos quienes al mis mo tie mpo s on los vien-

tos que han causado la enfer medad. Los i ndaga s o-

bre s u ori gen y genealogía: „¿ Quién eres tú,

engendrador? ¿ Quién eres tú, el de las ti nieblas? ¿

Quién fue tu madre? ¿ quién fue tu l ujuri oso proge-

nitor?“ ( Arzápalo 1 987, texto II, foli o 4: 2 7 0) .

Por eje mpl o, e n el c as o del fre nesí-jag uar-

g uaca maya l a r es puesta es que f uero n C hac

Ahau, „ El gran- rey- r ojo“, y C hacal I x C hel y Sa-

cal I x C hel, l a di osa r oja y blanca, r es pecti va-

me nte ( Arzápal o 1 9 87: 7 0) . I g ual me nte s e l es

preg unta r es pecto a s u as oci aci ó n c o n l os c ol o-

res, ár boles y direcci o nes c ós micas, mis mas que

están r epres e ntadas e n el Códice Dres de y el Ma-

dri d. Este c o noci mie nto l e c o nfi ere al c ha man el

poder de do mi nar y así ani quilar l as f uerzas que

han causado el mal. E n el texto para c urar el fre-

nesí- er ótic o s e descri be el e nfre nta mie nto del

c urador c o n l as mis mas y l a batalla que e ntabla

co n ellas: „( . . . ) f uerte me nte abrazado a l as nu-

bes, i nte nsa me nte abrazado al vi e nto. Trece ve-

ces me er g uí y me puse de pi e para ll a mar al vi e n-

to mali g no ( . . . ) . Trece veces me apoderé ( del

vi e nto) y e n muc has ocasi o nes me ec hé s obre él;

fue así c o mo l e di de puntapi és a tal vi e nto ( . . . ) .

Trece veces barrí, así t uve que barrer al vi e nto de

l oc ura hasta el c orazó n y el brazo, utili zando mi

hac ha de esc oba ( . . . ) “ ( Arzápal o 1 9 87, texto X;

f. 6 2 y 6 3: 3 1 3 –3 1 5) .

E n el texto para c urar l a g ota: „ Me po ngo de

pi e para dis gregar a l as hor mi gas r ojas, a l as hor-

mi gas blancas, a l as hor mi gas negras, a l as hor-

mi gas a marillas. Me po ngo de pi e para des hacer

l os c o nfli ctos r ojos ( . . . ) blanc os ( . . . ) “ etc.

( Arzápal o 1 9 87, texto XV, f. 9 0: 3 3 4) .

El c urador no s ólo i nvoca, apre mia e i ns ulta a las

dei dades, l os hiere, corta, y destr uye en s us esfuer-

zos por li brar al enfer mo de s u padeci miento, co mo

lo muestran los si guientes eje mplos : „así las

desc uarticé ( . . . ) os lancé piedras, os abofeteé pues-

to de pie, de rodillas“ ( Arzápalo 1 987, texto XXI, fo-

li o 1 1 8- 1 1 9: 3 54–356). „ De c uatro secci ones fue mi

gran corte; l os corté vi gorosa mente, l os aplasté vi-

gorosa mente ( Arzápalo 1 987, foli o 1 2 1- 1 2 2: 3 5 6-

357).

Si bi e n l a mayorí a de l os textos e n el Rit ual de

l os Bacabes s o n c o nj uros de carácter es otéri c o

c o n múlti ples ni veles de s e nti do e i nter preta-

ci ó n, que nos muestran l a mani pulaci ó n si mbóli-

ca de l a e nfer medad, hay otr os textos que s o n

re medi os prácti c os. En parti c ular l os Textos XL-

VIII e n adelante s e r efi ere n a e nfer medades

es pecífi cas c o mo l a erisi pela, l a dis e nterí a, el as-

ma, dol or de hues os, heri das, etc. No mbran alre-

dedor de 6 0 plantas medici nales, e ntre ellas ba-

cal che ( Bourreri a pul chra Mills p. ( Me ndi eta &

del Amo 1 9 81: 5 6) ) ; chac mo ak ( Alter nant hera

ra mosissi ma ( Mart. ) C hodat ( Me ndi eta & del

Amo 1 9 81: 1 8) ) ; chacah ( Bursera si mar uba ( L. )

Sar g. ( Barrera Marí n et al. 1 9 7 6: 5 7) ) ; dzul ub t ok

( Bauhi ni a di vari cata L. . B. spat hacea DC ( Me n-

di eta & del Amo, 1 9 81: 45 y 46) ) , etc.

Otra f ue nte te mprana que nos pr oporci o na

datos i mportantes acerca del as pecto mágic o- re-

li gi os o de l a e nfer medad es el Cal epi no de Mot ul

( Arzápal o 1 9 9 5) . Redactado a poc o de l a Co n-

quista, a pesar de refl ejar cl ara me nte el prej uci o

de s u autor, el frail e franciscano Ci udad Real, es

mí ni ma la i nfl ue nci a e uropea. El Cal epi no de Mo-

t ul descri be y no mbra l as partes del c uer po, al-

g unas e nfer medades es pecífi cas, vari as plantas

medici nales i ndígenas y s u uso, pero s obre todo nos

proporci ona l os no mbres de l os “ hec hiceros„ que

podían causar o c urar enfer medades es pecíficas

( Arzápalo 1 995: 2 6v–27r) : el ah pul kazab arr oja-

ba estang urri a; el ah pul nachbac l a éti ca; el ah

pul a uat hací a gritar a l os ni ños; el ah pul ue nel

hací a ador mecers e; el ah pul ci mil hací a e nfer-

mar a otr o, etc.

Por otra parte, fuentes i ndígenas más tardías,

los Libros de Chila m Bala m anteri or mente menci o-

Page 37: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 37

Ketzalcalli

1| 2 004 37

Ketzalcalli

1| 2 004 37

Ketzalcalli

1| 2 004 37

Ketzalcalli

1| 2 004 37

Ketzalcalli

1| 2 004 37

Ketzalcalli

1| 2 004 37

Ketzalcalli

1| 2 004 37

Ketzalcalli

nados, vuelven s obre el te ma de la i nterve nci ó n di-

vi na, si g ui e ndo l a tradici ó n de l os al manaques

di vi natori os de l os c ódices. Si n e mbargo, s e ha

s ustit ui do a l os di os es c o mo ori ge n de l a e nfer-

medad c o n l os astr os que ahora as u me n es a f un-

ci ó n y s e e nfoca el efecto que s obre el c arácter y

la s al ud ejerce n l os si g nos zodi ac os basado e n el

cale ndari o e uropeo. Los pr o nósti c os para cada

mes i ndican l a parte del c uer po que s e verá afec-

tada mi e ntras ri ge cada si g no ( Man uscrito de Te-

kax y Na 1 9 81: 1 5 –2 2; 2 7 –2 8 et al. ; Man uscrito

de Chan Cah 1 9 82: 5 –1 4 et al. ; Códice Pérez, Solís

Alcalá, 1 9 49: 2 –49) , pronósticos en que por regla

general conc uerdan las fuentes mencionadas. Los

textos se redactan de ac uerdo con una es pecie de

for mula: “En tal día del mes ( . . . ) e ntra el s ol en la ca-

sa del si g no ( . . . ) [ tal] es s u no mbre. Es el tie mpo que

co mienza a regir el si gno en tal parte del c uerpo has-

ta que se asienta el otro” ( Man uscrito de Tekax y

Na 1 9 81: 1 5) .

Para e nero, c uando ri ge Aquari o, s e predice

que el padeci mie nto s e manifestará e n l a es pi-

nilla; e n febrer o e n l os pi es y t odo el c uer po; e n

marzo el dol or e mpezará e n l a c abeza, pasando

des pués al r esto del c uer po; durante abril afec-

tará el c uell o; e n mayo l as manos, etc.

Ta mbi é n s e i ndica si es apr opi ado o no purgar

y s angrar y c uándo debe de hacers e. En l a pági na

2 4 del Man uscrito de Tekax y Na ( 1 9 81) s e lista

e n tres c ol u mnas l os si g nos, l as purgas y s an-

grí as y una i ndicaci ó n de „ es bue na“, „ no es bue-

no“, o „cada una a s u manera“. Hay i nstr ucci o-

nes para l os s angradores r es pecto a l as ve nas que

se han de s angrar para e nfer medades es pecífi-

cas: „ he aquí l a c ol ocaci ó n del ca mi no de l as

ve nas que ha si do vista por l os s angradores“

( Man uscrito de Tekax y Na 1 9 81: 2 8) , y e n el

Códice Pérez ( Solís Alcalá, 1 9 49: 7 8- 83) s e es pe-

cifi ca l as horas apr opi adas para ell o.

La apari e nci a y el c arácter de l as pers o nas

ta mbié n están deter mi nadas por l os astr os: el

Man uscrito de Tekax y Na i ndica que l os que

nace n e n e nero s erán apocados y tristes y apre-

ci arán muc ho a l as mujeres; l os que nace n e n fe-

brer o bell os de c uer po, de pel o negro y pr ope n-

s os a e nfer marse si ti e ne n pesares o tristeza;

ge neros os l os que nace n e n mayo, y r es petados

e n s u casa, etc. ( Man uscrito de Tekax y Na 1 9 81:

1 5, 1 6, 1 8, r es pecti va me nte et al. ) , pr o nósti c os

e n l os que l as f ue ntes otra vez muestran una

c o nc or danci a ge neral.

Hoy en día el concepto mágico-reli gi oso si gue

vi gente, pero bajo otra for ma. Sólo en casos

es pecíficos se atri buye el ori gen de una enfer me-

dad, una desgracia o la mala s uerte a l os di oses; por

eje mplo, c uando se „carga“ un viento o re moli no, o

c uando el padeci miento se atribuye al enfado de l os

yu mtzil o´ ob o di oses del monte por no haber c u m-

pli do con las obli gaci ones rituales. Ta mpoco se cree

que los astros sean los causantes de la enfer medad.

Ahora entra un fuerte co mponente personal y es

frec uente la atribución de enfer medad o desgracias

a la mala vol untad o envi dia de un veci no, o de un

fa miliar o a migo de quien se s ospec ha que ha

contratado a un „br ujo“ para mandar el mal.

Si bi e n hay un c o noci mie nto ge neral de l as

causas físi cas de l as e nfer medades c o munes y

para éstas e n l a mayorí a de l os cas os s e ac ude al

médic o al ópata, ta mbié n s e si g ue ac udi e ndo al

c urandero, tanto por moti vos ec o nó mic os o por-

que l os paci e ntes ( e n s u mayorí a i ndí ge nas)

están más a g usto e n s u pr opi o medi o. Muy e n

parti c ular s e c o ns ulta a un c urandero o h- me n

e n cas os de e nfer medades de ori ge n i nci erto o

c ult ural me nte deter mi nadas c o mo el mal de ojo,

el cirr o, el hec hizo, el mal vi e nto, o e n sit uaci o-

nes e n l as que el i ndi vi duo s e si e nte i mpote nte

fre nte a l a adversi dad o c o nsi dera necesari a l a

i nterve nci ó n s obre hu mana.

El c o mpo ne nte mágic o- reli gi os o ahora to ma

la for ma de plegari as o i nvocaci o nes, el exorcis-

mo, l a li mpia o s anti g ua, el c a mbi o, etc. El c u-

randero i nvoca a Di os, a l a Vir ge n y a l os s antos,

o a pr otectores c o mo Máxi mo Ke n, Mar uc hita

Page 38: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

3 8 1| 2 004

Ketzalcalli

3 8 1| 2 004

Ketzalcalli

3 8 1| 2 004

Ketzalcalli

3 8 1| 2 004

Ketzalcalli

3 8 1| 2 004

Ketzalcalli

3 8 1| 2 004

Ketzalcalli

3 8 1| 2 004

Ketzalcalli

3 8 1| 2 004

Ketzalcalli

May, Nelita Ga mboa . Ta mbi é n s e us an li br os de

exorcis mo c o mo La corona místi ca, El li bro de Ca-

ravacca, el Li bro de Gardek y otr os. Es i nteresan-

te que e ntre l as f ue ntes c ol o niales, ni el Li bro de

Chil a m Bal a m de Chan Cah ni el Li bro de Chil a m

Bal a m de Na me nci o na el hec hizo, mi e ntras que

sí s e r efi ere a ell o e n el Li bro del Judío ( Barrera y

Barrera Vásquez, 1 983: 1 0 y 30) y el Sotuta B ( 1 8-

1 9).

C onocimientos pragmá ticos dela enfermedadPase mos ahora a l as f ue ntes que tratan el

as pecto pura me nte prag mátic o de l a c uraci ó n:

recetari os i ndí ge nas y tratados por autores

es pañoles del si gl o XVIII que plas man l os c o noci-

mie ntos et nobotánic os.

Estas fue ntes aportan i nfor maci ó n s obre

as pectos es pecífi c os de l a e nfer medad- c uraci ó n,

pero están l ejos de pres e ntar un c uadro c o mple-

to porque, c o n excepci ó n del atis bo al r es pecto

que nos per mite el Rit ual de l os Bacabes, no nos

descri be n l os ritos o l as prácti cas médicas e n sí.

La me ntable me nte no pas ó a Yucatán un reli gi o-

s o c o n l a er udici ó n, per o s obre todo l a c uri osi-

dad, de un Sahag ún.

Una f ue nte te mprana, l as Rel aci ones de Yu-

catán, sí nos i ndica l a i mportanci a de l as plantas

i ndí ge nas, aunque no aho nda e n el te ma: „ Ay e n

esta ti erra muc ha canti dad de yerbas medici na-

les de difere ntes pr opi edades ( . . . ) [ y] l os yndi os

nat urales no hay e nfer medad a que no apli que n

yerbas“ ( 1 89 8: 6 2) .

A pesar de que e n el c uesti o nari o de l as Rel a-

ci ones de Yucatán l a preg unta 2 6 es pecífica me n-

te pi de i nfor mación respecto a las plantas medici-

nales, l os oficiales y enco menderos encargados de

redactarlas a menudo i gnoran la preg unta o l a

c o ntestan de manera s o mera. Pr obable me nte s e

deba a l a poca i mportanci a que l e atri buí an a l as

prácti cas de unos “si mples i ndi os„ que c o nsi-

deraban meras s upersti ci o nes. Si n e mbargo, el

redactor de l a r elaci ó n de Mot ul r ecalca que e n

aquel puebl o hay “ yervas medici nales de muc ha

birtud„, recalcando la efectivi dad de:

„ una que lla man cantunbus y l os es pañoles

escorconela, hec ha la flor co mo fl or de

manzanilla de es paña - el c u mo desta yer-

va restri ñe l a s angre de qual qui er heri da

y la s ana e n muy breve ti e mpo, y el ag ua

della s acada por al quitara y c oci e ndola

refresca el hi gado, purga el esto mago y

hace otros efetos de gran virtud - ay una

rayz que lla man cabal hau, que es buena pa-

ra las calenturas y es contra beneno, tan-

bien ay otras yerbas para las al morranas, pa-

ra quitar ync hazones, para mal de ojos,

dolor de cabeza, para llagas y para otras

muc has enfer medades, delas quales usan

los naturales, y tanbien las ay benenosas y

dañosas ( . . . ) “ ( Relaci ones de Yucatán 1 898:

85- 86) .

Landa, c uya Rel aci on de l as Cosas de Yucatan es

nuestra f ue nte por excele nci a s obre Yucatán, s e

li mita a i nfor mar nos que l os i ndi os te ní an es pe-

ci alistas para c urar: cir ujanos y médic os, a qui e-

nes et nocé ntri ca me nte til da de “ hec hicer os

[ que] c uraban c o n s angrí as hec has e n l a parte

do nde dolí a al e nfer mo y ec haban s uertes para

adi vi nar e n s us ofi ci os y otras c osas“ ( Landa

1 9 86: 49) . Por s u parte Herrera y Tor desillas

( Tozzer 1 9 7 8: 2 1 9) di ce que: „( . . . ) estos hec hice-

r os hací an el ofi ci o de médic os y c uraban c o n

yerbas, s angrí as, i nce nsaci o nes y palabras del

de mo ni o ( . . . ) “.

Es i nteresante que Landa no l e dedica más

que unas pági nas a l a fl ora y fauna ( ( Tozzer

1 9 7 8: 1 2 6- 1 3 2) , c o nsi derando el es paci o que l e

dedica a otr os as pectos de l a ci vili zaci ó n maya.

Si s e ncilla me nte es desi nterés de s u parte o

des dé n por l os c o noci mie ntos i ndí ge nas nunca

l o s abre mos. Si n e mbargo, c orres po nderí a c o n l a

actit ud que era tí pi ca durante l a é poca c ol o ni al y

que todavía no ha desapareci do del t odo. Se

Page 39: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 39

Ketzalcalli

1| 2 004 39

Ketzalcalli

1| 2 004 39

Ketzalcalli

1| 2 004 39

Ketzalcalli

1| 2 004 39

Ketzalcalli

1| 2 004 39

Ketzalcalli

1| 2 004 39

Ketzalcalli

1| 2 004 39

Ketzalcalli

te mían, y e n ci erto modo todaví a s e te me n, a l os

c uranderos, ya que e n l a me nte popular s e l es

atri buye l a capaci dad de c o nvertirs e e n way. Hay

qui e n s e r efi ere a ell os c o mo „ br ujos“ y l es atri-

buye l a prácti ca de l a magi a negra, actit ud que

de vez e n c uando ta mbi é n s ale a r el ucir e n al g ún

artí c ul o de l a pre nsa. Ade más, c abe r ec or dar que

el i nterés por l a medici na tradici o nal, y c o n ell o

mayor toleranci a para l os c uranderos tradici o-

nales, es r elati va me nte reci e nte.

A excepci ó n de l os últi mos textos e n el Rit ual

de l os Bacabes de ti po recetari o, a l os que ya s e

ha al udi do, no s o n si no l as f ue ntes más tar dí as,

tanto es pañolas c o mo i ndí ge nas, que nos pr o-

porci o nan datos relati vos a l as prácti cas de l a

medici na tradici o nal, muy e n parti c ular l a her-

bolari a.

De l os Li br os de C hila m Bala m que s e han

me nci o nado y que c o nti e ne n materi al al r es pec-

to, hasta l a fec ha s ól o s e han traduci do el Li bro

de Chil a m Bal a m de Na y el Li bro de Chil a m Ba-

l a m de Chan Cah, a mbos al es pañol por el Gr upo

Dzi bil ( 1 9 81, 1 9 82) , y el Li bro de Chil a m Bal a m

de Na al i nglés ( Gubler- Bolles 2 000) , y el Li bro de

Chil a m Bal a m de Kaua al i nglés por Bric ker- Mi-

ra m ( 2 002) . Otr os doc u me ntos c o n textos medi-

ci nales, c o mo l os Doc u me ntos de Sot uta y de Me-

na, y el Li br o de C hila m Bala m de I xil si g ue n si n

trabajars e s alvo l a i ncl usi ó n de al g unos pasajes

e n el trabajo de Roys.

Estas fue ntes s e preoc upan casi excl usi va-

me nte por l a s al ud, pr oporci o nando una s eri e de

re medi os para una gran vari edad de e nfer me-

dades. Reflejan l a l ar ga tradici ó n medici nal e n

Yucatán y l a cree nci a e n l a efi caci a de re medi os

c o n bas e e n plantas i ndí ge nas. Aún el Códice

Pérez, c uyos textos s o n c asi excl usi va me nte

proféti c os, históri c os o mito históri c os, c o nti e ne

un al manaque i nfor mati vo s obre l a clas e de e n-

fer medad que va a prevalecer durante cada uno

de l os si g nos del zodi ac o y no mbra unas 3 0 plan-

tas medici nales apr opi adas para l a c uraci ó n.

El li br o de C hila m Bala m de Na, por otra par-

te, nos pr oporci o na muc ha i nfor maci ó n s obre l a

herbolari a ya que c asi l a mitad del li br o c o nsiste

e n r e medi os para una gran vari edad de e nfer me-

dades, des de el c atarr o, l a br o nquitis, dol ores de

todas clas es, fi ebres, l esi o nes y er upci o nes de l a

pi el, mor di das y pi cadas, pr oble mas gi nec ol ógi-

c os, etc. No mbra alrededor de 2 00 plantas, e n s u

gran mayorí a i ndí ge nas, c o n s ól o una mí ni ma i n-

tr usi ó n de ele me ntos e uropeos; por eje mpl o, l as

fr utas cítri cas, el s ebo de tor o, l a galli na, el ex-

cre me nto de caball o, el vi no, etc. Se r efl eja l a

doctri na de si g nat uras o magi a si mpatética e n el

us o de plantas o fauna que e n al g una manera,

s éas e por l a for ma, el c ol or o el no mbre mis mo, s e

as e mejan a l a e nfer medad, c urándose er upci o-

nes de l a pi el c o n ni dos de avis pas, l as mor di das

de ví bora c o n una planta c uya for ma s e l e as e me-

ja, l as cá maras de s angre c o n plantas r ojas y l a

i cteri ci a c o n una cáscara a marille nta.

De l os r ecetari os de mano es pañola si n duda

la f ue nte mejor c o noci da es el Li bro del Judío,

obra atri bui da al médic o r o mano J uan Francisc o

Mayoli qui e n vi vi ó e n Valladoli d e n el si gl o XVIII

y fue c o noci do bajo el s e udó ni mo de Ri car do Os-

s ori o. C o mo l o notaran Barrera y Barrera Vázqu-

ez ( 1 9 83: vii) , no es éste un s ol o li br o, si no que

se l e da este no mbre a difere ntes versi o nes y c o-

pi as de c opi as de recetari os médic os. En s u c o n-

j unto for man un vol u mi nos o r ecetari o, mayor-

me nte a bas e de plantas medici nales i ndí ge nas,

( aunque ta mbié n i ncl uye e uropeas) . Los r e medi-

os s o n e n for ma de c oci mi e ntos, i nfusi o nes, fri c-

ci o nes, hojas o c orteza moli das, polvos, l avados,

baños, buc hes, e mplastos, etc.

Ta mbi é n hay unas pocas r ecetas que utili zan

materi as ani males: l a tela de araña mezclada c o n

el hu mo que s e adhi ere al tec ho de l a c asa de paja

( yabac nal ) r ec o me ndada para l a dete nci ó n de l a

ori na, dol or de ri ño nes y malefi ci os de l os hec hi-

zos; el s apo ( much) para e nfer medades de l a ori-

na y al g unos cas os de e nfer medades de l a s an-

Page 40: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

40 1| 2 004

Ketzalcalli

40 1| 2 004

Ketzalcalli

40 1| 2 004

Ketzalcalli

40 1| 2 004

Ketzalcalli

40 1| 2 004

Ketzalcalli

40 1| 2 004

Ketzalcalli

40 1| 2 004

Ketzalcalli

40 1| 2 004

Ketzalcalli

gre, y “ maravill os o„ para l a hi dr opecí a; el ek pi p

o ag uila tostado c o mo c o ntrave ne no y ne utra-

li zador de l a mor dedura de r eptiles y ani males

po nzo ños os; el s ebo del ve nado utili zado e n ma-

sajes para aliviar dolores reu máticos; el tuétano de

los huesos en untos para la parálisis parcial de las

extre mi dades; el polvo raspado del c uer no to mado

dentro de lí quidos para el mal de costado. Si n e m-

bargo, en el Sotuta B y en el Li bro de medici nas muy

seguro abundan las materias ani males: galli nas, ex-

cre mento de c hivo, perro, y caballo ( especial mente

el morcillo), enjundia de gato, etc. y de la fauna

i ndígena el cangrejo, la tortuga, el ti grillo.

Aunque obvi a me nte no s e puede ge nerali zar

al r es pecto, e n aquellas versi o nes del Judío que

he te ni do a mano, predo mi nan las plantas

i ndí ge nas y l as r ecetas van e ncabezadas, bi e n

por el no mbre de l a planta, o por l a e nfer medad,

c o mo ta mbié n es el c as o e n el Li br o de medici nas

muy s eg uro y el Sot uta B. E n el Li bro de Chil a m

Bal a m de Na ( Manuscritos de Tekax y Na 1 9 81) y

el Li bro de Chil a m Bal a m de Chan Cah ( Manuscri-

tos de C han Cah 1 9 82) no existe n tales e ncabe-

za mi e ntos; si mple me nte s e descri be l a e nfer me-

dad y des pués s e listan l as plantas que s e han de

utili zar para s u c uraci ó n. Por eje mpl o: “ Se c ura

el catarr o blanc o o éti c o c o n cale nt ura, i nter mi-

te nte que es s u c ar ga, dol or de barri ga es s u c ar-

ga, to mando l as hojas del halal, muy bi e n s an-

c oc hadas, hervi das, para que s e bañe cada

c uatro dí as. Se l e ha de bañar hasta que s e si e nta

que s e ali vi e y c es e de bañars ele c uando c o mple-

te di ez veces el baño Es muy s u medici na„ ( Ma-

n uscritos de Tekax y Na, 1 9 81: 3 0) .

Otra fue nte de muc ha i mportanci a, aunque

poc o c o noci da, es el Li bro de medici nas muy se-

guro (. . . ), c uyo autor ha per maneci do anó ni mo.

Cost urado j unto c o n el Quader no de medici nas

de l as yervas de l a Pr ovi nci a, experi me ntadas

por Xtovl de Heredi a, l os dos for man un peque ño

vol u me n. De l os dos, el pri mero parece s er de

mayor anti g üedad, ya que c o nti e ne mayor

nú mero de plantas i ndí ge nas y hay poca i ntr o-

misi ó n de ele me ntos e uropeos. El Quader no de

Heredi a, por el c o ntrari o, c o nsiste c asi excl u-

si va me nte e n re medi os e uropeos, no mbrándose

relati va me nte pocas plantas i ndí ge nas. En a m-

bas f ue ntes es i nfrec ue nte l a s angrí a y l a purga-

ci ó n, que for man parte i mportante del Li bro de

Chil a m Bal a m de Na ( Manuscritos de Tekax y Na

1 9 81) y del Li bro de Chil a m Bal a m de Chan Cah

( Manuscritos de C han Cah 1 9 82) .

El Quader no c o nti e ne rec o me ndaci o nes muy

explí citas para el médic o r elaci o nados c o n l a ob-

s ervaci ó n de l os puls os, el di ag nósti c o por medi o

de l a ori na, te mas que no e nc ue ntran ni e n el Li-

br o de medici nas, ni e n el Li bro de Chil a m Bal a m

de Na ( Manuscritos de Tekax y Na 1 9 81) ni el Li-

bro de Chil a m Bal a m de Chan Cah ( Manuscritos

de C han Cah 1 9 82) . Para poder rec o nocer l a e n-

fer medad que aqueja al paci e nte el Quader no re-

c o mie nda obs ervar l as s e ñales de l os puls os: “ Los

gol pes, o l ati dos de l os puls os grandes y cl ar os

si nnifi can pujanza de s angre. Los es pes os, y li-

ger os, pujanza de c olera. Los peque ños y cl ar os

fle ma. Los peque ños y as peros, c olera negra. Los

peque ños es pes os, melanc oli a ( . . . ) „ ( C uader no

de Teabo 1 86 8: 1 ) .

A pesar de que esto clara me nte refl eja el c o n-

cepto hu moral e uropeo, no necesari a me nte si-

g nifi ca que el c o ncepto de pulsar por sí te nga l a

mis ma pr ocede nci a. Por l o me nos hay que c o nsi-

derar l a posi bili dad de que l os anti g uos mayas

ta mbi é n hayan pulsado, es peci al me nte e n vista

de que s e si g ue utili zando esta práctica e n vari as

partes de Mes oa mérica. Ade más, el di ag nósti c o

por medi o del puls o, de l a ori na etc. , ti e ne ante-

cede ntes anti quísi mos e n l a tradici ó n médica de

Asi a: l a ayurvédica, c hi na, ti betana, etc.

En el Quader no ta mbié n s e l e advi erte al

médic o que no prescri ba medici nas si n antes ha-

ber visto l a ori na del paci e nte “ para que puedas

c o noser el acci de nte que padese ( . . . ) si pr os ede

de cal or o frí o ( . . . ) „, j ugando un papel deter mi-

Page 41: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 41

Ketzalcalli

1| 2 004 41

Ketzalcalli

1| 2 004 41

Ketzalcalli

1| 2 004 41

Ketzalcalli

1| 2 004 41

Ketzalcalli

1| 2 004 41

Ketzalcalli

1| 2 004 41

Ketzalcalli

1| 2 004 41

Ketzalcalli

nante el c ol or de l a mis ma: “ La ( . . . ) morada es

s e ñal de muc ha cal or e n el pec ho c o n tiri ci a re-

buelta; l a blanca [ i ndica] fri al dad; l a ber meja ca-

l or, l a r os a a marilla s al ud, l a blanca t urbi a c o mo

lec ha poca di gesi o n, y l a negra car de na pr o nos-

ti ca muerte ( . . . ) „ ( C uader no de Teabo 1 86 8) .

Si g ue el debate e ntre l os i nvesti gadores s o-

bre el ori ge n del c o ncepto de frí o/cal or. Al g unos

c o mo Foster ( 1 9 87) si g ue n i nsisti e ndo e n s u pr o-

cede nci a e uropea, mi e ntras que López Austi n

( 1 9 89) , e ntre otr os, aboga por un ori ge n i nde-

pe ndi e nte i ndí ge na, o pi ni ó n que c o mparto.

Estos recetari os en las fuentes coloniales tanto

españolas co mo i ndígenas, s on pr ueba de que, lejos

de haber caí do en olvi do, este saber se ha manteni-

do vivo. Es de s u mo i nterés s u conteni do etno-

botánico, ya que per mite co mparaci ones entre las

diferentes fuentes en c uanto a las plantas que se

utilizan, la for ma en que se e mplean y la mayor o

menor i ntro misi ón de la medici na europea. Al mis-

mo tie mpo, se puede constatar la persistencia en el

uso de las plantas medici nales i ndígenas por l os c u-

randeros en nuestros días.

Si n e mbargo, a pesar de esta persiste nci a, es

preoc upante el e mbate de l a moder ni dad ya que

todos l os i ndici os apuntan al peli gr o que c orre el

f ut uro de l a medici na tradici o nal. La cada vez

mayor destr ucci ó n del medi o a mbi e nte res ulta

e n la desaparici ó n de l a fl ora y fauna e n l a que

está basada l a medici na tradici o nal. Por otra par-

te, hoy e n dí a s e ac ude cada vez más a l as clí ni-

cas y c e ntr os de s al ud y hay una creci e nte utili-

zaci ó n de fár mac os. Los j óve nes „ ya no cree n“ y

l os c uranderos tradici o nales ya no ti e ne n a qui-

e n heredar s us c o noci mie ntos, l o que gradual-

me nte res ultará e n l a pér di da de l a tradici ó n.

Otr o pr oble ma es que e n l os e nc ue ntros or ga-

nizados y e n l as clí nicas i ndí ge nas l os c urande-

r os y yerbateros i nterca mbian o adaptan re medi-

os de s us c o ngé neres, y ti e ne n acces o a li br os

populares de medici na, l o que forzosa me nte re-

s ulta e n una creci e nte ho moge nizaci ó n o hi bri-

dizaci ó n de l os mis mos. Fi nal me nte, l a creci e nte

exposici ó n de l os c uranderos y h- me no´ ob al

mundo exteri or, s ea a un si e mpre mayor nú mero

de i nvesti gadores o de t uristas, o l as visitas que

se or ganizan de l os c uranderos al exteri or ti e n-

de n a debilitar l a tradici ó n. Todo ell o hace te mer

por el f ut uro de l a medici na tradici o nal.

ReferencesAc uña, Re né ( ed. )

2 001 Cal epi no maya de Mot ul . Edici ó n críti ca y

anotada por Re né Ac uña. Méxic o: Plaza y

Val dés, Editores.

1 9 9 3 Bocabul ari o de Maya Than. Editor: Re né

Ac uña. I nstit uto de I nvesti gaci o nes Fi-

l ol ógicas, Méxic o: UNAM.

Andre ws Heat h de Zapata, Dor ot hy

1 9 7 9 El l i bro del Judío o Medici na do méstica,

Méri da.

Arzápal o Marí n, Ra mó n

1 9 9 5 Cal epi no de Mot ul : di cci o nari o maya-

es pañol, 3 vols. . I nstit uto de I nvesti ga-

ci o nes Antropol ógicas, Méxic o: UNAM.

1 9 87 Rit ual de l os bacabes. Ce ntr o de Est udi os

Mayas, I nstit uto de I nvesti gaci o nes Fi-

l ol ógicas, Méxic o: UNAM.

Arzápal o Marí n, Ra mó n & Rut h Gubler ( c o mps. )

1 9 9 7 Persi ste nci a cul t ural e ntre l os mayas fre n-

te al ca mbi o y l a moder ni dad. Méri da: UA-

DY.

Barrera, Alfredo & Alfredo Barrera Vás quez

1 9 83 El li bro del Judío. Xalapa ( Ver) : I nstit uto

Naci o nal de I nvesti gaci o nes s obre Rec ur-

s os Bi óti c os.

Barrera Marí n, Alfredo, Alfredo Barrera Vás quez

& Rosa Marí a López Franc o

1 9 7 6 No me ncl at ura et nobotánica maya. Méxi-

c o: I NAH, Ce ntro Regi o nal del S ureste.

Bri c ker, Vi ctori a R. & Hel ga- Marí a Mira m

2 002 An Encou nter of Two Worl ds: The Book of

Chil a m Bal a m of Kaua, traduci do y edita-

Page 42: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

42 1| 2 004

Ketzalcalli

42 1| 2 004

Ketzalcalli

42 1| 2 004

Ketzalcalli

42 1| 2 004

Ketzalcalli

42 1| 2 004

Ketzalcalli

42 1| 2 004

Ketzalcalli

42 1| 2 004

Ketzalcalli

42 1| 2 004

Ketzalcalli

do por Bri c ker & Mira m. Mi ddle American

Researc h I nstit ute, Publi cati o n 6 8, Ne w

Orleans: Tulane Uni versity.

Ci udad Real, Anto ni o de

Cal epi no maya de Mot ul , véas e Ac uña ( 2 001) y

Arzápal o Marí n ( 1 9 9 5) .

Códice Dresde

1 9 7 5 Facsi mile C odex Dres de nsis. Editor: Fer-

di nand Anders. Graz: Akade misc he Dr uc k-

und Verlagsanstalt.

Códice Madri d

1 9 6 7 Facsi mile Codex Tr o- Cortesi anus. Editor:

Fer di nand Anders. Graz: Akade misc he

Dr uc k- und Verlagsanstalt.

Códice Pérez, véas e Solís Alcalá ( 1 9 49)

Cogoll udo, Fray Di ego López de

1 9 7 1 [ 1 6 3 3] Los tres si gl os de l a do mi naci ón

español a e n Yucatán o sea hi stori a de esta

provi nci a. Graz: Akade misc he Dr uc k- und

Verlagsanstalt.

Corona mística

s. f. Méxic o: Editori al Sel ecci ó n.

Crai ne, Euge ne R. & Regi nal d C. Crai ne

1 9 7 9 The Codex Pérez and t he Book of Chil a m

Bal a m of Maní. Nor man: Uni versity of

Oklaho ma Press.

Cuader no de Teabo

1 86 8 Manuscrito e n Uni versity Muse u m Li bra-

ry, Uni versity of Pe nns ylvania.

C uevas, Be nja mí n

1 9 1 3 Pl a ntas medici nal es de Yucatán y Guí a

médica do mésti ca. Méri da: I mpre nta de l a

Loterí a del Estado.

Docu me nto de Me na

Manuscrito e n Pri nceto n Uni versity Li bra-

ry. Recetas médicas del si gl o XVIII c opi a-

das por un s e ñor Me na de Ti c ul.

Docu me nto de Sot uta

Manuscrito e n Pri nceto n Uni versity Li bra-

ry. Recetas médicas del si gl o XVIII.

Foster, Geor ge M.

1 9 87 „ On t he Ori gi n of Hu moral Medici ne i n La-

ti n America“. Medical Ant hropol ogy Quar-

terl y 1: 3 5 5 –3 9 3.

Gar dek, Allan

1 9 5 3 Li bro de l os Medi u ms. Méxic o: Editori al

Di ana.

Gubler, Rut h

1 9 9 1 „ Co ncepts of Ill ness and t he Traditi o n of

Herbal C uri ng i n t he Book of C hila m Bala m

of Nah“. Lati n American Indi an Literat u-

res Jour nal : 1 7 2- 2 1 4.

1 9 9 2 Manuscrito i nédito del Padre J uan P. de

Herrera. Revist a de l a Uni versi dad Autó-

no ma de Yucatá: 1 80: 2 5- 2 9.

1 9 9 5 „ Traditi o nal Medici ne i n Yucatán: What of

its Fut ure? “. E n: Rut h Gubler & Ueli Ho-

stettler ( eds. ) , The Frag me nted Prese nt.

Möc k mühl: Anto n Saur wei n, 6 3- 7 3.

1 9 9 6a „The Ritual of the Bacabs: Spells and I ncan-

tati ons for Ritual Heali ng“. En: Mary H.

Preuss ( ed. ) , Beyond Indi ge nous Voices,

Lancaster ( C A) : Labyri nt hos, 3 7- 41.

1 9 9 6 b „ El papel del c urandero y l a medici na tra-

dici o nal e n Yucatán“. Alteri dades: Antro-

pol ogí a de l a curaci ón, 6( 1 2) : 1 1- 1 8.

1 9 9 7 „ The I mportance of t he Nu mber Fo ur as an

Or deri ng Pri nci ple i n t he Worl d Vi e w of

t he Anci e nt Maya“. Lati n Ameri can Indi-

an Literat ures Jour nal . 1 3. : 2 3- 5 7.

2 000a „ El li br o de medici nas muy s eg uro: Tran-

scri pt of an Ol d Manuscri pt ( 1 7 5 1) “. Mexi-

con XXII, 1: 1 8- 2 2.

2 000b „ Anti g uos doc u me ntos de medici na ma-

ya“. Anal es de Antropol ogí a, vol. 3 4: 3 2 2-

3 3 5

e n pre ns a An 1 8t h-ce nt ury Yucatec Herbal: El l i-

bro de medici nas muy seguro. Lancaster

( C A) : Labyri nt hos.

Gubler, Rut h & Davi d Bolles ( trad. , e ds. )

2 000 The Book of Chil a m Bal a m of Na. Facsi mi-

l e, e di ci ó n y traducci ó n anotada al i nglés

por Gubler y Bolles Lancaster ( C A) : Laby-

ri nt hos.

Page 43: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 43

Ketzalcalli

1| 2 004 43

Ketzalcalli

1| 2 004 43

Ketzalcalli

1| 2 004 43

Ketzalcalli

1| 2 004 43

Ketzalcalli

1| 2 004 43

Ketzalcalli

1| 2 004 43

Ketzalcalli

1| 2 004 43

Ketzalcalli

2 001 Herrera Man uscri pt: Rel aci ón de l as cosas

y sus no mbres de esta provi nci a del Yucal-

Pete n. Facsi mile, e di ci ó n y traducci ó n

anotada al i nglés por Gubler y Boll es. ,

Hannover, Guate mala: Verlag f ür Et hnol o-

gi e.

Herrera, Fray J uan P. de

véas e Gubler & Boll es ( 2 001) .

Herrera y Tor desillas, Anto ni o de

1 7 2 6- 1 7 3 9 Histori a ge neral de l os hechos de l os

castell anos e n l as i sl as y ti erra fir ma del

Mar Océano. La Ofi ci na Real de Nic olás Ro-

drí g uez Franc o, c o n pri vil egi o de s u Maje-

stad, Madri d.

Landa, Fray Di ego de

1 9 82 [ 1 5 7 4- 1 5 7 5] Rel aci on de l as Cosas de Yuca-

tan. Méxic o: Editori al Porr úa.

Li bro de medici nas muy seguro, para curar va-

ri as dol e nci as, con yerbas muy experi me n-

tadas y provechosas, de esta Provi nci a de

Yucat han ( 1 751 ). Manuscrito e n el Ce ntr o

de Apoyo para l as I nvesti gaci o nes Históri-

cas, Méri da.

Li bro de Chil a m Bal a m de Chan Cah

Manuscrito e n l a Bi bli oteca del Museo

Naci o nal de Antropol ogí a e Histori a, Méxi-

c o.

Li bro de Chil a m Bal a m de Ixil

Manuscrito e n l a Bi bli oteca del Museo

Naci o nal de Antropol ogí a e Histori a, Méxi-

c o.

Li bro de Chil a m Bal a m de Kaua

Manuscrito e n Pri nceto n Uni versity Li bra-

ry, véas e ta mbié n Bri c ker- Mira m ( 2 002) .

Li bro de Chil a m Bal a m de Na

Manuscrito e n l a Bi bli oteca del Museo

Naci o nal de Antropol ogí a e Histori a, Méxi-

c o.

Li bro de Chil a m Bal a m de Tekax

Manuscrito e n l a Bi bli oteca del Museo

Naci o nal de Antropol ogí a e Histori a, Méxi-

c o.

López Austi n, Alfredo

1 9 89 Cuerpo hu mano e i deol ogi a: Las concep-

ci ones de l os a nti guos Nahuas. I nstit uto

de I nvesti gaci o nes Antropol ógicas, Méxi-

c o: UNAM.

Man uscrito de Chan Cah

1 9 82 Traduci do al es pañol por el Gr upo Dzi bil.

Méxic o: C o mpañí a Editori al I mpres ora y

Distri bui dora.

Man uscritos de Tekax y Na

1 9 81 Traduci do al es pañol por el Gr upo Dzi bil.

Méxic o: C o mpañí a Editori al I mpres ora y

Distri bui dora.

Me ndi eta, Rosa Marí a y Sil vi a del Amo R.

1 9 81 Pl antas medici nal es del estado de Yu-

catán. I nstit uto Naci o nal de I nvesti gaci o-

nes s obre Rec urs os Bi óti c os. Xalapa ( Ver) :

Co mpañí a Editori al Co nti ne ntal.

Pérez, J uan Pí o

1 86 6- 1 87 7 Dicci onari o de l e ngua maya. Méri da:

I mpre nta Literari a de J uan F. Moli na Solís.

Ra mírez, Francisc o Xavi er

1 9 3 0 [ 1 7 85] Ra mill ete de Fl ores de l a Medici na

para que l os pobres se puedan curar si n

ocupar a otr a persona, Méri da.

Reci nos, Adri án, Deli a Goetz & Sylvanus G. Mor-

l ey

1 9 5 0 Popol Vuh. Nor man: Uni versity of Oklaho-

ma Press.

Rel aci ones de Yucatán

1 89 8- 1 9 00 C olecci ó n de doc u me ntos i néditos,

vol. 1 1 y 1 3. Madri d: Estableci mie nto Ti-

pográfic o „ S uces ores de Ri vade neyra“.

Rit ual de l os Bacabes, véas e Arzápal o ( 1 9 87) y

Roys ( 1 9 6 5) .

Roys, Ral ph L.

1 9 6 5 Rit ual of t he Bacabs. Nor man: Uni versity

of Oklaho ma Press.

1 9 7 6 [ 1 9 3 1] The Et hnobotany of t he Maya

( 1 931 ). I nstit ute for t he St udy of Hu man

Iss ues. [ Repri nts o n Lati n America and

t he Cari bbean] , Philadel phia.

Page 44: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

44 1| 2 004

Ketzalcalli

44 1| 2 004

Ketzalcalli

44 1| 2 004

Ketzalcalli

44 1| 2 004

Ketzalcalli

44 1| 2 004

Ketzalcalli

44 1| 2 004

Ketzalcalli

44 1| 2 004

Ketzalcalli

44 1| 2 004

Ketzalcalli

Solís Alcalá, Er mil o

1 9 49 Códice Pérez. Traduci do por Er mil o Solís

Alcalá. Méri da: I mpre nta Ori e nte.

Ste wart, Eli zabet h C.

1 9 3 5 Apu ntes sobre al gu nas pl antas medici na-

l es de Yucatán ( i n facsi mile) . Translated

and edited by Eli zabet h C. Ste wart. Balti-

more: The Maya Soci ety.

ris hi o ners c o nti nued to offer s acrifi ces and wor-

s hi p t heir traditi o nal g ods. Many of t he very s a-

me Maya i n his c hurc h had bee n punis hed for

t he cri me of i dolatry. Eve n pr o mi ne nt Maya s uc h

as t he l ocal c aci que and t he me mbers of t he

to wn c o uncil had bee n punis hed repeatedl y for

t he s a me cri me.

On t hat mor ni ng, t he c o nfli ct bet wee n t he

t wo reli gi o ns reac hed a boili ng poi nt i n t he

village of San Mi g uel. Fat her Herrera harang ued

t he Maya fr o m t he pul pit. He r ebuked t he m for

t heir i dolatry and exhorted t he m to „l eave be-

hi nd what he called t heir fals e g ods“ ( AGI 1 5 9 7) .

The Maya to wns people who s at and liste ned to

t heir pri est had r eac hed t heir li mit of t olerance.

They had already r ecei ved a hars h punis h me nt.

Several of t he to wn' s offi ci als had l ost t heir offi-

ces and ot her pr o mi ne nt Maya r ecei ved publi c

fl oggi ngs and had to pay stiff fi nes ( AGI 1 5 9 0) .

Tho mps o n, J. Eri c S.

1 9 88 Un co me ntari o al Códice Dresde. Traduc-

ci ó n de J or ge Ferreir o Santana. Méxic o:

FCE.

Yerbas y hec hicerí as de Yucatán ( 1 6 47- 1 6 48)

Manuscrito i nédito e n Tulane Uni versity

Cui us Regi o Ei us Reli gi o:Yuc atec Maya Nativistic Movementsand the Religious Roots of Rebellionin C olonial Yucatan, 1 5 47- 1 6 9 7

Jo hn F. C huc hi ak

Sout h west Missouri State Uni versity, Spri ngfi el d

„ Wit h a l ack of respect a nd li ttl e fear of

God, Our Lord, i n ope n rebelli on agai nst

t he words of t he Hol y Gospel t hat was

bei ng preached t o t he m, t hese nati ves he-

re rebell ed and t ook up ar ms agai nst us

and agai nst t he Majesty of God. . . “ ( Balt a-

zar de Herrera, Parish Pri est a nd vi cari o

of t he Isl and of Cozu mel, 1 590)

On t he mor ni ng of Dece mber 2, 1 5 9 0, t he Maya

resi de nts of t he cah or t o wn of San Mi g uel o n t he

island of Coz u mel gat hered i n t heir village

c hurc h. The Spanis h pri est and ecclesi asti cal

j udge of t he island, Baltazar de Herrera forced

t he m to c o me and hear mass. While gi vi ng t he

s ervices, t he pri est l ost his te mper. Duri ng t he

precedi ng t wo mo nt hs he had c o nducted a vi o-

le nt ca mpai g n agai nst Maya i dolatry. Herrera

had disc overed t hat many of his l ocal Maya pa-

Page 45: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 45

Ketzalcalli

1| 2 004 45

Ketzalcalli

1| 2 004 45

Ketzalcalli

1| 2 004 45

Ketzalcalli

1| 2 004 45

Ketzalcalli

1| 2 004 45

Ketzalcalli

1| 2 004 45

Ketzalcalli

1| 2 004 45

Ketzalcalli

Their r es e nt me nts festered as t hey s at o n t heir

woode n be nc hes. While Vi cari o Baltazar de

Herrera c o nti nued to preac h, s everal of t he Ma-

ya offi ci als who had bee n punis hed for i dolatry

stood up fr o m t heir be nc hes and s ho uted o ut

protests. Do n Marti n C uza mil and his br ot her

Di ego C uza mil de manded t hat he stop his pedan-

tic and c o nde mnatory l ect ure, but fat her Herre-

ra r ef used. The n t wo pri nci pal r esi de nts of t he

to wn, Pedro Tas and J uan Mah als o stood up and

angril y s ho uted t heir dis approval at t he pri est.

Soo n ot her to wns people stood up and t wo of

t heir l eaders, t he regi dores or to wn c o uncil me n,

Francisc o Pat and Marti n Cab gre w ope nl y vi o-

l e nt, overt ur ni ng t heir woode n be nc hes. Fran-

cisc o Pat s mas hed t he be nc h and pi c ked up o ne

of t he l egs as a weapo n. He s ho uted wor ds of e n-

c o urage me nt to t he ot her Maya. Soo n t he e ntire

c o ngregati o n of i nfuri ated Maya began to s ho ut

blas phe mo us state me nts agai nst t he C hristi an

god and t heir paris h pri est. I n a matter of mi nu-

tes t he e ntire to wn of San Mi g uel had ris e n up i n

vi ole nt de mo nstrati o n. Wit h little fear t hey r us-

hed at t he pri est and attac ked hi m wit h sto nes

and cl ubs to put an e nd to his unrele nti ng pers e-

c uti o n of t heir traditi o nal reli gi o n.

Luc kil y for Padre Herrera, s everal Spani ar ds

had arri ved t hat mor ni ng to visit t he island.

Heari ng t he c o mmoti o n, Ambrosi o de Ar g uelles

and his c o mpani o ns quic kl y r us hed to his ai d,

dra wi ng t heir s wor ds and pus hi ng bac k t he an-

gry mob of Maya.2 After s ettli ng t he cr o wd, t he

Spani ar ds arrested t he ri oters and hel d anot her

s u mmary tri al for dis obedi e nce and r ebelli o n

( AGI 1 5 9 0) . The pri est s e nte nced t he g uilty par-

ti es t o more fl oggi ngs and to t he publi c hu mili a-

ti o n of havi ng to hear a mass while stri pped na-

ked above t he waist. This little kno wn and l o ng

forgotte n r ebelli o n o n t he isl and of Coz u mel

ill ustrates t he te nsi o ns and disc o nte nt t hat t he

Maya harbored agai nst t he Spanis h cler gy. The

rebelli o n als o reveals o ne of t he c e ntral moti-

vati ng causes of many if not all of t he c ol o nial

Maya revolts and r ebelli o ns1: r eli gi o n.

I. C olonial Rebellions2

and theirReligious MotivationsI n t he past, Maya rebelli o ns have ofte n bee n

st udi ed as is olated epis odes wit h fe w c o nnecti-

o ns bet wee n t he m except for t he c o mmo n t he-

me of European expl oitati o n of i ndi ge no us peo-

ples.3 The traditi o nal explanati o ns for t hes e

epis odes have bee n t he abuse and expl oitati o n

by Spanis h s ettlers and offi ci als c o mbi ned wit h

t he heavy tri bute bur de n t hat t he c ol o ni al s y-

ste m i mposed upo n t he Maya.4 More rece nt i nve-

3 Most of t he earli er literat ure o n Maya rebelli o ns

descri bes class c o nflict and ec o no mic oppressi o n as t he

o nly moti vati ng factors for c ol o nial revolts. For

i nstance vi d. Bartol o mé & Barabas ( 1 9 7 7) . These

aut hors, vi e wi ng t he c ol o nial Maya as peasants, fo und

t hat class relati o ns s erve as t he ce ntral cause of Maya

rebelli o n.

4 For a good article whic h s ynt hesizes t hese ar g u me nts

and posits ot her res ulti ng and c o ntri buti ng factors s ee

Beatriz Repetto Ti ó, „ Alg unas for mas de resiste nci a

adoptadas por el puebl o maya yucateco durante la

c o nquista y c ol o nizaci ó n Europea“ ( 1 9 9 2: 43- 5 9) . For

ot her disc ussi o ns of t he moti vati o ns and nature of

Maya rebelli o n vi d. Huerta & Palaci os ( 1 9 7 6) . Als o for

t he case of Yucatán vi d. Farriss ( 1 9 7 6: 6 6- 7 2) .

1 Acc ordi ng to t he testi mo ny of Ambrosi o de Arg uelles,

„t hey wo ul d have killed hi m if it were not for certai n

s paniards who defe nded hi m, a mo ng t he m was t his wit-

ness who was t here at t he sce ne i n t he s ai d village who

at t he s o und of t he nois e and voices ca me to t he de-

fe nse of t he Padre. “ Vi d. AGI ( s. f. ) . Es peci ally i nter-

esti ng are t he testi mo nies of Ambrosi o de Arg uelles,

He mán Guti errez de Ang ulo and Bartol o mé Tolosa, all of

who m were prese nt at t he ti me of t he rebelli o n.

2 For t he purposes of t his paper, t he ter m „evolt“ refers

to l ocali zed s po ntaneo us ar med i ns urrecti o ns occ urri ng

wit hi n a s pecific to wn or c o mmunity. Si milarly, t he

ter m „ Rebelli o n“ refers to planed ar med i ns urrecti o ns or

vi ole nt attac ks by or ganized gr o ups o n a l ocal, r egi o nal

or pr ovi nci al l evel.

Page 46: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

46 1| 2 004

Ketzalcalli

46 1| 2 004

Ketzalcalli

46 1| 2 004

Ketzalcalli

46 1| 2 004

Ketzalcalli

46 1| 2 004

Ketzalcalli

46 1| 2 004

Ketzalcalli

46 1| 2 004

Ketzalcalli

46 1| 2 004

Ketzalcalli

sti gati o ns s uggest t hat t hes e rebelli o ns were

not hi ng more t han s oci al phe no me na i n whic h

t he Maya dealt wit h t he clas h of c ult ures i nhe-

re nt i n t he c o nquest. I n t his t heoreti cal li g ht,

atte mpted Maya r evitali zati o n or nati visti c mo-

ve me nts repres e nted a fi nal and ofte n des perate

atte mpt to pres erve t heir traditi o nal c ult ure.5

As stated earli er, t his paper ar g ues t hat al-

most all of t he Maya rebelli o ns duri ng t he peri od

under exa mi nati o n ste mmed fr o m t he Maya' s at-

te mpt to e ns ure t he c o nti nuati o n of traditi o nal

Maya reli gi o n, whic h had c o me under attac k

fro m t he c ol o nial Cat holi c C hurc h. Whe n t heir

r oot causes are anal yzed, t hes e c ol o nial r ebelli-

o ns appear to have t heir ori gi ns i n Maya at-

te mpts to pres erve t he wors hi p of t heir traditi o-

nal g ods agai nst t he c a mpai g ns of extir pati o n

co nducted by t he paris h cler gy and Franciscan

fri ars.6 Po werless t o attac k t he C hurc h or c hange

col o ni al l egislati o n, r ebelli o n beca me t he Maya' s

o nl y defe nse agai nst t he eradicati o n of t heir

traditi o nal reli gi o n. Vi ole nt de mo nstrati o ns re-

pres e nted t he l ast or ganized c hance for t he Ma-

ya to r esist t he r epressi ve cl as h of c ult ures

kno wn as t he „ Spirit ual Co nquest. “ Onl y by re-

belli o n and t he s ubseque nt destr ucti o n of t he

Spanis h c ol o nists and cl er gy c o ul d t he Maya ho-

pe to freel y wors hi p t heir traditi o nal deiti es s o

i nti matel y c o nnected to t he alli mportant agri-

c ult ural c ycle.

The rebelli o n o n t he isl and of Coz u mel i n

1 5 9 0 s erves as a wi ndo w i nto t he tort ured Maya

s o ul. As t his c as e ill ustrates, t he Spanis h c ol o ni-

al s yste m i n t he pr ovi nce of Yucatan pres e nted

t he Maya wit h a di c hoto my. Tor n bet wee n l oyal-

ty to t he Spanis h c ol o ni al s yste m or t he c o nti-

nuati o n of t heir traditi o nal reli gi o n, many

t ho usands of Maya c hose t heir r eli gi o n. What

per plexed t he Maya and c aused muc h of t he

c o nfusi o n over t he cl as h of c ult ures was t he fact

5 Several ot her sc holars have c o mbi ned t he traditi o nal

arg u me nts of ec o no mic expl oitati o n wit h t he c o ncept

of c ultural s urvi valis m as dual c auses of c ol o nial

rebelli o ns. For i nstance, Wasserstro m arg ues t hat t he

1 7 1 2 Tzeltal Maya revolt i n C hi apas was caused by t he

co nti nuo us expl oitati o n of i ndi ge no us gr o ups by ci vil

and ecclesiastical aut horiti es. He ar g ued t hat i n t his

„class str uggle, “ Mayas rejected acc ult urati o n and

rebelled ( 1 9 80: 1 1 9) .

6 Ot her more rece nt sc holars, s uc h as Gos ner ( 1 9 92) have

dee mphasized t he r ole of ec o no mic abuse and s oci al

i nequality and i nstead have ar g ued t hat i n many

si milar i nstances, t he iss ue of reli gi o n and move me nts

of nati ve revitalizati o n were pri mary causes of

rebelli o n. Gos ner' s excelle nt st udy of t he C hiapas'

Tzeltal revolt ( 1 7 1 2- 1 3) ac kno wledges t he r ole t hat tax

and labor gri evances played, but he s ees t he pri mary

moti vati ng factors c o nnected wit h reli gi o n and a Maya

s pirit ual revi valist move me nt. I n t he case of t he

Yucatec Maya, si milar reli gi o us moti vati o ns are als o

appare ntly t he pri mary moti vati ng factor i n rebelli o ns.

Duri ng t he c ol o nial peri od, t he Yucatec Maya

te naci o usly persisted i n t heir traditi o nal reli gi o n i n t he

face of persec uti o n. The c o nnecti o n bet wee n reli gi o us

moti vati o n and c ol o nial rebelli o n appears to explai n

t he hi g h nu mber of I ndian rebelli o ns and uprisi ngs i n

t he provi nce of Yucatan c o mpared to t he rest of Ne w

Spai n. The pr ovi nce of Yucatan experi e nced si x major

col o nial rebelli o ns and a l ar ge nu mber of s maller

l ocalized revolts. Accor di ng to Huerta & Palaci os

( 1 9 7 6) , t he pe ni ns ula experi e nced more rebelli o ns t han

any ot her pr ovi nce i n Ne w Spai n. Per haps t his tre nd is

explai ned by t he excepti o nally repressi ve s yste m of t he

col o nial ecclesiastical c o urts i n t he pr ovi nce t hat

punis hed t he Maya for t heir i dolatry. The s a me c o urts

i n ot her pr ovi nces were more li mited i n t heir acti o ns

and l ess able to c o nduct r ut hless ca mpai g ns of

extir pati o n wit ho ut t he i nterve nti o n of t he s ec ular

aut horiti es. The ad mi nistrati ve distance fr o m Spai n

and t he s eat of viceregal gover n me nt i n Ne w Spai n

gave t he Yucatecan bis hops a free hand to attac k

traditi o nal Maya reli gi o n wit h unbri dled repressi o n.

Therefore, it is not a c oi nci de nce t hat major Maya

rebelli o ns occ urred duri ng t he s a me peri ods whe n

extre mely zeal o us bis hops of t he di ocese and t heir

c o urts l aunc hed repressi ve ca mpai g ns of extir pati o n.

For more i nfor mati o n o n t his topic vi d. C huc hiak

( 1 9 99b) .

Page 47: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 47

Ketzalcalli

1| 2 004 47

Ketzalcalli

1| 2 004 47

Ketzalcalli

1| 2 004 47

Ketzalcalli

1| 2 004 47

Ketzalcalli

1| 2 004 47

Ketzalcalli

1| 2 004 47

Ketzalcalli

1| 2 004 47

Ketzalcalli

t hat Spanis h Cat holi cis m and t he Spanis h go-

ver n me nt were s o i ntert wi ned as t o be o ne. No

s eparati o n existed i n t he Spanis h s yste m bet-

wee n C hurc h and State. The politi cal po wer of

t he Spanis h c ol o nists e ns ured t hat Spanis h

Cat holi cis m wo ul d be t he o nl y accepted r eli gi o n.

Spanis h hege mo ny e ns ured t he do mi nance of

Cat holi cis m and pr oved t he ol d Lati n adage, C ui-

us Regi o, Eui us Reli gi o, „ Whosever Regi o n, His

t he Reli gi o n. “ As l east no mi nall y, t he Spani ar ds

c o ntrolled t he regi o n and as l o ng as Spai n c o n-

tr olled t he pr ovi nce t here was no accepted r eli-

gi o n or r eli gi o us beli efs o utsi de of Cat holicis m.

Therefore, if a Maya rejected Cat holi cis m, he at

t he s a me ti me rejected t he Spanis h c ol o nial s y-

ste m t hat it s upported. I n r ebelli ng agai nst t heir

pri ests and fri ars, t he Maya were percei ved to r e-

ject t he e ntire c ol o ni al s yste m.

Alt ho ug h Maya to wn l eaders li ke Francisc o

Pat mi g ht have be nefited ec o no micall y fr o m t he

ne w Spanis h c ol o nial s yste m, t hey were forced

to r eject it ti me and agai n because wit h it c a me

t he de mand for abs ol ute c o nversi o n to t he

excl usi vel y mo not heisti c Cat holi c r eli gi o n. It is

unli kel y t hat Maya li ke Pat r ejected t he c ol o nial

s yste m of tri bute and l abor, because a si milar s y-

ste m had existed before t he c o nquest.7 An alter-

nati ve explanati o n is t hat t hey str uggled, ofte n

vi ole ntl y, agai nst t he Spanis h Cat holic C hurc h' s

atte mpts to eradicate t he wors hi p of t heir tradi-

ti o nal deiti es.

The Spanis h cler gy vi e wed t he Maya deiti es

and t heir i mages, whic h t hey called „i dols, “ as

t heir pri mary obstacle to a f ull c o nversi o n to

C hristi anity. The c ol o nial C hurc h br o ug ht t he

s ec ular aut horiti es i nto t he fi g ht agai nst tradi-

ti o nal Maya r eli gi o n. Fr o m t he mi ddle of t he si x-

tee nt h ce nt ury until t he e nd of t he c ol o nial pe-

ri od, bot h C hurc h and State c oor di nated attac ks

o n t he Maya' s o ngoi ng wors hi p of t heir ol d

gods.8 The Cat holi c C hurc h, ho wever, di d not of-

fer t he Maya any agri c ult ural rit uals, nor di d it

e ns ure t he c o mi ng of t he rai ns. This clas h of r e-

li gi o ns placed an uni magi nable press ure o n

traditi o nal Yucatec Maya s oci ety and its r eli-

gi o us rit uals, es peci all y t hose related to agri c ul-

t ure. As t he cl er gy l aunc hed ca mpai g ns of extir-

pati o n and punis hed c o untless t ho usands of

Maya for what t hey vi e wed as „i dolatry, “ t hey

forced t he Maya to c hoose ope n r ebelli o n i n or-

der to e ns ure t he s urvi val of t heir traditi o nal r e-

li gi o us beli efs. At t he heart of t his c o nfli ct was a

deepl y i ngrai ned c ult ural fear t hat to offe nd

traditi o nal g ods wo ul d l ead to agri c ult ural fail u-

re, and ulti matel y starvati o n. I n effect, j ust as

t hat Lati n phrase s ai d, „ Whosever Regi o n, his

t he Reli gi o n, “ i n or der to pres erve t heir traditi o-

nal r eli gi o n, t he Maya' s o nl y opti o n was to take

bac k t he e ntire regi o n t hro ug h a vi ole nt r ebelli-

o n. Onl y by destr oyi ng t he Spanis h c ol o ni al s y-

ste m, and by exte nsi o n t he Cat holic cl er gy,

could the Maya preserve their traditi onal reli gi on.

7 Spanis h c ol o nial tri bute and labor de mands were ofte n

hi g h, but t hey s el do m s ur passed t he pre his panic

tri bute and labor required fr o m t he Maya. I n fact, by

la w tri bute quotas or tasaci o nes de tri butos were s et at

levels equal to or l ess t han t hose c ollected by t he

Maya' s pre His panic r ulers. Vi d. t he earli er work of

C ha mberlai n ( 1 9 5 1) . Ho wever, i n many cases Spaniards

required illegal a mo unts of tri bute and s ervices, but

t he Maya had l egal rec o urse to c o mplai n and fi g ht

t he m i n c o urts. For i nteresti ng exa mples of Maya

petiti o ns and petiti o nary for ms i nvolvi ng c o mplai nts

agai nst tri bute abuses vi d. Restall ( 1 9 9 7: 5 2- 5 3; 1 81-

1 88) . As t he c ol o nial arc hi ves reveal, t he Maya beca me

quic kly liti gi o us and filled t he c o urts wit h s uits agai nst

Spanis h e nco me nderos and offici als. For a detailed

disc ussi o n of tri bute, bot h l egal and illegal vi d.

C huc hiak ( 1 9 98: 1 07- 2 1 8) .

8 For a disc ussi o n of t he moti vati o ns, mec hanis ms and

history of t he extir pati o n of i dolatry i n t he pr ovi nce of

Yucatan vi d. C huc hiak ( 1 9 99a) .

Page 48: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

48 1| 2 004

Ketzalcalli

48 1| 2 004

Ketzalcalli

48 1| 2 004

Ketzalcalli

48 1| 2 004

Ketzalcalli

48 1| 2 004

Ketzalcalli

48 1| 2 004

Ketzalcalli

48 1| 2 004

Ketzalcalli

48 1| 2 004

Ketzalcalli

I I. Religious Motivation and C olonialMaya Rebellions, 1 5 45 –1 6 00An exa mi nati o n of c ol o nial Maya r ebelli o ns of-

fers evi de nce t hat al most all Maya r ebelli o ns and

mi nor r evolts ste mmed fr o m s o me type of r eli-

gi o us c o nfli ct. The 1 5 9 0 rebelli o n o n t he isl and

of Coz u mel was not uni que i n t his r es pect. I n

many cas es, nati visti c move me nts of Maya revi-

tali zati o n si multaneo usl y ar os e or c a me abo ut

as a r es ult of i niti al r ebelli o n. The very first c ol o-

ni al r ebelli o n occ urred s hortl y after t he i niti al

c o nquest. I n 1 5 47, t he Maya of t he c e ntral pe n-

i ns ula near t he Spanis h s ettle me nt of Valladoli d

r os e up i n vi ole nt rebelli o n.9 Acc or di ng to c ol o-

ni al acc o unts, t he Maya pri est hood or Ah Ki nob,

were t he mai n pr o moters of t he pr ovi nci al r e-

belli o n.1 0 Wit h t he arri val of t he first Franciscan

fri ars i n 1 5 45, t he Maya pri est hood l ost its c o n-

tr ol over t he Maya' s r eli gi o n. It is t herefore not

s ur prisi ng t hat t he great Maya revolt of

1 5 46 1 5 47 occ urred i n t he regi o n where t he

Franciscans foc used t heir ca mpai g n of extir pati-

o n agai nst Maya i dolatry.1 1 That t he Ah Ki nob

first r ejected bot h C hristi anity and t he fri ars'

doctri ne als o c o mes as no s ur pris e. As l ate as

1 5 6 2, t he ah ki n Gas par C hi m fr o m Sot uta pr o-

clai med to t he Maya: “ Do not beli eve i n what t he

fri ars s ay because t hey li e t o us . . . and t heir i ma-

ges [ of s ai nts] t hat are here o n t his r etable of

t he altar where t hey s ay mass are not hi ng be-

cause t hey li e t o us. Thes e g ods [ i dols] t hat we

have here before us are t he tr ue gods. . . ” ( Sc ho-

l es & Ada ms 1 9 3 8: 84) .

Many ot her Maya Ah Ki nob r esisted t he cl er-

gy' s doctri ne, o pe nl y preac hi ng agai nst t he ne w

reli gi o n, and ur gi ng t he Maya to keep t heir

c hil dre n fr o m atte ndi ng t he reg ular doctri ne cl-

ass es taug ht by t heir paris h pri ests. Ot her Ah Ki-

nob vi ole ntl y resisted Cat holi cis m by pers ec u-

ti ng Cat holi c cl er gy and C hristi an Maya

c o nverts. I n most of t hes e rebelli o ns, t he Maya

pri ests and foll o wers of t he i dol c ult t ook o ut

t heir wrat h o n Maya who were eit her ass oci ated

wit h or l oyal to t he pri ests and Spaniar ds.

Reli gi ous Persecuti on andMaya Rebelli ons, 1 580- 1 600Over t he next t hirty years, t he Maya of t he pe n-

i ns ula s poradicall y r os e up i n l ocal r ebelli o ns.

Many Maya c hos e to fl ee t heir t o wns and escape

i nto t he r elati ve s afety of t he j ungle fr o nti er t o

li ve a mo ng t he re mai ni ng pagan Maya of t he i n-

teri or.1 2 Ho wever, t he Spanis h cler gy and t he

provi nci al g over n me nt s e nt military expediti-

o ns to hunt t he m do wn and bri ng t he m bac k. By

t he decade of t he 1 5 80s, t he s ec ular aut horiti es

and t he cl er gy had br o ug ht bac k t ho usands of

Maya fr o m t he i nteri or.

Several major Maya rebelli o ns for med duri ng

t he decade of t he 1 5 80s. I n 1 5 82 a ne w bis hop

arri ved i n t he pe ni ns ula, Bis hop Fr. Gregori o de

Mo ntalvo [ 1 5 82- 1 5 87] . Upo n his arri val t he bis-

9 For i nfor mati o n o n t he great Maya rebelli o n of 1 5 46-

1 5 47 and its c o nnecti o n to reli gi o us resistance vi d.

Sanc hez de Ag uilar ( s. f. : 1 3 5 1 3 6) . One of t he Spanis h

victi ms of t his rebelli o n was t he aut hor' s grandfat her,

Francisc o de Ag uilar. For ot her descri pti o ns of t he

rebelli o n and its reli gi o us moti vati o n vi d. Moli na Solis

( 1 943) . Als o vi d. Carrill o & Anco na ( 1 9 3 7) ; as well as

Anco na ( 1 9 1 7) .

1 0 For a disc ussi o n of t he s urvi val of t he Maya pri est hood,

or Ah Ki nob, and its c o nti nued resistance to Col o nial

Cat holicis m vi d. C huc hiak ( 2 000) .

1 1 As a c e ntral part of t heir missi o nary experi me nt, t he

Franciscan order foc used o n t he destr ucti o n of t he

s hri nes and te mples of t he Maya and t he o utri g ht

eradicati o n of t he „i dols“ or i mages of t heir gods.

Accordi ng to Roys ( 1 9 5 2) , t his „ destr ucti o n of

mo nu me nts“ was ce ntral to t heir process of

missi o nizati o n. For more i nfor mati o n o n t he

Franciscans met hods and t he evangeli zati o n of t he

Maya of t he ce ntral pe ni ns ula vi d. Go nzález Cicero

( 1 9 7 8) ; als o vi d. C huc hiak ( 1 9 94) .

1 2 On t he s ubject of fli g ht vi d. Farriss ( 1 9 7 6: 6 3 7 5, 1 2 1-

1 3 1) .

Page 49: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 49

Ketzalcalli

1| 2 004 49

Ketzalcalli

1| 2 004 49

Ketzalcalli

1| 2 004 49

Ketzalcalli

1| 2 004 49

Ketzalcalli

1| 2 004 49

Ketzalcalli

1| 2 004 49

Ketzalcalli

1| 2 004 49

Ketzalcalli

hop c o nducted wi des pread ca mpai g ns agai nst

Maya i dolatry duri ng his vari o us e pisc opal visi-

tati o ns of t he pr ovi nce, t hes e ca mpai g ns of ex-

tir pati o n had a direct i mpact o n t wo s ubseque nt

Maya rebelli o ns. I n 1 5 82 i n t he r egi o n of Ca mpe-

c he, the bis hop punis hed a large nu mber of Maya

for the cri me of i dolatry. The bis hop i nvesti gated,

apprehended, jailed and flogged hundreds of Maya

fro m the regi on ( Sánc hez de Aguilar 1 937: 3 2) . Du-

ri ng the i nvesti gati on, the bis hop discovered that

the cacique of Ca mpec he, one Don Fransico Chi, had

co mmitted i dolatry. Before he c o ul d be arrested,

Do n Francisc o C hi fl ed wit h s everal . hundred

Maya and planned an ar med r ebelli o n. Once

agai n, r eli gi o us repressi o n was a direct cause of

a Maya rebelli o n. Captai n J uan Vázquez Andra-

da, a r esi de nt of Méri da and t he e nco me ndero of

t he village of Moc oc ha near Ca mpec he, hel ped

organize a military expediti o n i n or der to capt u-

re t he Caci que and his I ndi an captai ns ( AGI

1 6 03) . Do n Francisc o atte mpted to i ncite t he

re mai ni ng Maya of t he r egi o n i nto rebelli o n. He

s e nt mess e ngers and s everal Maya pri ests to ga-

t her s upport for t he rebelli o n. After a bri ef

fi g ht, t he Spanis h expediti o n capt ured t he caci-

que and his foll o wers. After an i niti al i nvesti ga-

ti o n and t heir s u mmary tri al as i dolaters, t he g o-

ver nor Francisc o de Solis ai ded t he bis hop i n

exec uti ng t he s e nte nces. For t he cri mes of i do-

latry and c o ns pirac y to r ebel, t he caci que Do n

Francisc o, and t wo ot her Maya offi ci als were

hung, dra wn and quartered ( Anc o na 1 9 1 7, t o mo

1 1: 86- 87) . The Pr ovi nci al g over nor s ho wed his

s upport by pers o nall y g oi ng to Ca mpec he to

overs ee t he exec uti o ns. The heads of t he c o ns pi-

rators were t he n placed upo n posts i n pr o mi ne nt

places as a war ni ng to ot her I ndi an i dolaters and

c o ns pirators.

By April 1 5 83, bis hop Mo ntalvo t ur ned bac k

to war ds Méri da to c o nti nue t he visitati o n of his

bis hopric t o t he east ( Anc o na 1 9 1 7, t o mo 1 1:

88) . Thro ug ho ut t he easter n porti o n of t he pr o-

vi nce hundreds of Maya i dolaters r ecei ved pu-

nis h me nts of i mpris o n me nt and fl oggi ng. The

bis hop banis hed t he Maya pri ests, or Ah Ki nob

fr o m t he pr ovi nce and or dered t heir trans porta-

ti o n to Havana or t he pris o n at San J uan de Ul úa

( Anc o na 1 9 1 7, t o mo 1 1: 88- 89; als o vi d. Sanc hez

de Ag uilar 1 9 3 7: 3 2) . I n 1 5 84, bis hop Mo ntalvo

disc overed a l ar ge c o mmunity of I ndi an i dola-

ters i n t he village of Sot uta. He or dered t heir

arrest and al o ng wit h ot hers he s e nte nced t he m

to forced l abor i n San J uan de Ul ua and Havana,

s e ndi ng t he m under esc ort t o t he port of Ca mpe-

c he for t heir e mbar kati o n ( Anc o na 1 9 1 7, t o mo

1 1: 89) . This r eli gi o us pers ec uti o n l ed to ano-

t her major Maya r ebelli o n. A Maya noble man

fro m Sot uta na med Andrés Coc o m, a c o nvicted

Ah Ki n and dog mati zer, escaped earl y i n 1 5 84

and l aunc hed a wi des pread Maya r ebelli o n

( López de C ogoll udo, t o mo II: 6 5- 6 6) . C oc o m had

ope nl y preac hed agai nst t he C hristi an reli gi o n.

S upported by s everal hundred dis gr untled Maya

who had bee n punis hed for i dolatry, Coc o m pr o-

clai med hi mself ki ng of t he pr ovi nce. As t he

mo nt hs pass ed he s e nt mess e ngers t hr o ug ho ut

t he regi o n and eve n c oll ected tri bute fr o m t he

Maya ar o und t he port t o wn Ca mpec he. Coc o m

and his gr o up of c oc o ns pirators c ollected a great

nu mber of weapo ns and stoc kpiled t he m i n c a-

ves near Ca mpec he ( vi d. Anco na 1 9 1 7, t o mo II:

89; als o vi d. López de C ogoll udo 1 9 7 1, t o mo II:

6 6) . While ar mi ng t he mselves, t he r ebels r e-

vealed t he tr ue c ause of t heir r ebelli o n: r eli gi o n.

Andrés Coc o m c o nti nued to act as an Ah Ki n, and

he i nstr ucted t he Maya of t he Ca mpec he r egi o n

and c o nvi nced many of t he m to c o nti nue t heir

i dolatri es and resist t he Cat holi c cl er gy. He l ed

processi o ns i nto t he hills t o s hri nes and i dols

t hat had l o ng bee n hi dde n fr o m t he pri ests and

fri ars.

The rebelli o n quic kl y caused t he s ec ular aut-

horiti es t o c o me to t he ai d of t he C hurc h. The li-

e ute nant gover nor of t he pr ovi nce, Leo n de Sa-

Page 50: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

5 0 1| 2 004

Ketzalcalli

5 0 1| 2 004

Ketzalcalli

5 0 1| 2 004

Ketzalcalli

5 0 1| 2 004

Ketzalcalli

5 0 1| 2 004

Ketzalcalli

5 0 1| 2 004

Ketzalcalli

5 0 1| 2 004

Ketzalcalli

5 0 1| 2 004

Ketzalcalli

lazar, i n t he c o mpany of Captai n J uan Vázquez

Andrada l aunc hed anot her military c a mpai g n

agai nst t he rebelli o us Maya. After s everal s kir-

mis hes, t he Spanis h force s uccessfull y arrested

Coc o m and his acc o mplices. After a for mal and

s ole mn tri al, Do n Andrés Coc o m was hung and

his head was c ut off and dis played at t he e ntran-

ce to t he gates of t he to wn of Ca mpec he as a war-

ni ng to ot her I ndi ans who wis hed to r ebel ( AGI

1 5 9 8) .1 3

T wo years l ater i n 1 5 86, t he g over nor of Yu-

catan c o mmissi o ned Captai n Marti n Ruiz de Arze

to c o nduct a s ec o nd military expediti o n. The ex-

pediti o n' s pur pose was to r educe t he apostate

Maya and i dolaters who had fl ed t he pr ovi nce

and li ved i n t he r egi o n ar o und t he Bahia de l a

Asce nci ó n ( AGN 1 5 88) . The apostate Maya rai-

ded and attac ked Spanis h s ettlers i n t he regi o n

and r esisted all atte mpts to bri ng t he m bac k to

t heir t o wns. Captai n Ruiz de Arze and his expe-

diti o n fi nall y arri ved at t he Bay of Asce nci ó n o n

Marc h 1 5, 1 5 87. Duri ng t he next te n days, t he

expediti o n r o unded up s everal hundred re-

belli o us Maya i dolaters who had bee n li vi ng and

co mmitti ng i dolatry i n t he regi o n.

S hortl y after t his expediti o n, ne ws arri ved of

t he Maya r ebelli o n o n t he isl and of Coz u mel i n

1 5 9 0. The l ocal paris h pri est, Baltazar de Herrera

had j ust c o mpleted a t wo year c a mpai g n agai nst

Maya i dolatry whe n t he Maya of t he island r os e

up i n rebelli on. This ill ustrative case of Maya reli-

gi ous rebelli on would be far fro m the last of its ki nd.

I II. E xtirpation, F light and theReligious Motivation ofS ubsequent Rebellions, 1 6 00- 1 6 5 6By t he e nd of t he si xtee nt h ce nt ury, i n or der to

escape r eli gi o us pers ec uti o n and hars h c ol o nial

tri bute, t ho usands of Maya fl ed i nto t he j ungle

i nteri or to t he s afety of unc o nquered pagan Ma-

ya c o mmuniti es. As earl y as 1 6 01, t he cl er gy and

t he ci vil offi ci als of Yucatán reali zed t hat t hey

had to r educe t he pagan and i dolatr o us i ndi ans

who li ved al o ng t he fr o nti er ( AGI 1 6 01 a) . Mo-

reover, it was appare nt t hat t hes e pagan and

apostate I ndi ans had freque nt c o ntact wit h t he

s upposedl y C hristi an I ndi ans of nort her n pe ni n-

s ula. Eve n more fri g hte ni ng, many C hristi an Ma-

ya fl ed ecclesi asti cal and ci vil j usti ce i n or der to

li ve a mo ng t he m and c o nti nue to c o mmit i dola-

try. This pagan „s afe have n“ s o cl os e to t heir

o wn bor ders l ed t he g over nors and cler gy to

c o ncl ude t hat c o nqueri ng t he „ pagan fr o nti er“

re mai ned t he o nl y way to stop t he c o nstant

fli g ht of t he Maya fr o m t heir paris hes.

At t he s a me ti me, devo ut C hristi an Maya

al o ng t he fr o nti er freque ntl y dis appeared or

t ur ned up mur dered. A very s eri o us c as e of r eli-

gi o usl y moti vated mur der ca me to t he noti ce of

t he ci vil aut horiti es i n t he to wn of Valladoli d o n

May 1 0, 1 6 01. T wo Maya caci ques i nfor med t he

al cal de, Anto ni o Maza, t hat t hree unbapti zed

Maya Ah Ki nob, Na Pul Canc he, Na Bat un Caui-

c he and Na Dzi b Ek, mur dered t wo C hristi an Ma-

ya me n fr o m t he village of Ti x mukul i n an appa-

re nt hu man s acrifi ce. The vi cti ms, Francisc o Uc

and Di ego Dzi b were mur dered o n t he island of

Nitzuc and their bodies thro wn i nto a cave ( AGI

1 601 b). The three Maya priests were tryi ng to orga-

nize an uprisi ng agai nst the clergy i n the regi on.

One of the s uspected murderers, Na Pul Canc he, was

quickly caught near the village of Tixholop and

confessed under tor ment ( AGI 1 601c). The planned

uprisi ng was quickly s urpressed.

Aborti ve Yobai n Rebelli on, 1 606- 1 607The Maya pri est hood and traditi o nal Maya reli-

gi o n als o played an i mportant part i n anot her

planned r ebelli o n i n 1 6 07. I n t hat year, t he Ma-

1 3 Captai n Gó mez de Castill o testifi ed t hat he had hel ped

Vázquez de Andrada and t he te ni e nte de gobe mador

and t hat c o ncer ni ng Andrés Coco m „( . . . ) l e ahorcaro n y

quito l a cabeza y casti gando a l os de mas c o mplices e n

la dic ha rebelli o n ( . . . ) “ ( AGI 1 5 98) .

Page 51: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 5 1

Ketzalcalli

1| 2 004 5 1

Ketzalcalli

1| 2 004 5 1

Ketzalcalli

1| 2 004 5 1

Ketzalcalli

1| 2 004 5 1

Ketzalcalli

1| 2 004 5 1

Ketzalcalli

1| 2 004 5 1

Ketzalcalli

1| 2 004 5 1

Ketzalcalli

ya Ah Ki nob fr o m t he to wn of Yobai n hel d s ecret

meeti ngs at ni g ht. Dri nki ng t he rit ual i ntoxi-

cant balc hé, t hey tal ked abo ut t heir plans for

killi ng t he pri ests and all ot her Spaniar ds ( AGI

1 6 07; si milarl y vi d. AGN 1 6 07) . Moreover, t he Ah

Ki nob fr o m Yobai n had c o ntacts i n t he ot her

villages of t he r egi o n. Recei vi ng r u mors of t he

planned rebelli o n, t he g over nor of Yucatán

quic kl y or dered t heir arrest and punis h me nt.

After bei ng punis hed i n a publi c auto de fe, seve-

ral of the ah ki ns angrily bl urted out that the „end

of the world was co mi ng and the Spaniards would

be eli mi nated, and the priests and friars were to be

the first, and even the i ndi os l adi nos and C hristi-

an Maya wo ul d be destr oyed ( . . . ) “ ( AGI 1 6 07) .

A fe w years later i n 1 61 0, traditi onal Maya reli-

gi on lay behi nd another act of rebelli on. The paris h

priest Gregori o Marti n de Aguilarthe first cousi n

and longti me assistant of the e mi nent Dr. Pedro

Sánc hez de Aguilardiscovered that one Ah Kki n i n

parti c ular, Di ego Pec h, was a vir ule ntl y anti-

C hristi an i dolater. Pec h had mur dered t hree

C hristi an Maya and was a kno wn e ne my of t he

cler gy. On o ne occasi o n Ah Ki n Pec h eve n tri ed

to kill t he vicari o Ag uilar duri ng his i nvesti gati-

o n. After planni ng a r ebelli o n, t he l ocal s ec ular

al cal de ordi nari o, arrested hi m and sent hi m i n

c hai ns to the gover nor i n Méri da ( vi d. AGN s. f. ) .

Maya Reli gi on andthe Chal a mte Rebelli on, 1 621Pers ec uti o n of Maya reli gi o n i ns pired yet ano-

t her major act of r ebelli o n i n 1 6 2 1. Duri ng t he

precedi ng year, t he g uar di an of t he Franciscan

c o nve nt of I za mal, Fr. Ger ó ni mo de Porras, had

c o nducted a vi ole nt and repressi ve ca mpai g n

agai nst Maya i dolatry. I n t he c o mpany of ano-

t her fri ar and s everal I ndi an fiscal es, Fr. Porras

s earc hed for nati ve s hri nes and i dols hi dde n i n

t he woods. On o ne of his missi o ns i nto t he

j ungle, Fr. Porras disc overed a l ar ge sto ne altar

and s hri ne, whic h hel d a sto ne i dol of a Maya

deity. I n his zeal, Fr. Porras s mas hed t he i dol

and br oke t he altar place wit h his bare hands.

Reports of his acti o ns and t he destr ucti o n of

t he i dol s wept t hro ug ho ut t he c o untrysi de. Ma-

ny Maya fled i nto t he j ungles i n an atte mpt to

escape fr o m t he c ol o nial C hurc h' s wrat h. Ot her

Maya took up weapo ns to defe nd t heir i dols. By

t he s u mmer of 1 6 2 1, Fr. Porras r ecei ved reports

t hat more t han s eve nty I ndi ans fr o m t he nei g h-

bori ng to wn of C hala mte had rebelled agai nst

t he fri ars. They had s et up a j ungle c a mp i n a s e-

cret cave i n or der to pr otect a major s hri ne and

altar to t heir rai ngod, C hac. The Maya t he n at-

tac ked s everal fri ars and kill ed a fe w un wary

Spani ar ds who wandered i nto t he area. They we-

re heavil y ar med and prepared to defe nd t heir

i dols agai nst c ol o ni al aut horiti es. More Maya

joi ned t he m as t he r ebelli o n s pread. A l ocal Spa-

nis h offici al, Capitan Ger ó ni mo de Yang uas, ar-

g ued t hat t hey s ho ul d alert t he g over nor of t he

rebelli o n and as k hi m for s ol di ers t o stor m t he

nati ve' s str o ng hol d ( AGI 1 6 43) .

I n the co mpany of another friar and several

Spaniards, Fr. Porras found the cave, only to be con-

fronted by scores of Maya ar med with bo ws and

arro ws. The friar als o found that the natives were

conducti ng a ritual to the i dols. Angered by the Ma-

ya' s i dolatry, Fr. Porras made a move to s mas h the

i dols as he had done before. A cro wd of the Maya

quickly s urrounded the friar and his co mpanions.

They threatened the friar and others moved to

s hoot their arro ws at the group. The Spaniards tried

to pus h their way back to the entrance to the cave,

but the Maya blocked their retreat. One of the Spa-

niards was s hot with an arro w. While his other co m-

panions tended to the wounded Spaniard, Fr.

Porras went a mong the other I ndians, preac hi ng

the Holy Gospel i n Maya, urgi ng the m to lay do wn

their ar ms and s urrender the i dols. Accordi ng to

witnesses, after several tense mi nutes, the friar ran

up to the i dols and s mas hed the m ( vi d. AGI

1 624b) .1 4 Upo n t he destr ucti o n of t heir i dols,

Page 52: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

5 2 1| 2 004

Ketzalcalli

5 2 1| 2 004

Ketzalcalli

5 2 1| 2 004

Ketzalcalli

5 2 1| 2 004

Ketzalcalli

5 2 1| 2 004

Ketzalcalli

5 2 1| 2 004

Ketzalcalli

5 2 1| 2 004

Ketzalcalli

5 2 1| 2 004

Ketzalcalli

many of t he nati ves fl ed t he c ave and melted i n-

to t he de nse j ungle gr o wt h.

The Sacal u m Rebelli on and the Massacre ofCapitan Francisco de Mirones, 1 624Repressi ve extir pati o n of i dolatry c o mbi ned

wit h ot her abuses of aut hority l ed to a r e mar-

kabl y bl oody Maya r ebelli o n at t he rece ntl y

fo unded Franciscan missi o nary to wn of Saca-

l u m. Fr. Di ego Del gado had establis hed t he mis-

si o nary c o mmunity at Sacal u m i n 1 6 2 2. The l o-

cati o n of t he missi o nary r egi o n i ns pired a

c ol o nist and Spanis h Captai n, Fransic o de Mir o-

nes Lezcano, t o plan a c a mpai g n agai nst t he pa-

gan Itza Maya of t he i nteri or.1 5

Gai ni ng t he c o mmissi o n to c o nduct t he mili-

tary c o nquest of t he Itza Maya, Capitan Francis-

c o de Mir o nes planned for his expediti o n i n t he

s pri ng of 1 6 2 2. Enlisti ng t we nty Spanis h s ol-

di ers and a l ar ge nu mber of I ndi an auxili ari es,

t he expediti o n l eft Méri da for t he ne w missi o n at

Sacal u m ( AGI 1 6 2 4) .1 6 Capitan Mir o nes and his

re mai ni ng me n deci ded to wait i n Sacal u m for

t he r ei nforce me nts t hat were bei ng gat hered i n

Méri da for t he act ual c o nquest of t he Itza. Mir o-

nes planned to us e t he to wn of Sacal u m as his

base of o perati o ns. Mir o nes and his me n t he n

began to extort l ar ge a mo unts of tri bute fr o m

t he nati ves of t he Sacal u m missi o n. He de man-

ded t hat t hey feed t he Spaniar ds and pr ovi de

materi als for t he c o mi ng c o nquest. Mir o nes als o

ai ded the local friars i n extirpati ng i dolatry. I n late

Janurary 1 62 4 a Maya arrived with ne ws that the

pagan Itza had murdered Fr. Diego Delgado. Capi-

tan Mirones di d not believe the native and he had

hi m tortured i n order to confess what he believed

was the truth. The natives of Sacal u m, heari ng of

the torture of the Maya, passed the poi nt of accep-

tance and moved to open rebelli on.

On Febr uary 2, 1 6 2 4, t he feastday of t he Pu-

rifi cati o n of t he Vir gi n Mary, Capitan Mir o nes

and all of his s ol di ers were at mass wit ho ut any

of t heir weapo ns. The Maya s ei zed t he opport u-

nity. They pai nted t heir faces, t ook up t heir

weapo ns and under t he c o mmand of t he Maya

pri est, Ah Ki n Ppol, t hey we nt to t he c hurc h.

The Maya easil y over po wered t he unar med Spa-

ni ar ds. Anot her fri ar, Fr. J uan Enri quez, c alled

o ut to Ah Ki n Ppol, war ni ng hi m to t hi nk of t he

evil he was doi ng and to at l east gi ve t he Spani-

ar ds a c hance to c o nfess t heir si ns. Feari ng

deat h, t he Spaniar ds cri ed o ut t heir si ns quic kl y

as t he Maya faste ned t he m to t he poles hol di ng

up t he village c hurc h. Ah Ki n Ppol we nt to Cap-

tai n Mir o nes and c ut ope n his c hest and ri pped

o ut his heart. All of t he ot her Spani ar ds were

sacrificed i n a si milar way.

Thro ug ho ut t heir bl oody rebelli o n, Fr. E nri-

quez preac hed to t he m i n Maya o n t he evils of

t heir i dolatri es. Fi nall y, Ah Ki n Ppol sl as hed

ope n Fr. J uan Enri quez' s c hest and rit uall y took

o ut his heart ( Sc holes & Ada ms 1 9 9 1: 3 6) . The

Maya dragged t he bodi es fr o m t he c hurc h and

be headed t he m. Their c or ps es were t he n i mpa-

led upo n posts at t he to wn' s e ntrance. T wo wo-

me n were als o capt ured and kill ed, t heir he-

adless bodi es i mpaled t hro ug h t heir vagi nas.

The Maya t he n bur ned t he c hurc h and t he e ntire

village, fl eei ng under t he c o mmand of Ah Ki n

Ppol i nto t he s urr o undi ng j ungle. The missi o n at

Sacal u m was abando ned. Several days l ater, t he

rei nforce me nts under t he c o mmand of Captai n

J uan Ber nar do, arri ved at Sacal u m and disc ove-

red t he gr ues o me s pectacle of i mpaled c or ps es

and t he still s mol deri ng to wn. The buri al of t he

headless c or ps es e nded t he first atte mpt to mili-

1 5 The best descri pti o n and actual transcri pti o n of t he

doc u me nts of t he expediti o n was publis hed i n Sc holes

& Ada ms ( 1 9 9 1) .

1 6 Vi d. an Englis h transcri pti o n of t he doc u me nt i n

Sc holes & Ada ms ( 1 9 9 1: 1 82 9) .

1 4 The e ntire dra matic eve nt was wit nessed by s everal

Spaniards and s wor n to i n writte n testi mo nies i n AGI

( 1 643) .

Page 53: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 5 3

Ketzalcalli

1| 2 004 5 3

Ketzalcalli

1| 2 004 5 3

Ketzalcalli

1| 2 004 5 3

Ketzalcalli

1| 2 004 5 3

Ketzalcalli

1| 2 004 5 3

Ketzalcalli

1| 2 004 5 3

Ketzalcalli

1| 2 004 5 3

Ketzalcalli

taril y c o nquer t he Itza Maya. Neit her Captai n

Miro nes' nor Fr. J uan Enri quez' s heads were ever

fo und ( Sc holes & Ada ms 1 9 9 1: 3 6- 3 7) . Alt ho ug h

t he c ul prits were eve nt uall y arrested and exec u-

ted, r esistance to t he extir pati o n of i dolatry l ed

to f urt her rebelli o ns i n ot her areas.

The Ti pu Rebelli on andMaya Reli gi on, 1 639- 1 656To war ds t he e nd of 1 6 3 9 si milar ca mpai g ns of

extir pati o n and c o nfli cts bet wee n fri ars and Ma-

ya l ed to furt her and eve n l ar ger rebelli o n by t he

Maya fr o m t he Bacalar r egi o n ( López de Cogoll u-

do 1 9 7 1, t o mo 1 1 1: 2 6 1- 2 6 6) .1 7 The to wns of Ti-

pu, La manai and s everal nei g hbori ng villages

broke a way fr o m Spanis h c o ntrol. 1 n r eality t he

mai n repres e ntati ve of Spanis h c o ntrol was

t heir l ocal paris h pri est. As earl y as 1 6 3 6, t he

Maya of t he Ti pu r egi o n began to r un a way i n

lar ge nu mbers fr o m t he ca mpai g ns of extir pati-

o n i n t heir paris h ( López de Cogoll udo 1 9 7 1, to-

mo III: 2 6 1) . The l ocal pri est and ecclesi asti cal

j udge, Gregori o de Ag uilar had c o nducted hars h

ca mpai g ns agai nst i dolatry i n t he r egi o n and

many of t he Maya of his j uris dicti o n fl ed i nto

t he hills and j ungles. So me eve n we nt to j oi n up

wit h t he pagan Itzaes. I n a vi ole nt act of r esi-

stance, t o war ds t he e nd of 1 6 3 9, t he Maya fr o m

t he Ti pu r egi o n rebelled and destr oyed t heir pa-

ris h c hurc hes. They des ecrated t he s acred i ma-

ges, destr oyed t he altars, stole t he c hurc h bells

and silver c hali ces, and razed t he c hurc hes of

t he to wns of Ti pu and La manai to t he gr o und.

The gover nor Do n Di ego de Car de nas, c o ns ul-

ted t he Cat hedral C hapter as acti ng gover nors of

t he bis hopric i n t he vacant s eat. The Cat hedral

C hapter, feari ng a t otal l oss of ecclesi asti cal

c o ntrol i n t he area, c o nvi nced t he g over nor to

all o w t he m to address t he sit uati o n. They prepa-

red to dis patc h o ne of t heir best cl er gy me n to

quell t he r ebelli o n and bri ng t he Maya bac k to

t he obedi e nce of t he Cr o wn and t he C hurc h.

They hoped t hat by s e ndi ng Padre Ambrosi o de

Fi g ueroa to bri ng t he nati ves bac k, t hey c o ul d

avoi d l osi ng c o ntrol over t he regi o n. The Cat he-

dral C hapter had r eas o n to beli eve t hat Padre Fi-

g ueroa c o ul d s uccessf ull y c o nduct t he reducci ón

of t he r ebel Maya.

I n 1 6 2 4, Padre Fi g ueroa had s uccessfull y

c o mpleted t he reducci ón of t he rebelli o us and

hostile Maya ar o und his paris h of Popola. Ro un-

di ng t he nati ves up fr o m t heir j ungle str o ng-

hol d, Padre Fi g ueroa br o ug ht t he m bac k by for-

ce. What t he Cat hedral C hapter di d not c o nsi der

was t hat per haps it was Padre Fi g ueroa hi mself

who was t he r eas o n why t he Maya had fl ed his

paris h of Popola. The Apostate Maya of his pa-

ris h, i n a l etter t o t he Franciscan pr ovi nci al i n

1 6 2 4, had c o mplai ned t hat it was because of

Padre Fi g ueroa' s hars h extir pati o n of i dolatry

t hat had caused t he m to fl ee ( vi d. AGI 1 6 2 4b) .

The Cat hedral C hapter disregar ded Padre Fi g ue-

r oa' s r e putati o n a mo ng t he Maya. They c o mmis-

si o ned hi m to g o i nto t he j ungles ar o und Ti pu i n

t he c o mpany of s everal alli ed nati ves and force

t he Maya to obey t he C hurc h and Cr o wn.

Padre Fi g ueroa arri ved i n Bacalar and s el ec-

ted a fe w l ocal Maya as an e mbass y and he gave

t he m a silver or na me nt and a brevi ary as a gift

for t he l eaders of t he r ebel Maya ( vi d. Ano ny-

mo us Franciscan Fri ar, Guar di aní a of Mot ul

1 6 3 4) . He i nstr ucted t he m to tell t he nati ves

t hat he was abo ut to c o me a mo ng t he m to teac h

t he m abo ut C hrist. The nati ve e missari es l eft Ba-

calar and we nt i nto t he j ungles. They met wit h

t he rebel Maya who i nstead of liste ni ng, jeered

and taunted t he m, and eve n c ut t he m wit h t heir

s pears. They t hreate ned t he e missari es t hat if

t hey ret ur ned t here t hat t hey wo ul d kill bot h

t he m and t he Padre. Recei vi ng t his o mi no us

1 7 For t he best st udy of t he Ti pu Maya rebelli o n s ee J o nes

( 1 989) . Als o s ee by t he s a me aut hor a g ood article o n

t he rebelli o n „The Last Maya Fro nti ers of Col o nial

Yucatan“ ( J o nes 1 9 83) .

Page 54: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

5 4 1| 2 004

Ketzalcalli

5 4 1| 2 004

Ketzalcalli

5 4 1| 2 004

Ketzalcalli

5 4 1| 2 004

Ketzalcalli

5 4 1| 2 004

Ketzalcalli

5 4 1| 2 004

Ketzalcalli

5 4 1| 2 004

Ketzalcalli

5 4 1| 2 004

Ketzalcalli

message, Padre Fi g ueroa deci ded it best not to

proceed wit h his r educti o n. He was a zeal o us

man, but he di d not desire t he cr o wn of martyr-

do m. Seei ng t he rebel' s ill dis positi o n to war ds

Spani ar ds and C hristi anity, Padre Fi g ueroa deci-

ded to r et ur n to Méri da. The Maya of t he Ti pu re-

gi o n re mai ned o utsi de c ol o nial aut hority until

after 1 6 5 6.

The Si nanche Rebelli on, 1 643Only a fe w years after the Ti pu rebelli on, the Maya

of the norther n to wn of Si nanc he rose up vi olently

agai nst their Franciscan friars. I n 1 643, the Francis-

cans of the to wn of Si nanc he experienced great dif-

fic ulties i n ad mi nisteri ng their regi on. They con-

stantly punis hed the l ocal Maya for i dolatry, but

they persisted i n wors hi ppi ng their old gods. Accor-

di ng to the clergy men, the Maya beca me i ncreasi n-

gly unr uly, dis obeyi ng the friar' s orders. The friars

co mplai ned to their Provi ncial and re marked that

the natives co mmitted their i dolatries publicly i n

front of the friars without any fear. One friar wrote

t hat: „( . . . ) t he I ndi ans of t hes e pr ovi nces are be-

c o mi ng belli c os e and t hey r esist heari ng t he

tal ks abo ut o ur Hol y Fait h ( . . . ) and t hey are c o n-

ducti ng di vers e i dolatri es and perversi o ns ( . . . )

t hey perfor m rites and i dolatri es wit h i dols of

many di vers e faces, fi erce and s atanic“ ( López

de Cogoll udo 1 9 7 1, t o mo III: 2 6 2) .

The Maya were foll o wi ng t he or ders of t heir

l ocal caci que who was not eve n a baptized C hri-

sti an. The c aci que, who m t hey call ed No h Ucan

Pec h, had bee n under mi ni ng t he Franciscans'

efforts i n t he regi o n ( Ano ny mo us Franciscan

Fri ar, Guar di anía of Mot ul 1 6 43, foli o 3) . Pec h

not o nl y e nc o uraged t he nati ves to dis obey t he

fri ars, he eve n s e nt Maya pri ests and rit ual s pe-

ci alists t hr o ug ho ut t he r egi o n as far a way as t he

to wn of Dzila m to c o nduct forbi dde n rit uals of

i dolatry. The l ocal fri ar deci ded to arrest No h

Ucan Pec h. Wit h t he ai d of t he l ocal offi ci als he

placed Pec h i n t he r oyal jail i n t he to wn of

Si nanc he. He pr oclai med t hat he and s everal

ot hers wo ul d be tri ed for i dolatry.

Whe n t he l ocal fri ar tri ed to r epri mand t he

Maya for t heir publi c dis plays of i dolatry, t hey

began to r ebel. They gat hered at t he c hurc h and

de manded angril y t hat t he fri ar r el eas e Pec h.

The fri ar r ef used and he l oc ked hi mself i n t he

c hurc h. The Maya of Si nanc he began to ar m

t he mselves and take positi o ns i n t he c o urtyar d

of t he to wn, o utsi de of t he s mall c hurc h. Wit h

t he fri ar barri caded i nsi de t hey s crea med and

yelled for hi m to c o me o ut. They had by t hat ti-

me br o ug ht t heir weapo ns, bo ws and arr o ws and

eve n woode n s hi el ds. Acc or di ng to wit ness es,

t he Maya prepared for war. They s o unded c o nc h

s hell tr u mpets and t he wit ness es hear d t he m

po und t he t u nkul, or dr u ms, calli ng t he ot her

Maya to battle. The nati ves reportedl y cri ed o ut

to t heir o wn gods, „t he yu mes, nacones and

chacs, i nvoki ng their gods with yells, l oud voices

and great blas phe my ( . . . ) “ ( Anony mous Franciscan

Friar, Guardianía of Motul 1 643, foli o 4) .

These de mo nstrati o ns we nt o n for s o me ti-

me, but a l ocal Spaniar d had notifi ed t he aut ho-

riti es and t he Franciscan fri ars i n t he nei g hbo-

ri ng Guardi ani a of Dzi ndzant un. Before l o ng,

Fr. Francisc o Anto ni o arri ved o n t he s ce ne. He

pl unged i nto t he angry cr o wd and began to

s peak to t he m. The Maya di d not want to hear

anyo ne but No h Ucan Pec h. They s ho uted and

screa med at Fr. Anto ni o. So me eve n moti o ned

t hreate ni ngl y at hi m wit h t heir bo ws and

arr o ws. Before t he nati ves c o ul d mur der Fr. An-

to ni o, a l o ud tr u mpet s o unded. The l ocal Cap-

tai n and e nco me ndero, Melc hor Qui ño nez, arri-

ved mo unted o n hors ebac k wit h an arquebus i n

his t wo hands. He had recei ved reports abo ut

t he rebelli o n. Be hi nd hi m were his heavil y ar-

med t wo s o ns, and a gr o up of a doze n heavil y ar-

med Maya auxili ari es. The Captai n fired his g un

above t he rebels' heads and or dered his me n to

c harge at t he m. Reacti ng to t he g un s hot and

Page 55: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 5 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5 5

Ketzalcalli

1| 2 004 5 5

Ketzalcalli

t he c hargi ng s ol di ers, t he Maya retreated i nto

t he to wn. Wit h t he ai d of t he Captai n and t he

s ol di ers No h Ucan Pec h was s e nt to Méri da i n

c hai ns. The bis hop pers o nall y handled t he cas e.

The rebelli o n of Si nanc he had failed, but Maya

reli gi o us disc o nte nt c o nti nued.

I V. L ater C olonial Rebellionsand Maya Religion, 1 6 6 7- 1 6 9 7Duri ng t he l ater c ol o ni al peri od, Maya res e nt-

me nt over t he Cat holi c C hurc h' s r epressi o n of

t heir traditi o nal reli gi o n l ed to s ubseque nt re-

belli o ns. I n 1 6 6 8, t he pr ovi nce of Yucatán faced

anot her l ar ge r ebelli o n moti vated by reli gi o us

disc o nte nt, t his ti me i n t he s o ut her n c o nve nt

area of Sahcabc he n al o ng t he pagan fr o nti er.

Late i n 1 6 6 8 after i ncreasi ng ca mpai g ns agai nst

i dolatry, t he Maya of t he Sahcabc he n regi o n re-

bell ed agai nst t heir fri ars and fl ed i nto t he

j ungle i n great nu mbers. More t han t hree t ho u-

sand Maya abando ned t heir missi o n r egi o n and

reverted to t heir paganis m.1 8 Wors e yet, a pagan

Maya ki ng i n t he hi nterland or ganized a r ebelli-

o n to attract ot her C hristi an Maya i n r ejecti ng

C hristi anity ( AGI 1 6 6 8a) .

The local Guardian of Sahcabc hen, Fr. Cristobal

Sánc hez, frantically wrote to the bis hop and the

ki ng, describi ng the situati on i n his regi on. Bis hop

Cifuentes no w began to foc us more attention on

the iss ue of Maya i dolatry, steppi ng up the ca m-

paign of extirpati on. He iss ued orders to his J uez

Provisor, Dr. Escalante, to dili gently i nquire, i nve-

sti gate and punis h Maya i dolatry throug hout the

provi nce. As more and more reports filtered back to

Méri da fro m Sahcabc hen, the bis hop beca me i ncre-

asi ngly alar med. He wrote to the Cro wn: „( . . . ) Not

only the I ndians fro m the to wns, but entire to wns

the mselves and whole districts have sadly left be-

hi nd their c hurc hes and doctri nas, and t he n t hey

leave be hi nd t heir Fait h whic h t hey had pr ofes-

s ed i n God, taki ng up ar ms and goi ng i nto t he fo-

rests t o bec o me i dolaters ( . . . ) t hey take wit h

t he m all of t heir ho mes and bel o ngi ngs as has

bee n c o nstantl y s ee n i n t he e ntire r egi o n c all ed

Sahcabc he n“ ( AGI 1 6 6 8b) .

Bis hop Cifue ntes bla med t he i dolatry and

t he fli g ht of t he Maya o n t he g over nor Do n

Rodri go Fl ores de Al dana and his abuses. He ar-

g ued t hat it was t he „ yoke of t hes e da mned ta-

xes whic h t he gover nors i mpose“ t hat c aused

t hese „fli g hts of t he I ndi ans and t heir great i do-

latri es. “ Ho wever, t he Maya pr ovi ded anot her

reas o n for t heir r ebelli o n i n t heir c o mmunicati-

o ns wit h t he bis hop. They stated t hat it was t he

hars h extir pati o n of i dolatry t hat had dri ve n

t he m to r ebel. Eve n a year l ater, Fr. Cristobal

Sánc hez c o nti nued to write r eports t hat hi nted

at t his r eal r eas o n for t he r ebelli o n. Fearful for

his o wn life after t hreats fr o m t he Maya of his r e-

gi o n, t he fri ar l oc ked hi mself wit hi n t he c o n-

ve nt of Sahcabc he n and wrote a l o ng r eport i n

J ul y 1 6 6 9. Fr. Sánc hez stated t hat it was not t he

Spanis h gover nor, but rat her a pagan caci que,

t he batab Ya m, who ruled the to wn of Tzuctok that

was the cause of the rebelli on. The cacique enticed

the Maya of the entire regi on to co mmit i dolatry

and rebelli on and the Maya obeyed hi m, „believi ng

that he was their monarc h“ ( AGI 1 6 6 9a) .

Acc or di ng to t he fri ar, t his nati ve ki ng s e nt a

pagan pri est, Ah Ki n Kuyoc, to t he to wn of Sah-

cabc he n i n or der to c o nduct a major festi val of

i dolatry. Ah Ki n Kuyoc arri ved i n Sahcabc he n

wit h more t han 2 2 0 ar med I ndi an g uar ds, eac h

carryi ng t heir bo ws and arr o ws. The fri ar wrote

t hat „all of t he s ai d me n atte nded t his c ere mo ny

i n whic h t here was great dr unke nness and i dola-

try ( . . . ) and t hey hel d a great festi val for t heir

i dols wit h po mp and c ere mo ny and offeri ngs of

food and dri nk ( . . . ) “ ( AGI 1 6 6 9 b) I n his r eport,

Fr. Sánc hez als o i mpli ed t hat t he Maya of Sah-

1 8 For a detailed descri pti o n of t he e ntire eve nt wit h

testi mo ny o n t he military expediti o n agai nst t he

several t ho usand Maya rebels vi d. AGI ( s. f. b) .

Page 56: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

5 6 1| 2 004

Ketzalcalli

5 6 1| 2 004

Ketzalcalli

5 6 1| 2 004

Ketzalcalli

5 6 1| 2 004

Ketzalcalli

5 6 1| 2 004

Ketzalcalli

5 6 1| 2 004

Ketzalcalli

5 6 1| 2 004

Ketzalcalli

5 6 1| 2 004

Ketzalcalli

cabc he n were not al o ne i n t heir i dolatri es ( AGI

1 6 6 9c) . He unc overed a great nu mber of Maya

fro m ot her s urr o undi ng to wns who had arri ved

wit h i dols i n hand as well as offeri ngs to c o mmit

i dolatry i n t he j ungles ar o und t he c o nve nt of

Sahcabc he n. Moreover, any C hristi an Maya who

atte mpted to stop t he m were take n i nto t he

j ungle and mur dered. The rebelli o n i n t he Sah-

cabc he n r egi o n wo ul d not be fi nall y quelled un-

til a military expediti o n took c o ntrol of t he regi-

o n i n 1 6 7 2.

Conquest of the Peten Itza, 1 697The most i mportant eve nt i n s uppressi ng Maya

rebelli o n occ urred wit h t he fi nal expediti o n and

military c o nquest of t he Tah Itza Maya i n 1 6 9 7.

After s everal bri ef and uns uccessf ul atte mpts at

reli gi o us reducci ones by t he Franciscans, t he

Cro wn agreed to per mit t he military c o nquest of

t he Pete n regi o n. The gover nor of Yucatán, Cap-

tai n Marti n de Urs úa y Ari z me ndi was gi ve n t he

pate nt for t he military c o nquest of t he regi o n

and to ope n a r oad bet wee n Yucatán and t he

provi nce of Guate mala.1 9 The fall of t he Itza Ma-

ya capital of Tayasal si g naled an e nd to t his r e-

fuge for r ebelli o us Maya fr o m t he nort her n pr o-

vi nce of Yucatán. No l o nger c o ul d t he Maya

escape t he extir pators of i dolatry or t he r epres-

si o n of t he c ol o nial s yste m. Where o nce t hey

co ul d fl ee i nto t he forests bet wee n t he pr ovi n-

ces of Yucatán and Guate mala, no w wit h t he

co nquest of Tayasal and t he ope ni ng of t he r oyal

r oad, t his ave nue of escape was eli mi nated. The-

re were still unkno wn forests ar o und Ca mpec he

and west of Popola, but t he territory r e mai ni ng

o utsi de of t he direct c o ntrol of t he Spaniar ds

gre w s maller eac h year.

The Co nquest of t he Itza Maya e ns ured total

Spanis h c o ntrol over t he pe ni ns ula. Reduci ng

t he area of r efuge, t he Spanis h c ol o nial s yste m

als o cl os ed t he escape valve t hat had per mitted

disc o nte nted Maya to fl ee reli gi o us pers ec uti o n.

Wit h no way of evadi ng t he i ncreasi ng ca m-

pai g ns of extir pati o n, t he Maya of t he nort her n

pe ni ns ula wo ul d face mo unti ng press ures. The-

s e press ures, al o ng wit h moti vati ng r eli gi o us

factors l ed to eve n lar ger pr ovi nci al wi de rebelli-

o ns i n t he ei g htee nt h and l ater ni netee nt h c e n-

t uri es. I n ot her wor ds, as r eli gi o us pers ec uti o n

i ncreased and t he Maya l ost t he opti o n of esca-

pi ng, r ebelli o n beca me t he o nl y opti o n for pre-

s ervi ng traditi o nal Maya reli gi o n.

V. C onclusion:T he Religious Roots of RebellionAs we have s ee n, duri ng t he si xtee nt h and s e-

ve ntee nt h ce nt uri es t he Yucatec Maya e ngaged

i n nu mero us vi ole nt rebelli o ns and l ocal r evolts

agai nst t he Spanis h. The t hread t hat c o nnects

t hese revolts over a wi de geographical r egi o n

and a c e nt ury of ti me is t he defe nse of t he Ma-

ya' s traditi o nal reli gi o n agai nst an aggressi ve

for m of Spanis h Cat holi cis m. Alt ho ug h ot her

factors undo ubtedl y played a r ole i n fo me nti ng

vi ole nt de mo nstrati o ns agai nst t he c ol o ni al s y-

ste m, it is unde ni able t hat t he majority of t hes e

eve nts r epres e nted a r eacti o n to parti c ularl y ag-

gressi ve cl eri cs or t he many well or ganized ca m-

pai g ns of extir pati o n. Whet her i n San Mi g uel i n

1 5 9 0 or t he Sacal u m rebelli o n of 1 6 2 4, t he Maya

reacted vi ole ntl y o nl y whe n t hey felt t hat t hey

had exhausted all ot her means of r esistance to

what t hey s a w as an ali e n and oppressi ve s yste m

of beli efs. Gi ve n t hat Mayan reli gi o n was bo und

s o cl os el y to agri c ult ure, and t herefore ec o no-

mic s urvi val, t hey str o ngl y r esisted c hanges

t hat mi g ht t hreate n t he planti ng and harve-

sti ng of t he all i mportant c or n cr op. Cat holi c

cleri cs, o n t he ot her si de, c o ul d not tolerate

what t hey c o nsi dered i dolatry and s o ug ht to

eradicate all evi de nce of preCol u mbi an r eli gi o us

1 9 For t he best moder n disc ussi o n of t his whole affair vi d.

Jo nes ( 1 9 98) ; vi d. als o t he doc u me nts c o ncer ni ng t he

e ntrada agai nst t he Tah Itza Maya ( AGI s. f. c) .

Page 57: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 5 7

Ketzalcalli

1| 2 004 5 7

Ketzalcalli

1| 2 004 5 7

Ketzalcalli

1| 2 004 5 7

Ketzalcalli

1| 2 004 5 7

Ketzalcalli

1| 2 004 5 7

Ketzalcalli

1| 2 004 5 7

Ketzalcalli

1| 2 004 5 7

Ketzalcalli

practi ces. The irrec o ncilable de mands t hat r eli-

gi o n and c ult ural traditi o n placed o n bot h si des

g uaranteed a pr ol o nged str uggle bet wee n t he

Maya and t he Cat holi c C hurc h. This str uggle

took place o n a vari ety of l evels but today I have

c hose n to s peak of vi ole nce as a means of c ult u-

ral defe nse o n t he part of Maya. It is no c oi nci-

de nce, t herefore, t hat t his vi ole nce er upts at

t he very mo me nts whe n t he Cat holi c C hurc h, i n

part ners hi p wit h c ol o nial aut horiti es, was most

aggressi ve i n atte mpti ng to erradicate t heir tra-

diti o nal r eli gi o n.

ReferencesAGI

1 5 9 0 Auto y s e nte nci a hec ha por el Vi cari o de

Coz u mel c o ntra unos yndi os al borotos del

puebl o de San Mi g uel, 3 de di ci e mbre, Au-

di e nci a de Mexic o, 2 9 2, 3 foli os.

1 5 9 0 Auto y sentencia contra unos yndios alboro-

tos del pueblo de San Miguel, 3 de dicie mbre,

Audiencia de Mexico, 2 92, 3 foli os.

1 5 9 7 Testi mo ni o de Her nan Guti errez de Ang u-

l o, 4 de marzo, Audi e nci a de Mexic o, 2 9 2,

5 foli os.

1 5 9 8 Testi mo ni o del Capitan Go mez de Castill o,

veci no de Méri da, e n l a pr obpnza de l os

méritos y s ervici os del Capitan J uan Vaz-

quez de Andrada, 1 1 de abril, Audi e nci a

de Méxic o, 1 2 2, foli os 8- 1 2. 1 V.

1 6 01 a Carta del g ober nador Do n Di ego de Velas-

c o, s obre l os yndi os ydolatras y t o que s e

c o nve nga a s u r educci ó n, 1 de oct ubre,

Audi e nci a de Mexic o, 3 5 9, 1 foli o.

1 6 01 b Carta del g ober nador Do n Di ego de Velas-

c o, s obre l os yndi os ydolatras y t o que s e

c o nve nga a s u r educci ó n, 1 de oct ubre,

Audi e nci a de Mexic o, 3 5 9, 1 foli o1 8.

1 6 01 c C o misi ó n del Gober nador de Yucatán Do n

Di ego Fer nandez de Velasc o al Capitan

Do n J uan C han para l a r educci ó n de l os

puebl os de Teg uice h, Xa manake, Ti cc oc h,

C uc u mahaz, Muc hic u, Ti ki k y Ticancaba y

la apre he nsi ó n de l os matadores de l os dos

i ndi os fi el es, 3 0 de mayo, Audi e nci a de

Mexic o, 1 40, foli os 1 9 2 1.

1 6 07 Autos y dili ge nci as que s e hi ci er o n s obre

la junta, platicas y i dolatrias de algunos i ndi-

os del pueblo de Yobai n, 3 0 de marzo, Audi-

encia de Mexico, 3048, foli os 2 05- 2 1, 1.

1 6 2 4a Me mori al y di ari o de l a expedici ó n del Ca-

pitan Francisc o de Mir o nes, Audi e nci a de

Mexic o, 1 41.

1 6 2 4b Carta en lengua Maya de l os i ndios pri nci pa-

les del pueblo de E mau y los de mas i ndios i do-

latras de l os ranc herias de las montañas, 1 de

enero, Audiencia de Mexico, 301, 5 foli os.

1 6 43 Testi mo ni o de Capitan Ger ó ni mo de Yan-

g uas, e n el pr obanza de l os méritos y s er-

vici os de Fr. Ger ó ni mo de Porras, Audi e n-

ci a de Méxic o, 3 01, 4 foli os.

1 6 6 8a Carta y defi nitori o de l os c apellanes del

or de n de San Fransisc o de Yucatán s obre

la ydolatri a de l os yndi os y l os capit ul os

celebrados e n este año, Audi e nci a de Me-

xic o, 3 06, 2 2 foli os.

1 6 6 8b Carta del obis po de Yucatán, Fr. Luis de Ci-

fue ntes de Soto mayor, al r ey, s obre l a

ydolatri a y fuga de l os yndi os del parti do

de Sahcabc he n, 2 8 de j uli o, Audi e nci a de

Mexic o, 3 07, 3 foli os.

1 6 6 9a Relaci ó n de todo to que ha pasado y pasa

e n el puebl o de San Anto ni o de Sahcab-

c he n, des de el 2 2 de febrer o hasta el 2 5 de

J uli o, 1 6 6 9, 2 6 de J uli o, Audi e nci a de Me-

xic o, 3 07, 7 foli os.

1 6 6 9 b Relaci ó n del fraile g uar di an de Sahcab-

c he n, Audi e nci a de Mexic o, 3 07, foli o 2 3.

1 6 6 9c Relaci ó n de Fr. Cristobal Sanc hez, Audi-

e nci a de Mexic o, 3 07, foli o 1.

s. f. a Autos y Testi mo ni o al i nterr ogatori o de l a

probanza de meritos del Baltazar de

Herrera, c ura be neficado de Pet u, Audi e n-

ci a de Mexic o, 2 9 2, 1 9 foli os.

Page 58: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

5 8 1| 2 004

Ketzalcalli

5 8 1| 2 004

Ketzalcalli

5 8 1| 2 004

Ketzalcalli

5 8 1| 2 004

Ketzalcalli

5 8 1| 2 004

Ketzalcalli

5 8 1| 2 004

Ketzalcalli

5 8 1| 2 004

Ketzalcalli

5 8 1| 2 004

Ketzalcalli

s. f. b Autos s obre l a r educci ó n de l os i ndi os re-

bel des de Sahcabc he n, AGI, Audi e nci a de

Méxic o, 1 5 8, 2 00 foli os

s. f. c Tah Itza Maya, Guate mala, 3 5 3.

AGN

1 5 88 Carta de Marti n Ruiz de Arze al obis po de

Yucatan s obre s us méritos y s ervici os e n l a

reducci ó n de l os ydolatras y aposlatas e n

la regi o n de l a Bahia de Asce nci ó n, Ra mo

de I nquisi ci ó n, 2 1 3, Exp. 1 0, foli os 1- 5 3.

s. f. Carta de Fr. Go nzal o de Moli na, I nquisi-

ci ó n, Vol. 2 9 0, Exp. 2, Foli o 81.

Anc o na, Eli gi o

1 9 1 7 Histori a de Yucatán desde l a epoca más re-

mota hasta n uestros di as, I V to mos, [ 3

ed. ] , Méri da: Gob. del Estado de Yucatán.

Ano ny mo us Franciscan Fri ar, Guar di anía of Mo-

t ul

1 6 43 De l os mitos a croni cas de l os yndi os bar-

baros a xe ntil es de est as ti erras, foli o 4

Bartol o mé, Mi g uel Al berto & Alici a Mabel Bara-

bas

1 9 7 7 La resi ste nci a maya: rel aci ones i nterét ni-

cas e n el ori e nte de l a pe ní nsul a de Yu-

catán, Méxic o: SEP, I NAH- Ce ntro Regi o nal

del S ureste.

Carrill o y Anc o na, Crece nci o

1 9 3 7 Los Mayas de Yucatan: Breve Est udi o

Histórico sobre l a r aza Indi ge na de Yu-

catán, Méri da: Registro de Cultura Yucateca

VIII.

C ha mberlai n, Robert S.

1 9 5 1 The Pre- Conquest Tri bute a nd Service Sy-

ste m of t he Maya as Preparati ons for The

Spanish Reparti mi e nto- Enco mi e nda i n Yu-

catan. His panic American St udi es, no. 1 0,

Mia mi: Uni versity of Mi a mi Press.

C huc hiak, J o hn F.

1 9 9 4 I n t he Pat h of t he Rai n- God C hac: Maya

Resistance to t he Franciscan Missi o nary

Efforts i n Yucatan, 1 5 45- 1 7 82, unpubl.

M. A. , Tulane Uni versity, Austi n.

1 9 9 8 „ Ca nu miae, l ay a c al c axtlan patan lae' . El

tri buto c ol o ni al y l a nutri ci ó n de l os Ma-

yas, 1 5 42- 1 81 2: Un est udi o s obre l os efec-

tos de l a c o nquista y el c ol o nialis mo e n l os

Mayas de Yucatán”. I n: Ce ntr o Coor di na-

dor y Dif us or de Est udi os Lati noa merica-

nos ( ed. ) , Igl esi a y soci edad e n América

Lati na col oni al , Méxic o: UNAM.

1 9 9 9a The I ndi an I nquisiti o n and t he Extir pati-

o n of I dolatry: The Pr ocess of Punis h me nt

i n t he Pr ovis orato de I ndi os i n t he Di oces e

of Yucatan, 1 5 6 3- 1 81 2, unpubl. PhD, Tu-

lane Uni versity, Austi n.

1 9 9 9 b The Extirpati on of I dolatry and I nter- Ethnic

Relati ons: Maya- Christian Conflicts on a Co-

lonial Frontier, 1 584- 1 5 99. American Socie-

ty for Ethnohistory, panel „ Maki ng Do: Nati-

ve Mesoa merican and Colonial/National Era

Christanity“, Mas hantucket CT, 1 999 ( 2 0- 24

October ) .

2 000 Pre- Co nquest Ah Ki nob i n a C ol o ni al

Worl d: The Extir pati o n of I dolatry and t he

S urvi val of t he Maya Pri est hood i n Col o ni-

al Yucatan, 1 5 6 3- 1 6 9 7, 5 0t h I nter nati o nal

Co ngress of Americanists, Panel „Fi ve

Hundred Years of Maya Survi valis m, 1 5 00-

2 000“, Warsa w, 2 000 ( 1 7- 2 0 J ul y) .

Farriss, Nanc y

1 9 7 6 „ Maya Soci ety Under Col o ni al Rule”. I n:

Mari a Teresa Huerta & Patri ci a Palaci os

( ed. ) , Rebeli ones i ndíge nas y de l a época

col oni al , Méxic o: I NAH.

1 9 84 Maya Soci ety Under Col oni al Rul e. Pri nce-

to n: Pri nceto n Uni versity.

Go nzález Ci cer o, Stella Mari a

1 9 7 8 Perspecti va reli gi osa e n Yucatán, 1 51 7-

1 571 . Méxic o: El C olegi o de Mexic o.

Gos ner, Kevi n

1 9 9 2 Sol di ers of t he Virgi n: t he Moral Econo my

of a Col oni al Maya Rebelli on, Tucson: Univ.

of Arizona.

Huerta, Mari a Teresa & Patri ci a Palaci os ( ed. )

Page 59: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 5 9

Ketzalcalli

1| 2 004 5 9

Ketzalcalli

1| 2 004 5 9

Ketzalcalli

1| 2 004 5 9

Ketzalcalli

1| 2 004 5 9

Ketzalcalli

1| 2 004 5 9

Ketzalcalli

1| 2 004 5 9

Ketzalcalli

1| 2 004 5 9

Ketzalcalli

1 9 7 6 Rebeli ones i ndíge nas y de l a época col oni-

al , Méxic o: I NAH.

J o nes, Grant

1 9 83 „ The Last Maya Fr o nti ers of Col o ni al Yuca-

tan" . I n: Mur do J. MacLeod & Robert Was-

s erstr o m ( eds. ) , Spani ards and Indi ans i n

Sout heaster n Mesoa merica, Li nc ol n: Uni-

versity of Nebras ka.

1 9 89 Maya Resi stance t o Spanish Rul e: Ti me

and History on a Col oni al Fronti er, Al bu-

querque: Uni versity of Ne w Mexic o.

López de Cogoll udo, Di ego

1 9 7 1 [ 1 6 88] Los tres si gl os de l a do mi naci ón

español a e n Yucatán o sea Histori a de est a

provi nci a, r eedici ó n [ 1 842 –1 845] , 2 to-

mos, Graz: Akade misc he Dr uc k- und Ver-

lagsanstalt.

MacLeod, Mur do J. & Robert Wass erstr o m ( eds. )

1 9 83 Spani ards and Indi ans i n Sout heaster n

Mesoa merica. Li nc ol n: Uni versity of Ne-

bras ka.

Moli na Solis, J uan Francisc o

1 9 43 Histori a del Descubri mi e nto y Conguist a

de Yucatan. Méri da: Edi ci o nes Me nsaje.

Repetto Ti ó, Beatri z

1 9 9 2 „ Al g unas For mas de Resiste nci a Adopta-

das por el puebl o maya yucatec o durante

la c o nquista y c ol o nizaci ó n Europea”, I n:

Luis A. Vár g uez Pas os ( ed. ) , Qui ni e ntos

años de Contactos Indo Ibéri cos, Me mori as

del Se mi nari o, Méri da: UADY, 43- 5 9.

Restall, Matt he w

1 9 9 7 The Maya Worl d: Yucatec Cul t ure a nd So-

ci ety, 1 550- 1 850. Stanfor d: Stanfor d Uni-

versity.

Roys, Ral ph L.

1 9 5 2 Conquest Sites a nd t he Subseque nt

Destr ucti on of Maya Architect ure i n t he

Interi or of Nort her n Yucatan. CI W, Co ntri-

buti o ns to American Ant hropol ogy and

History 1 1, Was hi ngto n: CI W.

Sánc hez de Ag uilar, Pedro

1 9 3 7 [ 1 6 3 9] Infor me contra i dol or u m cul tores

del obi spado de Yuacatán, Méri da: E. G.

Tri ay e hijos.

Sc holes, France V. & Eleanor B. Ada ms

1 9 3 8 Don Di ego Quijada, al cal de mayor de Yu-

catán, 1 561- 1 565, Bi bli oteca Históri ca

Mexicana de Obras I néditas, 1 4, 1 5, Méxi-

c o: Porr úa.

1 9 9 1 Docu me nts rel ati ng t o t he Mirones Expedi-

ti on t o t he i nteri or of Yucatan, 1 621- 1 624.

C ulver City: Labyri nt hos.

Wass erstr o m, Robert

1 9 80 „ Et hnic vi ole nce and i ndi ge no us pr otest:

t he Tzeltal ( Maya) Rebelli o n of 1 7 1 2 ”,

Jour nal of Lati n Ameri can St udi es Vol. 1 2:

1- 1 9.

F orthcoming C ontributions / P ró ximas contribuciones

Peter Sc h mi dt: C hic hé n Itzá – Una e ntrevista s obre l as

últi mas excavaci o nes – · Alexander Voss: Sacerdotes e n

C hic hé n Itzá – El estableci mie nto de ofici os reli gi os os e n la

s oci edad maya del clásic o ter mi nal – · Elisabet h Wag ner: Nu-

dos, bultos, muertos y s e millas: Al g unas observaci o nes e n

tor no al tit ul o BOLON TZ' AK( BU) AJAW · Enri que Martí n Bri-

ce ño: Una dis o nancia e n el c o nci erto porfiri ano: Arturo Cos-

gaya y s u zarzuela Rebeli ó n · Manfred Kudlek: Nu mber Na me

Syste ms · Andreas Koec hert, Barbara Pfeiler: Ge nero de c o-

municaci ó n: oraci o nes cakc hi queles · Sa muel Silva Gotay:

Protestantis mo y política portorri que ña e n el c o ntexto de

1 898 · Francisc o Fer nández Repetto, Ge nny M. Negroe Si erra:

Ori ge n e i mportancia de l as fi estas patro nales e n Yucatán.

Page 60: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

60 1| 2 004

Ketzalcalli

60 1| 2 004

Ketzalcalli

60 1| 2 004

Ketzalcalli

60 1| 2 004

Ketzalcalli

60 1| 2 004

Ketzalcalli

60 1| 2 004

Ketzalcalli

60 1| 2 004

Ketzalcalli

60 1| 2 004

Ketzalcalli

L a definicion de una relacioninteretnica

–Yucatá n, 1 847- 1 9 3 7 –

Franc o Savari no

Escuel a Naci onal de Antropol ogí a

e Histori a, México

P reá mbulo*

Los est udi os s obre Yucatán han pr oduci do e n el

si gl o XX una canti dad apreci able de model os an-

tr opol ógic os y et no históric os, al g unos de l os

c uales muy c o noci dos e n el á mbito de es as disci-

pli nas. Es s ufi ci e nte pe nsar e n Roys, Redfi el d,

Villarr ojas y Farriss, s ól o para citar al g unos no m-

bres más fa mos os. Es c o mún, e n estos est udi os,

adoptar una pers pecti va multi disci pli nari a, i n-

tr oduci e ndo ele me ntos di acr ó nic os ( históri c os)

que e nri quece n l a i nter pretaci ó n de l a c o nfi g u-

raci ó n c ult ural, ét nica y s oci al act ual. Los „ yu-

catec ól ogos“ raras veces adoptan e nfoques y

herra mi e ntas „ puras“, más bi e n cr uzan fácil-

me nte el u mbral que di vi de a l as ci e nci as s oci a-

les e ntre sí.

E n este e nsayo me pr opo ngo, pri mero, disc u-

tir al g unos model os y c o nceptos pr opi os de l os

est udi os s obre Yucatán, c o n refere nci a e n parti-

c ular a l as r elaci o nes i nterét nicas y al popular

c o ncepto de „resiste nci a“. En s eg undo l ugar,

pr opo ngo un model o disti nto, que descansa e n

un c o ncepto radical me nte difere nte de l as r ela-

ci o nes i nterét nicas, l as c uales s o n sit uadas e n

una dis posi ci ó n jerárquica y di ná mica a l a vez,

e n el punto de i nters ecci ó n e ntre antr opol ogí a e

histori a. Esta dis posi ci ó n res po nde a un siste ma

de organizaci ón de l a difere nci a, ge nerado por

un pacto de subordi naci ón estableci do e ntre

i ndí ge nas y c o nquistadores es pañoles des de el

si gl o XVI.1 El model o pr opuesto s e sit úa e n una

pers pecti va et no históri ca, e ntre dos fec has si-

g nifi cati vas para l a et nogé nesis r egi o nal: l a

Guerra de Castas de 1 847 y l a r efor ma agrari a-

c ult ural car de nista de 1 9 3 7.2

Co ncreta me nte, i nici are mos c o n una críti ca

teóri ca, pasando l uego a exa mi nar al g unos pr o-

ble mas históri c os parti c ulares: pri nci pal me nte

el de l a i ncl usi ó n de l os gr upos ét nic os de ntro

del siste ma ét nic o regi o nal, y el de l a i ntegra-

ci ó n del s ector i ndí ge na maya e n el estado

naci o nal, te ni e ndo e n c ue nta l a pr ogresi va di-

na mizaci ó n y l a i ntr oducci ó n de el e me ntos te n-

de nci al me nte i g ualitari os c o n el pr oces o de mo-

der nizaci ó n. Estos fe nó me nos s e sit úan e n un

perí odo te mporal parti c ular, e ntre l a Guerra de

Castas del si gl o XI X y l a c o ns oli daci ó n del estado

revol uci o nari o e n l a pri mera mitad del XX.

En es e marc o te mporal, anali zare mos el

desarr oll o de siste mas de r elaci o nes i nterét nicas

a partir de l a é poca c ol o nial, exa mi nando pri me-

r o, l a r elaci ó n parti c ular, jerárquica, estableci da

e ntre el gr upo diri ge nte cri oll o y l os s ectores

i ndí ge nas durante el si gl o XI X, e n el mo me nto

de l a for maci ó n y c o ns oli daci ó n del estado i nde-

pe ndi e nte y el s ur gi mi e nto paulati no de una

i de nti dad regi o nal disti nti va. Posteri or me nte,

observare mos l a evol uci ó n de a mbos, bajo el i m-

* Quiero agradecer l os c o me ntari os de Marco Belli ngeri y

de Rafael Pérez Taylor, y el apoyo ec o nó mico del I NAH.

1 Este e nsayo es l a c o nti nuaci ó n de una obra anteri or

( Savari no 1 9 9 9: 6 5- 87) .

2 La elaboraci ó n del model o s e basa e n una i nvesti gaci ó n

e mpírica detallada, que abarca el perí odo 1 880- 1 940: l a

aplicaci ó n retros pecti va s e basa e n la revisi ó n ri g urosa

de las fue ntes s ec undari as dis po ni bles.

Page 61: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 61

Ketzalcalli

1| 2 004 61

Ketzalcalli

1| 2 004 61

Ketzalcalli

1| 2 004 61

Ketzalcalli

1| 2 004 61

Ketzalcalli

1| 2 004 61

Ketzalcalli

1| 2 004 61

Ketzalcalli

1| 2 004 61

Ketzalcalli

pacto del auge ec o nó mic o porfiri ano y del s uce-

si vo movi mie nto revol uci o nari o, i ntr oductor de

ele me ntos i g ualitari os, c o n l a c o nsi g ui e nte ela-

boraci ó n de nuevos es que mas de relaci o nes i n-

terét nicas. El objeti vo es e nc o ntrar una clave

para e nte nder l a for maci ó n históri ca de l a et ni-

ci dad, s us c o mpo ne ntes jerárquic os y s u pec uli a-

ri dad regi o nal e n Yucatán.

Resistencia, conflicto e igualitarismoEl c o ncepto de „resiste nci a“, de clara deri vaci ó n

marxista, ha si do adoptado hasta hoy por un

gran nú mero de est udi os os de histori a y et no hi-

stori a yucateca, i ncl us o por aquéll os que no s e

adscri be n, a ri gori, a l as c orri e ntes marxistas.3

Ge neral me nte s e as oci a a l os c o nceptos de „ do-

mi naci ó n“ y „ expl otaci ó n“, que c o mpletan el es-

que ma i deal –teleol ógic o– predil ecto por l os

marxistas, de do mi naci ó n / expl otaci ó n-resi-

ste nci a- rebeli ó n- ( revol uci ó n) .

Estos c o nceptos pres upo ne n un aparato

teóric o que descansa e n una visi ó n conflicti va de

la c o nvi ve nci a s oci al. Los est udi os os que l os uti-

li zan están más atraí dos por l as s e ñales de i n-

c o nfor mi dad, desc o nte nto, te nsi ó n, vi ole nci a,

etc. que s e e nc ue ntran nor mal me nte e n todas

las s oci edades – no s ola me nte l as c ol o niales –,

que e n el e nfoque e n l a vi da or di nari a, pacífi ca y

c o nse ns ual e ntre l os s eres hu manos. Ge neral-

me nte as oci an este e nfoque c o n una per oraci ó n

explí cita o i mplí cita, más moral que ci e ntífi ca,

e n pr o de l os puebl os, et ni as, cl as es, o „ mi-

norí as“ s upuesta me nte „ opri mi das“. Lateral-

me nte, s e puede i ncl us o s e ñalar el si g nifi cado

politi call y correct de l as post uras c o nfli cti vas

pro- opri mi dos.

Es i ndudable que es a difere nte manera de ver

las c osas ti e ne bas es i deol ógicas, fil os ófi cas o

i ncl us o psi c ol ógicas, muy pr ofundas. No es mi

propósito c uesti o nar aquí l a l egiti mi dad o l a va-

li dez de tales actit udes tan ge nerales, de fo ndo.

Ta mpoc o qui er o decir que l a s oci edad –y e n par-

ti c ular l a s oci edad yucateca de l os si gl os XVI-

XX– no c o nti e ne, e n s u i nteri or, el pri nci pi o fun-

da me ntal del c o nfli cto. Más bi e n c o nsi dero i m-

portante s e ñalar que l os est udi os s obre Yucatán

han si do do mi nados por un e nfoque c o nfli cti vo

casi unilateral, r educci o nista, basado ade más e n

una visi ó n ge neral me nte duali st a de la s ociedad

(los do mi nadores / l os do mi nados; l os explotadores

/ los explotados; l os „opresores“ / l os „opri mi dos“;

los cri ollos / l os i ndi os, es decir: l os „ malos“ y l os

„buenos“) .

Por eje mpl o Bartol o mé ( 1 9 88) s e ñalaba que,

fre nte al do mi ni o es pañol, l os mayas desarr olla-

r o n una „c ult ura de resiste nci a“, que era expre-

si ó n de una „l uc ha acti va“ e n c o ntra de l a do mi-

naci ó n- expl otaci ó n c ol o nial, l uc ha que s e

c o ncretaba es e nci al me nte e n l a or ganizaci ó n r e-

li gi osa ( Bartol o mé 1 9 88: 3 3) .4 La i dea de una r e-

beldía étnica per manente con trasfondo reli gi oso es

ta mbién el motivo funda mental del conoci do traba-

jo de Bricker ( 1 989). Más reciente mente, Jones

( 1 990) y Restall ( 1 997) señalan con fuerza un mo-

delo resiste nci alista e n s us est udi os s obre Yu-

catán.

Entre los autores recientes, Braca monte y Solis

han utilizado frec uente mente el concepto de „resi-

stencia“ en s us reconoci dos trabajos s obre Yucatán.

En general, reto man el concepto situándolo en un

horizonte más co mplejo, que no rehusa i ncl uir la

negociaci ón. Sostienen, en efecto que:

„Los ca mbi os vi ole ntos que f uero n i m-

puestos s obre l a s oci edad c o nquistada

di er o n l ugar a una sit uaci ó n de r elati va

estabili dad, que per duró por tres si gl os y

s e expres ó e n l a do mi naci ó n c ol o ni al.

3 El model o de l a „resiste nci a“ ha si do i nfl ue nciado, e n

época más reci e nte, por l as obras de Sc ott ( 1 9 85) y

( 1 990) . En México ha si do i mportante la i nfl ue ncia de

las obras de, por eje mplo Bo nfil Batalla ( 1 9 90) y de

Díaz Polanco ( 1 9 87) .

4 Cfr. ta mbié n una obra anteri or ( Bartolo mé & Barabás

1 9 7 7) .

Page 62: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

6 2 1| 2 004

Ketzalcalli

6 2 1| 2 004

Ketzalcalli

6 2 1| 2 004

Ketzalcalli

6 2 1| 2 004

Ketzalcalli

6 2 1| 2 004

Ketzalcalli

6 2 1| 2 004

Ketzalcalli

6 2 1| 2 004

Ketzalcalli

6 2 1| 2 004

Ketzalcalli

Esta estabili dad fue pr oducto del estable-

ci mi e nto de un c o nci erto s oci al e ntre

es pañoles e i ndí ge nas, que pr odujo meca-

nis mos de c o nvi ve nci a e ntre l as dos s o-

ci edades y una apare nte aceptaci ó n de

l os mayas yucatec os de una sit uaci ó n de

expl otaci ó n, s o meti mi e nto y depe nde n-

ci a“ ( 1 9 9 6: 2 3; s ubrayado FS) .5

El rec o noci mi e nto de l a i dea de un pacto, y por l o

tanto de un c o nse ns o, queda así s ubor di nado a

la persiste nci a de una fuerte duali dad e ntre „ dos

s oci edades“ funda me ntal me nte disti ntas. La s o-

ci edad maya aceptarí a l a „ do mi naci ó n“, per o

s ól o e n „ apari e nci a“.

Reci e nte me nte Braca mo nte ( 1 9 9 9) ha preci-

s ado que l a „resiste nci a“ parte de ci ertos gr upos

al i nteri or del s ector i ndí ge na, mi e ntras que f ue-

r o n l as élites l as que s e arti c ularo n c o n más faci-

li dad c o n el s ector do mi nante his pánic o. Seg ún

el autor, „l os puebl os, c o nstit ui dos e n r epúbli-

cas de i ndi os, f uer o n ( . . . ) l os artífi ces de l a pr o-

ducci ó n y ta mbi é n de l a per mane nte negoci a-

ci ó n c o n l as i nstanci as del poder c ol o ni al“

( 1 9 9 9: 40- 41) . En estos puebl os di vi di dos „s e

puede n hallar l os sí nto mas y l as manifestaci o nes

más evi de ntes de l a r esiste nci a acti va y el ori ge n

de l as s ublevaci o nes“ ( 1 9 9 9: 41; s ubrayado FS) .

Una notable excepci ó n e n esta adopci ó n casi

ge neral de e nfoques „resiste nci alistas“ s erí a

Farriss, c uyo trabajo ( 1 9 9 2) , ya cl ási c o, descansa

e n un c o ncepto de „ adaptaci ó n creati va“ y

„ca mpo mag nétic o“ para descri bir l as r elaci o nes

e ntre mayas y es pañoles. Correcta me nte l a auto-

ra, e n l ugar de s upo ner una qui mérica „resiste n-

ci a“ s e ñala que l a c o nvi ve nci a e ntre s ectores

ét nic o- s oci ales, cristali zada e n ví nc ul os s oci ales

aceptados, es i nterr u mpi da es porádica me nte

por crisis estr uct urales que i nduce n a una br us-

ca r eadaptaci ó n del siste ma. Sól o e n estos mo-

me ntos de crisis ( por eje mpl o: l a „s eg unda c o n-

quista“ del si gl o XVIII- XI X) , puede n dars e

fe nó me nos de „resiste nci a“. En perí odos „ nor-

males“, e n ca mbi o, l as s e ñales de desc o nte nto

desaparece n e n un „r ui do de fo ndo“ que no

estorba l a vi da, bási ca me nte pacífi ca, del or de n

s oci al r egi o nal ( Farriss 1 9 9 2: passi m) .6

Más r eci e nte me nte Rugeley ( 1 9 9 6) ta mpoc o

adopta el c o ncepto de l a „resiste nci a“ e n s u c o n-

vi nce nte análisis de l os orí ge nes de l a Guerra de

Castas. Busca, e n c a mbi o, c ausas i n mediatas,

c o ncretas, c o mo el i ncre me nto de l os i mpuestos

y el desc o nte nto de l a élite maya de l os„ bata-

bes“. „ El Yucatán r ural“ - di ce el autor- „ nunca

vi o una s e ncilla di visi ó n bi nari a e ntre maya y

es pañoles, e ntre ' l adi nos' y ' mace huales' , o ri c os

y pobres“ ( 1 9 9 6: 1 83 y passi m) .7 Si tal di visi ó n

no existí a o era débil, pode mos añadir, ¿ c ó mo s e

puede hablar de una „resistencia“ de un s upuesto

estrato ho mogéneo de „do mi nados“ en contra de

los „do mi nadores“?

El perí odo s ucesi vo a l a Guerra de Castas re-

pr opo ne c o n toda fuerza el model o c o nfli cti vo

de l a r esiste nci a a través de l a duali dad oli gar-

quí a / c a mpesi nado. Aquí el trasfo ndo marxista

s e hace aún más evi de nte, pues s e puede mostrar

el pr ogresi vo avance del más fa mili ar model o ca-

pitalista de „ expl otaci ó n“, y evi de nci ar l a „ do-

mi naci ó n“ ejerci da por una élite oli gárquica c o n

ras gos „ burg ueses“.

El trabajo más si g nifi cati vo para este perí odo

es el de J os eph y Wells ( 1 9 9 6) . Adoptando un es-

que ma neo marxista c o n bas e gra msci ana e i nfl u-

5 Braca mo nte y Solís reco noce n la prese nci a de un

„co nci erto s ocial“ i nterét nic o e n el á mbito de l o que

lla man „ pacto s oci al c ol o nial“ ( 1 9 9 6: 2 3) . Si n e mbargo,

no desarrollan el c o ncepto e n un s e nti do jerárquico, y

l o matizan c o n otros ele me ntos no c o nse ns uales. Vi d.

ta mbié n Braca mo nte ( 1 9 94) .

6 Otr os est udi os poco i nfl ui dos por el model o

co nflicti vo-resiste nci alista s o n, por eje mplo: Garcí a

Ber nal ( 1 9 7 8) ; Fer nández Tejedo ( 1 9 90) ; Belli ngeri,

( 1 9 90) y Quezada ( 1 9 9 7) .

7 Rugeley s e ñala, ade más, l a existe ncia de un evi de nte

“co nse ns o e ntre ca mpesi nos y cri oll os” ( 1 9 96: 89) .

Page 63: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 63

Ketzalcalli

1| 2 004 63

Ketzalcalli

1| 2 004 63

Ketzalcalli

1| 2 004 63

Ketzalcalli

1| 2 004 63

Ketzalcalli

1| 2 004 63

Ketzalcalli

1| 2 004 63

Ketzalcalli

1| 2 004 63

Ketzalcalli

e nci as pos moder nistas, l os dos autores pr opo-

ne n „ una bús queda detallada del estado de i n-

teracci ó n e ntre l as c ult uras políti cas do mi nan-

tes y l as populares, [ evi de nci ando] una

dialécti ca de l uc ha que vi nc ulaba a mbas e ntre

sí, y s upeditaba l os pr oyectos de transfor maci ó n

y apropi aci ó n elaborados por l a élite y por el

estado, a ci erto grado de negoci aci ó n des de aba-

jo“ ( 1 9 9 6: 1 2 7) .8 E n otras palabras, l a „ do mi-

naci ó n“, e n l ugar de s er ejerci da br utal me nte,

descans aba e n r es ortes de ti po c ult ural y, s obre

todo, depe ndía de un es que ma de c o mpro mis o

–s obre nte ndi e ndo si e mpre ci erto grado de „resi-

ste nci a pasi va“ de fo ndo, es decir, de no- acepta-

ci ó n del siste ma por parte de l os „s ubalter nos“ –.

C uando este c o mpro mis o s e quebraba, s e acti va-

ba auto mática me nte el mecanis mo de l a r esi-

stencia activa, bajo la for ma de sabotaje, rebeli ón y,

por ende, revol ución, la c ual es presentada, mar-

xiana mente, co mo una teodicea s ocial.

A pesar de que el es que ma de J os eph y Wells

es más arti c ulado y te ntador que l os que ge ne-

ral me nte s e adoptan para el perí odo de l a pos-

g uerra de castas, queda grave me nte li mitado por

la adhesi ó n al es que ma resiste nci alista. En efec-

to, aún i ntr oduci e ndo el e me ntos de negoci a-

ci ó n, y por l o tanto parci al me nte c o nse ns uales,

e n el es que ma de l as r elaci o ne s oci ales, queda l a

hi poteca de l a r esiste nci a pasi va, al go que no es

posi ble de mostrar. Este ti po de r esiste nci a es

más una deducci ó n a pri ori de l a teorí a –„vete-

r o“, „ neo“ o „ post“ marxista– que un hallazgo

efecti vo e n el dato e mpíric o.9 E n toda i nvesti ga-

ci ó n ri g urosa, l a balanza s e i ncli nará si e mpre

muc ho más haci a l a c o nfor mi dad que haci a l a i n-

c o nfor mi dad.

E n una trabajo anteri or ( 1 9 9 7) he mostrado,

e n efecto, que l as c o ntraposici o nes y te nsi o nes

s oci ales que s e ge neraro n por el c a mbi o del mo-

del o ec o nó mic o e n l os si gl os XI X y XX, f uero n

c o mpe nsadas y ate nuadas por efi ci e ntes arti c u-

laci o nes c ult urales y políti cas e ntre l as élites di-

ri ge ntes his panas y el c a mpesi nado de habla ma-

ya. La r evol uci ó n de 1 9 1 0 s erí a el r es ultado de l a

qui ebra de tales arti c ulaci o nes, de l a r upt ura de

un equili bri o, más que el des e nlace l ógi c o de un

lar go pr oces o i de ntitari o- resiste nci alista ( Sava-

ri no 1 9 9 7) .

En fi n, queda por señalar la gran populari dad

que tiene el concepto de „resistencia“, con todos

s us corolari os, e n la i nvesti gaci ón „ me nor“, e n l a

producci ó n di vul gati va y e n el disc urs o políti c o

ofi ci al. La pri mera queda atrapada frec ue nte-

me nte e n un veter o marxis mo de c arácter r esi-

dual, i deol ógic o, que puede i nfl ue nci ar l a di-

vul gaci ó n, pres e ntando una vul gata politi call y

perfecta me nte e n la visi ó n dual de l a s oci edad tí pica

del pe nsa mie nto marxista. Estas es que matizaci o nes a

pri ori ti e ne n poca c o nsiste nci a, y depe nde n de

postulados pri nci pal me nte ec o nó micos, que reduce n la

i mportancia de l os c o mpo ne ntes pr opia me nte c ult urales

y polític os, y s ubesti man la capaci dad de l os siste mas

s oci ales de e nco ntrar equili bri os i nter nos. En el cas o

es pecífic o, l os marxistas han distorsi o nado

frec ue nte me nte las c ategorías s oci ales, creando una

falsa ho moge nei dad e ntre l os “ca mpesi nos”, por un

lado, y las élites cri ollas, por el otr o, y, ade más, han

tergi versado, mi ni mizado o pasado por alto l as

relaci o nes de patro naje y cli e ntelares, l as for mas de l a

vi da reli gi osa y política l ocal y las i de nti dades

colecti vas munici pal, regi o nal y naci o nal.

8 La s e nsi bili dad de l os marxistas hacia el c o mpro mis o, y

hasta ci erto grado de c o nse ns o, deri va pri nci pal me nte

de la l ect ura de Gra msci. La „ hege mo nía“ gra msciana es

el poder c ult ural que deti e ne n l os gr upos do mi nantes

fre nte a l os s ubalter nos, poder que utili zan e n

co mbi naci ó n c o n el poder directo, de la fuerza br uta.

9 La depe nde ncia de una teorí a relati va me nte rí gi da,

as u mi da casi c o mo un dog ma, ha si do por l argo ti e mpo

un proble ma para l os marxistas, tanto para l os

parti dari os del c o ncepto de “ hege mo nía”, así c o mo para

aquéll os que i ntroducían c o mo de us ex mac hi na la

categorí a de “resiste nci a c oti di ana” ( o “c ult ura de

resiste ncia”) . Estas extrapolaci o nes i nte ntaban buscar

e n las escasas expresi o nes doc u me ntables de l a

vi ve ncia s ubalter na l os sí nto mas de un rec hazo más o

me nos explícito del siste ma s oci al, que e ncajarí a

Page 64: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

64 1| 2 004

Ketzalcalli

64 1| 2 004

Ketzalcalli

64 1| 2 004

Ketzalcalli

64 1| 2 004

Ketzalcalli

64 1| 2 004

Ketzalcalli

64 1| 2 004

Ketzalcalli

64 1| 2 004

Ketzalcalli

64 1| 2 004

Ketzalcalli

correct e n gran medi da aceptable por l a visi ó n

políti ca ofi ci alista. Ésta, por e nde, acepta c o n

agrado el es que ma c o nfli cti vo- resiste nci alista

co mo „ ge neal ogí a del poder“, es decir, c o mo an-

tecede nte l ógi c o y l egiti mante del Estado here-

dero de l a r evol uci ó n s oci al de 1 9 1 0. La „ pri mera

c his pa“ de l a Revol uci ó n, pre ndi da e n Vallado-

li d, s e c o nvi erte así e n el pri mer destell o del f ue-

go s agrado del Levi atán „revol uci o nari o“.

La gran dif usi ó n que ha te ni do, e n todos l os

á mbitos, es e model o i nter pretati vo, alcanza un

ni vel que bi e n podrí a mos lla mar, c o n Gra msci,

„ hege mó nic o“.1 0 Lo peor de esto es que l a „resi-

ste nci a“ ll ega a s er as u mi da c o mo i mplícita, es

más, ni si qui era es c uesti o nada e n c uanto c o n-

cepto: es, más bi e n, un el e me nto obvi o, el e me n-

tal. La „resiste nci a“, si n duda, ha si do y es una

clave de l ect ura pri vil egi ada que s e adopta e n l os

est udi os s obre Yucatán.1 1 El pr oble ma del us o s u-

perabundante y hege mó nico de este c o ncepto,

c o n todos s us c or olari os, es que pr oduce efectos

defor mantes e n l a i nter pretaci ó n de l a histori a

regi o nal.

No ha per miti do, por eje mpl o, po ner e n evi-

de nci a el di na mis mo creati vo de l os i ndí ge nas

s o meti dos, al s er pres e ntados frec ue nte me nte

co mo ví cti mas, r esiste ntes pasi vos o r ebel des

fracasados –i mage n que, l ateral me nte, no hace

j usti ci a de s u di g ni dad c ult ural –. Ta mpoc o pue-

de n visl u mbrars e l os l azos or gánic os que arti c u-

lan l os di vers os c o mpo ne ntes de l a s oci edad re-

gi o nal, por e nci ma de l as difere nci as i nter nas.

La „resiste nci a“, e n ge neral, no per mite val orar

s ufici e nte me nte l os el e me ntos conse nsual es e

i ntegradores que ha ve ni do ge nerando l a nueva

s oci edad c ol o nial des de el si gl o XVI. Es ci erto

que l a nueva s oci edad era asi métri ca e n l a distri-

buci ó n de r ec urs os políti c os, ec o nó mic os y c ul-

t urales. No era una s ociedad i gualitaria, nos guste o

no reconocerlo. Y producía, ade más, cierto grado de

i nconfor midad y descontento en perí odos deter mi-

nados, por causas es pecíficas y l ocali zadas. Si n

e mbargo, es equi vocado c o nvertir i nc o nfor mi-

dades y desc o nte ntos es porádic os e n una c ate-

gorí a metafísi ca c o mo la de „resiste nci a“.

En últi ma análisis, el e nfoque resiste nci ali-

sta y c o nfli cti vo re mite a una c o ncepci ó n a pri o-

ri i g ualitari a de l a s oci edad. Esta c o ncepci ó n ll e-

va a no rec o nocer l os as pectos es pecífi c os,

fundados e n l a jerarquí a, de l a s oci edad c ol o ni al

y posti ndepe ndi e nte. Lleva, e n ca mbi o, a r es al-

tar, a exagerar l as te nde nci as dis gregadoras,

pr otestatari as e i g ualitari as, c o mo si f ueran

éstas l as más „auté nticas“ y „ nat urales“ y no l as

pri meras. Ade más i nduce a s obreval orar el s ec-

tor i ndí ge na, s upuesta me nte „ expl otado“, e nfo-

cando e n él t odo el esf uerzo analíti c o, olvi dando

o dejando e n el trasfo ndo el est udi o de otr os s ec-

tores et nos oci ales y de l a s oci edad poli ét nica e n

s u c o nj unto. Asi mis mo, puede pr oducir una fal-

s a visi ó n a- históri ca, e nvi ando al i ndi o i n ill o

te mpore c o n l a creaci ó n de c o nti nui dades i magi-

nari as. Por eje mpl o, Bartol o mé s e ñalaba que l a

maya es „ una et ni a que durante c e nte nares de

años ha l uc hado acti va me nte por r ec uperar s u

auto no mía, y c uyas res puestas políti cas s e han

expresado en niveles de acci ón que van desde la i n-

s urrecci ón ar mada, hasta la resistencia estratégica

y apare nte me nte pasi va“ ( 1 9 88: 2 0; s ubrayado

FS) .

Para evitar l a caí da e n una peli gr osa il usi ó n

metafísi ca s erí a útil c uesti o nar y r epe nsar radi-

cal me nte l as c ategorí as utili zadas más o me nos

c o nsci e nte me nte, bajando l os pi es e n el terre no

1 0 Di vers os otr os autores utili zan el c o ncepto de

„resiste nci a“ u otr o equi vale nte, as oci ándol o ge neral-

me nte al de „expl otaci ó n“. Cfr. por eje mplo el est udi o

–que i ncl uye toda el área maya y s e refi ere al perí odo

col o nial – de Ruz ( 1 9 92: 85- 1 6 2) .

1 1 Es i ncorrecto, por l o tanto, s e ñalar que „e n la

histori ografí a, l a resiste nci a maya a l a c ol o nizaci ó n ha

si do s oslayada o mi ni mizada“ ( Braca mo nte 1 9 9 9:

3 9- 6 3) .

Page 65: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 65

Ketzalcalli

1| 2 004 65

Ketzalcalli

1| 2 004 65

Ketzalcalli

1| 2 004 65

Ketzalcalli

1| 2 004 65

Ketzalcalli

1| 2 004 65

Ketzalcalli

1| 2 004 65

Ketzalcalli

1| 2 004 65

Ketzalcalli

e mpíri c o y evitando ge nerali zaci o nes i ndebi das.

Otr os c o nceptos puede n ayudar e n es a tarea.

Por eje mpl o, l a „resiste nci a“ pres upo ne una

i de nti dad, for mada a través de l a me mori a c olec-

ti va. Si n i de nti dad no puede haber resiste nci a,

puesto que l os pr otago nistas de ésta no r ec o no-

cerí an el discri me n e ntre „ nos otr os“ y „ ell os“, y

por l o tanto, una difere nci a i nhere nte de ti po

dual. La pres e nci a de i de nti dades – no de „i de n-

ti dad“ al si ng ular– debe s er necesari a me nte e n-

fre ntada c o mo hi pótesis, c o mo pr oble ma, y no

si mple me nte c o mo un dato. Pérez Tayl or i ndica

muy bi e n c ó mo l as i de nti dades c ol ecti vas s o n

múlti ples y s o n el r es ultado de un pr oces o de

constr ucci ón, de „creaci ón de u n i magi nari o“,

por parte de l os difere ntes s ujetos s oci ales

( 1 9 9 6: 1 3 1- 1 5 3) . La i de nti dad no es i n mutable,

ti e ne una di ná mica, una trayectori a e ntre olvi-

do, mitos, r ec uer dos e histori a vi va.

Por otr o l ado, c o nve ndrí a s eparar l a „resi-

ste nci a“ de l a ( vol untad de) „ per mane nci a“, que

no s o n l a mis ma c osa. Bo nfil expresaba esta c o n-

f usi ó n c o ncept ual e n un pasaje de s u fa mosa

obra „ Méxic o pr of undo“: „ Puede hablars e ( . . . )

de una cult ura de resi ste nci a, para caracteri zar

la ori e ntaci ó n de l as c ult uras i ndi as haci a l a per-

mane nci a, que no es i n movili dad si no adopci ó n

de l os ca mbi os i ndis pe nsables c o n el fi n últi mo

de per manecer“ ( 1 9 9 0: 1 9 1; s ubrayado FS) .

Que l as c ult uras i ndi as qui eran per manecer

no i mpli ca necesari a me nte que esté n li brando

una l uc ha, una „resiste nci a“, e n c o ntra de l a

c ult ura predo mi nante his pano mesti za. Si g nifi ca

s ola me nte que buscan pres ervar un núcleo de si-

g nos y val ores, una es pecifi ci dad, e n el c o ntexto

pri nci pal, r ec o noci do, de l a s oci edad novo his pa-

na y mexicana. „ Adaptaci ó n“ s erí a, e n este c as o,

un tér mi no más apr opi ado.1 2

E n fi n, antes de utili zar l a palabra „resiste n-

ci a“ c o nvi e ne si e mpre hacer el esf uerzo de una

ri g urosa c o ntext uali zaci ó n. De ¿cuál „r esiste n-

ci a“ habla mos? Resiste nci a ¿ de qui é n? Y e n

c o ntra ¿ de qui é n? ¿ En dó nde? ¿ C uándo? ¿ E n

c uáles as pectos? etc.1 3 Una vez planteadas estas

preg untas, es muy pr obable que l a „resiste nci a“

deje de s er pres e ntada c o mo un fe nó me no ho-

mogé neo, c o here nte, c o nti nuo y c o nsci e nte.

Más bi e n aparecerán clar os, por e nci ma de l os

ocasi o nales e pis odi os c o nfli ct uales, otr os

fe nó me nos relaci o nados c o n l a estr uct ura

orgánica y l a or ganizaci ó n jerárquica de l a s oci e-

dad regi o nal.

E l principio jerá rquico:la organizació n de la diferenciaEl clási c o est udi o de Du mo nt ( 1 9 80) s obre el si-

ste ma de l as c astas hi ndúes quizás pueda s er

útil, mutati s mutandis, c o mo i ntr oducci ó n al

est udi o del c o ntexto regi o nal yucatec o.

Du mo nt muestra e n toda s u pr ofundi dad l a

difere nci a e ntre el model o s oci al i ndi vi dualista-

i g ualitari o do mi nante e n el Occi de nte moder no,

y el model o s oci al o puesto, el holista-jerárquic o,

que s e e nc ue ntra cristali zado e n l a for ma más

ace nt uada e n el siste ma de l as c astas hi ndúes.

El autor pr ocede pri mero a mostrar t oda l a r e-

lativi dad del i gualitaris mo occi dental, con respecto

a model os difere ntes. Es más, c o ntrari a me nte al

prej uici o et noce ntrista do mi nante, que eleva el

i gualitaris mo a paradig ma, es el pri nci pi o jerárqui-

1 2 Dos trabajos desarrollan e il ustran c orrecta me nte el

si g nificado de l a adaptaci ó n di ná mica de l os i ndí ge nas

e n la s oci edad ge nerada por l a Co nquista: el de Farriss

( 1 9 92) y el de Car mag nani ( 1 988) . En a mbos trabajos l a

jerarquía es vi nc ulada c o n el siste ma reli gi os o y c o n la

et nici dad; Car mag nani e nfatiza, ade más, l a i mportancia

de la jerarquizaci ó n polític o- territori al.

1 3 Por eje mplo, es i mportante s eparar l a resiste nci a

( militar y c ult ural) que prese ntaro n l os mayas rebel des

de 1 847 e n el Ori e nte ( Cr uz<ob>) de la muc ho me nos

evi de nte „resiste nci a“ que s upuesta me nte persistí a e n

las zo nas occi de ntales de l a pe ní ns ula. La pri mera

puede s er aceptada c o mo un hec ho, la s eg unda ti e ne

que s er c o mprobada e mpírica me nte.

Page 66: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

66 1| 2 004

Ketzalcalli

66 1| 2 004

Ketzalcalli

66 1| 2 004

Ketzalcalli

66 1| 2 004

Ketzalcalli

66 1| 2 004

Ketzalcalli

66 1| 2 004

Ketzalcalli

66 1| 2 004

Ketzalcalli

66 1| 2 004

Ketzalcalli

co que constituye una reali dad pri maria, mi e ntras

que el siste ma i ndi vi dualista-i g ualitari o es más

bi e n s ec undari o y artifi ci al.1 4

E n s eg undo l ugar, Du mo nt criti ca l a i de ntifi-

caci ó n auto mática e ntre jerarquía y poder. La

jerarquizaci ó n es difere nci a de grado, de stat us,

no de acces o al poder. La jerarquí a no es necesa-

ri a me nte una cade na de mando más o me nos si-

milar a l a pr opi a de un ejército, más bi e n es una

gradaci ó n r eli gi osa - es decir: c ult ural-, e n el

c ual c ada „casta“ - o „ gr upo/sector s oci al“- s e di-

fere nci a e ntre sí, perte neci e ndo si n e mbargo a

un siste ma i nter depe ndi e nte. La jerarquí a r ec o-

noce el presti gi o más que el poder, y l a autori-

dad, más que l a do mi naci ó n.

El pri nci pi o jerárquic o, e n r eali dad, no es

precis a me nte el predo mi ni o de un ho mbre s obre

otr o ni de un gr upo s obre otr o, ya que i mplica l a

pree mi ne nci a del t odo s obre s us partes, e n el

á mbito de una l ógica or ganicista e i mpers o nal.

Du mo nt s e ñala, e n efecto, que el siste ma holi-

sta- or ganicista „( . . . ) es s obre todo un as unto de

or de n, de jerarquía; c ada ho mbre parti c ular ti e-

ne que c o ntri buir, e n s u pr opi o l ugar, al or de n

gl obal, y l a j usti ci a c o nsiste e n as eg urar que l as

proporci o nes e ntre funci o nes s oci ales s ean ad-

aptadas al c o nj unto“ ( 1 9 80: 9) .

E n un c o ntexto s oci al e n do nde disti ntos

ho mbres y gr upos pos ee n una gradaci ó n dife-

re nci ada, jerárquica, de stat us y de acces o al po-

der, c ada uno de ell os r ec o noce l a pree mi ne nci a

del siste ma que l os i ncl uye, antes y más bi e n que

la predo mi nanci a del ho mbre o gr upo s oci al s u-

peri or.

E n fi n, es i mportante obs ervar c o mo el pri n-

ci pi o jerárquic o act úa c o mo model o organizador

de l a s oci edad. Cada i ndi vi duo o gr upo ti e ne una

c ol ocaci ó n es pecífi ca, una funci ó n, dosifi cando

ni veles de i mportanci a s eg ún l os c o ntextos y l os

difere ntes á mbitos de l a vi da s oci al. La or ganiza-

ci ó n jerárquica pr ope nde a dar s e nti do y ace n-

t uar las diferencias s ociales, e n l ugar de atenuar-

las, creando una fuerte i ntegraci ón funcional de

ele mentos que for man parte de la co muni dad en ge-

neral.

En Yucatán s e puede n fácil me nte r ec o nocer

ele me ntos de jerarquí a c o mo l os que e nc ue ntra

Du mo nt e n l a I ndi a. Para el perí odo pre his páni-

c o s e acepta ge neral me nte l a i nter pretaci ó n de

la s oci edad maya c o mo un mundo muy jerar-

quizado e n todos l os ni veles, a partir de s u f un-

da me nto c os mol ógic o.1 5 Per o ta mbié n l a é poca

c ol o nial pres e nta c aracterísti cas r ec o noci bles de

or ganizaci ó n jerárquica.1 6 Por eje mpl o, l a defi ni-

ci ó n de „casta“ pr opuesta por Du mo nt s ue na,

mutatis mutandis, fa mili ar para el i nvesti gador

de l a pe ní ns ula s ure ña: „ El siste ma de castas di-

vi de toda l a s oci edad e n un gran nú mero de gr u-

pos hereditari os, disti ntos uno de otr o y vi nc u-

lados e ntre sí por tres característi cas: separaci ón

e n c uesti o nes de matri mo ni o y c o ntacto ( . . . ) ; di-

vi si ón del trabajo ( . . . ) ; y, fi nal me nte, jerarquí a,

que dis po ne l os gr upos e n rangos r elati va me nte

s uperi ores o i nferi ores uno c o n r es pecto a otr o“

( 1 9 80: 2 1) .

Las „castas“ c ol o ni ales yucatecas –y l as dife-

re nci as et nos oci ales posteri ores – pos eí an, e n

ge neral, tal es c aracterísti cas. Ade más, estaban

i ntegradas e n un siste ma s oci al c o here nte, arti-

c ulado, que s obreentendía cierto grado de recono-

ci miento mutuo, consenso, cooperaci ón orgánica

e ntre s us partes. Ta mbié n, i g ual que el siste ma

1 4 La i mportancia de Du mo nt e n la crítica al

et noce ntris mo i g ualitari o occi de ntal ha si do s e ñalada

por Ve neziani ( 1 9 9 6) .

1 5 Cfr. por eje mplo Farriss: „la s oci edad maya estaba

organizada e n una estr uct ura c orporati va y a la vez

jerarquizada, reproduci da e n cada ni vel s oci al“ ( 1 9 9 2:

2 5) .

1 6 Farriss ( 1 9 9 2) y, para Oaxaca, Car mag nani ( 1 9 88) , s o n

los autores que, para México, i ntroduce n c o n más

co here ncia y c o n mayor éxito el ele me nto jerárquico

–vi nc ulándol o c o n la et nici dad– e n la i nterpretaci ó n de

la s oci edad c ol o nial.

Page 67: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 67

Ketzalcalli

1| 2 004 67

Ketzalcalli

1| 2 004 67

Ketzalcalli

1| 2 004 67

Ketzalcalli

1| 2 004 67

Ketzalcalli

1| 2 004 67

Ketzalcalli

1| 2 004 67

Ketzalcalli

1| 2 004 67

Ketzalcalli

de l a I ndi a, habí a naci do c o n una i nvasi ó n ex-

tranjera. Los es pañoles, anál oga me nte a l os

puebl os ari os e n l a I ndi a, s e s uper pusi er o n a l a

estr uct ura s oci al nati va c o mo élite organizado-

ra, i ntr oduci e ndo s us pr opi os sí mbol os c ult ura-

l es c o mo siste ma de refere nci a para toda l a s o-

ci edad que s e i ba creando. Ell os oc uparí an e n

cali dad de s acer dotes, e nc o me nderos, c o merci-

antes, f unci o nari os y militares, el vérti ce de l a

pirá mi de jerárquica c ol o ni al. En fi n, es i mpor-

tante s e ñalar el val or de l as jerarquí as políti cas y

reli gi osas rec o noci das: l as que c ol ocaban por e n-

ci ma de l a s oci edad c ol o ni al al r ey y al Di os cri-

sti ano –c o n s us r epres e ntantes r es pecti vos – c o-

mo s e ñores s upre mos del nuevo c os mos.

Co n esto no prete ndo decir, nat ural me nte,

que el siste ma de l as c astas c ol o niales yucatecas

s e aj ustara al model o de l a I ndi a. De masi adas di-

fere nci as di vi de n l as dos experi e nci as históri cas

y c ult urales para s upo ner una i de ntifi caci ó n. E n

parti c ular l a r eli gi ó n marca una difere nci a f un-

da me ntal. Mi e ntras que el siste ma de l as castas

de l a I ndi a descansa e n el siste ma reli gi os o i n-

dostánic o, ace nt uada me nte jerárquic o, e n l as

c ol o nias es pañolas el r efere nte r eli gi os o, el cris-

ti ano, r e mite más bi e n a un siste ma i deal me nte

i g ualitari o –todos l os cristi anos s o n i g uales

fre nte a Di os –, que tolera y acepta l as difere n-

ci as jerárquicas e ntre l os ho mbres s ól o c o mo li-

mitaci o nes terre nales a l a perfecci ó n es pirit ual,

no c o mo difere nci as o ntol ógicas. E n el mundo

cristi ano- occi de ntal l a jerarquí a s oci al debe e n-

te nders e más bi e n c o mo un siste ma i deol ógic o

de organizaci ón de l a difere nci a, e n r elaci ó n di-

alécti ca c o n el f unda me nto reli gi os o de l a s oci e-

dad, que es más i g ualitari o. Es e siste ma evol u-

ci o na haci a for mas más i g ualitari as –per di e ndo

al g unas c aracterísti cas or gánicas y jerárquicas –

c o n el avance de l a moder ni dad.

Si n e mbargo mi ni mizar, mali nter pretar o no

rec o nocer si qui era aquell os ele me ntos – que aún

persisten – de diferenciaci ón s ocial de ti po específi-

ca mente jerárquico, puede llevar a c o ncl usi o nes

unilaterales, parci ales, r educci o nistas y, al fi n y

al cabo, equi vocadas.

Modelos de etnicidadCo mo ya diji mos antes, l os model os i nter preta-

ti vos que s e han adoptado para el est udi o de Yu-

catán, muc has veces quedan li mitados por l a

adopci ó n de es que mas excesi va me nte c o nfli c-

t uales, dualistas y a- históri c os. Otr o lí mite i m-

portante que se puede señalar, es el punto de vista

pri vilegi ado a partir del s ector i ndí ge na. Si

to ma mos al i ndi o maya c o mo l a qui ntaese nci a de

la et nici dad, queda e nc ubi erto el siste ma ét nic o

ge neral e n el c ual el maya s e adscri be; ade más,

s e atri buye escas a r el evanci a a l a et nici dad es pe-

cífi ca del s ector diri ge nte his pano- cri oll o, que

ta mbi é n existe.

Para s uperar esta defi ci e nci a analíti ca es ne-

cesari o adoptar una post ura difere nte, que val o-

re l os el e me ntos de et nici dad tanto de l os mayas

co mo de los cri ollos, e i ncl uya a a mbos en un sis-

te ma regi onal de rel aci ones ét ni cas. A este siste-

ma, caracteri zado por l a i nteracci ó n e ntre s ecto-

res s oci ales difere nci ados ét nica me nte, l e ll a mo

siste ma s oci al poli ét ni co.1 7

Asi mis mo, es i mportante defi nir qué es l a et-

nici dad, c ó mo i ntegra difere ntes et ni as e n un

c o nj unto poli ét nic o y jerárquic o estable, y c ó mo

opera e n el ti e mpo históri c o. Los c o mpo ne ntes

ét nic os de l a s oci edad s e dis po ne n e n una escala

jerárquica de stat us, r es po nsabili dades y f unci o-

nes. La i nteracci ó n e ntre es os c o mpo ne ntes ti e-

ne, ade más, una trayectoria te mporal deter mi nada,

1 7 Utili zo aquí el tér mi no “ poli ét nic o” para i ndicar un

siste ma s oci al i ntegrado por s ectores caracterizados

ét nica me nte ( e n l ugar de s erl o, por eje mplo,

eco nó mica me nte) . Ti e ne la ve ntaja de una mayor

precisi ó n li ng üística, si e ndo c o mpuesto por dos raíces

gri egas. El tér mi no “ multi ét nic o”, e n ca mbi o, hí bri do

lati no- gri ego, es más i mprecis o y deteri orado ade más

por el us o frec ue nte e n el l e ng uaje polític o y vul gar.

Page 68: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

68 1| 2 004

Ketzalcalli

68 1| 2 004

Ketzalcalli

68 1| 2 004

Ketzalcalli

68 1| 2 004

Ketzalcalli

68 1| 2 004

Ketzalcalli

68 1| 2 004

Ketzalcalli

68 1| 2 004

Ketzalcalli

68 1| 2 004

Ketzalcalli

con un acta de naci miento, fases de c o ns oli daci ó n,

mo me ntos de redefi nici ó n, a me nudo c o n s ac u-

di das, y un des e nlace e n el ti e mpo pres e nte.

Pode mos abor dar el te ma de l a et nici dad bajo

el punto de vista teóri c o, c o me nzando c o n decir

que ésta es, f unda me ntal me nte, un fe nó me no

c ult ural, que si g nifi ca difere nci aci ó n, i de ntifi-

caci ó n y cl asificaci ó n de s ectores y gr upos s oci a-

les.1 8 Lla ma la ate nci ó n c ó mo es e fe nó me no,

c o nsi derado por l ar go ti e mpo c o mo una mera re-

li quia del pasado, adqui ere e n c a mbi o una cre-

ci e nte visi bili dad, si g nifi cado e i mportanci a e n

el mundo act ual. Lejos de desaparecer c o n l a mo-

der nizaci ó n, l a et nici dad aparece cada vez más

co mo una de l as di me nsi o nes más i mportantes

de l a i de nti dad s oci al e n el mundo gl obali zado.

Co mo categorí a c o ncept ual, ha c o nquistado

ta mbié n una posi ci ó n de f uerza e n el á mbito

acadé mic o.

E n el mo me nto de defi nir qué es l a et nici dad,

si n e mbargo, no s e e nc ue ntra una descri pci ó n

ho mogé nea por parte de l os i nvesti gadores. Esto

s e debe e n gran medi da a l a nat uraleza el usi va,

polis e mántica y a mbi g ua del tér mi no, que puede

i ncl uir ta mbi é n fuertes c o mpro mis os políti c os.

Fre nte a este panora ma, es tarea de l as ci e nci as

s oci ales buscar una defi nici ó n aceptable del

c o ncepto, i ndicando l a apli cabili dad y l a f unci ó n

es pecífi ca que ti e ne e n el est udi o de l as s oci e-

dades, más allá del mero s e ñala mi e nto de l as di-

fi c ultades s e mánticas o l a depe nde nci a que

–i g ual que otras muc has c ategorí as – ti e ne c o n

res pecto al c o ntexto s oci al ( Wade 1 9 9 7: 5) .

El us o “s oci al ” del c o ncepto de “ et nici dad”

ti e ne dos verti e ntes: una positi va, que aparece

c uando l a et nici dad es c o nsi derada c o mo parte

de l os derec hos c olecti vos de l os puebl os, y otra

negati va, c uando s e as oci a c o n el c o nfli cto, l a

agresi ó n y l a i ntoleranci a. Ambas percepci o nes,

desafort unada me nte, i nfl uye n e n el c a mpo

ci e ntífic o, ll evando al g unos i nvesti gadores a

perorar r o mántica me nte l a causa ét nica de mi-

norí as y puebl os “ opri mi dos ” y otr os, a depl orar

la „ et nici zaci ó n“ de l as r elaci o nes s oci ales e n

c uanto fo me ntadora de c o nfli ctos.1 9 La di visi ó n

polé mica e ntre l as i nter pretaci o nes “ pri mor di a-

listas ” y l as “i nstr u me ntalistas ” de l a et nici dad

refleja tales percepci o nes.2 0

Co nvi e ne dejar de l ado estas c o ntroversi as,

e n bue na medi da estériles. Es más i mportante,

para el análisis, i nte ntar establecer al g unos

pará metros para el est udi o de l as s oci edades po-

li ét nicas e n América Lati na y e n el c o ntexto

es pecífi c o de Yucatán. Las pre misas teóri cas y

metodol ógicas para establecer tales pará metros,

s e puede n c o nce ntrar e n s eis puntos:

Pri mero, l a et nici dad s e puede i nter pretar

c o mo una red de sí mbol os cul t ural es ( Geertz

1 9 9 3) , r elaci o nada í nti ma me nte c o n otras –por

eje mpl o, l a r eli gi ó n–, que clasifi can y defi ne n

1 8 No s e ha for mado hasta hoy un c o nse ns o e n la

c o muni dad ci e ntífica s obre l o que es exacta me nte la

“et nici dad” . En este e nsayo me refi ero a ella c o mo un

fe nó me no c ultural que produce difere nciaci ó n,

i de ntificaci ó n y clasificaci ó n de ntro de una s oci edad o

e ntre s oci edades cercanas e ntre sí, marcando lí mites,

s e ñalando tareas e i ndicando clara me nte una posici ó n

jerárquica para cada gr upo o s ector. La et nici dad puede

producir un siste ma de categorí as ét nicas de ntro de

una s oci edad deter mi nada –es decir, un siste ma de

clasificaci ó n jerárquico i nter no–, o bi e n et nias y gr upos

ét nic os clara me nte difere nci ados –es decir, siste mas

c ulturales c o mpletos, operati vos y or gánicos –. El c as o

de Yucatán cabe e n el pri mer ti po de siste mas.

1 9 Vi d. Devalle ( 1 9 9 2: 3 1- 5 2) .

2 0 Los „i nstr u me ntalistas“ ( por eje mplo: Fredri k Bart h)

cree n que la et nici dad es un rec urs o c ult ural

pri nci pal me nte i nter no de l os gr upos, que es adoptado

co nsci e nte me nte para obte ner ve ntajas ec o nó micas y

políticas. Los „ pri mor dialistas“ ( por eje mplo: Clifford

Geertz) , e n ca mbi o, s osti e ne n que la et nici dad es un

ras go c ult ural básic o, arrai gado e n la psic ol ogí a

profunda de l os gr upos y l os i ndi vi duos, que ti e ne

funci o nes ante todo clasificadoras ( cfr. Je nki ns 1 9 96:

81 1- 81 3) .

Page 69: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 69

Ketzalcalli

1| 2 004 69

Ketzalcalli

1| 2 004 69

Ketzalcalli

1| 2 004 69

Ketzalcalli

1| 2 004 69

Ketzalcalli

1| 2 004 69

Ketzalcalli

1| 2 004 69

Ketzalcalli

1| 2 004 69

Ketzalcalli

l as i de nti dades c olecti vas y, es peci al me nte, l a

posi ci ó n de un gr upo r es pecto a otr os ( Epstei n

1 9 83: 1 80- 1 81; Bart h 1 9 7 6: passi m; Pérez Tayl or

1 9 9 6: 1 3 1- 1 5 3) . De esto deri va que l a et nici dad

se acti va c o n el c o ntacto e ntre gr upos disti ntos,

no pudi e ndo s ubsistir e n c o ndici o nes de relati vo

aisla mi e nto. Depe nde e nto nces de circ unstan-

ci as y de un c o ntexto partic ular.

Segu ndo, l a et nici dad es un fe nó me no c ult u-

ral e n parte espontáneo y e n parte control ado,

c o n una verti e nte i nconsci e nte y otra consci e n-

te. No es, des de l uego, una i nve nci ó n ex ni hil o,

ya que para acti vars e necesita datos preexiste n-

tes, que s o n reelaborados l uego e n un c o nj unto

c o here nte y r elati va me nte estable.2 1

Tercero, l a et nici dad es una di me nsi ó n sit ua-

da e n el ti e mpo y e n el espaci o. Todas l as ét ni as

ter mi nan por r evestir el territori o e n do nde vi-

ve n de si g nifi cados i n materi ales, i ntegrándol o

e n el es paci o pec uli ar que r epres e nta s u es e nci a,

s u l ocali zaci ó n c ós mica, meta-físi ca. Lo mis mo

s ucede c o n el ti e mpo, que ter mi na si e ndo un

ti e mpo c ult ural, míti c o, meta- cr o nol ógic o. Las

et nias s e sit úan, e nto nces, e n una topografí a

cult ural y e n un deve nir cul t ural marcados por

l ugares – mo ntañas, rí os, ci udades, etc. – y por

eve ntos si mbóli ca me nte r el evantes –por eje m-

pl o, una i nvasi ó n extranjera, una di ás pora, el l o-

gr o de l a i ndepe nde nci a, una g uerra ci vil –.

Cuarto, l a et nici dad s e ali me nta de fue ntes

cult ural es múl ti pl es, al g unas de l as c uales adqu-

i ere n una r el evanci a parti c ular, s eg ún el c o n-

texto. Estas s o n, por eje mpl o, el i di o ma, el traba-

jo, l as r elaci o nes fa mili ares, l os ras gos s o mátic os

( “raza”), l a r eli gi ó n, etc. Tales ele me ntos s o n fi-

jados e n estereoti pos co mparti dos, visi bles y ac-

ti vos e n el c o ntacto i nterét nic o, c uando act úan

para caracteri zar al “ otr o” c o n r es pecto a sí mis-

mos. Co mo s e ñala Hoeti nk ( 1 9 6 7)2 2

por eje mplo,

los rasgos s o máticos dependen de consi deraci ones

estéticas y si mbólicas en gran medi da i nconscien-

tes, que re mite n a i deal-ti pos; éstos s o n parte del

“ mapa” si mbóli c o que ayuda a l os i ndi vi duos y

gr upos a clasifi cars e ét nica me nte e ntre sí.

Qui nto, l a et nici dad, l ejos de s er un pri nci pi o

eter no e i n mutable, pres e nta una te nsi ó n e ntre

di na mis mo de c o nte ni dos y estabili dad de

lí mites, s eg ún el cl ási c o model o de Bart h. Las di-

visi o nes nos otr os / ell os ti e ne n, evi de nte me nte,

un pr ofundo val or funci o nal e n sit uaci o nes poli-

ét nicas. Esto per mite e nte nder por qué l as dis-

ti nci o nes ét nicas persiste n, aunque c a mbie n la

s oci edad que l as e nci erra y al g unos de l os pará-

metros que l as defi ne n.

Sexto, l a et nici dad i mplica jerarquí a, stat us y

poder.2 3 Los gr upos s oci ales s e sit úan e n un es pa-

ci o c ult ural jerarquizado e n do nde adqui ere n

posici o nes difere ntes de stat us ( tí pi ca me nte, l os

cri oll os fre nte a l os mesti zos / i ndi os / negros e n

América Lati na) . Por otr o l ado, ti e ne n acces o di-

fere nci ado a l as f ue ntes del poder políti c o,

ec o nó mic o, r eli gi os o, etc. Stat us y poder puede n

c oi nci dir, aunque esto no si e mpre es ci erto

( pi é nses e e n el „ blanc o pobre“ del Cari be fre nte

a una élite de c ol or) . De es o deri va que l a catego-

ri zaci ó n ét nica s ea a me nudo c o nfli cti va, s ujeta

a r edefi nici o nes e n ocasi ó n de fuertes s ac udi das

del siste ma s oci al.

2 1 Es s or pre nde nte c ó mo al g unos i nvesti gadores si g ue n

se ñalando que hay ele me ntos c o nstr ui dos e n la

et nici dad. Pero, ¿ no es l a c ult ura toda, e n si mis ma, el

producto de una c o nstr ucci ó n? Que el ho mbre s e

i nve nte di oses y mitol ogí as no dis mi nuye e n nada la

reali dad de estas elaboraci o nes para qui e nes l as vi ve n.

Las et nias s o n reales, pri mero porque la ge nte cree que

existe n y actúa e n c o nsec ue ncia.

2 2 Hoeti nk ( 1 9 6 7) s e ñalaba la difusa percepci ó n, e n el

Cari be, de una gradaci ó n jerárquica del c ol or de l a pi el,

des de el negro ( i nferi or) hasta el blanco ( s uperi or) .

2 3 Para una a mpli a disc usi ó n de l o que si g nifican stat us y

poder e n relaci ó n a l a jerarquía s oci al, vi d. El carácter

jerárquico de la s oci edad, que s e ñala Du mo nt ( 1 9 80) ,

dis mi nuye c o n la moder nizaci ó n, que es portadora de

un pri nci pi o s oci al i g ualitari o –ori gi nari o de Occi de nte–

opuesto al jerárquico –propi o del mundo i ndostánico–,

Page 70: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

7 0 1| 2 004

Ketzalcalli

7 0 1| 2 004

Ketzalcalli

7 0 1| 2 004

Ketzalcalli

7 0 1| 2 004

Ketzalcalli

7 0 1| 2 004

Ketzalcalli

7 0 1| 2 004

Ketzalcalli

7 0 1| 2 004

Ketzalcalli

7 0 1| 2 004

Ketzalcalli

A c o nti nuaci ó n s e il ustrará e n qué manera s e

for ma, c ó mo evol uci o na y c ó mo act úa l a et nici-

dad durante el pr oces o de desarr oll o históri c o de

la pe ní ns ula de Yucatán.

Antecedentes: de la coloniaa la guerra interétnicaLa c o nfi g uraci ó n ét nica de l a pe ní ns ula de Yu-

catán s e disti ng ue por l a persiste nci a de un f uer-

te c o mpo ne nte i ndí ge na i ns ólita me nte ho-

mogé neo – alrededor de 3 8 % de l a poblaci ó n

pe ni ns ular habla el maya yucatec o e n l a act uali-

dad - ,2 4 aunque s u defi nici ó n s oci oc ult ural es

disti nta c o n res pecto a l as r egi o nes circ unveci-

nas.

Esta sit uaci ó n es el r es ultado de un l ar go pr o-

ces o históri c o, que s e puede di vi dir e n c uatr o

etapas, c ada una c aracteri zada por difere ntes

c o nfi g uraci o nes poli ét nicas: l a pri mera, r es ulta-

do de l a Co nquista, ter mi nó c o n l a I ndepe nde n-

ci a; l a s eg unda abarc ó l as pri meras décadas del

si gl o XI X hasta l a Guerra de 1 847; l a tercera e m-

pezó e n l a pos g uerra, grosso modo e n 1 85 0 y ter-

mi nó c o n l a Revol uci ó n, e n 1 9 1 0- 1 9 1 5; una

c uarta etapa, post- revol uci o nari a, marcada por

las transfor maci o nes de l os años vei nte y trei n-

ta, es l a que aún persiste hoy dí a. Tales etapas

s on parte del proceso de i ntegraci ón de l os diferen-

tes co mponentes étnicos de la s ociedad en la mo-

der na co muni dad naci onal, mediante una for ma

menos conflictiva y más exitosa de la que han expe-

ri mentado otras regi ones circ unveci nas.

Durante l a pri mera etapa s e pr odujero n l a

Co nquista ( 1 5 2 7- 47) y l a c ol o nizaci ó n es pañola.

Los es pañoles s o meti er o n a una nu merosa

poblaci ó n c ult ural me nte ho mogé nea, per o frag-

me ntada políti ca me nte e n nu meros os cacicaz-

gos i ndepe ndi e ntes, que s obrevi vi er o n bajo l a

do mi naci ó n es pañola hasta fi nales del si gl o

XVI.2 5 Poc os c ol o nizadores s e as e ntaro n e n Yu-

catán, por l a f uerte resiste nci a que pres e ntaban

l os nati vos y, más aún, por l a escas ez de r ec ur-

s os.2 6 Los es pañoles f undaro n s u ec o no mía l ocal

e n el apr ovec ha mi e nto del trabajo i ndí ge na, me-

di ante l a e nc o mi e nda y l os r eparti mie ntos,

estableci e ndo una s oci edad estratifi cada por

„razas“ disti ntas. I ndi os, mesti zos y afr o mesti-

zos ( “ par dos ”), agr upados e n l a de no mi naci ó n

de “castas”;2 7 eran or ganizados y diri gi dos por l a

élite his pánica, heredera de la Conquista y deposi-

taria de l os pri nci pi os legiti mantes de la co muni dad

regional. En otras palabras, „ de las tres razas, la

española mandaba, obedecía la i ndia y la negra

s ufría la esclavitud“ ( González Navarro 1 979: 1 1) .

2 4 El i di o ma no es, des de l uego, el i ndicador funda me ntal

o axi al de l a i de nti dad ét nica. En Yucatán, ade más,

dese mpe ña un papel difere nte c o n res pecto al resto de

México, y ha si do por l ar go ti e mpo un ras go c o mún de

cri oll os, mestizos e i ndi os. Si n e mbargo s e si g ue

to mando e n c ue nta, c o nve nci o nal me nte, e n l os ce ns os

ofici ales y es, si n duda, uno de l os ele me ntos más

co nfi ables e n tér mi nos estadístic os, mutatis mutandis,

para te ner una i dea de l as pr oporci o nes relati vas,

grosso modo, de cada gr upo ét nic o.

2 5 La situaci ó n política de l a pe ní ns ula al c o mie nzo de l a

c ol o nizaci ó n es pañola es est udiada por Sergi o Quezada

( 1 99 3) .

2 6 El tér mi no „resiste nci a“ es c orrecto s ola me nte si nos

referi mos al si gl o XVI, c o mo rec hazo directo e

i n mediato de l a Co nquista es pañola.

2 7 Es evi de nte que estos s ectores s oci ales tan e nfocados e n

la difere nciaci ó n ét nica no s o n ni l os „esta me ntos“ de

Europa ni, muc ho me nos, l as „castas“ hi ndúes, a pesar

de las relaci o nes jerárquicas que l os une n. Co mo

se ñalaba Weber e n „Eco no mía y Soci edad“ ( 1 9 9 2: 6 89) ,

existe una estrec ha as oci aci ó n e ntre „casta“ y et nia. La

„casta“, ade más, puede evol uci o nar a partir del

esta me nto, ace ntuando l os ele me ntos de excl usi ó n,

rituales y jerárquicos que l o caracterizan. En otras

palabras, el esta me nto basado e n ras gos ét nic os ti e ne,

ya e n sí mis mo, l a pote nci ali dad para c o nvertirs e e n

una casta o acercarse muc ho a ésta. El tér mi no „casta“,

por l o tanto –aclarada la difere nci a c o n res pecto a la

sit uaci ó n de l a I ndia– per mite una mejor apreciaci ó n

del as pecto jerárquico de l a estratificaci ó n s ocial e n las

Américas, e n l ugar del tér mi no „esta me nto“, más pr opi o

de las s oci edades e uropeas del Anti g uo Régi me n.

Page 71: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 7 1

Ketzalcalli

1| 2 004 7 1

Ketzalcalli

1| 2 004 7 1

Ketzalcalli

1| 2 004 7 1

Ketzalcalli

1| 2 004 7 1

Ketzalcalli

1| 2 004 7 1

Ketzalcalli

1| 2 004 7 1

Ketzalcalli

1| 2 004 7 1

Ketzalcalli

La i mposici ó n vi ole nta del do mi ni o es pañol

est uvo mati zada, si n e mbargo, por el e me ntos de

negoci aci ón, adaptaci ón y aceptaci ón vol untari a

de l a nueva sit uaci ó n por parte de l os mayas.2 8

Co n la s uperaci ó n del i mpacto i ni ci al de l a Co n-

quista, éstos e mpre nderí an el c a mi no de l a s u-

pervivencia, buscando un l ugar en el nuevo contex-

to produci do por la i nvasi ón his pánica. Entre

españoles e i ndígenas, que constituían ahora la

c u mbre y la base, respectiva mente, del nuevo edifi-

ci o s ocial, se estableci ó entonces un pacto de

subordi naci ón, que i mplicaba deberes y res-

ponsabili dades recí procas, matizadas por una pre-

cisa distri bución de tareas s ociales, c ulturales y

políticas, en una escala jerárquica reconoci da.2 9

Marc o Belli ngeri ha i ndicado de manera es-

clarecedora l os as pectos l egales e i nstit uci o na-

les s obre l os c uales descansaba el pacto de

s ubor di naci ó n - que él ll a ma „ pacto i ndi ano“- y

c ó mo s e j ustifi caba l a nueva arti c ulaci ó n e ntre

gr upos ét nic os e n Yucatán:

„( . . . ) l o que lla ma mos pacto i ndi ano ( . . . )

evol uci o nó para s oste ner l a te nsi ó n e ntre l os

esta me ntos que s e for maro n, e ntre éstos y l a et-

ni a y e ntre l a for maci ó n i nterét nica y s u mo nar-

ca l ejano. ( . . . ) e n es o l a et ni a pudo c o nstit uirs e

c o mo s eg me nto, l egiti mando un nuevo pr oyecto

que garantizarí a s u r eproducci ó n; el s eg me nto

blanc o fundó s u s upre mací a s obre el s eg me nto

i ndi o y fi nal me nte l a c or o na afir mó y mant uvo

s u s oberaní a s obre a mbos. Graci as al pacto i ndi a-

no l os dos s ubsiste mas de l a for maci ó n i nterét ni-

ca s e arti c ularo n e n for ma asi métri ca y per ma-

ne nte, ya que el predo mi ni o del s eg me nto

blanc o f ue c o ncebi do c o mo una deri vaci ó n di-

recta de l as dos fi deli dades cr uzadas del pri miti-

vo pacto de conquista: hacia el rey y hacia el Di os

cristiano“ ( Belli geri 1 9 9 5: 1 2) .30

Co n el pacto estableci do e ntre c o nquistado-

res y c o nquistados s e c o ns oli dó gradual me nte

„ una nueva for maci ó n i nterét nica f unda me nta-

da e n el equili bri o e ntre auto no mí a y s ubor di-

naci ó n e ntre s us s eg me ntos, el i ndi o y el blanc o“

( Belli geri 1 9 9 5: 1 8) .

El siste ma s oci al poli ét nic o deri vado de l a

s ubor di naci ó n de l os mayas a l os es pañoles era

caracteri zado por l os lí mites explí citos, níti dos y

relati va me nte estables i nter puestos e ntre c ada

c o mpo ne nte de éste y una gradaci ó n jerárquica

de stat us por c ada gr upo ét nic o que l o i ntegraba.

Cada c ual r eci bi ó difere ntes de no mi naci o nes

es pecífi cas: l os desce ndi e ntes de l os c o nquista-

2 8 Cfr. Braca mo nte y Solís ( 1 9 9 6: 2 7 1) s e ñalan el

estableci mie nto de un „ pacto s oci al asi métric o“ que

a mi noró las te nsi o nes y reg ul ó la c o nvi ve ncia

i nterét nica. Cfr. ta mbié n Braca mo nte ( 1 9 90: 40) .

2 9 El c o ncepto de “ pacto de s ubordi naci ó n” i mplica una

i nterpretaci ó n c o nse ns ual de l as relaci o nes jerárquicas

e ntre “s ubalter nos” y “ do mi nantes” –si quere mos

utilizar las vi ejas de no mi naci o nes gra msci anas –, que

s obree nti e nde ci erto grado de c ooperaci ó n y aprobaci ó n

i mplícita por a mbas partes, c uyos l azos, i ntereses

c o munes, i de ntificaci ó n y c o mpe netraci ó n mutua

rebasan posi bles c o ntraposici o nes. Este c o ncepto me

parece útil e n c uanto po ne e n evi de ncia precisa me nte

el as pecto jerárquico de l a s oci edad ( cfr. Du mo nt 1 9 80) .

Se refi ere, c o ncept ual me nte, a l as dos castas pri nci pales

de la s oci edad, e n la relaci ó n que cada una establece

co n la otra, y no a s ujetos partic ulares y élites de ntro

de cada casta. Co ncreta me nte, si n e mbargo, el pacto s e

artic ulaba a través de las élites maya y l os puebl os por

un lado, y l os funci o nari os, s acerdotes, e nco me nderos

y c o merci antes es pañoles por el otr o; e n tér mi nos

c ulturales, si g nificaba ta mbié n la s ubordi naci ó n de l a

reli gi osi dad maya – reduci da a ni vel de c ulto popular y

„s uperstici ó n“ al cristi anis mo. El „ pacto de

s ubor di naci ó n“ excl uye la i dea de una „resiste ncia“

ge nerali zada, pasi va o acti va, al siste ma.

3 0 Belli geri ( 1 9 9 5: 1 2) e nfocándose e n l os as pectos j urí di-

c o-i nstit uci o nales, marca una difere nci a e ntre dos pac-

tos: el i nici al pacto de conquista ( c o ntrato fe udal e ntre

el rey y la nobleza / hi dal g uía c o nquistadora y c o nqui-

stada) y el s ucesi vo pacto i ndi ano ( el que i ntegra la

et nia / poblaci ó n c o nquistada a l a c o nquistadora e n el

siste ma c ol o nial, estableci e ndo el equili bri o e ntre

s ubor di naci ó n y auto no mía) . El „ pacto i ndiano“, más

e nfocado e n la relaci ó n i nterét nica, s e acerca a mi

propi o c o ncepto de „ pacto de s ubordi naci ó n“.

Page 72: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

7 2 1| 2 004

Ketzalcalli

7 2 1| 2 004

Ketzalcalli

7 2 1| 2 004

Ketzalcalli

7 2 1| 2 004

Ketzalcalli

7 2 1| 2 004

Ketzalcalli

7 2 1| 2 004

Ketzalcalli

7 2 1| 2 004

Ketzalcalli

7 2 1| 2 004

Ketzalcalli

dores his pánic os s e ll a maban a sí mis mos,

“es pañoles ”, ll a maban “i ndi os ” a l os nati vos y

fuero n ll a mados por éstos c o n el no mbre maya

de “ dzul <ob>”.3 1 Más tar de l os tér mi nos s e ca m-

bi arí an e n el de “ladi nos ” para i ndicar l os blan-

c os y mesti zos his panizados, mi e ntras el de ma-

cehual <ob> i ndic ó el c o mún de l a poblaci ó n

ca mpesi na maya.3 2 Todos l os grupos reconocían,

fi nal mente, sí mbolos, pri nci pi os rectores, autori-

dades y leyes co munes que los i ncl uían en un siste-

ma único, s uperi or a las diferencias i nter nas.

La di visi ó n e ntre l as castas era defi ni da por l a

ley, c o n dis posi ci o nes que difere nci aban l os i m-

puestos ( tri buto) , asi g naban difere ntes car gas

de trabajo ( tequi os, r eparti mi e ntos) , prescri bí an

una r esi de nci a parti c ular ( e n el á mbito urbano:

l os barri os) e i ndicaban i ncl us o el ti po de i ndu-

me ntari a que c ada casta te ní a que ll evar. La di vi-

si ón s ocial por castas era fortaleci da por el siste ma

reconoci do de autogobier no de l os i ndígenas, agru-

pados e n “repúbli cas de i ndi os”, l as c uales s o-

brevi virí an e n Yucatán hasta medi ados del si gl o

XI X.

Las castas pr oporci o naban una i de nti dad s o-

ci al e n el s e nti do más a mpli o. Si n e mbargo, l a

mayor c o hesi ó n y auto-i de ntificaci ó n, e n el c as o

de l os i ndi os, s e verifi caba e n el á mbito de l a fa-

mili a, el li naje y l a c o muni dad, e n do nde s e

e ntrecr uzaban lazos f uertes de r eci pr oci dad y de

obedi e nci a/s ubor di naci ó n. Estos ví nc ul os s e ex-

te ndí an tanto verti cal me nte – de l os mace hua-

les a l a élite –, así c o mo hori zo ntal me nte – e n el

siste ma del li naje patrili neal – ( Farriss 1 992:

2 1 3- 2 2 5) . Ade más, estaban fuerte mente relaci ona-

dos con los patrones c ulturales pec uliares del á mbi-

to étnico i ndí gena. A este propósito, Braca monte

señala que:

„Se encontraban esferas de i de nti dad col ecti-

va ( . . . ) e ntre las que hay que destacar el uso de la

lengua maya que posee s ólo algunas variantes

dialectales en el i nteri or de la pení ns ula; la recrea-

ci ón co mparti da de un conjunto ritual de tradici ón

prehis pánica con la i ncl usi ón de anti guas dei dades;

la reproducci ón de los conoci mientos de la milpa

que per manecieron práctica mente i nalterados, así

co mo el oc upar una posici ón si milar de s upuesta i n-

feri ori dad frente a l os colonizadores“ ( Braca monte

1 999: 34; s ubrayado FS) .33

Estas i dentificaci ones en pequeña escala – una

escal a jerárquica, por s upuesto –, se i ntegraban

en la i dentificaci ón en gran escala basada en la ca-

sta y, e n mayor escala aún, en una i denti dad regi o-

nal (la provi ncia de Yucatán), i mperial ( España) y

ec u ménica (la Cristiandad), en donde se entre-

cr uzaban los niveles jerárquicos más elevados de

es paci o y territori os, dando si g nifi cado a l as

i de nti dades i nferi ores a partir del ni vel fa mili ar.

Co mo í ndica Car mag nani:

„ La or ganizaci ó n territori al es s uperi or al

c o nj unto de l as or ganizaci o nes i nter medias y

éstas al c o nj unto de l as or ganizaci o nes fa mili a-

res. Di c ho e n otras palabras, l as acci o nes c oti-

di anas s e or de nan si g ui e ndo el mis mo pri nci pi o

del es paci o y del territori o: r ec o noce n que el

todo es s uperi or a l as partes y, por l o tanto, l as

acci o nes c oti di anas ( . . . ) debe n c o ntri buir a de-

3 1 La clasificaci ó n era ori gi naria me nte tri parti da:

es pañoles, i ndi os y castas. Cada gr upo si n e mbargo s e

difere nci aba e n s u i nteri or e ntre nobles y ge nte c o mún:

l os i ndi os nobles eran “ hi dal gos” ( al me he n<ob>) , clara-

me nte s eparados de l os macehual <ob>. “ Maya”, f ue una

expresi ó n poco utili zada hasta el si gl o XI X.

3 2 Vi d. Bartol o mé ( 1 986: 3- 1 3) . Las difere ntes categorí as

utilizadas para clasificar a l a poblaci ó n durante y

des pués del perí odo c ol o nial, s e refi ere n clara me nte a l a

perte ne ncia ét nica de ésta, y fuero n elaboradas y uti-

li zadas tanto por l os es pañoles y s us desce ndi e ntes, así

c o mo por l os s ectores ét nic os s ubordi nados. Al g unos

autores, si n e mbargo, prete nde n que la adscri pci ó n

ét nica fue de “ poca i mportancia” para l os i ndí ge nas

( Restall 1 9 9 7: 1 5 y passi m) .

3 3 No c o mparto, natural me nte, el adjeti vo „s upuesta“ para

i ndicar l a „i nferi ori dad“ de l os i ndí ge nas, que era

aceptada c o mo parte del siste ma jerárquico regi o nal.

Page 73: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 7 3

Ketzalcalli

1| 2 004 7 3

Ketzalcalli

1| 2 004 7 3

Ketzalcalli

1| 2 004 7 3

Ketzalcalli

1| 2 004 7 3

Ketzalcalli

1| 2 004 7 3

Ketzalcalli

1| 2 004 7 3

Ketzalcalli

1| 2 004 7 3

Ketzalcalli

fe nder el territori o y ho nrar a l as di vi ni dades.

Sól o a través de esta s ubor di naci ó n a l as di vi ni-

dades y al territori o s e as eg ura l a uni dad del gr u-

po ét nic o y l as or ganizaci o nes i nter medi as y fa-

mili ares obte ndrán, e n reci pr oci dad, s eg uri dad y

parti ci paci ó n e n una e mpresa c o mún“ ( Car ma-

g nani 1 9 88: 1 6) .

E n l a vi da c oti di ana, l as esferas o ni veles

c o ncé ntri c os de i de nti dad partí an de una bas e

f uerte, e n peque ña escala, y ll egaban a debili-

tars e a es cala mayor. Ade más, c o mo toda i de nti-

dad, s e e nfatizaban o miti gaban s eg ún las cir-

c unstanci as y c o ntextos.

La i de nti dad jerarquizada de l os mayas pr o-

porci o naba s ufi ci e nte s e nti do y s eg uri dad para

que éstos si g ui eran c oexisti e ndo c o mo casta e n

la s oci edad poli ét nica de Yucatán. Esto ge neraba

c o ndici o nes estables, de paz relati va, e n l a r e-

gi ó n. La c o nvi ve nci a pacífi ca de l os s ectores

ét nic os de l a poblaci ó n no f ue estorbada, e n

efecto, por ni ng una rebeli ó n o l evanta mie nto

i mportante, c o n pocas excepci o nes. Las grandes

rebeli o nes del si gl o XVI hay que c o nsi derarlas

más bi e n c o mo c or olari o de l a Co nquista, y for-

marí an un gr upo aparte; e n l a pri mera mitad del

si gl o XVII hubo al g unas, más li mitadas, y e n el

si gl o XVIII destaca s ola me nte l a r ebeli ó n de Ja-

ci nto Canek ( 1 7 6 1) , c o n alcances li mitados.3 4

Estas rebeli o nes ocasi o nales no puede n s er t o-

madas c o mo pr ueba de que l os mayas mante ní an

una es peci e de „c o nci e nci a“ l ate nte de r ec hazo

haci a l os „i nvas ores“ his pánic os. No s o n l as r e-

beli o nes, ni una hi potéti ca „resiste nci a“, el el e-

me nto di ná mic o de l a i ns erci ó n de l os maya e n el

siste ma c ol o ni al. Esto s e e nc ue ntra, más bi e n,

e n el pr oces o de adaptaci ó n c ult ural ge nerado a

partir del pacto de s ubor di naci ó n.

Existí an, por otr o l ado, fe nó me nos l ocal es de

i nc o nfor mi dad y desc o nte nto, ge neral me nte al

i nteri or de l os puebl os, ge nerados por l a c o mpe-

te nci a por l os car gos c o munales y l os caci cazgos

( Restall 1 9 9 7: 7 8- 83) . Otras c ausas de desc o n-

te nto fuero n: l as r educci o nes, l a presi ó n evan-

geli zadora,35 l os r e parti mi e ntos y el siste ma tri-

butari o. La mi norí a que, por al g ún moti vo,

estaba i nc o nfor me, si mple me nte s e des plazaba

haci a el des poblado, l a „ mo ntaña“, más allá de l a

fr o ntera c ol o ni al. Otr os fl ujos alcanzaban las

estanci as de ganado de l os es pañoles, que nece-

sitaban mano de obra adici o nal para s us acti vi-

dades agr oc o merci ales.

Las relaci ones jerárquicas pacíficas entre los

gr upos étnicos eran si n duda favoreci das por la es-

casa i nci dencia del ele mento do mi nante his pánico

frente a la presencia abru madora de l os i ndios. En

efecto, l os i ndígenas mayas, aun si estaban s ubordi-

nados a l os es pañoles, for maban un ele mento c ul-

tural mente fuerte en la s ociedad poliétnica yucate-

ca. Al fi nalizar el perí odo colonial constituían

todavía el 7 5 % de la poblaci ón, mantenían un ex-

tenso siste ma co munitari o con jerarquías s ociales y

políticas propias, conservaban tradici ones, creen-

cias reli gi osas parcial mente paganas, el único i di o-

ma no español de la pení ns ula, y s u propia eco-

no mía de autos ubsistencia, basada en el maíz;

ade más, retenían un vesti gi o de conciencia étnica

anteri or a la llegada de l os es pañoles, c ultivando re-

c uerdos de un pasado legendari o.

3 4 Se puede n s e ñalar unos c uantos l evanta mie ntos

i mportantes e n el si gl o XVI, que fuero n el c orolari o de

la Co nquista y evangelizaci ó n ( pri nci pal me nte

Valladoli d, Sot uta- Maní y Ca mpec he) , y s ól o tres,

me nores, e n el si gl o XVII ( Tekax, 1 6 1 0, Ti pú, 1 6 2 1 y

Bacalar, 1 6 3 6- 3 9) . El movi mie nto de Canek e n Quisteil

es el únic o del si gl o XVIII. Posteri or me nte este

i nci de nte l ocal fue e nfatizado por el gobier no

revol uci o nari o, c o mo si hubi era si do una antici paci ó n

de la Guerra de Castas. No es c orrecto to mar estos

epis odi os es porádic os y l ocalizados c o mo sí nto mas de

una actitud ge nerali zada de rec hazo al siste ma

col o nial.

3 5 Sobre l a presi ó n evangelizadora del si gl o XVI ( vi d.

Belli ngeri 1 9 9 1: 1 2 1- 1 5 2) .

Page 74: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

7 4 1| 2 004

Ketzalcalli

7 4 1| 2 004

Ketzalcalli

7 4 1| 2 004

Ketzalcalli

7 4 1| 2 004

Ketzalcalli

7 4 1| 2 004

Ketzalcalli

7 4 1| 2 004

Ketzalcalli

7 4 1| 2 004

Ketzalcalli

7 4 1| 2 004

Ketzalcalli

La consi derable fuerza c ultural del sector

i ndígena, aunada a la débil penetraci ón de la c ultu-

ra his pánica hacia abajo, produjo una „ hege monía“

maya en el á mbito regi onal, que i ncl uí a a l os me-

sti zos e i ncl us o a l os es pañoles.36 J unto c o n Pa-

rag uay, Yucatán f ue l a r egi ó n l ati noa mericana

e n do nde l os c ol o nizadores i béri c os f uero n más

i ndianizados c ult ural me nte. Así e n Yucatán, a

difere nci a de l o que s ucedi ó e n el veci no Gua-

te mala, e n do nde l os s ectores ét nic os te ní an

grosso modo l as mis mas pr oporci o nes, no pudo

separars e y c oag ulars e un s ector mesti zo no-i n-

di o que pudi era i mpo ners e y do mi nar a l a pobla-

ci ó n i ndí ge na r ural.37 Ade más, algunas carac-

terísticas ori gi naria mente s olo i ndígenas (i di o ma,

ali mentaci ón, vestuari o, etc. ) s e dis persar o n e n el

c o nj unto de l a poblaci ó n, per di e ndo s u carácter

de ras gos ét nic os disti nti vos.

La for maci ó n del siste ma poli ét nic o yucateco

fue r eori e ntada dra mática me nte durante el si gl o

XI X por dos eve ntos: l a I ndepe nde nci a

( 1 81 2- 1 82 1) y l a Guerra de Castas ( 1 847- 1 9 01) .

La pri mera s ac udi ó el siste ma de l as c astas, debi-

litando l as barreras j urí dicas e ntre éstas y pr o-

movi e ndo políti ca y s oci al me nte a l os s ectores

i ndí ge nas y mesti zos. Éstos s e volcar o n a l a ex-

periencia de la I ndependencia, es perando conse-

guir mejoras en s u artic ulaci ón s ocial con el sector

cri ollo, s u mándose al senti miento fundador de la

nueva “patria” y a las nuevas reglas del j uego

políti c o r egi o nal, estableci e ndo una nueva for-

ma del pacto de s ubor di naci ó n c ol o ni al c o n l as

élites cri ollas i ndepe ndi e ntes.3 8

La nueva sit uaci ó n s e caracteri zaba por l a di-

fu mi naci ó n r elati va de al g unas difere nci as ét ni-

cas antes marcadas –resi de nci a, vesti me nta– y

por una aceleraci ó n de l a movili dad s oci al, pues

las barreras j urí dicas del anti g uo régi me n

habían des moro nado, favoreci e ndo l a ho mo-

l ogaci ó n de l os dos s ectores s ubor di nados, el i n-

di o y el de l as castas mesti zas y „ par das“.3 9 La

adopci ó n de el e me ntos de l a i deol ogí a li beral por

el nuevo estado i ndepe ndi e nte, e n efecto, pus o

e n e ntredic ho el si g nifi cado mis mo del siste ma

de l as castas c ol o ni ales, que s e f unda me ntaba e n

las difere nci as jerárquicas de stat us fijadas por

la l ey. Des pués de 1 82 1 s e i nici aba el difí cil c a mi-

no de l a bús queda de nuevos res ortes para j usti-

fi car y or ganizar l as difere nci as ét nicas y s oci a-

l es.

Esta era una tarea difí cil, pues l as movili za-

ci o nes de l a é poca de l a I ndepe nde nci a habí an

puesto e n crisis l os equili bri os anteri ores. Los

gr upos et nos oci ales i nferi ores experi me ntaro n

una mo me ntánea movili dad que c o nllevaba el

creci mi e nto de s us a mbici o nes y el trastor no de

las relaci o nes jerárquicas i nter nas e n todos l os

ni veles de l a s oci edad. Las élites i ndí ge nas tradi-

ci o nales, e n parti c ular, f uer o n afectadas por l a

debilitaci ó n de l as r epúbli cas de i ndi os,40 l a

pér di da del apoyo de l as autori dades c ol o niales y

por l os nuevos l azos directos que s e establecí an

e ntre l os c a mpesi nos mayas y el s ector diri ge nte

cri oll o, l os c uales des e mbocaban e n ali anzas i n-

terét nicas s u ma me nte peli gr osas, que al g unos

c o nservadores reprobaban rec or dando l a r ebe-

36 La „ hege mo nía“ – si quere mos utili zar l a popular

expresi ó n gra msci ana – funci o naba, e n reali dad, e n l os

dos s e nti dos: por eje mplo, el i di o ma es pañol t uvo que

retroceder fre nte al maya, al punto que l os cri oll os

yucatecos utili zaro n c orri e nte me nte la l e ng ua de l os

ve nci dos hasta mediados del si gl o XI X. Sobre esta

“ mayizaci ó n” ( vi d. Farriss 1 9 9 2: 1 7 8- 1 86) .

3 7 Cfr. Rugeley ( 1 9 9 6: 1 0) .

3 8 Los ca mbi os pr oduci dos por l as refor mas borbó nicas y

por l a I ndepe nde ncia – que Farriss lla ma „s eg unda

co nquista“– fuero n s ufici e nte me nte profundos para

ge nerar una nueva for ma de „ pacto“ i nterét nic o, que

podrí a mos lla mar „ neocol o nial“. Vi d. un análisis de este

perí odo e n Belli ngeri ( 1 9 9 3) .

3 9 Cfr. Redfi el d ( 1 9 38: 5 1 8) .

40 Las repúblicas fuero n aboli das por decreto e n Cádiz, e n

1 81 2, provocando una grave debilitaci ó n –aunque no la

desaparici ó n– de estos c uerpos que, repristi nados e n

1 82 4, s obrevi virí an hasta 1 868.

Page 75: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 7 5

Ketzalcalli

1| 2 004 7 5

Ketzalcalli

1| 2 004 7 5

Ketzalcalli

1| 2 004 7 5

Ketzalcalli

1| 2 004 7 5

Ketzalcalli

1| 2 004 7 5

Ketzalcalli

1| 2 004 7 5

Ketzalcalli

1| 2 004 7 5

Ketzalcalli

li ó n de esclavos de Haití de 1 7 9 1 y el r eci e nte l e-

vanta mie nto de Hi dal go e n 1 81 0.

El c uarto de si gl o que s epara l a obte nci ó n de

la I ndepe nde nci a y el estalli do de l a Guerra de

Castas, f ue mati zado s obre todo por una creci e n-

te i nestabili dad políti ca. Las g uerras ci vil es i n-

ter nas y c o ntra Méxic o, r ecla maban la for maci ó n

de huestes i ndí ge nas al mando de l as facci o nes

cri ollas ri vales, sit uaci ó n que esti mulaba l as a m-

bici o nes y l a i ni ci ati va de l os mayas de clas e ba-

ja, l os c uales no tar daro n e n apr ovec har políti-

ca me nte el au me nto repe nti no e n nú mero y

f unci o nes de l os cabil dos ( e n 1 81 3- 1 4 y

1 82 2- 2 3) y l a for maci ó n de c uer pos militares

( 1 83 9- 47) , c o mbati e ndo una l uc ha e ncar nizada

e n c o ntra de l os i mpuestos ci vil es y eclesi ásti-

c os; utili zar o n ta mbié n l as vi ejas repúbli cas de

i ndi os, que si g ui er o n j ugando un papel arti c ula-

dor e ntre c o muni dades, I gl esi a y Estado. La nue-

va r epres e ntati vi dad li beral, e n fi n, pr ovocaba

una crisis des estabili zadora e n l a jerarquí a

políti ca tradici o nal, a me nazando c o n expresar,

por ví a „ de mocrática“, l a mayorí a nu mérica de l a

poblaci ó n i ndí ge na e n Yucatán.

Ésta pri mera irr upci ó n de l os ca mpesi nos ma-

yas e n l a política regi o nal i ndica un difere nte es-

que ma de i ntegraci ón i nterétnica, que constituye

el e mbrión de la s ucesiva, moder na, i ntervención

electoral y militante durante el Porfiri ato y l a Re-

vol uci ó n. La i ntegraci ó n si g nifi caba que l os gr u-

pos „i nferi ores“ s e c o mpactarí an e n el c o nj unto

de l a s oci edad r egi o nal, i nte nsifi cando s u parti-

ci paci ón en la vi da política, proceso que retroali-

mentaría la evol ución hacia un siste ma más i guali-

tari o, condici ón necesaria para el desarrollo ulteri or

de una conciencia regi onal y naci o nal e n el marc o

de l a i deol ogí a li beral ofi ci al.

El desarr oll o de un nuevo siste ma s oci al f ue

drásti ca me nte s ac udi do por l a g uerra de c astas,

s angri e nta g uerra ci vil que opus o l a poblaci ó n

más i ndi anizada del s ur- ori e nte de l a pe ní ns ula

a l a más a mesti zada del oeste, j unto c o n l as eli-

tes cri ollas pe ni ns ulares ( que s e ll a marí an e n es e

perí odo “l adi nos ” o si mple me nte “ yucatec os ”),

e n el mo me nto que éstas s e e nc o ntraban debili-

tadas por l as l uc has facci o nales y e n c o nfli cto

c o n l a Federaci ó n mexicana.

La g uerra br otó de élites i ndí ge nas y mes-

ti zas politi zadas, arrastrando al c o mún de l a

poblaci ó n r ural i ni ci al me nte e n una tí pi ca jac-

queri e de anti g uo r égi me n: vi ole nta pr otesta

agrari a, fiscal y políti ca de ca mpesi nos desc o n-

te ntos. Al g unas de l as de mandas apuntaban

ta mbi é n a una refor ma de l as r elaci o nes e ntre l as

castas. E n breve ti e mpo, si n e mbargo, el c o nfli c-

to s e c o nvirti ó e n una c o ntraposici ó n raci al, de

„castas“, que arrastr ó a l os c a mpesi nos ori e nta-

l es e n c o ntra de l as élites cri ollas occi de ntales y

s us ali ados i ndí ge nas.41

Co n l a derr ota militar s ufri da por l os r ebel-

des, e ntre 1 848 y 1 85 3, l os i ndi os „ e ne mi gos“

f uero n masacrados, ve ndi dos e n C uba, o r el ega-

dos f uera de l a zo na “ci vili zada”, e n do nde

desarr ollarí an una s oci edad c o mpleta me nte

disti nta, quedando de hec ho s eparados de l os

de más mayas „ci vili zados“. Éstos, al c o ntrari o,

estrec haro n l os l azos c o n l os estratos cri oll os s u-

peri ores, c o nfor mando, medi ante un poderos o

“filtr o” c ult ural, una única s oci edad poli ét nica,

más c o mpacta que l a de anteg uerra, c o n nuevas

arti c ulaci o nes jerárquicas i nter nas.

41 Rugeley, i ndica l as c ausas pri nci pales del c o nflicto e n

la oposici ó n ca mpesi na a l os i mpuestos ci viles y

eclesi ástic os, e n l as transfor maci o nes agrari as y, s obre

todo, e n l a fr ustraci ó n política y deteri oro del stat us de

la élite de l os jefes maya l ocales ( batab<ob>) ; fue

i mportante, ade más, el desarroll o anteri or de una

„co ncie ncia regi o nal del Ori e nte“, la regi ó n e n do nde

estallarí a l a rebeli ó n de 1 847 ( 1 9 9 6: 1 85 y passi m) . Esta

precoz disti nci ó n s ub-regi o nal había si do ya s e ñalada

por Belli ngeri ( 1 9 90: 1 3 7) , que i ndicaba c o mo „a l a tra-

dici o nal c o ntraposici ó n e ntre una ci udad blanca y una

ca mpi ña i ndia s e había añadi do otra e ntre dos grandes

áreas, una norocci de ntal y una s eg unda s urori e ntal,

e ntre l as c uales e mpezaba a crearse una nueva fr o ntera

ét nica“.

Page 76: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

7 6 1| 2 004

Ketzalcalli

7 6 1| 2 004

Ketzalcalli

7 6 1| 2 004

Ketzalcalli

7 6 1| 2 004

Ketzalcalli

7 6 1| 2 004

Ketzalcalli

7 6 1| 2 004

Ketzalcalli

7 6 1| 2 004

Ketzalcalli

7 6 1| 2 004

Ketzalcalli

La aceptaci ó n de l os i ndi os de ntro de l a s o-

ci edad r egi o nal es evi de nci ada por l a atri buci ó n

„ ge nerosa“ de tít ul os de “ hi dal g uía” –es decir:

vistos bue nos c o mo “ ge nte ci vili zada” – a l os i n-

di os que c o mbati er o n por l a c ausa l adi na;42 por

otr o l ado, l a practi ca de “ve nder” a l os ha-

ce ndados c ubanos i ndi os “rebel des ” capt urados

–que reci bi ó criti cas fer oces f uera de l a pe ní ns u-

la–, es uno de l os sí nto mas de l a fract ura abi erta

e ntre l adi nos y mayas “ e ne mi gos ” . Estos i ndi os

fuero n rec hazados vi ole nta me nte fuera de l a s o-

ci edad ci vili zada, e n tanto que l os mayas ali ados

fuero n ac ogi dos e n el s e no de ésta c o mo ver-

daderos yucatecos; l a Guerra habí a s e ntado l as

bases para una nueva for ma de i ntegraci ó n y de

excl usi ó n, c orr oborando l a te nde nci a a l a for ma-

ci ó n de i de nti dades trans- ét nicas, l a yucateca y

la mexicana.

E l legado cultural y socialde la guerra de castasLa Guerra de Castas, c o n toda s u s ec uela

dra mática de devastaci o nes y c a mbi os de mo-

gráfi c os y ec o nó micos, pr odujo ta mbi é n una no-

table transfor maci ó n de l as r elaci o nes i nterét ni-

cas y l a act uali zaci ó n del pacto de s ubor di naci ó n

de l os s ectores i ndí ge nas a l os cri oll os.43

E n el pri mer as pecto, Yucatán per di ó e ntre

3 0 y 40 % de s u poblaci ó n, por l as matanzas,

ha mbr una y hui da al des poblado des de el área

e mbesti da por el c o nfli cto, que afectaro n a

2 00, 000 pers o nas; el s ur y el ori e nte del Estado

fueron las regi ones más da mnificadas. La guerra

destruyó casi co mpleta mente la otrora floreciente

producci ón azucarera de las zonas de Es pita- Valla-

doli d y Tekax- Peto, en donde fue ta mbién afectada

la crianza de ganado, privando así la pení ns ula de

s us mejores productos co merciales.

Las c o nsec ue nci as más pr of undas de l a

Guerra de Castas fuero n, si n e mbargo, c ult urales

y psi c ol ógicas y, por e nde, políti cas. El c o nfli cto,

naci do por c uesti o nes políti cas, s e c o nvirti ó

rápi da me nte e n una g uerra i nterét nica que ob-

li gó a c ada yucatec o a defi nirs e durante al g unos

años e n tér mi nos raci ales.44 No hay ya duda de

que el c o nfli cto e n si f ue l a causa de una radica-

li zaci ó n de l as categorí as ét nicas de adscri pci ó n,

revitali zando s obre todo l a c ategorí a de “i ndi o”

c o n matices fuerte me nte negati vos.

Durante l a Guerra, e n efecto, autodefi nirs e o

s er clasifi cado c o mo “ladi no” o “i ndi o” i mplic ó

la ori e ntaci ó n haci a un bando u otr o, e n una

contraposici ón polarizada entre “civilizaci ón” y

“barbarie”, pues l os tér mi nos co mo “civilizado” y

“cristiano” se aplicaban al bando ladi no, c ontra-

puestos a l os de „bárbaro“ y „bravo“. La consi guien-

te escalada de vi olencias res ultó en una es pe-

l uznante sec uencia de masacres y la ani quilaci ó n

de puebl os y as e nta mi e ntos adversari os. Los

cri oll os yucatec os pe nsaro n, e n ci erto mo me n-

to, e n l a posi bili dad de evac uar l a pe ní ns ula ví a

Ca mpec he y Sis al, e ntregando l a s oberaní a del

Estado a I nglaterra, Es paña o Estados Uni dos,

c o n tal que s e s alvara l a ci vili zaci ó n e n peli gr o.

s ubor di naci ó n. Éste evol uci o na hacia fi nales del si gl o

e n el „ pacto“ porfiri ano ( de moder nizaci ó n) .

44 La Guerra de Castas s e parece e n esto a l a rebeli ó n de

esclavos de Haití de 1 7 9 1 ( Mai ngot 1 9 9 6: 5 3- 80) . Ta m-

bi é n hay fuertes s e mejanzas e ntre l a Guerra de Castas

de Yucatán y la rebeli ó n de l os “ Cabanos”, estallada e n

Amazo nia e ntre 1 83 5 y 1 83 9, que fue la mayor “ Guerra

de Castas” de l a histori a brasile ña; l a “cabanage m” pro-

dujo efectos pr ofundos e n la c o nci e nci a de l as élites

cri ollas l ocales ( cfr. He mmi ng 1 9 95: 2 03- 2 2 8) .

42 El títul o de “ hi dal go”, utili zado e n prevale nci a e n l os

núcleos del poder c ol o nial, estaba e n decade ncia hacia

fi nales del si gl o XVIII; fue revi vi do por l a g uerra, al s er

utili zado para c o ntri buir al recl uta mie nto de l as fuerzas

ladi nas, pues c o nllevaba presti gi o y, s obre todo, l a

exe nci ó n de l os i mpuestos. En las regi ó n Sur s e e nc u-

e ntra utili zado e n una fec ha tan tardí a c o mo 1 9 00 para

i ndicar l as milici as territori ales i ndí ge nas que vi gilaban

la zo na cercana al des poblado.

43 Co n la g uerra s e pr odujo una nueva for ma de arregl o

i nterét nic o, que pode mos lla mar todavía „ pacto“ de

Page 77: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 7 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7 7

Ketzalcalli

1| 2 004 7 7

Ketzalcalli

La estabili zaci ó n, haci a 1 85 0- 5 3, del fre nte

béli c o e n el ori e nte, mant uvo por medi o si gl o al

Estado yucatec o e n pi e de g uerra e n c o ntra de

i ndi os hostil es e i ndepe ndi e ntes, que oc upaban

casi l a mitad de l a exte nsi ó n del mis mo. Esto, au-

nado a l os pr ofundos rec uer dos ge neraci o nales

de l os exco mbatientes, contri buyó poderosa mente

a moldear las relaci ones i nterétnicas regi onales.

¿ En qué manera?

Exa mi nando l a sit uaci ó n del l ado yucatec o

–y no del l ado de l os r ebel des –, hay que estable-

cer una de marcaci ó n e ntre l a percepci ó n cri olla

–des de arri ba– y l a maya –des de abajo.

Ambas c oi nci dí an e n s e ñalar l a difere nci a

ét nica y c ult ural e ntre l a zo na “li berada” y ci vi-

li zada y l a zo na aún e n manos de l os “ bárbaros ” .

I ndepe ndi e nte me nte de s u adscri pci ó n ét nica,

el yucatec o perci bí a una difere nci a bási ca e ntre

sí mis mo y el “ otr o” s e mi bárbaro y pagano, r esi-

de nte e n l a s elva. Las destr ucci o nes y matanzas

habían dejado un a margo res e nti mie nto c o ntra

l os “ bárbaros ”, a l os c uales s e l es r epr oc haba de

haber perj udicado grave me nte l as posi bili dades

de pr ogres o r egi o nal, preci pitando el Estado e n

la pobreza y el des presti gi o i nter naci o nal.

Los i ndi os “ci vili zados ”, ade más, c oi nci dí an

e n rec o nocer el li derazgo políti c o- c ult ural al

s ector blanc o-ladi no, que habí a si do c apaz de

salvar a l a ci vili zaci ó n e n peli gr o y pos eí a, evi-

de nte me nte, t odas l as herra mie ntas c ult urales

legíti mas para s eg uir diri gi e ndo el desarr oll o re-

gi o nal. Ladi nos e i ndi os habí an l uc hado j untos

e n c o ntra de l os “ bárbaros ”, y habí an s e nti do

crecer el s e nti mie nto de perte ne nci a a l a patri a

co mún yucateca. La for maci ó n de una i de nti dad

regi o nal más s óli da f ue, si n duda, uno de l os r e-

s ultados más i mportantes del c o nfli cto.

La s oci edad yucateca, por otr o l ado, mant u-

vo i nter na me nte una di visi ó n jerárquica bi- ét ni-

ca a través de l a c o ns oli daci ó n de estereoti pos y

pautas de s egregaci ó n / r elaci ó n e ntre blanc os e

i ndi os. Los pri meros veí an a l os s eg undos bajo

difere ntes puntos de vista, e mpezando c o n l a

i nerci a del pater nalis mo c ol o nial, que i mplicaba,

para l os es pañoles, l a tarea de “c ui dar” y educar

a l os i ndi os s ubor di nados; c o n l a g uerra s e

añadi ó el mi edo a l a s ublevaci ó n i ndí ge na, el pa-

vor al mac hete as esi no de l os mayas, que tantas

vi das s e habí a ll evado e n el r eci e nte c o nfli cto.

La rec o nstr ucci ó n ec o nó mica postbéli ca y el

exitos o c o mie nzo de l a exportaci ó n de he ne-

qué n, a partir de l os años s ete nta, al mis mo

ti e mpo que reani maro n las es peranzas c olecti-

vas de desarr oll o, crear o n l as bas es para un ca m-

bi o ulteri or de actit ud de l os cri oll os haci a el

ca mpesi nado i ndí ge na. Éste f ue c ar gado de

apreci aci o nes negati vas e n c uanto a s u capaci-

dad para i njertars e e n el mundo moder no: el i n-

di o fl ojo, a mante del alc o hol y l os exces os, f ue el

estereoti po que ac o mpañó el des plaza mi e nto de

miles de ca mpesi nos haci a l as haci e ndas he ne-

que neras, e ntre 1 87 0 y 1 9 00. E n l as haci e ndas,

las fa mili as e mpre ndedoras desarr ollar o n un sis-

te ma de patr o naje –“ patr o nato” – para diri gir el

trabajo de l os s ubor di nados, r ec uperando ci ertas

for mas de pater nalis mo c ol o nial al s ervici o de

una moder na pr oducci ó n c o merci al.

Al fi nalizar el perí odo de la restauraci ón repu-

blicana, se visl u mbraban ya los pri nci pales ele men-

tos del „pacto de s ubordi nación“ porfiriano, es de-

cir, la confl uencia en una i denti dad regi onal

yucateca en c uanto co muni dad i nterétnica de des-

ti no – que era una variante regi onal marcada de la

naci ón mexicana e n for maci ó n –, la repartici ón de

tareas econó micas, s ociales y c ulturales alrededor

del proyecto de desarrollo y moder nizaci ón regi o-

nal y la creciente colaboraci ón política – clientelar y

corporativa – en la conducci ón de mocrática de la

moder na res publi ca li beral.45 Por t odos estos el e-

45 „ De mocrática“ mutatis mutandis, es decir, e n el

c o ntexto de l a é poca. Es necesari o te ner e n c ue nta las

li mitaci o nes reales al s ufragi o uni versal, pero ta mbié n

la necesi dad, i nhere nte del siste ma polític o li beral, de

dilatar y a mplificar pr ogresi va me nte el c uerpo electoral

Page 78: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

7 8 1| 2 004

Ketzalcalli

7 8 1| 2 004

Ketzalcalli

7 8 1| 2 004

Ketzalcalli

7 8 1| 2 004

Ketzalcalli

7 8 1| 2 004

Ketzalcalli

7 8 1| 2 004

Ketzalcalli

7 8 1| 2 004

Ketzalcalli

7 8 1| 2 004

Ketzalcalli

me ntos el ac uer do s oci al porfiri ano –evol uci ó n y

perfecci o na mie nto de l os nuevos arregl os i n-

terét nic os pr oduci dos por l a g uerra de c astas –

puede s er ll a mado „ pacto de moder nizaci ón“.

Hacia un nuevo „ pacto“:el porfiriatoDurante l as fas es maduras del ll a mado “ Porfiri a-

to”, e ntre 1 880 y 1 9 1 0, s e estabili zó l a tercera

fas e de l a c o nstr ucci ó n de l a s oci edad poli ét nica

yucateca, es decir, un si ste ma i nterét ni co con

especi ali zaci ón de fu nci ones, que alcanzó un

a mpli o grado de aceptaci ó n s oci al. C o nsi dero

que uno de l os el e me ntos del éxito de este siste-

ma f ue s u capaci dad de ge nerar pro mesas moder-

nizadoras e n t odos l os s ectores de l a poblaci ó n,

i ncl uye ndo a l os i ndí ge nas r urales; l a f uerza c o-

hesi va del siste ma, e n parti c ular, descansaba e n

la educaci ón y l a prácti ca ci udadana, l a c ual pr o-

metí a i ntegrar pr ogresi va me nte i ncl us o a l os

s ectores r urales i ndí ge nas e n una gesti ó n cada

vez más de mocrática del Estado li beral. La f uerza

movili zadora de tales pr o mesas era relaci o nada

co n l a di na mizaci ó n que habí a adquiri do el mo-

del o s oci al, pues el pr oces o de moder nizaci ó n

avanzaba c o n una i deol ogí a pr ogresista y te n-

de nci al me nte i g ualitari a, es decir, que pr oyec-

taba el e me ntos de i g ual dad e n un pr oces o te-

leol ógic o abi erto haci a el f ut uro. Pr oces o que

llevarí a a una pr ogresi va i ntegraci ó n política,

s oci al y ec o nó mica de l a poblaci ó n yucateca. La

fr ustraci ó n de l as pr o mesas moder nizadoras

ayuda a expli car l a f uerte parti ci paci ó n popular

a l as pr otestas que t uvi er o n l ugar e n el fi nal de

la época porfiri ana.

A partir de l os años 1 880 Yucatán s e i ba a

c o nvertir e n uno de l os estados c o n mayor creci-

mie nto ec o nó mic o de l a Federaci ó n, graci as al

auge he neque nero. Los i ngres os e n di vis a i nter-

naci o nal por l a exportaci ó n de fi bra de he ne-

quén alcanzaron entonces canti dades legendarias.

Es cierto que la gran parte de esta ri queza quedó en

las manos de un puñado de grandes fa milias e m-

prendedoras, pero todos los yucatecos partici paron

de alguna for ma en el entusias mo y la euforia del

auge porque, se pensaba, traería presti gi o y progre-

so para toda la s ociedad regi onal.

Los cri oll os yucatecos –la élite „ blanca“ do-

mi nante– s e c o nsi deraro n e nto nces, y f uero n

aceptados por l os mayas s ubor di nados, c o mo di-

rectores del nuevo desarr oll o regi o nal; por otr o

lado, l os mayas mant uvi er o n s u posi ci ó n c o mo

productores agrí c olas de maíz y bracer os e n l as

haci e ndas he neque neras, e n do nde te ndrí an ac-

ces o a muc hos de l os be nefici os de l a moder ni-

dad –casas, crédito, s ervici o médic o, esc uelas,

etc. –.46 La s ubdi visi ó n de funci o nes c o n bas e

ét nica no era precis a me nte una di visi ó n de cl as e

porque, aunque descansara ta mbi é n e n una re-

parti ci ó n de tareas ec o nó micas, te ní a pri nci pal-

me nte si g nifi caci o nes c ult urales y as pectos

políti c os.

Los as pectos c ult urales adquiri er o n una cre-

ci e nte i mportanci a c o mo factores de di visi ó n s o-

ci al, c o nfor me desaparecí an l as barreras de

antaño y l a s oci edad s e c o mpactaba alrededor

del e mpuje moder nizador, experi me ntando un

i nte ns o pr oces o de movili dad i nter na. ¿ Qué si-

g nifi cado te ní a, e n este c o ntexto ca mbi ante, s er

“i ndi o” o s er “ blanc o” ?

De ac uer do c o n una eti queta y actit udes e n

gran parte i nco nsci e ntes, el i ndi o s e as oci aba al

ca mpo, l a agri c ult ura maicera, i ndu me ntari a

r ústi ca y c ost u mbres tradici o nales, el i di o ma

maya y una vi nc ulaci ó n es peci al c o n el pasado

pre his pánic o, que i mpli caba tanto el „ barbaris-

mo pagano“ de antaño, así c o mo el val or g uerre-

r o y l a s abi durí a de l a anti g ua c ult ura. C o mo

y las prácticas ci udadanas ( Savari no 1 9 9 7: 81- 88 y

passi m) .

46 Sobre l as c o ndici o nes de vi da e n las haci e ndas ( vi d.

Savari no 1 9 9 7: 1 1 2- 1 3 3) .

Page 79: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 7 9

Ketzalcalli

1| 2 004 7 9

Ketzalcalli

1| 2 004 7 9

Ketzalcalli

1| 2 004 7 9

Ketzalcalli

1| 2 004 7 9

Ketzalcalli

1| 2 004 7 9

Ketzalcalli

1| 2 004 7 9

Ketzalcalli

1| 2 004 7 9

Ketzalcalli

había s ucedi do c o n l os morisc os e n Es paña e n el

si gl o XVI, l os i ndi os mayas eran c o nsi derados c o-

mo herederos decaí dos de una alta ci vili zaci ó n

derr otada. Necesitaban s alirs e de es a decade n-

ci a, „ci vili zars e“, pr ogresar, c o n l a ayuda y l a di-

recci ó n de l os blanc os.

El blanc o s e as oci aba, e n ca mbi o, a l a ci udad,

las pr ofesi o nes li berales, l a políti ca, l a i ndustri a

y el c o merci o, el vesti do el egante de c orte e uro-

peo, el i di o ma es pañol, una c ult ura más refi nada

e i nter naci o nal y un l azo ge neal ógic o – no i m-

porta si real o fictici o– con los anti guos conquista-

dores del si glo XVI. Había, ade más, una fusi ón de

apreciaci ones estéticas y morales, profunda mente

i nter nalizadas, que describían a l os cri oll os c o mo

más “fi nos ” e n tér mi nos de fe noti po y c apaci dad

i ntelect ual. Éstas apreci aci o nes eran raci o na-

li zadas y fortaleci das por el r acis mo ci e ntífi c o,

e n boga e n l a élite positi vista de fi nales del si gl o

XI X. En una palabra, existí a un model o i deal tí pi-

co hi spano-cri oll o que fungí a c o mo i deal

jerárquic o y punto de refere nci a si mbóli c o para

toda l a s oci edad.47

El papel do mi nante del s ector cri oll o o „ blan-

c o“ era ge neral me nte aceptado si n disc usi o nes,

en c uanto los sectores i ndígenas s ubordi nados se

consi deraban a sí mis mos i ncapaces de gesti onar la

co mpleja maqui naria política y econó mica del Esta-

do. En otras palabras, las funciones directivas de la

sociedad se asociaban con una si mbología étnica.

¿ Por qué s ucedí a esto? E n gran medi da, l o r e-

corda mos, esta polietnici dad era el legado de la s ub-

divisi ón de funciones estableci das por la Conquista

y la colonizaci ón es pañola, que habían reparti do re-

sponsabili dades y atributos s ociales con base en las

diferencias étnicas, cristali zando el model o esta-

me ntal his pánic o e n un siste ma de “castas ”

ét nica me nte defi ni das y or ganizando for mas de

autogobi er no i ndí ge na. El siste ma fue adaptado

más tar de por l as elites cri ollas c o nvirti e ndo l as

disti nci o nes de c asta – deteri oradas irre medi ab-

le me nte e n el pr oces o de I ndepe nde nci a – e n di-

fere nci as me nos rí gi das, de ti po et no- s oci al. Así

las anteri ores marcas de disti nci ó n f uero n s usti-

t ui das c o n l as for mas exteri ores, l as eti quetas y

nu meros os detall es c ult urales, que ll egaro n a

defi nirs e y estabili zars e durante el Porfiri ato.

Los atri butos et no- s oci ales postc ol o niales

habí an si do ya efi caces e n el mo me nto de apelar

a l os i ndi os “ci vili zados ” del nor oeste pe ni ns u-

lar e n c o ntra de l os i ndi os “ bárbaros ” s ublevados

del ori e nte; más tar de, el ll a mado para acelerar

la moder nizaci ó n ec o nó mica del Estado, r es ultó

e n l a masi va parti ci paci ó n de l os c a mpesi nos ma-

yas e n l a pr oducci ó n de he nequé n para l a ex-

portaci ó n, bas e de l a pr os peri dad regi o nal porfi-

ri ana.

Haci a fi nales del si gl o XI X, l os s ectores ét ni-

c os yucatec os s e e nc o ntraban trabajando c o n-

j unta me nte para c o ntri buir al desarr oll o del

Estado; de esta for ma, s e estrec haro n más l os l a-

zos i nterét nic os pr oduci e ndo l as pri meras mani-

festaci o nes cl aras de una e merge nte i de nti dad

regi onal c o mún. Ésta te ní a c o mo lí mites exter-

nos un Méxic o hostil – i de ntifi cado c o n el c e n-

tralis mo federal – y el mundo s e misalvaje de l os

mayas i ndepe ndi e ntes del este pe ni ns ular.

Todos l os yucatec os, f ueran „i ndi os“ o „ blan-

c os“, as u mí an l a histori a pasada, parti c ular, de

la pe ní ns ula y más aún, creí an e n l as posi bili-

dades de creci mie nto, desarr oll o y pr ogres o de l a

mis ma, que c o nsi deraban s u ver dadera “ patri a” ;

e n pocas palabras, s e s e ntí an parte de una co mu-

ni dad de desti no. Las ofe nsas a l a s oberaní a e i n-

tegri dad yucateca, c o mo l a di visi ó n forzada del

Estado e n 1 9 02 y el fraude el ectoral maderista de

47 Es i mportante s ubrayar que estos estereoti pos eran e n

parte c o mparti dos, y e n parte aplicados por un gr upo

ét nico s obre el otr o. Ade más, cada ele me nto s e

prestaba a c o nsi deraci o nes a mbi g uas, c o mo s ucedía por

eje mplo c o n la “s abi durí a” i ndí ge na la c ual, por un

lado, era mag nificada r o mántica me nte y, por el otr o,

era reprobada c o mo “s uperstici ó n” y atras o c ult ural.

Page 80: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

80 1| 2 004

Ketzalcalli

80 1| 2 004

Ketzalcalli

80 1| 2 004

Ketzalcalli

80 1| 2 004

Ketzalcalli

80 1| 2 004

Ketzalcalli

80 1| 2 004

Ketzalcalli

80 1| 2 004

Ketzalcalli

80 1| 2 004

Ketzalcalli

1 9 1 1 y, más tar de, al g unas de l as pri nci pales i n-

jere nci as federales, s uscitar o n l as r eacci o nes i n-

di g nadas de toda l a s oci edad, y c o ntri buyero n a

c o ns oli dar l a i de nti dad yucateca.

La “ yucatani dad” s e as e ntaba ta mbié n e n

una geografí a parti c ular. La c o ndici ó n pe ni ns u-

lar de l a r egi ó n, pri mero, y s eg undo, s u ho mo-

ge nei dad parti c ular. El territori o yucatec o es

c o mpleta me nte plano, c o n una vegetaci ó n tr o-

pical baja bastante unifor me, s uel os calcáreos y

acci de ntes nat urales c o mo l os “c e notes ” . Los li-

mites físi c os s o n el mar y l as s elvas des pobladas

del s ur. Este territori o for maba parte del es paci o

si mbóli c o de l os yucatec os, así c o mo l o habí a si-

do para l os mayas pre his pánic os antes; e n toda

s u exte nsi ó n estaba c o mpleta me nte c ult u-

ri zado: por eje mpl o el bos que tr opical estaba re-

pleto de es pírit us ( “ mal os vi e ntos ”), l os c e notes

eran vistos c o mo li mi na del i nfra mundo y l as

r ui nas y calzadas mayas c o mo l ugares s agrados;

l os poblados, ade más, c o nti nuaban pres e ntan-

do, e n nuevas for mas, l a anti g ua jerarquía que

estr uct uraba el territori o e n redes y foc os de

presti gi o / i mportanci a difere nci ados. La per-

cepci ó n de estos el e me ntos vari aba, es ci erto,

e ntre i ndi os y cri oll os, per o i ncl us o estos últi-

mos, tras l a apari e nci a de rec hazar l as “s upersti-

ci o nes ” populares, val oraban y s e ntí an pr ofun-

da me nte l a di me nsi ó n si mbóli ca del territori o

pe ni ns ular.

Al l ado de l a i de nti dad r egi o nal, otr o el e me n-

to i mportante de artic ulaci ó n e i ntegraci ó n i n-

terét nica eran l as s oci abili dades políti cas. Éstas

aparece n c uando s e anali zan de c erca l os muni-

ci pi os r urales, or ganizados a partir de l a r estau-

raci ó n republi cana. Aquí, durante el Porfiri ato,

la c o nvi ve nci a i nterét nica c o ndujo a una es peci e

de si mbi osi s, evi de nte s obre todo e n l a or ganiza-

ci ó n i nter na de l as haci e ndas, e n l as r elaci o nes

e ntre haci e ndas y puebl os y e n l a r elaci ó n e ntre

puebl os, haci e ndas y Estado. En l as pri meras,

existí a una clara reci pr oci dad e ntre patr o nes y

peo nes, que ge neraba un siste ma jerárquic o s e-

mi patri arcal y cli e ntelar c o n ras gos moder nizan-

tes ( Savari no 1 9 9 7: 1 1 2- 1 3 3) .

En el á mbito munici pal, l as haci e ndas for ma-

r o n el c o mple me nto ec o nó mic o de l os puebl os,

de l os c uales abs orbí an l a mano de obra excede n-

te, y l a pr oducci ó n agrí c ola / ganadera l ocal; e n

cas os excepci o nales, durante l as s equí as, l os ha-

ce ndados or ganizaban distri buci o nes de maíz a

l os c a mpesi nos ha mbri e ntos, e mpleando a

muc hos de ell os c o mo bracer os. Durante el auge

ec o nó mic o al g unas c o muni dades cayero n e n un

estado de c o mpleta depe nde nci a de una o más

haci e ndas y al g unas, i ncl us o, f uero n abs orbi das

c o mpleta me nte.

Los munici pi os se convirtieron en es paci os efi-

caces de i ntegraci ó n políti ca, mediante l a c o n-

s oli daci ó n de redes clientelares alrededor de

hacendados, notables y caciques locales, y por la i n-

tervención corporativa de pueblos y ranc herías,

c uyos órganos políticos, ayunta mientos y juntas

munici pales, fueron hábil mente utilizados por l os

sectores i ndígenas, s ustituyendo con ventaja las

viejas estructuras de las repúblicas de i ndios.

Los puebl os y l as haci e ndas fuero n el teatr o

pri nci pal del rit ual de mocrátic o del s ufragi o.

Durante l as peri ódicas citas el ectorales, acto ne-

cesari o para l a el ecci ó n de l os f unci o nari os

públi c os, s e movili zaban todas l as f uerzas l oca-

l es, acti vando una s eri e de mecanis mos políti c os

c o mplejos, c uya manifestaci ó n pri nci pal era el

i nterca mbi o de votos. El movi mi e nto de l os votos

r urales, r egla me ntado ya e n 1 87 3 por l a l ey elec-

toral del Estado, era vital para l a r epr oducci ó n

del siste ma porfirista e n ge neral, y otor gaba a

l os munici pi os i mportantes es paci os de mani o-

bra para negoci ar ve ntajas l ocales, s ol uci o nar

c o nfli ctos y dis putas, distri buir r ec urs os, etc.

La tradici ón electoral y representativa tenía

una larga tradici ón, con raíces en la colonia y en la

pri mera época i ndependiente. En el si glo XI X los si-

ste mas el ectorales evol uci o naro n aj ustándose a

Page 81: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 81

Ketzalcalli

1| 2 004 81

Ketzalcalli

1| 2 004 81

Ketzalcalli

1| 2 004 81

Ketzalcalli

1| 2 004 81

Ketzalcalli

1| 2 004 81

Ketzalcalli

1| 2 004 81

Ketzalcalli

1| 2 004 81

Ketzalcalli

l os pri nci pi os li berales y de mocrátic os as u mi dos

por el Estado c o mo pri nci pi os funda me ntales.

Co n el Porfiri ato, l a políti ca el ectoral alcanzó un

alto grado de or ganizaci ó n y apr obaci ó n s oci al,

por el papel de direcci ó n políti ca r ec o noci do a l a

clas e diri ge nte cri olla y por l a capaci dad del si-

ste ma de expres ar, por ví a clientelar, corporativa

y negociadora, las de mandas que s urgían desde

abajo ( Savari no 1 998: 47- 54) . 48

La existe nci a de una i de nti dad c o mún, de

una clara r eparti ci ó n de funci o nes políti cas y

ec o nó micas y de f uertes l azos pers o nales y cli e n-

telares verti cales, f uer o n el fr uto de l ar gas i n-

teracci o nes, negoci aci o nes y ac uer dos, y no s o-

la me nte l a i mposici ó n des de arri ba de model os

exter nos, de ac uer do c o n l os vi ejos model os de

expl otadores / expl otados. Una pr ueba de esto

es l a virt ual ause nci a de pr otestas des de abajo,

tanto e n l a for ma de disc urs o, así c o mo de acci o-

nes disi de ntes, i ncl uye ndo a l as r evueltas

ca mpesi nas. De un total de alrededor de 1 80

puebl os y villas r urales, s e r egistrar o n tan s ól o

una medi a doce na de r ebeli o nes y dist urbi os e n

el perí odo 1 880- 1 9 1 0, que est uvi er o n vi nc uladas

a epis odi os parti c ulares de l a moder nizaci ó n

agríc ola o al fi n de l a Guerra de Castas e n 1 9 01.

Al g unos autores i nsiste n, si n e mbargo, e n

estos escas os e pis odi os, buscando ade más c ual-

qui er detall e que pudi era i ndicar si g nos de “resi-

ste nci a” pasi va al siste ma, que ell os j uzgan a

pri ori c o mo „ expl otador“ ( J os eph & Wells

1 9 9 6) .49 Las pr uebas que s e aportan para de-

mostrar tal r esiste nci a – hui da, i ns ubor di naci o-

nes, i nc u mpli mie nto de l as tareas, s abotajes,

s uici di os –, s o n, e mpero, de masi ado escasas, he-

ter ogé neas y a mbi g uas para s er c o nvi nce ntes e,

i ncl us o, están estrec ha me nte vi nc uladas a e pi-

s odi os parti c ulares y l ocales que no s e prestan a

ge nerali zaci o nes, ni per mite n deli near un

fe nó me no c o here nte e n el ti e mpo. Si es defi ni da

por estos ele me ntos, c o mo s ucede e n l os a m-

bi e ntes marxistas tar dí os, l a ll a mada “c ult ura de

resiste nci a” s e esfu ma e nto nces e n un e nte me-

tafísi c o, as u mi do c o mo s ubstit uto de l a l uc ha de

clas es y c o mo el e me nto j ustifi cador –a posteri o-

ri – del pr oces o r evol uci o nari o.

E n l ugar de buscar una „resiste nci a“ nebul o-

s a, o l as qui méricas “c o ntradicci o nes”, c o nvi e ne

e n ca mbi o e nfocar el análisis e n l os el e me ntos de

persiste nci a y durabili dad del siste ma s oci al. Al

fi n y al c abo el siste ma estableci do durante el

Porfiri ato t uvo una vi da l ar ga – más de un c uarto

de si gl o–, c o nstit uye ndo el marc o polític o fun-

da me ntal para or ganizar una fas e i mportante de

la moder nizaci ó n r egi o nal. Durante es e perí odo

f uero n s e ntadas l as bas es de l a i ntegraci ó n

políti ca y c ult ural de l os s ectores i ndí ge nas r ura-

les, que s erí a c o nti nuada c o n éxito por el Estado

revol uci o nari o.

Revolució n e integració nHacia 1 9 09- 1 9 1 1 el siste ma i nterét nic o yucatec o

f ue e mbesti do por l a crisis r evol uci o nari a, ge ne-

rada por una i mpasse e n el pr oces o de moder ni-

zaci ó n porfiri ano ( Savari no 1 9 9 7: 2 5 7- 2 5 9) . La

i ncapaci dad del siste ma porfirista de s uperar el

mo me nto de crisis de l os años 1 9 05- 1 9 1 0 era ex-

presi ó n, e ntre otras c osas, de l a te nsi ó n e ntre

pri nci pi os jerárquicos ( relaci ones patronales, cos-

tu mbres, eti queta) e i gualitari os (i deología li beral /

de mocrática, práctica ci udadana), estallada co mo

efecto no previsto de la moder nizaci ón.

E n 1 9 09 y e n 1 9 1 1 el movi mi e nto opositor

populista li derado por Deli o More no Cantó n

apel ó e n masa al puebl o yucatec o, i ncl uye ndo a

48 La i mportancia del voto r ural e i ndí ge na no debe s er

s ubesti mada. Des de la I ndepe nde ncia s e había

co nverti do e n un ele me nto i ndis pe nsable para l a

for maci ó n de las jerarquías políticas y l a l egiti maci ó n

de l os poderes públic os; te nía, ade más, antecede ntes

col o niales e n las actas electorales de l os cabil dos de l as

repúblicas i ndí ge nas ( vi d. Belli ngeri 1 9 9 5: 9 1- 1 1 9; cfr. ,

para el c as o de Oaxaca, Car mag nani 1 9 88: 1 9 0- 2 06) .

49 Cfr. una rec opilaci ó n de l a histori ografía para ese

perí odo e n J oseph ( 1 9 86) .

Page 82: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

82 1| 2 004

Ketzalcalli

82 1| 2 004

Ketzalcalli

82 1| 2 004

Ketzalcalli

82 1| 2 004

Ketzalcalli

82 1| 2 004

Ketzalcalli

82 1| 2 004

Ketzalcalli

82 1| 2 004

Ketzalcalli

82 1| 2 004

Ketzalcalli

l os i ndí ge nas maya, para el egir de mocrática-

me nte el nuevo g ober nador, l a pri mera vez e n

co ntra del g obi er no porfirista y l a s eg unda vez

e n c o ntra del s ucedáneo de éste, el de Madero.5 0

A fi nales de 1 91 1, e mpero, el fraude electoral

realizado por el candi dato de Madero, Pi no Suárez,

generó, en las palabras del mis mo gober nador elec-

to, “ un estado de i ns urrecci ón que a menazaba de-

generar en una guerra de las razas” . Los cri ollos te-

mieron el estalli do de otra guerra de castas,

recordando horrorizados el levanta miento de 1 91 0,

durante el c ual ca mpesi nos y peones mayas ma-

sacraron bárbara mente a la élite de Valladoli d.

Si n e mbargo, tales te mores no s e c o ncre-

tarí an nunca a l o l ar go del pr oces o r evol uci o na-

ri o pes e a l as r ec urre ntes oleadas de pánic o entre

los cri ollos, cada vez que l os diri gentes revol uciona-

ri os ar maban a l os ca mpesi nos i ndí genas. Una “ nue-

va Guerra de Castas” era, en reali dad, i mposi ble,

por el f uerte grado de i ntegraci ó n i nterét nica

que ya existía, l o c ual traducía las i niciativas popu-

lares en acci ones políticas de ntro de l os pará me-

tros de las for mas del Estado li beral, i ncl uyendo la

l uc ha ar mada, c uando las reglas del juego eran vi o-

ladas, co mo fue el caso del maderis mo. Movi mientos

i ndígenas milenaristas, co mo el que estalló con-

te mporánea mente en Chiapas, no eran si quiera

i magi nables en Yucatán.

Des pués de 1 9 1 1 y durante toda l a pri mera

década del si gl o, l os c a mpesi nos mayas e mpeza-

r o n a auto- organizarse para partici par en el nuevo

siste ma político creado por el proceso revol uciona-

ri o. Entonces florecieron nuevos cacicazgos, clien-

telas y prácticas de reci proci dad política que lleva-

r o n a arti c ular exitosa me nte fuerzas s ur gi das

des de abajo c o n l a r eci é n estre nada clas e politi-

ca y l os poderes del naci e nte Estado r evol u-

ci o nari o. Éste no tardó en reconocer la i ntensa ac-

tivi dad política popular y accedi ó – e ntre 1 9 1 5 y

1 9 2 1 – a l a de manda de fortalecer l os c uer pos

munici pales, f undando ade más, e n 1 9 1 6, un

nuevo i nstr u me nto de acci ó n que s e r evelarí a

s u ma me nte eficaz para canali zar l a movili zaci ó n

popular: el Parti do Soci alista ( Savari no 1 9 9 7:

3 3 4- 3 5 8) .5 1

Un as pecto i mportante de l a r eci pr oci dad

políti ca así estableci da e ntre el nuevo Estado y

la poblaci ó n r ural fue el i ndi ge nis mo. La r ei vi n-

dicaci ó n del c a mpesi no maya e n c uanto “i ndi o”

fue i mpulsada des de arri ba por l a nueva clas e di-

ri ge nte s ur gi da de l a r evol uci ó n, pr ove ni e nte e n

gran mayorí a de l os s ectores medi os cri oll os y

mesti zos, c o mo medi o de l egiti maci ó n. Esta

apelaci ón al “i ndio” fue aceptada estratégica mente

por los sectores ca mpesi nos i ndígenas, l os c uales

actuaron a menudo en el papel de “i ndios opri mi-

dos”, c uya “e manci paci ón” sería uno de l os l ogros

más destacados de la Revol ución. En otras palabras,

aceptaron una nueva for ma de s ubordi nación, esta

vez a la clase diri gente „revol ucionaria“.

El pr opósito del i ndi ge nis mo r evol uci o nari o

era crear un mecanis mo r etóric o efi caz para mo-

vili zar e i nc or porar a l as masas i ndí ge nas al nue-

vo Estado naci o nal e n for maci ó n. Esto f ue es pe-

ci al me nte evi de nte durante l a experi e nci a

s oci alista de Feli pe Carrill o Puerto, e ntre 1 9 1 7 y

1 9 2 3, c uando el r eci é n fundado Parti do Soci a-

lista de Yucatán or ganizó nu merosas c él ulas

políti cas r urales de estil o s ovi éti c o ( “Li gas de

Resiste nci a”), des atando una pr opaganda i n-

ce ndi ari a pr o-i ndi ge nista y anti burg uesa ( Sava-

ri no 1 9 9 8: 3 7 1- 3 83) .

5 0 Se calc ula que e n 1 9 09 votaro n 7 8, 000 pers o nas, y

6 3, 000 votos fuero n vali dados e n 1 9 1 1, es decir,

res pecti va me nte, el 9 6 % y el 7 7 % del c uer po electoral

del Estado: canti dades que muestran la mag nit ud de la

partici paci ó n popular e i ndí ge na e n el proces o de

transici ó n política e n acto ( Savari no 1 9 98: 5 8- 60) .

5 1 El Parti do Soci alista de Yucatán fue fundado c o n dos

objeti vos: garantizar una base política para el ge neral

Salvador Alvarado, Gober nador del Estado, e i ncor porar

y c o ntrolar l a acti vi dad política es po ntánea e n las áreas

r urales.

Page 83: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 83

Ketzalcalli

1| 2 004 83

Ketzalcalli

1| 2 004 83

Ketzalcalli

1| 2 004 83

Ketzalcalli

1| 2 004 83

Ketzalcalli

1| 2 004 83

Ketzalcalli

1| 2 004 83

Ketzalcalli

1| 2 004 83

Ketzalcalli

El “i ndi o bolc hevi que” s e c o nvirti ó e nto nces

e n el es pantajo de l os cri oll os, ate mori zados por

la vi ole nci a desatada e n l os des ór de nes de

1 9 1 9- 1 9 2 0, e n c oi nci de nci a f unesta c o n l os c o-

natos r evol uci o nari os c o munistas e n Itali a y

Ale mania, y l os as esi natos masi vos c o meti dos

por l os bolc hevi ques e n Rusi a. El Parti do Soci ali-

sta, por otr o l ado, f ue ta mbi é n un poderos o

age nte de i ntegraci ó n de l a bas e ca mpesi na y

c o ntri buyó a l a politi zaci ó n de l os s ectores r ura-

l es i ncl us o negati va me nte, ati zando l a movili za-

ci ó n c o ntrari a de l os “li berales ” . Más que „s oci a-

lista“, si n e mbargo, el Parti do de Carrill o Puerto

f ue naci onali st a, i mpuls or de l a i ntegraci ó n c ul-

t ural de l as masas e n l a Naci ó n mexicana.

El pr oces o r evol uci o nari o s ac udi ó drásti ca-

me nte l as r elaci o nes i nterét nicas, al crear una

poderosa herra mie nta i deol ógica pr oi ndi a, l a

c ual, c o n i ndepe nde nci a de c uan retóri ca y ab-

stracta fuera, podí a s er utili zada efi caz me nte

por difere ntes fuerzas políti cas para i mpulsar l a

pro moci ó n e i ntegraci ó n de l os s ectores bajos de

la poblaci ó n r ural. E ntre l os c a mpesi nos mayas

el i ndi ge nis mo s e c o nvertí a así e n un i nstr u me n-

to más de l uc ha políti ca, que l es be nefici arí a

tanto a ell os c o mo al Estado que l os prete ndí a

“rescatar”.

El disc urso i ndigenista, si n e mbargo, era funda-

mental mente a mbiguo, ya que tenía co mo propósi-

to pri nci pal i ntegrar a l os sectores r urales i ndígenas

en la co muni dad naci onal. Había que mitificar y

„folklorizar“ al i ndio, para convertirlo, a todos l os

efectos, en un mexicano mestizo, tarea que fue i m-

pulsada es pecial mente a fi nales de la década de

1 930 por el presi dente Cárdenas.

La per meabili dad de l os s ectores populares

r urales al disc urs o i ndi ge nista era si n duda faci-

litada por l a l ar ga experi e nci a de parti ci paci ó n

políti ca y ejerci ci o ci udadano e n l as décadas an-

teri ores. E n efecto, el i ndi ge nis mo revol uci o na-

ri o era l a pr os ec uci ó n, c o n otr os medi os, de l a i n-

tegraci ó n políti ca y c ult ural de l os i ndí ge nas a l a

Naci ó n i nici ada e n el si gl o XI X, pr oces o i mpulsa-

do des de arri ba per o aceptado y buscado acti va-

me nte ta mbi é n des de abajo.

E pilogo: del indigenismoa la nació n multiculturalE n las décadas de 1 9 2 0 y 1 9 3 0 avanzó el pr oces o

de for maci ó n de un nuevo model o i nterét nic o,

i ntegrado e n el naci o nalis mo c ult ural i mpulsado

por l a Revol uci ó n. Podrí a mos hablar casi de un

nuevo „pacto“ revol ucionari o entre las masas

i ndígenas y las élites portadoras del mensaje reden-

tor naci onalista. Fue la i nterve nci ó n de Lázaro

Cárdenas en 1 937 la que selló con fuerza extraordi-

naria el naci miento del nuevo siste ma, que ha s o-

brevi vi do grosso modo hasta nuestros días.5 2

Cár de nas l anzó e n Méri da l a lla mada

„cr uzada del Mayab“, diri gi da al „rescate“ defi-

niti vo del i ndi o maya de s u c o ndici ó n de „ opre-

si ó n“. El pr ogra ma de l a „cr uzada“ i ncl uí a, tras

la retóri ca i ndi ge nista radical –por l a c ual un yu-

catec o que no fuera „ maya“ era i pso facto c ol o-

cado e n el l ado de l os o pres ores cri oll os y „ bur-

g ueses“ –, i ncl uí a pr ogra mas de educaci ó n y

desarr oll o hu mano y, s obre todo, el r e parto ma-

si vo de l as ti erras he neque neras.5 3

El si g nifi cado

de l as r efor mas s e cifraba e n un plan de moder ni-

zaci ó n acelerada de l a r egi ó n s ure ña, muy gol-

peada por l a crisis ec o nó mica.

Co n l a c a mpaña car de nista, el i ndi o maya s e

c o nvertirí a e n un ci udadano i ntegrado, „li mpi a-

do“ de l os vi ci os –alc o hol, j uego, r eli gi ó n, i g no-

ranci a, mis eri a– que l o habí an marcado c o n este-

reoti pos degradantes durante l as décadas del

Porfiri ato para s ubrayar s u posi ci ó n i nferi or. E n

l ugar de l os vi ci os s e prete ndí an s uscitar virt u-

des y val ores morales, l a adopci ó n de hábitos

más moder nos y una más alta di g ni dad c ult ural.

5 2 Sobre l a experi e nci a carde nista e n Yucatán ( cfr.

Savari no 1 9 95: 5 9- 81) .

5 3 Cfr. el estudi o de l os as pectos c ulturales de l a

„cr uzada“ hec ho por Falla w ( 1 9 9 5: 41 5- 440) .

Page 84: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

84 1| 2 004

Ketzalcalli

84 1| 2 004

Ketzalcalli

84 1| 2 004

Ketzalcalli

84 1| 2 004

Ketzalcalli

84 1| 2 004

Ketzalcalli

84 1| 2 004

Ketzalcalli

84 1| 2 004

Ketzalcalli

84 1| 2 004

Ketzalcalli

La i ntegraci ó n s e pres e ntaba c o mo r es pet uosa

de l a i de nti dad es pecífi ca del c a mpesi nado ma-

ya, pues habí a que i nc or porar al país el „c o ngl o-

merado i ndí ge na“ – decí a un doc u me nto ofi ci al

de 1 9 3 7 – „c o mo uno de nuestr os gr upos ét nic os

más vali os os“; aunque, para hacer esto, „ el

disc urs o car de nista reclasifi caba a l os mayas de

Yucatán c o mo i ndi os ge néri c os e i deali zados“

( Falla w 1 9 9 5: 42 9- 43 0) . Fue el i ndi ge nis mo car-

de nista que, fi na me nte, c o ns oli dó y pr opagó l os

mitos ofi ci ales del „i ndi o maya“ opri mi do per o

dis puesto a r esistir y a r ebelars e ( Canek, Guerra

de Castas) e n c o ntra de s us a mos blanc os.

La ofe nsi va c ult ural c ar de nista e n Yucatán

l ogró – no obstante y por e nci ma de l a r etóri ca

co ntradictori a que adoptaba – c o ncili ar ( poli) et-

nici dad y naci onali dad, estado y co munidades, c ul-

tura elevada y c ultura popular, s uperando las ten-

si ones entre i gualdad y jerarquía que habían si do

una causa i mportante del fracaso del Porfiriato en el

terreno de la moder nizaci ó n.5 4 C on Cárdenas se vis-

l u mbraba un nuevo horizonte de creci miento y

desarrollo, con la pro mesa de benefici os extendi dos

a todos l os grupos s ociales de la regi ón.

Las grandes refor mas de fi nales de l os años

trei nta reperc uti er o n ta mbi é n e n l as r elaci o nes

i nterét nicas. El c ar de nis mo c oi nci di ó – y f ue

causa de una aceleraci ó n – de un pr of undo pr o

c es o de redefi nici ó n y des plaza mie nto de l as ca-

tegorí as ét ni cas r e g i o nales. Este pr oces o, i ni-

ci ado e n l a é poca de Carrill o Puerto y c ul mi nado

haci a 1 9 40, f ue c aptado por l os c e ns os y por tra-

bajos antr opol ógi c os c él ebres c o mo l os de Re d-

fi el d ( 1 9 3 8, 1 9 41) . E n pocas palabras, l a c ate-

g orí a de “i ndi o” s e des plazó defi niti va me nte

f uera de l a s oci edad yucateca, apli cándose a l os

“i ndi os no ci vili zados ”, a l os “i ndi os ” históri c os

y a l os “i ndi os ” de l a r etóri ca políti ca ofi ci al. Los

ex-i ndi os –si c o nservaban el i di o ma5 5 y el modo

de vi da tradici o nal – pasaro n a de no mi nars e

“ mesti zos”, mi e ntras l os ver daderos mesti zos s e

c o nvirti er o n e n “catri nes” ( equi vale ntes a l os

“ladi nos” de Guate mala y C hi apas) ( Hervi k 1 9 9 5:

5- 43) .5 6

En una palabra, e n Yucatán l os “ mesti zos ” s e

han c o nverti do e n una poblaci ó n maya- parlante

mesti za c aracteri zada “( . . . ) por utili zar un ti po

popular de vesti me nta c aracterísti c o del gr upo;

por dedicars e a una oc upaci ó n tradici o nal ( l a

agri c ult ura) ; por pos eer una i de nti dad ori e nta-

da al pasado, por efect uar prácti cas rit uales de

raíces i ndoc ol o niales; etc. ” ( Hervi k 1 9 9 5: 3 6) .

La s eparaci ó n e ntre estos „ mesti zos“ de habla

maya y l os gr upos s oci ales his panoparlantes es

me nos pr o nunci ada que e n otras regi o nes de

Méxic o o e n Guate mala; más bi e n s e puede ha-

blar hoy de un conti n u u m e ntre dos pol os

i deales, el maya y el his pánic o.5 7

5 7 En l os puebl os r urales l a c o ndici ó n de mesti zo hoy

depe nde de vari os factores, pri nci pal me nte el trabajo

ca mpesi no, el i di o ma maya, el vesti do y el grado de

i nstr ucci ó n, i ncl uye ndo a s utiles caracterizaci o nes

morales ( cfr. Press 1 9 7 5: 80; vi d. ta mbié n Tr ujill o

( 1 9 7 7: 3 2 1- 3 40) ) . C uando ca mbian estas vari ables, s e

observa un des plaza mie nto a l a categorí a de “catrí n”,

un ex-i ndi o, c o mparable al “c hol o” per uano, el c ual s e

esfuerza para i ncorporar ele me ntos his pánicos de

adscri pci ó n –l o c ual de nota el persiste nte presti gi o que

manti e ne la i de nti dad his pano- cri olla e n la s oci edad

regi o nal– ( cf. Tho mps o n 1 9 7 4: 9 7- 1 2 5) . En la

actuali dad las disti nci o nes ét nicas, es peci al me nte e n

las ci udades, s e hace n cada vez más movedizas,

5 4 Por otr o l ado, s e puede ar g u me ntar que la nueva

relaci ó n estableci da e ntre l a clase politica

revol uci o nari a y l os s ectores i ndí ge nas es nueva me nte

de s ubordi naci ó n, c o n ras gos jerárquicos.

5 5 El i di o ma maya dis mi nuyó s u i mportancia, aunque

me nos de l o deseado por l os gobi er nos revol uci o nari os,

pasando de 7 0 % e n 1 9 1 0 a me nos de 5 0 % e n la

actuali dad –46 % e n el estado de Yucatán–,

c oi nci di e ndo c o n una masi va ca mpaña de

alfabeti zaci ó n popular. Co n base e n el Ce ns o I NEGI de

1 990 pode mos esti mar que 3 8 % de l a poblaci ó n de l a

pe ní ns ula de Yucatán es maya- parlante, porce ntaje que

au me nta a 46 % para el Estado de Yucatán.

5 6 Cfr. ta mbié n Hanse n ( 1 980: 1 2 2- 1 41) .

Page 85: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 85

Ketzalcalli

1| 2 004 85

Ketzalcalli

1| 2 004 85

Ketzalcalli

1| 2 004 85

Ketzalcalli

1| 2 004 85

Ketzalcalli

1| 2 004 85

Ketzalcalli

1| 2 004 85

Ketzalcalli

1| 2 004 85

Ketzalcalli

El balance de l a i ntegraci ó n ét nic o- s oci al

pro movi da por el Estado r evol uci o nari o e ntre

1 9 1 5 y 1 9 3 7 puede s er positi vo, si c o nsi dera mos

la c o nvi ve nci a r elati va me nte pacífica e ntre c ul-

t uras que s e obs erva hoy e n Yucatán, e n c o ntra-

ste c o n l as te nsi o nes y c o nfli ctos de l as r egi o nes

circ unveci nas ( C hi apas y Guate mala) .

Uno de l os moti vos de l a falta de c o nflicto es

la val oraci ó n, pr o movi da por el Estado, de l a c ul-

t ura i ndí ge na, a pesar de l os as pectos retóri c os

me nci o nados arri ba. Por efecto de l a creaci ó n de

una nueva escala de val ores c ult urales, e n do n-

de s er „ maya“ o „ mayero“ ya no es si g no de i nfe-

ri ori dad, si no l o c o ntrari o, ha si do puesta e n

e ntredic ho l a vi eja distri buci ó n jerárquica de

stat us, que des de l a Co nquista c ol ocaba todo l o

his pánic o por arri ba y t odo l o i ndí ge na por aba-

jo. La vi eja escala jerárquica, e n ver dad, no ha

desapareci do, si no que per manece c o mo r efe-

re nte alter nati vo, utili zado e n di versas cir-

c unstanci as s oci ales. Si n e mbargo l o „i ndí ge na“

parece haber ganado un l ugar positi vo e n l a ga-

ma de vari aci o nes de l o „ Yucatec o“.

En fi n, el val or que s e atri buye a l a „c ult ura

maya“, c o mo l egado presti gi os o del pasado y c o-

mo tes or o et nográfi c o pres e nte, i ntegra c o n es e

as pecto poli ét nic o y multi c ult ural el s e nti do de

la moder na i de nti dad r egi o nal yucateca. La je-

rarquía de c ult uras s e c o nvi erte, positi va me nte,

e n una nueva or ganizaci ó n de l a difere nci a que

s upera l as disti nci o nes s e nti das c o mo i nj ustas,

c o nvirti é ndolas e n val ores r ec o noci dos. Tal vez

e n Yucatán poda mos obs ervar el gé nesis de una

s oci edad poli ét nica i ntegrada, c o ncili ada c o n l a

moder ni dad y c o n l os desafí os que pres e nta l a

di versi dad c ult ural e n Méxic o.

ReferencesBart h, Fredri k

1 9 7 6 Los gr upos ét nicos y sus fronteras. Méxi-

c o: FCE.

Bartol o mé, Mi g uel Al berto

1 9 86 „ La estratifi caci ó n ét nica e n Yucatán c o-

mo antecede nte de l a Guerra de Castas“.

Bol etí n E. C. A. U. D. Y. 1 3 ( 7 6) : 3 –1 3.

1 9 88 La di ná mica soci al de l os mayas de Yu-

catán. Méxic o: I NI.

Bartol o mé, Mi g uel Al berto & Ali ci a Barabás

1 9 7 7 La resi ste nci a maya. Méxic o: I NAH.

Baud, Mic hi el et al.

1 9 9 6 Et ni ci dad co mo estr ategi a e n América La-

ti na y el Cari be. Quito: Abya- Yala.

Belli ngeri, Marc o

1 9 9 0 Ceti ed et ni e i n Yucatán. Costit uzi one, svi-

l uppo e cri si di u na for mazi one i nteret ni ca

tra Sette e Ottoce nto. Tori no: Celi d.

1 9 9 1 La conversi one dei maya nell' età dell' oro

( 1 545- 1 563) . En: AA. VV. , Uo mi ni dell' al tro

mondo. L' i ncontro con i popoli a meri cani

nell a cul t ura it ali ana ed e uropea, Ro ma:

Bulzo ni, 1 2 1- 1 5 2.

1 9 9 5 Del voto a l as bayo netas: experi e nci as

electorales e n el Yucatán c o nstit uci o nal e

i ndepe ndi e nte. Enri que Mo ntalvo Ortega

( c oor d. ) , El Åguil a bifronte. Poder y l i be-

r ali s mo e n México, Méxic o: I NAH, 9 1 –1 1 9.

Bo nfil Batalla, Guiller mo

1 9 9 0 México Profu ndo. Méxic o: C NC A- Grijal bo.

Braca mo nte, Pedro & Gabri ela Solís

1 9 9 6 Espaci os mayas de autono mí a. El pacto co-

l oni al e n Yucatán. Méri da, UADY.

1 9 9 4 La me mori a e ncl austrada. Histori a i ndíge-

na de Yucatán, 1 750- 1 91 5. Méxic o: Ci es as-

I NI.

1 9 9 9 La mo ntaña y l a r esiste nci a de l os Mayas

yucatec os fre nte al c ol o ni alis mo es pañol.

En: Andreas Koec hert & Barbara Pfeiler

( eds. ) , Intercult urali dad e i de nti dad i ndí-

ge na. Pregu ntas abi ertas a l a gl obali za-

pulverizándose e n una vasta ga ma de vari aci o nes y

sit uaci o nes, que sitúan al i ndi vi duo e n una categoría u

otra s eg ún las circ unstancias, movi é ndose e ntre dos

polos rec o noci bles, el maya ( mesti zo) y el his pánico

( cfr. Hervi k 1 9 95: 2 6- 3 2 y Tho mps o n 1 9 7 4: 2 5- 2 8 y

1 02- 1 1 0) .

Page 86: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

86 1| 2 004

Ketzalcalli

86 1| 2 004

Ketzalcalli

86 1| 2 004

Ketzalcalli

86 1| 2 004

Ketzalcalli

86 1| 2 004

Ketzalcalli

86 1| 2 004

Ketzalcalli

86 1| 2 004

Ketzalcalli

86 1| 2 004

Ketzalcalli

ci ón e n México, Hannover, Guate mala:

Verlag für Et hnol ogi e, 3 9 –6 3.

Car mag nani, Marcell o

1 9 88 El regreso de l os di oses. El proceso de re-

constit uci ón de l a i de nti dad ét ni ca e n

Oaxaca. Si gl os XVII y XVIII. Méxic o: FCE.

Devalle, S usana B. C.

1 9 9 2 „ La et nici dad y s us repres e ntaci o nes:

¿j uego de es pejos?“. Est udi os Soci ol ógicos

2 8: 3 1- 5 2.

Dí az Polanc o, Héctor

1 9 87 Et ni a, naci ón y políti ca. Méxic o: J uan

Pabl os.

Du mo nt, Lo uis

1 9 80 Ho mo Hi erarchicus. The Caste Syste m and

its I mpli cati ons. C hicago: The Uni versity

of C hicago.

Epstei n, Ar nol d

1 9 83 L' Ide ntit à et ni ca. Tori no: Loes her.

Falla w Be n

1 9 9 5 Peasants, Caci ques and Ca marillas: Poli-

ti cs and State For mati o n i n Yucatán,

1 9 2 4- 1 9 40. Tesis de Doctorado, Uni versity

of C hicago, C hicago.

Farriss, Nanc y

1 9 9 2 La soci edad Maya bajo el do mi ni o col oni al .

Madri d: Ali anza.

Fer nández Tejedo, Is abel

1 9 9 0 La co mu ni dad i ndíge na maya de Yucatán.

Si gl os XVI y XVII. Méxic o, I NAH.

Garcí a Ber nal, Manuela Cristi na

1 9 7 8 Yucatán, pobl aci ón y e nco mi e nda bajo l os

Austri as, Sevilla: Esc uela de Est udi os Hi-

s pano- Americanos.

Geertz, Cliffor d

1 9 9 3 La i nterpretaci ón de l as cul t uras. Barcel o-

na: Gedis a.

Go nzález Navarr o, Mois és

1 9 7 9 Raza y ti err a: l a Guerra de Castas y el

he nequén. Méxic o: El Colegi o de Méxic o.

Hanse n, Asael T.

1 9 80 C hange i n t he Class Syste m of Méri da, Yu-

catan, 1 87 5- 1 9 3 5. E n: Ed war d Moseley &

Ed war d Terry ( eds. ) , Yucatan. A Worl d

Apart, Uni versity of Alaba ma: 1 2 2 –1 41.

He mmi ng, J o hn

1 9 9 5 Amazon Fronti er. The Defeat of Brazili an

Indi ans. Lo ndo n, Paper mac.

Hervi k, Meter

1 9 9 5 „ Las categorí as s oci ales e n Yucatán“. Bo-

l etí n E. C. A. U. D. Y. . 2 0 ( 1 1 9) : 5- 43.

Hoeti nk, Harry

1 9 6 7 Cari bbean Race Rel ati ons: A St udy of Two

Vari ants. Oxfor d: Oxfor d Uni versity, 1 9 6 7.

Je nki ns, Ri c har d

1 9 9 6 „ Et hnicity etcetera: s oci al ant hropol ogi-

cal poi nts of vi e ws“. Et hnic a nd Raci al St u-

di es 1 9 ( 4) : 807- 82 2.

J o nes, Grant D.

1 9 9 0 Maya Resist ance t o Spanish Rul e. Ti me

and History on a Col oni al Fronti er. Al bu-

querque: Uni versity of Ne w Mexic o.

J os eph, Gil bert

1 9 86 Redi scoveri ng t he Past at Mexico' s Peri-

phery. Essays o n t he History of Moder n Yu-

catan. The Uni versity of Alaba ma.

J os eph, Gil bert & Alle n Wells

1 9 9 6 Su m mer of Disconte nt, Seasons of Uphea-

val: Elite Politi cs a nd Rural Insurge ncy i n

Yucatan, 1 876- 1 91 5. Stanfor d: Stanfor d

Uni versity.

Mai ngot, Anto ny P.

1 9 9 6 Haiti and t he Terrifi ed Co nsci o us ness of

t he Carri bbean. En: Gert Oostli ndi e ( ed. ) ,

Et hnicity i n t he Carri bbean, Lo ndo n: Mac-

millan.

Patc h, Robert

1 9 9 3 Mayas and Spani ards i n Yucatan, 1 648-

1 81 2. Stanfor d: Stanfor d Uni versity.

Pérez Tayl or, Rafael

1 9 9 6 Entre l a tr adici ón y l a moder ni dad. Méxi-

c o: UNAM.

Press, Ir wi n

1 9 7 5 Tr aditi on and Adaptati on. Life i n a Mo-

Page 87: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 87

Ketzalcalli

1| 2 004 87

Ketzalcalli

1| 2 004 87

Ketzalcalli

1| 2 004 87

Ketzalcalli

1| 2 004 87

Ketzalcalli

1| 2 004 87

Ketzalcalli

1| 2 004 87

Ketzalcalli

1| 2 004 87

Ketzalcalli

der n Yucatan Maya Vill age. Lo ndo n, West-

port: Gree n wood.

Quezada, Ser gi o

1 9 9 3 Puebl os y caci ques yucatecos. 1 550- 1 580.

Méxic o: El Colegi o de Méxic o.

1 9 9 7 Los pi es de l a republi ca. Los i ndi os pe ni n-

sul ares, 1 550- 1 750. Méxic o: Ci es as- I NI.

Redfi el d, Robert

1 9 3 8 Race and Cl ass i n Yucatán. CI W, Publi cati-

o n 5 01, Was hi ngto n: CI W.

1 9 41 The Fol k Cul t ure of Yucatán. C hicago: The

Uni versity of C hicago.

Reifler Bri c ker, Vi ctori a

1 9 89 El Cri sto i ndíge na, el rey nati vo, Méxic o:

FCE.

Restall, Matte w

1 9 9 7 The Maya Worl d. Yucatec Cul t ure a nd So-

ci ety, 1 550- 1 850. Stanfor d: Stanfor d Uni-

versity.

Rugeley, Terry

1 9 9 6 Yucatan´ s Maya Peasantry & t he Ori gi ns of

t he Caste War. Austi n: Uni versity of Te-

xas.

Ruz, Mari o Hu mberto

1 9 9 2 Los r ostr os de l a r esiste nci a. Los mayas

ante el do mi ni o his pano. En: Mari o Hu m-

berto J os é Ruz, Alejos Garcí a & Marí a del

Car me n Leó n ( eds. ) , Del Kat ú n al si gl o.

Ti e mpos de col oni ali s mo y resiste nci a

e ntre l os mayas, Méxic o: C NC A ( Regi o-

nes) , 85- 1 6 2.

Savari no, Franc o

1 9 9 5 „ Agraris mo, naci o nalis mo e i nterve nci ó n

federal: Yucatán, 1 9 3 7“, Di me nsi ón An-

tropol ógica 5: 5 9- 81.

1 9 9 7 Puebl os y naci onali s mo, del régi me n oli-

garquico a l a soci edad de masas e n Yu-

catán. 1 894- 1 925. Méxic o: I nstit uto

Naci o nal de Est udi os Históri c os de l a Re-

vol uci ó n Mexicana. .

1 9 9 8 „ El des pertar de l as masas: Ca mbi os s oci a-

l es y crísis políti ca e n Yucatán

( 1 89 7- 1 9 1 1) “. European Revi e w of Lati n

American a nd Cari bbean St udi es 6 5:

45- 6 5.

1 9 9 9 Et nici dad y Estado- Naci ó n: La c o nstr uc-

ci ó n de l a i de nti dad ét nica e n Yucatán.

En: Andreas Koec hert & Barbara Pfeiler

( eds. ) , Intercul t urali dad e i de nti dad

i ndíge na. Pregu ntas abi ert as a l a gl obali-

zaci ón e n México, Hannover, Guate mala:

Verlag f ür Et hnol ogi e, 6 5 –87.

Sc ott, Ja mes C.

1 9 85 Weapons of t he Weak: Everyday For ms of

Peasant Resist ance. Ne w Have n: Yale Uni-

versity.

1 9 9 0 Do mi nati on a nd t he Arts of Resi stance:

Hi dde nt Transcri pts. Ne w Have n: Yale Uni-

versity.

Tho mps o n, Ri c har d A.

1 9 7 4 Aires de pr ogres o: c a mbi o s oci al e n un

puebl o maya de Yucatán. Méxic o: I NI.

Tr ujill o, Narcis a

1 9 7 7 „ Los ' Mesti zos' de Yucatán“, Encicl opedi a

Yucatane nse, To mo VI. Yucatán act ual .

Méri da: Edici o nes del Estado de Yucatán,

3 2 1 –3 40.

Ve nezi ani, Marcell o

1 9 9 6 L' Anti novece nto. Il sal e di fi ne mill e n ni o.

Milano: Mo ndadori.

Wade, Peter

1 9 9 7 Race a nd Et hnicity i n Lati n Ameri ca. Lo n-

do n, C hicago: Pl uto.

Weber, Max

1 9 9 2 Econo mi a y soci edad. Méxic o: FCE.

Page 88: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

88 1| 2 004

Ketzalcalli

88 1| 2 004

Ketzalcalli

88 1| 2 004

Ketzalcalli

88 1| 2 004

Ketzalcalli

88 1| 2 004

Ketzalcalli

88 1| 2 004

Ketzalcalli

88 1| 2 004

Ketzalcalli

88 1| 2 004

Ketzalcalli

“ L ording it O ver O thers”– S pain and the S tigmatizationof the F ilipino C ulture –

Jos é M. de Mesa

De La Sall e Uni versity, Manil a

“ But Jesus su m moned t he m and sai d,

‘ You kno w t hat t he r ul ers of t he Ge ntil es

l ord it over t he m, a nd t he great o nes ma-

ke t heir a ut hority over t he m fel t. But it

shall not be so a mong you' ” (The Gospel

accordi ng to Matt he w 20: 25- 26).

A ne ws ite m, whic h appeared o n Phili ppi ne tele-

visi o n l ast April 1 9 9 6, ill ustrates for me a pr o-

ble m c o nnected wit h Spanis h Cat holi cis m and

Fili pi no c ult ure. The vi deo cli p s ho wed a mot her

be hi nd bars. S he was stati ng her i nnoce nce wit h

regar d to her si x- year ol d daug hter, C hristi ne

Joy, who di ed of physical abuse. The little girl

was ofte n mauled by her mot her and fi nall y s uc-

c u mbed to t he physical i nj uri es i nfli cted o n her

mot her. As t he ne wscaster narrated t he mot her

sai d t hat s he had o nl y i nte nded to disci pli ne her

daug hter by punis hi ng her. To be s ure, des pite

her pr otestati o ns to t he c o ntrary, s he had

bro ug ht abo ut her daug hter' s deat h. Whe n

bro ug ht to t he hos pital for autops y, C hristi ne

Joy' s c or ps e s ho wed vari o us si g ns of physical

vi ole nce. S he had c o nt usi o ns, s cratc hes and

br uis es not o nl y o n her head, but als o o n ot her

parts of her body. Her li ps were c ut off, and her

pri vate parts had bee n bur ned. Whatever els e

t he mot her s ays abo ut her g ood i nte nti o ns, t he

col d fact was t hat not o nl y had s he physicall y

har med her daug hter and caused her deat h, but

s he als o debased her di g nity as a hu man bei ng.

C hristi ne J oy, fr o m t his pers pecti ve, was a vi c-

ti m of g ood i nte nti o ns.

I ntent of the P resentationI do not wis h to dra w fr o m t his i nci de nt a o ne-

to- o ne c orres po nde nce bet wee n C hristi ne J oy

and t he Phili ppi nes. But t his i nci de nt re mi nds

me of Spai n' s “ good i nte nti o n” to ci vili ze and

C hristi anize t he Phili ppi nes. Under t he arrange-

me nt kno wn as t he “ Patr o nato Real ” ( Royal Pa-

tr o nage) , Spai n br o ug ht abo ut c ertai n sit uati-

o ns, be nefici al as well as har mf ul, i n t he islands.

Spanis h fri ars are credited wit h bri ngi ng t he

Phili ppi nes i nto c o ntact wit h t he ( European)

worl d of t he si xtee nt h ce nt ury. Whet her o ne

c o nsi ders t his t o be a positi ve or negati ve eve nt

depe nds o n ho w o ne regar ds t he o utc o me. The

vi e w t hat Spai n' s c o mi ng to t he Phili ppi nes is

pr ovi de nti al r e mai ns part of t he do mi nant pat-

ter n i n eval uati ng Spanis h c ol o ni al r ule i n t he

c o untry, es peci all y i n reli gi o us circl es. Acc or-

di ng to t his vi e w were it not for Spai n, t he is-

l ands wo ul d have l ar gel y e mbraced Isla m rat her

t han C hristi anity. There may have bee n abuses

of differe nt s orts per petrated by bot h s ec ular

and r eli gi o us pers o naliti es, but t hes e are s ee n as

i ndi vi dual devi ati o ns fr o m a ge nerall y positi ve

experi e nce of His panizati o n, es peci all y His pa-

nic c hristi anizati o n of t he isl ands. Moreover,

not hi ng, it is cl ai med, c an gai nsay t he fact - if

t his be a fact – t hat were it not for Spai n pr o-

babl y t he Phili ppi nes wo ul d not have bec o me, as

s o me t hi nk, t he o nl y C hristi an nati o n i n Asi a.

But one parallel, i n my opi nion, can be legiti-

mately dra wn fr o m t his ne ws ite m I cited. There

was an unde niable do wn si de to t he Spanis h c o-

Page 89: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 89

Ketzalcalli

1| 2 004 89

Ketzalcalli

1| 2 004 89

Ketzalcalli

1| 2 004 89

Ketzalcalli

1| 2 004 89

Ketzalcalli

1| 2 004 89

Ketzalcalli

1| 2 004 89

Ketzalcalli

1| 2 004 89

Ketzalcalli

l o nizati o n and pr opagati o n of C hristi anity of

t he isl ands. Fili pi nos have s uffered i n more ways

t han o ne at t he hands of t he Spanis h c o nquista-

dores and missi o nari es. I n t his s e nse we c an s ay

t hat Fili pi nos have bee n vi cti ms of t he “ good i n-

te nti o ns ” of Cat holi c Spai n, es peci all y i n its

desire to C hristi anize t he nati ve populati o n. I n

no way does t his ho norable ai m j ustify t he va-

ri o us ki nds of s ufferi ng it i nfli cted o n t he Fili pi-

nos. Besi des, as we well kno w fr o m history,

Spai n ca me wit h very mi xed moti ves. And o ne

t hi ng t hat o ug ht not to be for gotte n is t hat

Spai n di d not disc over t he Phili ppi nes; we Fili pi-

nos disc overed i n t he si xtee nt h ce nt ury t hat

t here were i nvaders c all ed Spani ar ds.

My pres e ntati o n here will be fr o m t he per-

s pecti ve of Cat holi c t heol ogy and t he need to

pro mote, i n c o ns o nance wit h t he i mportant

meeti ng of Cat holi c bis hops i n t he city of t he Va-

ti can fr o m 1 9 6 2- 1 9 6 5, an understandi ng of

Cat holi cis m and t he way of li vi ng it t hat takes

i nto s eri o us acc o unt t he l ocal c ult ural c o ntext.

Cat holi cis m o ug ht to be t ho ug ht and li ved as

Fili pi no, not as Spanis h or Ro man as was and, t o

a l ar ge exte nt, still is t he cas e. I foc us here o n a

pr oble m wit hi n Phili ppi ne Cat holi cis m its elf: a

l o w esti mati o n of Fili pi no c ult ure a mo ng Cat ho-

li cs whe n it c o mes to understandi ng and expres-

si ng t he C hristi an fait h.

The tri ad “ gol d, gl ory, and God” is ofte n us ed

to s u m up t he ai ms of t he Spanis h c ol o nizati o n

of t he Phili ppi nes. While it may s ee m to be an

oversi mplifi cati o n, it is, nevert heless, not far

fr o m t he tr ut h if pr operl y understood. At t he ti-

me c o nquistadors s o ug ht ri c hes not o nl y i n t he

for m of preci o us metals and s peci es, but als o i n

t he expl oitati o n of nati ve l abor. Fa me and ri c hes

were t he desirable objects of many a c o nquista-

dor. Heirs not o nl y of medi eval ci vili zati o n, but

als o of t he Re naissance, t hey hankered after i m-

mortality i n t his worl d by havi ng t heir deeds re-

c or ded for posterity.

Furt her more, Spaniar ds of all s oci al cl ass es

duri ng t he si xtee nt h c e nt ury were dri ve n by an

unbo unded fait h i n t heir nati o n' s po wer and

presti ge. It s ee med as t ho ug h Spai n and t he

Spanis h race were desti ned to exec ute t he plans

of pr ovi de nce as God' s ne w c hose n people.

Spai n' s missi o n was to for ge t he s pirit ual unity

of hu manki nd by cr us hi ng t he Pr otestants of

t he Ol d Worl d, defe ndi ng C hriste ndo m agai nst

t he o nslaug hts of t he Tur ks, and s preadi ng t he

Gos pel a mo ng t he i nfi dels of America and Asi a.

The Cat holi c C hurc h i n t he Phili ppi nes ste ms

directl y fr o m t he Co unter- Refor mati o n and t he

Tri de nti ne Co uncil. Not o nl y was t he European

C hurc h i n ge neral undergoi ng t he crisis of t he

Refor mati o n where many traditi o nal teac hi ngs

and practices of t he c hurc h were bei ng questi o-

ned, but Spai n had als o e merged fr o m its wars

wit h t he Moors i n t he rec o nquista. The me ntal

cli mate of t he r ec o nquista and t he Refor mati o n

made t he Spanis h C hurc h te nde nti o us to a s e nse

of s uperi ority and ri gi dity of t ho ug ht.

There was no do ubt t hat Spai n, i n its expan-

si o nist moves, had its eyes o n ec o no mic pr ofit

and presti ge. But equall y unde ni able was t he

si ncere desire of bot h c o nquistadors and mis-

si o nari es t o s hare wit h pagan peoples t he hu-

man and reli gi o us be nefits of C hristi anity. The

s pirit of t he rec o nquista li ved o n i n t he atte mpts

of Spai n to disc over and c o nvert pagan l ands for

C hristi anity. I n fact, t he Ki ng of Spai n, Phili p II,

i nstr ucted t he l eader of t he First expediti o n to

t he Phili ppi nes, Mi g uel Lopéz de Legazpi, t o i n-

for m t he nati ves t hat t he Spani ar ds i nte nded to

li ve a mo ng t he m i n peace and i n fri e nds hi p and

“to explai n to t he m t he l a w of J es us C hrist by

whic h t hey will be s aved” ( Phelan 1 9 5 9: 8) .1

1 It is wort h noti ng t hat “t he mo narc hy i n t he late

fiftee nt h ce ntury had beco me i de ntifi ed wit h

Cat holicis m. I n t he ce ntry before 1 5 7 5 it had

establis hed t he I nquisiti o n, expelled t he Je ws, forced

Moors to c o nvert, had its political acti o ns ratifi ed by

Page 90: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

90 1| 2 004

Ketzalcalli

90 1| 2 004

Ketzalcalli

90 1| 2 004

Ketzalcalli

90 1| 2 004

Ketzalcalli

90 1| 2 004

Ketzalcalli

90 1| 2 004

Ketzalcalli

90 1| 2 004

Ketzalcalli

90 1| 2 004

Ketzalcalli

I n t heir t hirst for g ol d and gl ory t hey di d not

quite for get t he clai ms of God. But precis el y be-

cause t he r eli gi o us as pect we nt hand i n hand

wit h ot her te mporal g oals, t here is a mbi g uity

where t he c hristi anizati o n of t he Phili ppi nes is

c o ncei ved. The fact t hat C hristi anity was

bro ug ht to t he Islands by Spanis h i nvaders al-

ready s peaks of a mbi g uiti es. Me n o nl y too c o n-

sci o us of t heir c ult ural, raci al, politi cal and eve n

s pirit ual s uperi ority s pread t he i dea of foll o wi ng

t he hu mble and poor J es us of Nazaret h. The very

pers o n o n who m C hristi anity stands or falls and

t he o ne who war ned his foll o wers not to l or d it

over ot hers had bee n c ollecti vel y wit ness ed by

me n who ass u med t hey were s uperi or and made

it felt for t hree hundred and fifty years t hat

ot hers were s ubject to t he m.

I n no way do I wis h to de ny t he positi ve ef-

fect due to t he Spanis h pres e nce, es peci all y t he

pri vil ege of bei ng c o nfr o nted wit h t he story of

Jes us t hro ug h t he missi o nari es, efforts t o

s pread t he Gos pel. I n c o nfor mity wit h t heir

wor k of r eli gi o us c o nversi o n, t hey wrote gra m-

mars and di cti o nari es of vari o us nati ve l ang ua-

ges and als o establis hed c hurc hes, s c hools and

hos pitals. Als o because of t he pr ocess of His pa-

ni zati o n many Spanis h wor ds have e ntered i nto

Fili pi no l ang uages s uc h as “reli hi yo n” ( reli gi-

o n) , “ per hu wis yo” ( annoyance) , “ pas e nsi ya”

( pati e nce) , and “i nti ndi ” fr o m “ e nte nder” ( to

understand) and “ asi kas o” fr o m “ hacer cas o”

( to atte nd to) ( cfr C uadrado Muñoz 1 9 7 2) . Spa-

nis h i nfl ue nce o n ec o no mics, politics, literat u-

re, music and arc hitect ure have bee n noted and

ac kno wledged by Fili pi nos t he mselves.2

Neit her will I d well o n t he as pects of t he Fili-

pi no c ulture, whic h have been affected for the wor-

se because of the Spanis h colonial regi me. It is

enough to state together with many historians,

that although partially hispanized, the Fili pi nos

never l ost t hat Malayan ( Asi an) stratu m whic h to

this day re mai ns the foundation of their c ulture

( Agoncillo & Guerrero 1 973: 1 1- 1 1 2) .3

What I want to deal wit h here is s o met hi ng

to whic h s cant atte nti o n have bee n pai d i n reli-

gi o us st udi es: t he sti g mati zati o n of Fili pi no c ul-

t ure by Spani ar ds who “l or ded it over” t he nati-

ve populace. This is parti c ularl y i mportant at a

ti me whe n t he Phili ppi ne Cat holi c C hurc h wants

to be tr ul y Fili pi no, wit h its t heol ogy, s pirit uali-

ty and wors hi p r ooted i n Fili pi no c ult ure. If we

understand c ult ure to be of t he hi g hest i mpor-

tance i n pr ovi di ng i de ntity and di g nity to t he

people as a c o mmunity, t he n we c o mpre he nd

t he s eri o us ness of da magi ng c ult ural percepti-

o ns. Whe n people feel i nferi or and no l o nger ap-

preci ate t heir c ult ural s elf, a c ertai n malais e of

c o nsi derable i mport s ets i n. Precis el y because of

Spanis h attit udes and be havi or of s uperi ority or

of “l or di ng it over” i ndi ge no us c ult ure, Fili pi-

nos, s pecifi call y Fili pi no Cat holi cs, c a me to re-

gar d t heir “c or porate i de ntity” or “ pers o nality”

as i nferi or. Eve n today, Fili pi nos c o nti nue to ex-

peri e nce c ult ural ali e nati o n fr o m what is deepl y

Ro me wit h t he Bulls of t he Cr usade, s e nt s hi ps t hat

defeated t he Turks at Lepanto, and atte mpted to police

t he heretics of t he Lo w Co untri es” ( C hristi an

1 981: 1 5 4) .

2 I n eco no mics: t he i nnovati o n i n l and te nure, i. e. t he

noti o n of l and o wners hi p as opposed to land use; t he

co ncept t hat i ndi vi duals and not merely gro ups c o ul d

o wn land, and t hat l and its elf was a s o urce of wealt h

( vi d. Phelan 1 9 5 9: 1 1 7, and Co nstanti no 1 9 7 5: 3 2 and

62) . I n politics: t he transfor mati o n of t he baranggay,

devel op me nt of village gover n me nt and i n t he ad mi ni-

strati o n of j ustice ( cf. Phelan 1 9 5 9: 1 2 2- 1 3 1) . I n litera-

t ure: Francisc o Balagtas ( 1 7 88- 1 86 2) , a great ni ne-

tee nt h ce ntury Tagal og poet, exhi bits t his i nfl ue nce.

His epic, Fl orante at Laura, is a s ubtle pr otest agai nst

Spanis h oppressi o n. Alt ho ug h writte n i n Tagalog, it

c o ntai ns many His panic literary all usi o ns. Its c ultural

mili e u is defi nitely European, not Malayan. ( Vi d. Tuggy

1 9 7 1: 89) .

3 For a s u mmary treat me nt of t he Fili pi nos' experi e nce of

c olo nizati o n as well as for publis hed refere nces o n t he

s ubject ( cf. de Mesa 1 9 7 8: 4- 3 5) .

Page 91: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 91

Ketzalcalli

1| 2 004 91

Ketzalcalli

1| 2 004 91

Ketzalcalli

1| 2 004 91

Ketzalcalli

1| 2 004 91

Ketzalcalli

1| 2 004 91

Ketzalcalli

1| 2 004 91

Ketzalcalli

1| 2 004 91

Ketzalcalli

i ndi ge no us. And c o nsi deri ng t hat missi o nari es

were expli citl y pr oclai mi ng t he Gos pel of J es us

C hrist, it is ir o nic whe n o ne c o nsi ders t his sit ua-

ti o n i n t he li g ht of what Jes us had explicitl y

war ned his follo wers about: “ You kno w that the r u-

lers of the Gentiles l ord it over the m, and the great

ones make their authority over the m felt. But it

s hall not be s o a mong you” ( Mt. 2 0: 2 5- 2 6. ) .

S tigmatizing the C ultureThe Fili pi no c ult ure had bee n de meaned; t he

Spanis h tande m of c ol o nizati o n and evangeli za-

ti o n had sti g matized it. I n understandi ng and

ass essi ng t he effects of t hree and a half c e nt u-

ri es of Spanis h c ol o nial r ule o n t he c oll ecti ve

ps yc he of Fili pi nos, an i nsi g ht of s oci al ps yc ho-

l ogy may be of c o nsi derable hel p. The Brazili an

educator Paul o Freire, who made “c o nsci e nti za-

ti o n” a popular ter m a mo ng age nts of c hange,

s ays t hat i n a c o ntext of o ppressi o n t he oppres-

s ed over a peri od of ti me unc o nsci o usl y i nter na-

li ze t he oppress or' s attit udes to war d t he m. ( Frei-

re 1 9 7 2: 49- 5 1; Ago ncill o & Guerrer o 1 9 7 3:

1 1 2- 1 1 3) . As a r es ult eve n whe n t he oppress ors

are no l o nger ar o und, t hey are i n a r eal s e nse

eve n more pres e nt because t hey are i n t he m, i. e.

i n t heir ps yc hol ogical s elves. The oppress ed no

l o nger “ need” t he act ual physical pres e nce of

t he oppress ors to r egar d t he mselves t he way t he

letter c o nsi dered t he m.

We may fi nd t he t ho ug ht fa mili ar. It is. The

i dea c o mes fr o m what happe ns to c hil dre n who

are s oci ali zed i n and t hro ug h t heir fa mili es. The

attit udes and be havi or of pare nts to war ds t heir

c hil dre n are graduall y i nter nali zed by t he l atter

and bec o me part of t heir pers o naliti es. C hil dre n

who experi e nce positi ve, nurt uri ng treat me nt

fr o m t heir pare nts gr o w up li ki ng t he mselves

and are s elf- c o nfi de nt. This s elf-i mage, gi ve n as

it were as a gift by t heir pare nts, c o nti nues to be

an ass et eve n i n t heir adult li ves. Those who ge-

nerall y have bee n put do wn and de meaned by

t heir pare nts, ho wever, c o me to disli ke t he msel-

ves and have very littl e c o nfi de nce i n t he msel-

ves. Eve n whe n t heir pare nts are no l o nger

aro und, t he c hil dre n' s ac quired s elf-i mage, c o m-

municated by t heir pare nts c o nti nue to haunt

t he m i n t he pres e nt.

If we li ke n t he i ndi ge no us c ult ure to a c or po-

rate pers o nality, we can anal ogo usl y appl y t he

i nsi g hts deri ved fr o m ps yc hol ogy and s oci al ps y-

c hol ogy me nti o ned above. We r ecall at t his

j unct ure t hat t he Fili pi nos have bee n under t he

c ol o ni al r ule of Spai n for more or l ess t hree

hundred and fifty years. Duri ng t his s pan of ti-

me, t he c ol o nizers as well as t he missi o nari es, li-

ke t he pare nts or t he oppress or all uded to ear-

li er, have c o mmunicated a negati ve s elf-i mage

to Fili pi nos. It was an i mage t hes e c ol o ni al ma-

sters had of t heir s ubjects, and an i mage t hat

c o nti nues to be a bur de n for t he l atter. This i ma-

ge was c o mmunicated t hro ug h t hree i nterrela-

ted ways: ( 1 ) expli cit c ult ural debase me nt; ( 2)

li ng uisti c s ubj ugati o n of t he ver nac ular and

margi nali zati o n of t he nati ve s cri pt; and ( 3)

r upt ure wit h t he i ndi ge no us reli gi osity.

Explicit Cultural Debase mentI n 1 7 2 0 a l etter c o ncer ni ng t he i ntellect ual po-

verty, c ult ural bac k war dness and moral depravi-

ty of t he nati ves, aut hored by Fray Gas par de

San Ag usti n, was wi del y circ ulated and beli e-

ved, to t he detri me nt of t he nati ves' di g nity. Its

credi bility depe nded to a great exte nt o n t he

prej udices at t he ti me. I n t hat l etter Fri ar Gas par

s poke abo ut t he nati ves i n t he foll o wi ng ter ms:

“ These wretc hed bei ngs are of s uc h a nat ure

t hat t hey li ve a purel y ani mal life, i nte nt s olel y

o n its pres ervati o n and c o nve ni e nce, wit ho ut

t he c orrecti ve of r eas o n or r es pect or estee m for

reputati o n” ( Ber nad 1 9 7 2: 1 6 2- 1 7 0, es peci all y

1 6 8) . S uc h a c o ncl usi o n is not s ur prisi ng, if o ne

c o nsi ders t he vari o us all egati o ns Fray Gas par

hurled at t he nati ves: ungratef ul, l azy, st upi d,

Page 92: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

9 2 1| 2 004

Ketzalcalli

9 2 1| 2 004

Ketzalcalli

9 2 1| 2 004

Ketzalcalli

9 2 1| 2 004

Ketzalcalli

9 2 1| 2 004

Ketzalcalli

9 2 1| 2 004

Ketzalcalli

9 2 1| 2 004

Ketzalcalli

9 2 1| 2 004

Ketzalcalli

r ude, c uri o us and i mperti ne nt, i ns ole nt to war ds

Spani ar ds, ‘ t hey do not kno w t heir place' , pr o ud

and arr ogant, tyrannical, excessi vel y fo nd of

feasts, vai n, l ustful, ve ngef ul, i g norant, c o-

war dl y, and ate a l ot ( Ber nad 1 9 7 2: 1 6 2- 1 7 0) . I n

t he ni netee nt h c e nt ury, anot her Spaniar d, Vi-

ce nte Barrantes, who had li ved for a while i n t he

Phili ppi nes, and was a me mber of t wo Royal Spa-

nis h Acade mies and whose publis hed wor ks had

ear ned hi m t he r es pect due to an ‘ expert' o n Phil-

i ppi ne affairs, made a s weepi ng c o nde mnati o n

of everyt hi ng t hat was nati ve. He s pecifi call y

referred to t he Tagal ogs as devoi d of any i n-

tell ect ual ability, ass eri ng t hat to l ook for any

evi de nce t hat c o ul d possi bl y pr ove s uc h capaci-

ty wo ul d be f utile.

The te nacity of t his bi gotry was als o refl ec-

ted duri ng t he Bis hops' Co nfere nce of t he Phili p-

pi nes more t han a c e nt ury and a half l ater i n

1 9 00 whe n t he Phili ppi nes were already under

t he American r egi me. I cite t his parti c ular ex-

a mple to poi nt o ut t hat 1 89 8 di d not e nd t he

c ult ural debase me nt beg un by t he Spani ar ds; it

was carri ed o n for anot her fifty years by t he

Americans who took over t he Phili ppi nes. As t he

previ o us text s ho ws, Fili pi nos were not j ust

c o mpared c ult urall y i n an unfavorable way,

wit h Spani ar ds, but wit h Wester n Europeans,

whic h i ncl uded t heir desce ndants i n America.

All t he bis hops atte ndi ng t he meeti ng were, of

c o urs e, forei g ners.

I n t hat meeti ng t he arc hbis hop of Manila ar-

g ued t he c as e for an abs ol ute need of t he Euro-

pean cl er gy by ass erti ng t hat t he Fili pi no cl er gy

were i ncapable of fait hfull y fulfilli ng t heir s a-

cred mi nistry, because t he Fili pi no pri est4 was

labori ng under t he foll o wi ng defects: extre me

s hall o w- mi ndedness, unc o ntroll ed pr ope nsity

to t he vi ces of t he fl es h, and a l ac k of tal e nt t hat

i ncapacitated hi m fr o m obtai ni ng a t horo ug h

and pr oper trai ni ng. Furt her more, t he very

narro wness of s o ul of t he Fili pi no pri est, for

whic h r eas o n he was r educed to al most not hi ng

i n European eyes, wo ul d o nl y gi ve his e ne mi es,

t he American Pr otestants, c ause for moc kery.

The bis hop of t he isl and of Cebu was c o nvi nced

t hat t he Fili pi no cler gy wo ul d si mpl y dis appear

by its elf because Fili pi no pri ests di d not have

t he desire for s elf- de ni al and wor k, and t he de-

creas ed pi o us offeri ngs to t he c hurc h wo ul d dis-

c o urage very many fr o m e mbraci ng t he cl eri cal

life ( Garci a & Arcilla 1 9 7 4: 3 1 5- 3 1 7) .

The Spanis h missi o nari es di d not o nl y mani-

fest t heir c ult ural and raci al prej udice to war ds

t he nati ves i n s uc h an expli cit manner as pre-

s e nted above. S ubtle means were als o at wor k to

“ do mi nate” t he nati ve populati o n, o ne of whic h

was t he li ng uisti c s ubj ugati o n of t he ver nac ular

and t he margi nali zati o n of t he nati ve s cri pt.

Subjugati ng the Tagal og Vernacul arOutri g ht i mpositi o n of t he c ol o ni al master' s l an-

g uage is c ertai nl y o ne way of s ubj ugati ng t he

c o nsci o us ness of a people. This, t he Americans

di d to Fili pi nos i n t heir decisi o n to us e t he Eng-

lis h l ang uage for pur poses of pacifi cati o n ( Co n-

stanti no1 9 7 5: 3 08- 3 1 3) . Spai n, ho wever, due to

t he po werful i nfl ue nce of missi o nari es took

anot her and more s ubtle way. Lang uage was t he

first fr o nti er of Spanis h evangeli zati o n efforts.

Spanis h missi o nari es very earl y o n aut hored

gra mmars and di cti o nari es of l ocal l ang uages

s uc h as Tagal og and beca me t he first s peci alists

of t he regi o nal l ang uages. Underl yi ng t hes e ef-

forts was t he i nte nt to l ear n t he ver nac ular, not

i n or der to transfor m t he missi o nary i nto a nati-

ve, but to all o w hi m e no ug h access t o t he nati ve

worl d and to effecti vel y c o nvert it t o Spanis h

Catholicis m. To Spanis h friars the native world was

a dark land, and the people' s ways see med myste-

ri ous, barbaric and even de monic. To this land they

would bri ng enli ghten ment and salvati on.4 E mphasis, I s uppose, o n Fili pi no rat her t han pri est.

Page 93: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 93

Ketzalcalli

1| 2 004 93

Ketzalcalli

1| 2 004 93

Ketzalcalli

1| 2 004 93

Ketzalcalli

1| 2 004 93

Ketzalcalli

1| 2 004 93

Ketzalcalli

1| 2 004 93

Ketzalcalli

1| 2 004 93

Ketzalcalli

Alt ho ug h Spanis h r oyal l a w had decreed t hat

Castili an be taug ht i n all t he c ol o ni es, t he expe-

ri e nce gai ned fr o m earli er missi o ns i n t he Ame-

ri cas i ndicated to t he missi o nari es t hat it was

easi er for o ne missi o nary to l ear n s everal i ndi ge-

no us to ng ues t han for e ntire c o mmuniti es t o l e-

ar n Castili an. Because of t his and des pite t he

royal c o mmand, t he first Manila Synod of

1 5 82- 1 5 86 approved t he us e of t he Phili ppi ne

lang uages i n preac hi ng t he ne w reli gi o n ( Rodri-

g uez 1 9 9 8: 88- 89, 2 80- 2 81) . This was fort uiti o us

for t he l ocal l ang uages. The decisi o n ass ured

t heir c o nti nued existe nce and us e. It was a mi-

xed blessi ng t ho ug h. For i n doi ng s o fr o m t he

pers pecti ve of t he Spanis h understandi ng of

lang uage at t he ti me, t he missi o nari es pr obabl y

un witti ngl y exacerbated t he debase me nt of t he

l ocal c ult ure( s) . Their us e of t he ver nac ular s ug-

gested i n its o wn way t he i nferi ority of t he nati-

ve l ang uage, and t heir prefere nce for t he oral

trans missi o n of meani ng margi nali zed t he nati-

ve s cri pt.

We need to r e me mber t hat l ang uage is not

j ust a s et of c ult ural l abels t o sti c k o nto r eality.

Rat her, as Hans- Georg Gada mer had poi nted

o ut, “it is t he res ervoir of traditi o n and t he me-

di u m i n and t hro ug h whic h we exist and percei-

ve t he worl d” ( Gada mer 1 9 7 6: 2 6) . Lang uage

e mbodi es and express es t he worl dvi e w of a par-

ti c ular gr o up of people. What happe ns, t herefo-

re, t o t heir l ang uage has s eri o us r eperc ussi o ns

o n t he way t hey vi e w life and r eality i n ge neral.

The relati o ns hi p bet wee n t he ( Fili pi no) Tagal og

lang uage, o n t he o ne hand, and Spanis h c ol o ni-

al politics as well as Spanis h ecclesiastical efforts at

conversi on, on the other hand, bears this out.5

Tagal og i n ter ms of Castili an6

The first atte mpt to establis h Castili an as t he do-

mi nant l ang uage of t he e merge nt Spanis h state

was part of t he begi nni ngs of t he Spanis h E mpi-

re i n t he l ate fiftee nt h ce nt ury. It was t he Spa-

nis h hu manist Anto ni o de Nebrija, aut hor of

“ Gra matica de l a l e ngua Castell ana”, who clai-

med t hat l ang uage was t he perfect i nstr u me nt

of t he e mpire. His st udy of anti quity l ed hi m to

beli eve t hat “lang uage was al ways t he c o mpani-

o n of e mpire. ” Lang uage and e mpire begi n,

fl o uris h and fall toget her ( Rafael 1 9 88)7 He nce,

his advocac y of Castili an. Nebrija and ot her Spa-

nis h phil ol ogists hel d to t he beli ef t hat t he di-

g nity and i mportance of Castili an ar os e fr o m its

depe nde nce o n and si milarity to Lati n, t he l an-

g uage of t he Ro man E mpire. Obvi o usl y, a par-

allel was bei ng created: what Lati n was to t he

Ro man E mpire, Castili an wo ul d be to t he Spa-

nis h. Spai n i nte nded to be s ee n as a wort hy s uc-

cess or of Ro me, r eplaci ng and c o nti nui ng it at

t he s a me ti me.

To realize the goal of maki ng the Castilian ver-

nac ular a s uitable language of the e mpire and to le-

giti mize it, a gra mmar whic h would order this ton-

g ue, har mo nize its parts, and standar di ze its

ort hography was necessary. For wit h s uc h gra m-

matical str uct ure i n place, it c o ul d be regar ded

as a wort hy s uccess or of cl assi cal Lati n. Phil ol o-

gists li ke Nebrija wor ked o ut t he Castili an ver-

nac ular o n t he gra mmatical and myt hol ogical

fo undati o ns of t he Lati n l ang uage. Castili an was

to be s poke n and writte n i n ter ms of Lati n. So

molded was Castilian after classical Lati n that even-

tually other ver nac ulars whic h the Spanis h e mpire

encountered were obli gated to defer to Castilian.

5 Tagalog is o ne of t he ei g ht major l ang uages o n t he

l o wlands and t he basis of t he nati o nal l ang uage kno wn

as Fili pi no.

6 Amo ng t he major l ang uages of t he islands, Tagalog was

c hose n by a nati o nal c o mmissi o n to be t he basis of t he

Phili ppi nes' nati o nal l ang uage.

7 I a m mai nly i ndebted to t his author for i deas on the s ub-

jugati on of t he Tagalog ver nac ular and the margi naliza-

ti on of the native scri pt whic h I s u mmarize and follo w

very closely ( vi d. es pecially Rafael 1 988: 2 3- 54).

Page 94: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

94 1| 2 004

Ketzalcalli

94 1| 2 004

Ketzalcalli

94 1| 2 004

Ketzalcalli

94 1| 2 004

Ketzalcalli

94 1| 2 004

Ketzalcalli

94 1| 2 004

Ketzalcalli

94 1| 2 004

Ketzalcalli

94 1| 2 004

Ketzalcalli

The Spanis h missi o nari es who c a me to c o n-

vert t he peoples of t he islands were very muc h

t he reci pi e nts of t he i deas abo ut l ang uage o utli-

ned above. Co nfr o nted by t he tas k of ‘ do mi na-

ti ng' t he l ang uages of t he nati ves,8 t hey wrote

gra mmar books and dicti o nari es t hat wo ul d pr o-

vi de t he m wit h t he means of c o mmunicati ng t he

aut hority of God and ki ng. But i n doi ng t his

t hey were at t he s a me ti me “ do mi nati ng” t he

nati ve l ang uages. It is i nteresti ng to note, for

i nstance, t hat t he fa mo us and hi g hl y estee med

“ Arte y regl as de l a l e ngua t agal a” of t he Do mi-

nican pri est Francisc o Blancas de San J os é pu-

blis hed i n 1 6 1 0 us ed Lati n and Castili an as t he

pri nci pal poi nts of r efere nce i n t he rec o nstr uc-

ti o n of t he Tagal og gra mmar. I n it we c o me

across Tagal og no mbres, verbos, adjeti vos, and

voces ( pasi va/acti va). Its gra mmar, li ke Castili-

an, c o ntai ns wor d for ms as acusati vos, abl ati-

vos, i mperati vos, preteritos, prese ntes, and fu-

t uros. I n t his manner de San J os é c o nstit utes

Tagal og as a li ng uisti c s yste m whose c o here nce

co mes t hro ug h t he gra mmatical gri d of Lati n

( and Castili an) . Not s ur prisi ngl y, t herefore, no

Tagal og ter ms were us ed to create t his Tagal og

gra mmar.

This and ot her “ artes” gi ve t he i mpressi o n

t hat gra mmar di d not exist for t he Tagal ogs be-

fore t he missi o nari es began to write abo ut t heir

lang uage. I n a very s ubtle way a c o mparis o n was

bei ng made bet wee n Castili an and Tagal og i n

whic h t he for mer was s uperi or t o t he l atter. For

whe n Tagal og was “ disc overed, ” it was fo und to

be wanti ng. The re medy or s ol uti o n was to de-

ter mi ne t he parts t hat make up t he l ang uage.

Onl y i n t his way c o ul d it bec o me an effecti ve i n-

str u me nt to pr opagate Cat holi cis m and to c o n-

vert t he Tagal og nati ves. So Blancas de San J os é

t ur ned to exter nal apparat uses: Lati n gra mmar

and Castili an disc o urs e. These, as it were, beca-

me t he standar ds for t he c o mpre he nsi bility and

usef ul ness of Tagal og as a l ang uage. If o ne l ear-

ned Castili an by referri ng to Lati n, by t he s a me

toke n, o ne c o mpre he nded Tagal og by its c o ntri-

ved li ke ness to Castili an and Lati n. Castili an be-

ca me t he poi nt of r efere nce. Its positi o n was li ke

t hat of a Spanis h pri est acti ng as an exalted br o-

ker, a medi ator of c o mmunicati o n, bet wee n God

and t he nati ve c o nverts. It not o nl y express ed

t he str uct ure of Tagal og i n t he li g ht of t he Lati n

gra mmar whic h it mediated, but it als o “c o nver-

ted” ( “traducir ”) Tagal og si g nifi ers, tyi ng t he m

to Castili an si g nifi eds. Tagal og was not val ued i n

its o wn ri g ht. Its wort h was depe nde nt o n Casti-

li an whic h had bec o me t he poi nt of r efere nce,

parti c ularl y for understandi ng Cat holi cis m. It

was not t he t ho ug ht e mbodi ed i n Tagal og ter ms

whic h was i mportant, but t hat r epres e nted by

Castili an. Tagal og wor ds us ed for pur poses for

c o nversi o n and i nstr ucti o n were not meant to

c o nvey t heir o wn meani ngs but t hose i nte nded

by t he Castili an ter ms.

I n havi ng bec o me a s ubor di nate i nstr u me nt

i n t his fas hi o n, Tagal og was r obbed of its o wn

meani ngs. The c o nte nt of its wor ds was r eplaced

by t hose i nte nded by t he r eli gi o us c ol o nizers. I n

s u m it had l ost its o wn voice. Gi ve n t he i ntellec-

t ual cli mate of white s uperi ority over all ot her

peoples ( as s ho wn i n t he missi o nari es handli ng

of Tagal og) , Spanis h Cat holi cis m was i ndeed for

t he Spaniar ds to be i de ntifi ed wit h Cat holi cis m.

The Spanis h c hurc h wo ul d have bee n horrifi ed

at any s uggesti o n t hat Cat holi cis m c o ul d be Fili-

pi no. And, as Phili ppi ne history bears wit ness

to, it was i ndeed s hoc ked whe n Fili pi no r evol u-

ti o nari es t ook certai n steps to do j ust t hat.9

8 Spaniar ds t he n, as no w, al ways referred to l ear ni ng a

forei g n lang uage as a matter of “ do mi nati ng” it.

9 The establis h me nt of t he I glesi a Fili pi na I ndepe ndie nte

( I FI) arose fr o m t he desire of Fili pi no revol uti o nari es to

a have a Fili pi no c hurc h i n uni o n wit h Ro me ( vi d. de

Mesa 1 9 7 8: 7 5- 80) .

Page 95: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 95

Ketzalcalli

1| 2 004 95

Ketzalcalli

1| 2 004 95

Ketzalcalli

1| 2 004 95

Ketzalcalli

1| 2 004 95

Ketzalcalli

1| 2 004 95

Ketzalcalli

1| 2 004 95

Ketzalcalli

1| 2 004 95

Ketzalcalli

I n preac hi ng and explai ni ng t he Cat holi c

fait h to t he nati ves c ertai n key ter ms retai ned

t heir Lati n or Castili an for ms s uc h as Di os, Tri ni-

dad, Virge n Mari a, Espirit u Santo, Cr uz, Igl esi a,

Doctri na Cri sti ana. The missi o nari es l eft t he m

untranslated not o nl y because t hey were c o n-

vi nced t hat t hes e ter ms had no exact equi va-

le nts i n Tagal og, but als o to mai ntai n t he “ puri-

ty” of t he meani ngs t hes e wor ds c o nveyed ( de

Mesa 1 9 7 8: 45- 47) . This noti o n of untranslatabi-

lity i mpli ed a beli ef i n t he i ntri nsi c s uperi ority

of s o me lang uages – i n t his c as e Lati n and Casti-

li an – over ot hers i n t he c o mmunicati o n of God´ s

wor d. As we kno w, Lati n was and is t he offi ci al

lang uage of t he Cat holi c C hurc h and, as ar g ued

by Nebrija and ot hers, Castili an was t he wort hy

s uccess or of Lati n. This meant t hat t he untrans-

latable ter ms are adequate expressi o ns of c er-

tai n c o ncepts. S urel y, t his was a s ubtle way of

undersc ori ng t he s uperi ority of t he i nvaders.

To us e t he si g nifi er “ Di os”, f or i nstance,

rat her t han t he Tagal og “ Bat hal a” pres upposed

t he perfect fit bet wee n t he Spanis h wor d and its

C hristi an r efere nt. This was unli kel y to occ ur

were t he Tagal og wor d us ed i nstead. Castili an

was c apable of translati ng t he meani ng e mbo-

di ed i n “ De us, ” but Tagal og c o ul d not r e nder

t his fait hf ull y wit h “ Bat hal a. ” I n bri ngi ng toge-

t her t he i dea of translati o n and t he noti o n of

untranslatability, Tagal og beca me regar ded as

deri vati ve of Lati n and Castili an and t herefore

i nferi or. C o mparis o n was made bet wee n c o nver-

si o n to God and bec o mi ng s ubject to t he ki ng, o n

t he o ne hand, and s ubjecti o n of Tagal og to Ca-

stili an, o n t he ot her. J ust as t he pr ocess of c o n-

versi o n and c ol o nizati o n reclai med t he “falle n

s o uls ” of t he nati ves and made t he m s ubject to

t he aut hority of God and t he ad mi nistrati o n of

t he ki ng, s o translati o n was beli eved to be i n-

str u me ntal i n c o nstr ui ng t he l ocal l ang uage as

yet anot her r eality to be br o ug ht bac k t hro ug h

c o nversi o n – “reduced” as Spani ar ds were wo nt

to s ay – t o its pr oper So urce and Desti nati o n:

God t he Fat her.

Margi nalizi ng the “Baybáyi n”( nati ve scri pt)The c o nverge nce of t he C hristi an traditi o n, t he

Spanis h hu manist c o ncepti o n of l ang uage and

ec o no mics l ed to t he margi nali zati o n of t he na-

ti ve s cri pt of t he Tagal ogs ( baybáyi n) t o war ds

virt ual exti ncti o n. There were, to be s ure, prac-

ti cal r eas o ns for trans mitti ng C hurc h doctri ne

orall y s uc h as t he hi g h c ost of pri nti ng and t he

diffi c ulty of pres ervi ng books of deli cate ri ce pa-

per i n t he hu mi d tr opical cli mate. These r eas o ns

made it i mpossi ble to make devoti o nal texts

available to any but t he Spanis h pri ests and a li-

mited nu mber of nati ve assistants. Yet t here

was o ne ot her i mportant factor at wor k. This

was t he te nde nc y to favor voice over writi ng i n

c o nversi o n, a c haracteristi c not o nl y fo und i n

t he C hristi an traditi o n, but i n t he Spanis h hu-

manist c o ncepti o n of l ang uage as well.

The C hristi an Traditi o n, parti c ularl y i n t he

gos pels, pi ct ures Jes us orall y pr oclai mi ng t he

“ Good Ne ws ” of s alvati o n. The first disci ples,

who were s e nt to preac h his message, foll o wed

t he s a me style of c o mmunicati o n. I n t he earl y

days of t he C hurc h “evangelist” referred not o n-

l y to an aut hor of t he g os pels but to any prea-

c her of God' s Wor d. It is t he experi e nce of hea-

ri ng s o met hi ng s ai d rat her t han of r eadi ng

s o met hi ng writte n whic h i niti all y gave ris e t o

preac hi ng t he gos pel. Evangeli zati o n ca me to

mean t he oral diss e mi nati o n of God´ s Wor d,

whic h is li nked to a noti o n of c o nversi o n as t hat

mo me nt whe n t he di vi ne voice registers o n hu-

man c o nsci o us ness. Paul, t he model preac her,

was c o nverted by a voi ce, whic h he hear d o n his

way to Da masc us. Aug usti ne was s ai d to have

bee n c o nverted t hro ug h a voi ce “toll e l ege, t oll e

l ege. ” One s e nses here a c ertai n bi as for oral over

writte n c o mmunicati o n.

Page 96: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

96 1| 2 004

Ketzalcalli

96 1| 2 004

Ketzalcalli

96 1| 2 004

Ketzalcalli

96 1| 2 004

Ketzalcalli

96 1| 2 004

Ketzalcalli

96 1| 2 004

Ketzalcalli

96 1| 2 004

Ketzalcalli

96 1| 2 004

Ketzalcalli

The Spanis h hu manist c o ncepti o n of l ang ua-

ge als o stress ed its oral di me nsi o n. What Nebrija

says abo ut t he r elati o ns hi p bet wee n s peec h and

writi ng c orres po nds wit h what we have me nti o-

ned abo ut t he C hristi an Traditi o n. To hi m “t he

reas o n for t he i nve nti o n of l etters was, first, to

s erve o ur me mory, and l ater s o t hat we c o ul d

s peak wit h t hose who were abs e nt or who were

yet to c o me ( . . . ) . Therefore, l etters are not hi ng

but fi g ures t hat r epres e nt t he voice ( . . . ) and

voices si g nify, as Aristotle has s ai d, t he

t ho ug hts t hat we have i n o ur s o ul ”.1 0 C o nvi nced

of t his, Nebrija undertook to standar di ze Spa-

nis h ort hography. Writi ng s erves t he voice

whic h i n t ur n s erves o ur t ho ug hts. Wit h writi ng

as an i nstr u me nt of t he voice, t ho ug hts c o ul d be

c o mmunicated eve n i n t he abs e nce of o ur physi-

cal s elves. It is not s ur prisi ng t he n t hat Nebrija

wo ul d regar d l etters li ke bureaucrats c harged

wit h mai ntai ni ng purity of t ho ug ht.

Co nfro nted wit h t he “baybáyi n”, t he l ocal

Tagal og s cri pt whic h is r elated to t hose fo und i n

moder n I ndo nesi a, t hes e missi o nari es, who we-

re heirs t o bot h t he C hristi an and Spanis h per-

s pecti ve o n l ang uage, earl y o n atte mpted to e m-

ploy it i n the translati on of catec his ms i nto native

i dio ms. The early writers of “ artes” ( gra mmar)

c o nc urred t hat t his s cri pt was a s upple me nt to

lear ni ng t he c orrect voici ng of t he l ang uage.

But t hes e efforts were quic kl y abando ned be-

cause t hes e preac hers of t he Wor d fo und t he

scri pt to be i nadequate to t he de mands of an un-

equi vocal translati o n of C hristi an doctri nes, un-

li ke Lati n and Castili an. Referri ng to t he

“baybáyi n”, o ne missi o nary voiced a rat her

co mmo n c o mplai nt:

“This s cri pt ( . . . ) c annot be any l ess t han

ill egi ble ( . . . ) it pres e nts great diffi c ulti es

not for hi m who writes it but for hi m who

reads it ( . . . ) . [ We are t hus] far fr o m beli e-

vi ng t hat t his al phabet c o ul d pr ovi de t he

si mplicity and clarity of Lati n. Als o it is

abs ur d to s ay t hat wit h a fe w poi nts and

c o mmas t hes e c haracters can be made to

si g nify everyt hi ng t hat o ne mi g ht want

to write as f ull y and as easil y as o ur o wn

Spanis h al phabet”.1 1

The diffi c ulty appare ntl y was c aused by a fail ure

to understand t he f uncti o n of a di acriti cal mar k

called “kurlít. ” This not o nl y modifi ed t he s o und

e ndi ng, it als o c all ed fort h a multi pli city of

s o unds and c o nseque ntl y ot her meani ngs. I n

fact rat her t han fi xi ng si g nifi ers t o s o met hi ng

defi nite, it was a si g nal t o t he many possi biliti es

of meani ng ( Rafael 1 9 88: 46- 47; cf Cf. als o Post-

man 1 9 86) . Fr o m t he Spanis h poi nt of vi e w, t he

“ill egi bility” and “ unreadability” of t he s cri pt

res ults fr o m t he l ac k of a direct and fi xed c orre-

s po nde nce bet wee n scri pt and s o und. To t he

Spani ar ds who di d not kno w ( or were un willi ng

to kno w) t he s ophisti cated ways of t he s cri pt,

readi ng t he “baybáyi n” pho neticall y s ee med al-

most pure g uessi ng. They may have wanted a

o ne- to- o ne c orres po nde nce bet wee n writi ng

and s o und i n or der to s ec ure meani ng, but t he

Tagal ogs val ued a play of s o unds as well as mea-

ni ngs o n t he basis of t heir s cri pt.

Co nseque ntl y, t he Tagal og s cri pt was dee-

med uns uitable for t he Spanis h goals of transla-

ti o n and c o nversi o n. It was r egar ded as a

hi ndrance to t he efforts of bot h C hurc h and Sta-

te to c o nvert people and make t he m s ubjects of

God and t he Spanis h mo narc h. They wanted to

c o ntrol t he l ang uage by fi xi ng meani ngs i n or-

der to ac hi eve t heir c ol o ni al g oals.1 2 But bei ng a

“s yllabic c ode, ” it c o ul d not be r educed to t he

1 0 As quoted i n Rafael 1 9 88: 43.

1 1 As quoted i n Rafael 1 9 88: 46.

1 2 At t his poi nt I a m re mi nded of t he atte mpt of a

pro mi ne nt publis her of an Englis h dicti o nary to i ncl ude

t he ter m ‘ Fili pi na' t o mean ‘ do mestic hel per'

Fort unately, t he Phili ppi ne gover n me nt was s wift

e no ug h to pr otest its i ncl usi o n and stopped t he

atte mpt.

Page 97: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 97

Ketzalcalli

1| 2 004 97

Ketzalcalli

1| 2 004 97

Ketzalcalli

1| 2 004 97

Ketzalcalli

1| 2 004 97

Ketzalcalli

1| 2 004 97

Ketzalcalli

1| 2 004 97

Ketzalcalli

1| 2 004 97

Ketzalcalli

c o nve nti o ns of a uni vocal r eadi ng. I n its place

t he Spani ar ds i ntr oduced and pr opagated a pho-

netic s cri pt c haracteristic of Lati n and Castili an.

They c hose to write Tagal og i n Ro man c harac-

ters. I n t his way t hey graduall y, not wit ho ut t he

hel p of t he Tagal ogs t he mselves, margi nali zed

t he l ocal s cri pt i nto a merel y s upple me ntary po-

siti on with regard to both phonetic writi ng and

pronunciati on. By maki ng Tagalog more “readable”

to the mselves, the Spaniards were able to c o ntrol

t he differi ng and deferri ng l ocal move me nt of

writi ng repres e nted by t he “baybáyi n”. I n c o n-

verti ng t he “baybáyi n” i nto a r o manized s cri pt,

t he l ang uage was put under t he aut hority of t he

missi o nari es and c o nquistadores.

This margi nali zati o n of t he “baybáyi n” was a

way of s ubj ugati ng it. By i ntr oduci ng t he defi ni-

te Castili an pho netic s yste m to r eplace t he Taga-

l og “baybáyi n, ” t he us e of t he ver nac ular beca-

me easi er for t he Spanis h missi o nari es. But t he

Tagal ogs had to pay dearl y for Spanis h c o nve ni-

e nce and age nda: t hey had, for all practi cal pur-

poses, l ost t heir nati ve s cri pt. At pres e nt, t he

“baybáyi n” is o nl y us ed i n li mited ways by t he

unc hristi anized Hanunoo and Tagbanua tri bes

of Mi ndoro and Pala wan, respectively, t wo islands

off the coast of Manila ( Post man 1 978: 2 24- 2 2 5) . By

havi ng re mai ned outsi de the s phere of i nfl uence of

Spanis h Catholicis m, these tri bes have preserved a

disti nct feature of their c ulture.

Rupture from I ndigenous ReligiosityToday we c o mmo nl y s peak i n Cat holi c circl es of

t he i nc ult urati o n of t heol ogy. It is wit h s e nsiti-

ve ness t o war ds, r es pect and appreci ati o n for i n-

di genous c ultures that c hristianizati on proceeds.

Li nks or conti nuities of the Gospel message with

c ultural beliefs, val ues and practices affir m t he

hu man and r eli gi o us val ues already pres e nt i n

t he c ult ure. Sl o wl y, t he i ndi ge no us r eli gi osity

of t he fol k are st udi ed for l ess o ns it c an teac h

today' s advocates and pr opagators of C hristi ani-

ty. Bas ed o n a t heol ogy t hat pres upposes God' s

pres e nce i n c ult ures and r eli gi o ns pri or t o t he

expli cit pr ocla mati o n of C hristi an fait h, it is a

far cry fr o m what missi o nari es of t he c ol o ni al ti-

mes c arri ed o ut. For i nstead of a r upt ure fr o m

t he i ndi ge no us c ult ure and r eli gi osity, C hristi a-

nity today s eeks r ootedness. I n place of a r adical

break, radical c o nti nuity; rat her t han r upt ure,

affir mati o n. Fr o m t his c o ntrast o ne can already

see t hat t he missi o nary approac h practi ced by

t he Spani ar ds, i n ge neral, was not affir mi ng na-

ti ve reli gi osity. I n t his way it di d not only reject

what was consi dered reli gi ous a mong the people, it

also added to the c ultural debase ment already ope-

rative i n other areas.

C hristi anity, i n ge neral, was pres e nted to

t he people as s o met hi ng e ntirel y ne w, and not

as a more perfect expressi o n of t heir s o- call ed

pagan beli efs. This c an already be gleaned fr o m

t he missi o nari es' refusal t o translate s o me key

ter ms of C hristi an doctri ne i nto Tagal og. This is

als o cl ear fr o m t heir us e of t he ter m “s uperstiti-

o n” for t he beli efs and practi ces of nati ve r eli-

gi osity. The Spanis h missi o nari es br o ug ht t he

tr ue r eli gi o n, but t he nati ves cl ung to “ nu me-

r o us foolis h s uperstiti o ns, obs ervances and i do-

latr o us c usto ms. ” Co nversi o n, t herefore, meant

t he abando n me nt of i ndi ge no us beli efs and

practi ces. A r upt ure fr o m traditi o nal fait h was

de manded and many cas es obtai ned, at l east of-

fi ci all y.

This poi nt was br o ug ht ho me to me by an ex-

peri e nce I had o nce. I had j ust fi nis hed a pres e n-

tati o n o n t he need and merits of i nc ult urati ng

t he Gos pel t o a Cat holi c paris h i n a mo untai n r e-

gi o n of t he nort her n Phili ppi nes. While t he que-

sti o ns and r e mar ks duri ng t he ope n for u m were

ge nerall y positi ve, t here was o ne s har p query

abo ut o ur histori cal past as well as o ur pres e nt

tas ks regar di ng i nc ult urati o n. An el derl y pers o n

stood up and i nquired whet her t he i nc ult urati-

o n t hat I was s peaki ng abo ut meant utili zi ng t he

Page 98: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

98 1| 2 004

Ketzalcalli

98 1| 2 004

Ketzalcalli

98 1| 2 004

Ketzalcalli

98 1| 2 004

Ketzalcalli

98 1| 2 004

Ketzalcalli

98 1| 2 004

Ketzalcalli

98 1| 2 004

Ketzalcalli

98 1| 2 004

Ketzalcalli

very c ult ural ele me nts, whic h t he earl y Cat holi c

forei g n missi o nari es had i nstr ucted t he m to ab-

ando n because t hes e were c o nsi dered s upersti-

ti o us.

The poli c y of breaki ng abr uptl y wit h t he reli-

gi o us past explai ns t he vi gor wit h whic h t he

Spanis h missi o nari es c ut do wn t he s acred gr oves

of t he nati ves. Pagan i dols by t he t ho usands we-

re c o mmitted to t he fl a mes by i c o noclasti c r eli-

gi o us i n t he pres e nce of be wil dered nati ves. I n

t he wor ds of a Fili pi no writer o n l ocal c ult ure

and r eli gi o n:

“Traditi o n- bo und Fili pi nos, who may ha-

ve bal ked at bei ng disl oyal t o t heir o wn

i dols, must have experi e nced s o ul- rak-

ki ng ago ni es whe n c o nfro nted wit h t he

ecclesi asti cal c o nde mnati o n of t heir na-

ti ve wors hi p. I n many ways, fear and

i g norance deter mi ned t he Fili pi no c o n-

versi o n, factors whic h t he missi o nari es

expl oited to pr ove t he s uperi ority of t he

c hristi an God. It must have bee n tr ul y

trau matic for t he i ndi os t o wit ness t he

desecrati o n of t heir i dols – bur nt,

destr oyed, and, i n fe w i nstances, deba-

s ed wit h excreta. That t heir g ods failed to

ave nge s uc h hu mili ati o ns appeared re-

as o nable pr oof of t he C hristi an God' s

mi g ht” ( Gatbo nto n 1 9 7 9: 43) .

Si nce c hurc hes had to be c o nstr ucted and i c o ns

produced to fill t he voi d l eft by t he dis placed

i dols, C hristanizati o n had i mmedi ate c o nsequ-

e nces o n art and arc hitect ure. Spanis h Cat holi c

i c o nography replaced t he nati ve o ne. The li ke n-

ess es of t he nati ve i dols may have vis uall y

disappeared fr o m t he s c e ne, but where t he mi nd

co ul d not be reac hed, t he meani ng and purpose of

the rituals cl ung strongly to traditi onal beli efs.

To e ns ure t hat t he r upt ure fr o m nati ve reli-

gi osity wo ul d be mai ntai ned, force and press ure

were utili zed by t he missi o nari es. “ Not o nl y was

s o me force felt necessary to break t he i niti al r e-

li gi o us r esistance of t he people to C hristi anity

by t he t he e nc o mi e nda- hol ders, t he Spanis h

cler gy was als o c o nvi nced t hat si nce Fili pi nos

cared very little abo ut r eli gi o us obli gati o ns, it

was necessary to c o nstrai n by t he fear of punis-

h me nt and to g over n t he m li ke s c hool c hil dre n”

( Phelan1 9 5 9: 5 4–5 9) . Furt her more, alt ho ug h

t he fri ars r es pected t he ulti matel y vol untary

nat ure of baptis m, t hey di d exert vari o us for ms

of i ndi vi dual and s oci al press ure s uc h as prefe-

re nti al treat me nt, to i nduce t he nati ves to desi-

re t he s acra me nt ( Phelan 1 9 6 9: 3 9- 40) .1 3

Als o r elated to o ur disc ussi o n of e ns uri ng

r upt ure is t he c hange i n polic y r egar di ng what

lang uage to us e for evangeli zati o n. We had ear-

li er me nti o ned t he us e of t he nati ve l ang uages

by missi o nari es for t heir wor k of c o nverti ng t he

nati ves. But t his peri od was, i n a way, s hort-li-

ved. The us e of t he ver nac ular was, i ndeed, part

of t he Spanis h missi o nary poli c y i n t he begi n-

ni ng. But i n t he 1 7t h c e nt ury, t he r oyal poli c y

e nc o uraged t he nati ves to bec o me bili ng ual,

and i n t he next c e nt ury, frantic efforts were ma-

de to c o mpel t he nati ves to adopt Spanis h be-

cause t he nati ve to ng ues were not s uffi ci e ntl y

well developed to trans mit the mysteries of the

Faith and the civil authorities feared that i dolatries

and s uperstiti ons would conti nue until the natives

abandoned the languages of their pagan past.

Result of cultural debase mentCol o nial experi e nce under Spai n had er oded t he

Fili pi nos' s e nse of pri de i n t heir o wn i ndi ge no us

c ult ure. There is r eall y no need to belabor t he

poi nt of what t he tande m of c ol o nizati o n- evan-

geli zati o n di d to t he c ollecti ve s elf-i mage and,

c o nseque ntl y, c or porate s elf- estee m of t he na-

ti ves. This has bee n a mpl y doc u me nted i n ot her

1 3 For a s u mmary treat me nt of Fili pi no' s experi e nce of

c ol o nizati o n as well as for publis hed refere nces o n t he

s ubject ( cf. de Mesa 1 9 7 8: 4- 3 5; Ago ncill o & Guerrero

1 97 3: 1 1 2- 1 1 3; Gustil o 1 9 89: 5 1- 5 8) .

Page 99: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 99

Ketzalcalli

1| 2 004 99

Ketzalcalli

1| 2 004 99

Ketzalcalli

1| 2 004 99

Ketzalcalli

1| 2 004 99

Ketzalcalli

1| 2 004 99

Ketzalcalli

1| 2 004 99

Ketzalcalli

1| 2 004 99

Ketzalcalli

wor ks.1 4 What J os é Ri zal, t he c o untry' s nati o nal

hero, wrote regar di ng t he effects of t he c ol o nial

experi e nce s uffices as a s u mmary of what hap-

pe ned to t he way people t ho ug ht abo ut t he m-

selves and t heir c ult ure:

„The n began a ne w era for t he Fili pi nos;

little by little t hey l ost t heir ol d traditi-

o ns, t he me me ntos of t heir past; t hey ga-

ve up t heir writi ng, t heir s o ngs, t heir po-

e ms, t heir l a ws i n or der to l ear n by r ote

ot her doctri nes whic h t hey di d not un-

derstand, anot her morality, anot her

aest hetics differe nt fr o m t hose i ns pired

by t heir cli mate and manner of t hi nki ng.

The n t hey decli ned, degradi ng t he msel-

ves i n t heir o wn eyes; t hey beca me as ha-

med of what was t heir o wn; t hey began to

ad mire and prais e whatever was forei g n

and i nc o mpre he nsi ble; t heir s pirit was

dis mayed and it s urre ndered“ ( Ago ncill o

& Guerrer o 1 9 7 3: 1 1 2- 1 1 3)

Col o nizati o n, t oget her wit h t he s pread of Cat ho-

li cis m, had l ed people to r eject t he mselves and

to be as ha med of t heir i de ntity. The c ult ure is

“ da maged, ” l ess because t he c ult ure had bee n

da maged, but more because of t he “ da maged”

way of l ooki ng at it. The abuse Fili pi nos had s uf-

fered fr o m t he hands of t he Spani ar ds, c ol o-

nizers and missi o nari es ali ke, had s ubstanti all y

l o wered t heir s elf- estee m and de meaned t heir

di g nity. I n t he ps yc hol ogical categori es we have

used earli er, t he Fili pi nos have i nter nali zed t he

i mage t heir c ol o nial masters had of t he m, an

i mage t hat c o nti nue to debilitate t heir c or pora-

te c ult ural s elf and to under mi ne its gr o wt h. It

has bec o me a force t hat militates agai nst t heir

well- bei ng; it has bec o me an e ne my t hat t hey

have to overc o me. A fri g hte ni ng as pect of t his

reality is t hat t his e ne my is literall y wit hi n; it

resi des i n t heir mi nds.

I n t his fas hi o n, t he c ol o nial s elf-i mage per-

sists eve n today. I ndicati ve of its c o nti nui ng

hol d is t he s ee mi ng pe nc hant of Fili pi nos for

s elf-flagellati o n, t hat is, for putti ng t he mselves

do wn, j ust as people who have l o w s elf- estee m

keep belittli ng t he mselves before ot hers. Re-

vi e wi ng t he body of literat ure writte n o n t he

s elf-i de ntity of t he Fili pi no, a l ocal t heol ogi an

was s ur pris ed to disc over t hat negati ve or dis pa-

ragi ng traits predo mi nate i n many of t hes e wri-

ti ngs. These were la menti ng many local attitudes,

habits and practices as “bahal a na” ( fatalis m) ,

mañana habit ( pr ocrasti nati o n) , Fili pi no ti me

(lack of punctuality), non-i nterference ( hands- off

attitude), i nferi ority co mplex, poor s ports man-

s hi p, leveli ng ( tendency to “bri ng do wn” throug h

gossi p or ri dic ule those who ac hi eve and ris e abo-

ve ot hers) , extravagance, c ol o ni al me ntality,

and t he c o mpadre s yste m ( exte nsi o n of ki ns hi p

t hro ug h rit uals, gi vi ng ris e to a for m of favori-

tis m) ( Gustil o 1 9 89: 5 1- 5 8) . This s urvey gi ves

t he i mpressi o n t hat Fili pi nos are pri maril y a

bundle of pr oble ms for whic h a vari ety of r e me-

di es have to be prescri bed. If t he Fili pi nos are

s ee mi ngl y t heir o wn hars hest criti cs, c o ul d t his

be t he c ol o nized mi nd' s s elf-flagellati o n at

wor k? A Dutc h ant hropol ogist r e mar ks i n a st u-

dy of l o wland Fili pi no c ult ure t hat he had c o me

across s o me hi g h sc hool and c oll ege texts c o m-

pari ng Fili pi no habits with those of the Japanese,

Ger mans, and Americans. I n these books the latter

are al ways presented as s uperi or at the sa me ti me

that the pres u med Fili pi no qualities and val ues are

criticized and degraded ( Mulder 1 990: 1 5) .

T he Task of De- S tigmatizingand Re- Valuing the C ulture in 1 9 9 8The s e nse of c ult ural i nferi ority needs to be

overc o me; r es pectability i n o ne' s o wn eyes must

be regai ned. Ot her wis e, Fili pi nos will r ec oil fr o m

1 4 For a s u mmary treat me nt of t he Fili pi nos' experi e nce of

c ol o nizati o n as well as for publis hed refere nces o n t he

s ubject ( cf. de Mesa 1 9 7 8: 4- 3 5) .

Page 100: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

t he tas k of taki ng up t he res o urces of t heir c ul-

t ure and utili zi ng t he m to c ult urall y re- appro-

pri ate t he C hristi an fait h today. Why s ho ul d

t hey prefer to us e t heir o wn c ult ure to express

t heir dedicati o n to J es us C hrist if t hey beli eve a

better o ne is available?

The mai n res po nsi bility for t his effort li es

wit h Fili pi nos t he mselves. Not o nl y do t hey have

to grapple wit h t his ps yc ho- s oci al wo und ho-

nestl y, but t hey need als o to g o beyo nd it and to

re- val ue t heir c ult ure by way of r es pecti ng and

appreci ati ng it. To attai n t his, it is not e no ug h

to defi ne t he i ndi ge no us vis- à- vis t he c ult ure of

t he c ol o ni al masters. Reacti o ns, i ncl udi ng angry

de nunci ati o ns, agai nst t he Wester n c ult ure may

be understandable i n t he peri od of a wake ni ng to

s elf- res pect. It is pr obabl y a si ne qua non wit hi n

t he heali ng pr ocess. Spelli ng o ut what t he Fili-

pi no c ult ure is by c o nstant r efere nce to t he We-

ster n c ult ure or by c o nti nuo us c o mparis o n may

i ndeed be a f urt her si g n of pr ogress. But t his

still defi nes t he c ult ure by taki ng a poi nt of r efe-

re nce o utsi de its elf. Ge nui ne r es pect and appre-

ci ati o n of t he c ult ure will have beg un whe n Fili-

pi nos start s peaki ng of t heir c ult ure i n its o wn

ri g ht. Onl y t he n will t hey have defi ned t he msel-

ves fr o m wit hi n and no l o nger fr o m t he o utsi de.

Self- defi niti o n is a si g n of s elf- res pect and s elf-

estee m, t hose hu man qualiti es t hat t he c ol o ni-

zati o n experi e nce had s o me ho w si g nifi cantl y

affected i n a negati ve manner.

I n 1 9 9 8, we Fili pi nos, c elebrated t he c e nte n-

ni al of o ur freedo m fr o m Spanis h do mi nati o n,

for 1 89 8 was t he begi nni ng of o ur i ndepe nde nt

nati o n. It was an i mportant year fill ed wit h me-

mori es of Fili pi no s ufferi ng, c o urage, s acrifice,

herois m as well as t he virt ual e nd of t he Spanis h

col o ni al era. But it als o r epres e nts pai nful me-

mori es. For j ust whe n we c o ul d already have

stood o n o ur o wn i n pri de, anot her c ol o nial po-

wer, America, treac hero usl y took po wer and ob-

sc ured o ur hope for i ndepe nde nce. We c o ul d al-

1 00 1| 2 004

Ketzalcalli

s o have already beg un t he tas k of r egai ni ng c ul-

t ural pri de i n 1 89 8. But we had to bear t he c ol o-

ni al wei g ht for anot her fifty years and s uffer t he

c o nti nued sti g matizati o n of o ur c ult ure. It is

no w t he begi nni ng of t he t hir d mill e nni u m. We

may be l ate i n o ur efforts t o de- sti g mati ze and

re- val ue o ur c ult ure. But, as has bee n s ai d many

ti mes i n differe nt c o ntexts, better l ate t han ne-

ver. We s hall not all o w Spai n' s “ good i nte nti o ns”

to be t he deat h of us.

ReferencesAgo ncill o, Teodoro & Milagros Guerrer o

1 9 7 3 History of t he Fili pi no Peopl e. Quezo n Ci-

ty: R. P. Garci a Pub.

Ber nad, Mi g uel

1 9 7 2 The Christi anzati on of t he Phili ppi nes:

Probl e ms a nd Perspecti ves. Manila: Fili pi-

ni ana Book Guil d.

C hristi an, Willi a m A, Jr.

1 9 81 Local Reli gi on i n Si xtee nt h- Ce nt ury Spai n.

Pri nceto n: Pri nceto n Uni versity.

Co nstanti no, Re nato

1 9 7 5 The Phili ppi nes: A Past Revisited. Quezo n

City: Tala Pub. Services.

C uadrado Muñoz, Adolfo

1 9 7 2 Hispanis mos e n el Tagal o. Madri d: Ofi ci na

de Educaci ó n I ber oa mericana.

de Mesa, J os é M.

1 9 7 8 Pr ovi de nce as God´ s Co ncer n for His Peo-

ple i n t he Lo wland Fili pi no Co ntext: An

Atte mpt at Theol ogical Re- r ooti ng of a

Gos pel Ter m, Ph. D. Diss ertati o n, Kat holi-

ke Uni versiteit Le uve n, Le uve n.

Matt he w

s. f. Ne w Testa me nt 2 0: 2 5- 2 6.

Freire, Paul o

1 9 7 2 Pedagogy of t he Oppressed. Ne w Yor k:

Her der and Her der.

Gada mer, Hans- Georg

1 9 7 6 Phil osophical Her me ne uti cs. Ber keley:

Uni versity of Califor ni a.

Page 101: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

1| 2 004 1 01

Ketzalcalli

Garci a, Qui nti n & J os e Arcilla

1 9 7 4 „ Acts of t he Co nfere nce of t he Bis hops of

t he Phili ppi nes hel d i n 1 9 7 4 Manila under

t he Presi de nc y of t he Most Revere nd Apo-

stoli c Delegate, Mo nsi g nor Placi de de l a

C hapelle – 1 9 00“. Phili ppi ne Sacra IX/26.

Gatbo nto n, Es peranza

1 9 7 9 A Heritage of Sai nts: Col oni al Santos i n

t he Phili ppi nes. Manila, Ho ngko ng: Edito-

ri al Ass oci ates.

Gustil o, Francis

1 9 88 To war ds t he I nc ult urati o n of t he Salesi an

Fa mil y Spirit i n t he Fili pi no Co ntext, STD

Diss. , Sal esi an Po ntifi cal Uni versity, Ro-

me.

Mul der, Ni els

1 9 9 0 Appreci ati ng Lo wland C hristi an Fili pi no

C ult ure. Wor ki ng Paper 1 41 ( Soci ol ogy of

Devel op me nt Res earc h Ce nter, Uni versity

of Bi elefel d) , Bi el efel d.

Post man, Atoo n

1 9 7 8 „I ndi ge no us Fili pi no Writi ng“, I n: Gabri el

S. Casal, Eus ebi o Z. Di zo n, Wilfredo P.

Ro nquilli o, Cecili o G. Salcedo ( eds. ) , The

Earli est Fili pi nos, II. Ho ng Ko ng: Asi a Pu-

blis hi ng Co mpany Li mited.

1 9 86 A Pri mer t o Mangyan Scri pt. Mansalay,

Ori e ntal Mi ndoro.

Rafael, Vi ce nte

1 9 88 Contracti ng Col oni ali s m Transl ati on a nd

Christi an Conversi on i n Tagal og Soci ety

u nder Earl y Spanish Rul e: Quezo n City,

Metro Manila: Ate neo de Manila Uni versi-

ty.

Rodri g uez, Feli ce

1 9 9 8 Di cci o nari os, Vocabulari os, Ser mo nes. I n:

J os é A. Acrilla ( ed. ) , The Spanish Con-

quest, III: Kasaysayan, The Story of t he

Fili pi no Peopl e. Phili ppi nes.

Phelan, J o hn Leddy

1 9 5 9 The Hispanizati on of t he Phili ppi nes: Spa-

nish Ai ms a nd Fili pi no Responses,

1 565- 1 700. Madis o n: Uni versity of Wis-

c o nsi n.

1 9 6 9 Prebaptis mal I nstr ucti o n and t he Ad mi ni-

strati o n of Baptis m i n t he Phili ppi nes du-

ri ng t he Si xtee nt h Ce nt ury. I n: Geral d H.

Anders o n ( ed. ) , St udi es i n Phili ppi ne

Church History, It haca: Cor nell Uni versi-

ty.

Tuggy, Art hur

1 9 7 1 The Phili ppi ne Church: Gro wt h i n a Chan-

gi ng Soci ety. Grand Rapi ds: Eer d mans.

Page 102: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 02 1| 2 004

Ketzalcalli

1 02 1| 2 004

Ketzalcalli

1 02 1| 2 004

Ketzalcalli

1 02 1| 2 004

Ketzalcalli

1 02 1| 2 004

Ketzalcalli

1 02 1| 2 004

Ketzalcalli

1 02 1| 2 004

Ketzalcalli

1 02 1| 2 004

Ketzalcalli

O tra vuelta de tuerca enlos estudios de adquisició ndel lenguaje en México

Rebeca Barri ga Villanueva

El Col egi o de México, México

Reconozco e n l o que at añe al fantas ma de

Griffi n, o sea l o que fuere, que el hecho de

aparecerse pri mera me nte a u n ni ño, y a

u n ni ño de t an pocos a ños, l e agrega u na

especi al car acterísti ca. Pero no es el pri-

mer eje mpl o de t an e ncantadora especi e

e n el cual u n ni ño se ha vi sto co mpli cado.

Si el ni ño a u me nta l a e moci ón de l a hi sto-

ri a, da otr a vuel t a de t uerca al efecto,

¿ qué dirí an ustedes de dos ni ños? ( He nry

Ja mes: Otra vuel t a de t uerca)

L a fascinació n por la adquisició ndel lenguajeLa li ng üísti ca e n Méxic o está e n ple na eferve-

sce nci a, e n l as últi mas décadas s e ha destacado

por s u i nusitado creci mie nto. Precis a me nte, l os

est udi os de adquisi ci ó n y desarr oll o1 del l e ng ua-

je i nfantil han si do uno de l os á mbitos de mayor

ebulli ci ó n,2 de hec ho han repres e ntado una ver-

dadera vuelta de t uerca por l o s ustanti vo de s u

au me nto y l a ori gi nali dad de s us pr opuestas.

Tras l os pri meros est udi os,3 y una etapa de di-

s persi ó n e i ndecisi ó n, ha habi do un creci e nte i n-

terés por des e ntrañar l os i ntersti ci os que s e dan

e ntre l os pr oces os, mecanis mos y estrategi as i n-

vol ucrados e n el trayecto de adquirir l a l e ng ua

mater na y s er c o mpete nte e n ella. Adquisi ci ó n

e nte ndi da e n un s e nti do a mpli o, c o mo un pr oce-

s o que c o nti núa di ná mico a l o l ar go de l a vi da e n

un reor ganizars e y transfor marse s us for mas y

funci o nes de ac uer do a l as necesi dades c o muni-

1 Para l os fi nes de este trabajo disti nguiré la adquisici ón de

la lengua de s u desarrollo co mo dos mo mentos de un

mis mo proceso. La adquisici ón es vista aquí co mo la

e mergencia de la lengua, el punto de arranque en el que,

a partir de una i ntenci onali dad de c o municaci ón dada, s e

estr uctura y organiza la lengua en s us diferentes niveles;

el desarrollo, por s u parte, sería la reaco modaci ón del

siste ma li ngüístico en conjunci ón con el cog noscitivo y

social. Estas dos mo mentos c orres ponden a l o que en la

literatura se han lla mado etapas te mpranas y etapas

tardías, estadi os bien deli mitados en c uanto edades y

organizaci ó n s oci oc ultural.

2 Ha habi do un s e nsi ble creci mie nto e n la pr oducci ó n e n

este ca mpo. En el últi mo l ustro e n México oc upa el

c uarto l ugar —de di ecis éis ca mpos difere ntes — e n el

nú mero de publicaci o nes e n li bros y revistas y actas de

Co ngres os ( Barri ga c o n la c olaboraci ó n de Alvarado,

Leví n & Parodi, e n preparaci ó n) . El i nterés ha si do tal

que e n 1 9 9 6 s e for mó un gr upo de li ng üistas “ que han

buscado pro mover l a c o ns oli daci ó n del gr upo de

disc usi ó n ( . . . ) ; s e trata de facilitar el i nterca mbi o y el

c o noci mie nto del trabajo e n progres o, de esti mular a

l os estudiantes a s eg uir s us i nvesti gaci o nes e n esta

lí nea y de atraer a li ng üistas hablantes de l e ng uas i n-

doa mericanas a reali zar estas i ndagaci o nes” ( Rojas & de

Leó n 2 001: 1 0) . Estos e nc ue ntros han produci do ya dos

li bros c olecti vos i mportantes Est udi os s obre l a adqui-

sic ó n de al g unas l e ng uas de México ( Gó mez & It urri oz

1 9 98) y La adquisici ó n de l a l e ng ua mater na es pañol,

le ng uas mayas, e us kera ( Rojas & de Leó n 2 001) .

3 Margit Fre nk, e mi ne nte fil ól oga his panista, realizó un

her mos o estudi o s obre polis e mia y ho mo ni mia e n el

habla de s u peque ño hijo e n 1 9 6 7, a partir de este mo-

me nto s e c o nsi dera el i nici o de l os est udi os de

adquisici ó n e n México. Des pués habrí a de ve nir

Eli zabet h Velás quez, l a gran i mpuls ora de las teorí as

pi ageti anas y de Vygots ky e n México e n la década de

l os 80. De ahí a l a fec ha el ca mpo ha i do perfilando una

fis o no mía si no mo nolítica, sí muy c o nsiste nte por

gr upos.

Page 103: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 03

Ketzalcalli

1| 2 004 1 03

Ketzalcalli

1| 2 004 1 03

Ketzalcalli

1| 2 004 1 03

Ketzalcalli

1| 2 004 1 03

Ketzalcalli

1| 2 004 1 03

Ketzalcalli

1| 2 004 1 03

Ketzalcalli

1| 2 004 1 03

Ketzalcalli

cati vas que el ni ño va e nfre ntando e n c ada c o n-

texto de i nteracci ó n.

El esce nari o físi c o de nuestr o ca mpo s e ex-

pande de norte a s ur e n nuestr o país. De So nora

a Méri da, a l o l ar go de l os Estados de l a Repúbli ca

Mexicana hay foc os de i nvesti gaci ó n, ya s ea irra-

di ados des de l a ci udad de Méxic o, ya s ea c o n vi da

propi a; al g unos c o n un hil o c o nductor clar o y

c o hesi vo; otr os, c o n un i nci pi e nte arranque. Se

est udi an ni ños des de di ez dí as hasta c uatr o años

- - etapas te mpranas — y l as tar dí as — ni ños de

ci nc o a doce años — e n muestras i nfantiles de

di versa í ndole: est udi os de c as o, dí adas, est udi-

os l o ngit udi nales y trans versales r educi dos o

a mpli os, t o mando e n c ue nta estratos s oci ales o

trabajando c o n uno s ol o, c o n análisis de ti po

c uantitati vo, c ualitati vo e i nter pretati vo. Se

crean for matos novedos os y creati vos para tran-

scri bir l os datos del habla i nfantil e manados de

las decisi o nes teóri cas i mpuestas por l as necesi-

dades de l a pr opi a i nvesti gaci ó n o s e si g ue n

otros ya pr obados y aceptados i nter naci o nal-

me nte.4 Des de vari adas pers pecti vas s e da c ue n-

ta de l os mecanis mos e n l os que s e i mbrican pr o-

ces os me ntales, desarr oll o, apre ndizaje y

experi e nci a. Un ras go s obresali e nte de estos

est udi os es s u pr o nta auto no mía de l os pará me-

tr os fijados por l os datos del i nglés, que por

muc ho ti e mpo fuero n el r efere nte obli gatori o

para l a teorí a de l a adquisici ó n.5 E n el c as o de l as

l e ng uas i ndo mexicanas, al g unos de l os r es ulta-

dos hasta ahora e nc o ntrados po ne n e n tela de

j uici o ci ertos axi o mas as u mi dos ya c o mo abs ol u-

tos. A l o l ar go de s u jove n histori a s e e nc ue ntra

una gran heter oge nei dad y a mplit ud de ori e nta-

ci o nes, estas i nvesti gaci o nes no s e circ unscri-

be n a una s ola post ura li ng üísti ca ni e piste-

mol ógica, más bi e n i nc or poran el e me ntos de

di versa c orri e ntes c uyos pol os s o n el ge nerati-

vis mo y el c o nstr ucti vis mo ( ya pi ageti ano, ya

vygots kyano) pasando por el f unci o nalis mo. Si n

e mbargo, podrí a decirs e que l a te nde nci a mayo-

ritaria de explicaci ón se ha dado dentro de un mo-

delo i nteracci onista, que concibe el desarrollo i n-

fantil en la i ntersecci ón de tres puntos medulares el

li ngüístico, el s ocial y el cognoscitivo, cada uno de

ellos con un peso específico y diferente acorde con

la fase en que se enc uentra el ni ño. Este modelo de

constr ucci ó n c ooperati va e ntre ni ño y adulto

busca, a partir de l a l e ng ua apre ndi da i ntegrar,

l as c aracterísti cas i ndi vi duales de l a adquisi ci ó n

c o n las c o nve nci o nes i mpuestas por l a s oci edad

e n l a que vi ve. Lo más relevante es que todas

estas post uras no s o n una mera adaptaci ó n de

4 Tal es el caso de C hild Language Exc hange Syste m

( C HILDES) un siste ma co mputaci onal c on vari os

progra mas es pecíficos para la transcri pci ón de habla

i nfantil que ha creado un exitos o c ódi go i nter naci onal

entre es pecialistas en adquisici ón ( Mac Whi nney 1 991) .

No obstante, el siste ma tiene algunos escollos naturales

en el reto que si g nifica plas mar l o oral en l o escrito.

¿ Có mo reflejar la entonaci ón, la s eg mentaci ón y la

e motivi dad oral del ni ño si n i mponerle las marcas de l o

escrito? Sobre la transcri pci ón y el co mpro miso teórico

que s upone, aún hay un buen trec ho que rec orrer.

5 “ Una lí nea i mportante de teorías s obre desarrollo c o-

gnoscitivo y li ngüístico ha postulado que l os ni ños si-

guen ciertos ca mi nos “ universales” i ndependie ntes de la

lengua y la c ultura mater na. En reali dad, el grueso de l os

datos s obre adquisici ón del lenguaje se ha generado por

varias décadas, e n el mundo angloparlante” ( De León

2001: 9 9) . Esta situaci ón obli gaba, las más de las veces, a

poner en ca misa de fuerza l os datos para que e mbonaran

en los patrones del i nglés, situaci ón un tanto abs urda si

parti mos de la diferencia estr uctural entre lenguas.

il ustro esto en la voz de es pecialistas en maya: “ no se

estaría equivocado si se dijera que a l os verbos i ngleses

les falta la flexi ón que tiene l os verbos del es pañol y las

lenguas mesoa mericanas, la flexi ón del siste ma verbal en

i nglés res ulta obvia me nte defectiva si s e le co mpara con

los siste mas de flexi ón de otras lenguas” ( Pye 2 001: 5 3)

“la mayoría de l os estudi os s obre la adquisici ón de la di-

sti nci ón transitiva tratan del i nglés una lengua que no

da muc ha i nfor maci ó n al res pecto, ya que e n ella esa

disti nci ó n no s e marca morfol ógica me nte” ( Pfeiler

1 9 98: 1 01) .

Page 104: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 04 1| 2 004

Ketzalcalli

1 04 1| 2 004

Ketzalcalli

1 04 1| 2 004

Ketzalcalli

1 04 1| 2 004

Ketzalcalli

1 04 1| 2 004

Ketzalcalli

1 04 1| 2 004

Ketzalcalli

1 04 1| 2 004

Ketzalcalli

1 04 1| 2 004

Ketzalcalli

i deas de autores presti gi ados si no una refor mu-

laci ó n i mportante que r es po nde a l a r eali dad

mexicana. Autores c o mo Jakobs o n, C ho ms ky,

Pi aget, Vygosts ky, Si ncalir, Br o wn, Br uner,

S no w, Kar mil off- S mit h, Bo wer mman, Bates,

Sl obi n, Nels o n, To masell o, Dressl er, Kar pf,

Levi ns o n e ntre otr os, sirve n c o mo punto de par-

ti da para expli caci o nes c o n palabras pr opi as,

que muestran un i nterca mbi o ar mó nic o y equili-

brado e ntre preg untas de i nvesti gaci ó n y de

hallazgos c o mparti dos. Lo ci erto es que tanto e n

l os e nfoques c o mo e n l os métodos s eg ui dos s e ha

i nvesti gado c o n una gran li bertad y creati vi dad,

el i mperati vo l o ha marcado l a pr opi a i nvesti ga-

ci ó n y de ntro de s us lí mites s e han buscado l as

res puestas perti ne ntes. No hay i mitaci ó n de pa-

radi g mas, s e c o mparte l a pasi ó n o l a c uri osi dad

por expli car l os veri c uetos de un pr oces o que

vertebra l a vi da del ho mbre des de s us pri meros

bal buceos c o n i nte nci ó n clara me nte c o munica-

ti va.

La preg unta nat ural que s ur ge es ¿ por qué

esta pr ofusi ó n de est udi os? Ade más de l a fasci-

naci ó n per s e del pr oces o, parte misteri o, parte

milagro, parte c o nstr ucci ó n de un r eto c og nosci-

ti vo y li ng üísti c o; c o nsi dero que l a r es puesta

está e n l a ri ca, c o mpleja y di versa reali dad s oci o-

li ng üísti ca de Méxic o que ha c o ntri bui do a hacer

más apasi o nante aún esta i nvesti gaci ó n y a darle

vis os de mayor ori gi nali dad fre nte a otras pr o-

ducci o nes ci e ntífi cas. Por un l ado, l a pres e nci a

de múlti ples l e ng uas6 c o mo las que c o nvi ve n e n

Méxic o, a mplí a ge nerosa me nte l a posi bili dad de

est udiar estos pr oces os; más allá del es pañol y de

s us vari antes, c ada una de l as l e ng uas i ndo mexi-

canas que s e hablan e n Méxic o abre l a posi bili-

dad de expli caci o nes múlti ples puesto que s u na-

t uraleza i ntrí nseca y l a visi ó n del mundo que

portan es un desafí o c o nti nuo para una teorí a

c uyos pilares parecí an estables y bi e n ci me nta-

dos e n l as r es puestas que habí an aportado l os

datos de l as l e ng uas de angl osajo nas pri oritari a-

me nte est udiadas. Sur ge n nuevas preg untas:

¿ Qué c aracterísti cas ti e ne n l os pr oces os de ad-

quisi ci ó n de l e ng uas de fa mili as li ng üísti cas di-

fere ntes c uyas estr uct uras sisté micas s o n total-

me nte aje nas e ntre sí ? ¿ Có mo s e da l o te mprano

y l o tar dí o e n tér mi nos de s u visi ó n del mundo?

¿ Có mo i mpacta l a nat uraleza de l a l e ng ua y l os

proces os de s oci ali zaci ó n e n que s e da l os pr oce-

s os de adquisi ci ó n? ¿ Habrá nuevos hallazgos que

ro mpan el equili bri o e ntre uni vers ales y parti c u-

lares de l a adquisi ci ó n?

Por el otr o l ado, l a franca margi naci ó n de

estas l e ng uas i ndo mexicanas fre nte al es pañol,

l e ng ua do mi nante y de presti gi o, abre una veta

i nteresantísi ma de i ndagaci ó n ante una s ui ge-

neris adquisi ci ó n bili ng üe e n sit uaci ó n de c o n-

fli cto.

Dada toda esta ri queza li ng üísti ca mexicana

y l os múlti ples ve neros que ha abi erto, e n este

trabajo me li mito a dar s ól o un panora ma, l o más

níti do posi ble de este pr olífi c o y multifacéti c o

terre no de i nvesti gaci ó n. Me ci ño, e nto nces, a

dos de l as acepci o nes de l a palabra panora ma; l a

una, por metafóri ca: “ pais aje real notable por s u

belleza”.7 La pr oducci ó n e n esta área ha si do e n

ver dad notable, bella e n este s e nti do, por s u no-

vedad, s u cali dad y por l os r es ultados que ha da-

do e n muy poc o ti e mpo y c o n voz autó no ma, i n-

co mplejos pr oces os de adquisici ó n estrec ha me nte

relaci o nados c o n s u estr uct ura y l a visi ó n del mundo

que porta. Para el pr oble ma de l a deli mitaci ó n del

nú mero de le ng uas i ndo mexicana, véanse Ag uirre

Beltrán 1 9 83 y Manri que 1 9 97.

7 SV María Moli ner 2 000: 1 01 5

6 La deli mitaci ó n del nú mero de l e ng uas i ndí ge nas e n

México ha si do un reto. Hoy s e rec o noce n ofici al me nte

6 2 pero l a precisi ó n del dato te ndrí a que pasar por l os

s everos ta mices de difere ntes post uras teóricas y por el

si g nificado que cada una de ellas l e da al c o ncepto de

le ng ua y di alecto. Lo relevante no es deter mi nar si s o n

6 2 ó 1 03 l e ng uas si no c o mpre nder que cada una s upo ne

Page 105: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 05

Ketzalcalli

1| 2 004 1 05

Ketzalcalli

1| 2 004 1 05

Ketzalcalli

1| 2 004 1 05

Ketzalcalli

1| 2 004 1 05

Ketzalcalli

1| 2 004 1 05

Ketzalcalli

1| 2 004 1 05

Ketzalcalli

1| 2 004 1 05

Ketzalcalli

depe ndi e nte me nte de l a difi c ultad i ntrí nseca de

trabajar c o n habla i nfantil y de l a escas ez de l os

rec urs os hu manos y materi ales c o n l os que e n

for ma habit ual s e ha c o ntado. La otra acepci ó n,

i mportante ta mbi é n, por l a nat uraleza mis ma de

este trabajo “as pecto de c o nj unto de una c ues-

ti ó n. ” Prete ndo pues, mostrar l os pri nci pales

hec hos e n l os últi mas tres l ustr os de est udi os de

adquisi ci ó n e n Méxic o.8 Per ge ñar l o que ha

ac o nteci do des de vari as pers pecti vas: l os pri nci-

pales hacedores del ca mpo, l as te máticas eje, l os

e nfoques y l os métodos que s e han s eg ui do, l as

etapas de adquisi ci ó n anali zadas, l os ni veles de

estr uct uraci ó n li ng üísti ca pri vilegi ados o margi-

nados, l os es paci os vací os que s e han ge nerado,

y el f ut uro que s e avi zora. Todo esto c o n l a mira

de s ubrayar l as pri nci pales aportaci o nes que

estos est udi os ofrece n a l a teorí a de l a adquisi-

ci ó n, e n ge neral; y del es pañol y l as l e ng uas i n-

do mexicanas, e n l o parti c ular. E n s u ma, busc o

e ntra mar ar mó nica me nte todos l os hil os que s e

e ntreteje n e n l a c o nstr ucci ó n de una de l as

disci pli nas más pr o mis ori as e n l a i nvesti gaci ó n

li ng üísti ca mexicana, y de más apre miante ate n-

ci ó n ta mbié n por s u necesari o punto de e nc ue n-

tr o c o n el á mbito educati vo.

L os estudios del espanol. L as etapas tempranasUna vuelta de tuercaAntes de e mpezar el recorri do panorá mico será ne-

cesari o abrir un paréntesis que explique el porqué

del orden de aparici ón de la i nfor mación que aquí

doy. Tradici onal mente en México los estudi os

li ngüísticos se han divi di do en hispanistas e i ndige-

nistas,9 divisi ón muy poco afortunada si parti mos

de la i dea de que la ri queza li ngüística de nuestro

país es la que le ha dado ese rasgo disti ntivo y ori gi-

nal a s u li ngüística. Feliz mente, esta divisi ón ha ca-

reci do de peso i deológico en los estudios de adquisi-

ci ón, por l o contrari o, la presencia de l os estudi os

sobre lenguas i ndo mexicanas ha si do co mo una re-

frescante rociada de agua fresca y revitalizadora.

Si n e mbargo, por seguir un orden cronológico acor-

de ade más con la metáfora de las vueltas de la tuer-

ca, aquí si go con la tradici ón, pero s ólo co mo una

mera estrategia para destacar la i mportante e mer-

gencia de estos estudios en el panora ma.

Así l as c os as, e n el marc o de una c o ncepci ó n

multifactori al del fe nó me no, l a mayorí a de l os

est udi os de l a adquisi ci ó n y desarr oll o del

es pañol s e e nc ue ntran e ntre l os pará metros de

la morfosi ntaxis y el disc urs o, l o fo nol ógic o y l o

Parodi 1 9 9 7; Or dó ñez, Barri ga Villanueva, S no w et al

2 001 Barri ga Villanueva 2 002, Barri ga Villanueva,

Alvarado Leví n y Parodi e n pre nsa) , do nde aparece n

bi bli ografí as exhausti vas de l a pr oducci ó n mexicana de

l os últi mos 3 0 años e n esta área. Por otra parte, Rojas y

de Leó n ( 2 001: 1 7- 49) ofrece n una mag nífica visi ó n de

co nj unto del desarroll o de l os est udi os de adquisici ó n

e n México, que puede n c o mple me ntar l a visi ó n que

aquí ofrezco.

9 “ Hay otra faceta del his panis mo mexicano do nde s e da

cabi da a l a prese nci a del ele me nto i ndí ge na, a

difere nci a de l os his panistas tradici o nales que s ól o s e

habían i nteresado e n las l e ng uas mexicanas e n la

medi da e n que podían haber dejado o no, vesti gi os e n

el es pañol ( cf. Barri ga Villanueva y Martí n Butrag ue ño

2 001: 5 1 4 y 5 2 4) .

8 Vale l a pe na i nsistir s obre l a naturaleza de este trabajo

y s us lí mites. No s e trata de un estado de l a c uesti ó n y

de ahí que no ofrezca —a la manera canó nica — datos

exhausti vos, c o n no mbres y res e ñas por me norizadas de

trabajos, ( citaré e n la bi bli ografí a al g unos de l os

trabajos más represe ntati vos) ; l o que busco es dar una

i mage n, l o más abarcadora posi ble de un ca mpo pujante

y e n creci mie nto asce nde nte. Me ce ntraré para ell o, e n

al g unas de l as características de las i nvesti gaci o nes que

han i do forjando la fis o no mía de este ca mpo y c uáles

han si do s us te nde ncias predo mi nantes. Los alcances

de este trabajo, e nto nces, están restri ngi dos a l os

lí mites de un panora ma, y por tanto, existe el peli gro

de que e n el paisaje s e quede fuera al go i mportante.

Para s ubsanar esta posi ble sit uaci ó n, re mito a

Rodrí g uez y Berr uecos 1 9 9 3, Barri ga Villanueva y

Page 106: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 06 1| 2 004

Ketzalcalli

1 06 1| 2 004

Ketzalcalli

1 06 1| 2 004

Ketzalcalli

1 06 1| 2 004

Ketzalcalli

1 06 1| 2 004

Ketzalcalli

1 06 1| 2 004

Ketzalcalli

1 06 1| 2 004

Ketzalcalli

1 06 1| 2 004

Ketzalcalli

s e mántic o,1 0 no han alcanzado l a mis ma f uerza

aunque s e l os ha expli cado e ntreverados c o n el

funci o na mie nto si ntácti c o y disc ursi vo. El di ál o-

go c o mo expresi ó n ge nui na de l a adquisi ci ó n,

es e pri mer i nterj uego c o n el habla adulta e n el

que s e i nc or poran poc o a poc o for mas y funci o-

nes li ng üísti cas, ha si do el tel ó n de fo ndo pri vi-

legi ado para c o nstr uir l as pri nci pales disc usi o-

nes teóri cas y metodol ógicas e n nuestr o c a mpo.

Para Cecili a Rojas, i nvesti gadora de l a UNAM, ha

si do el punto toral de s u pr oyecto, tanto e n l a

pri mera fas e ETAL ( Etapas te mpranas de adquisi-

ci ó n) , c o mo e n l a de análisis y c o ns oli daci ó n

Gra máticas e mergentes. E n efecto, el objeti vo de

ET AL era l a for maci ó n de un c or pus l o ngit udi nal

de r egistr os de habla es po ntánea de s eis ni ños

e ntre un año y medi o y 4 años, vi deograbados e n

el á mbito de l a i nteracci ó n fa mili ar c oti di ana y

todos l os di ál ogos que ahí s e s uscitan: c o mi da,

j uegos, l as pláti cas c o n abuel os o tí os, r uti nas de

as eo y arregl o. Las c o nversaci o nes ahí teji das,

transcritas ac uci osa me nte for maro n un es paci o

i deal para al ber gar datos ri quísi mos de disti nta

í ndole que apresan r utas y r epertori os de adqui-

si ci ó n e n di vers os do mi ni os del es pañol y e n l os

estadi os i ni ci ales de adquisi ci ó n. Hasta el mo-

me nto, l os pri nci pales trabajos de Rojas s e

sit úan e ntre l os veri c uetos de dos grandes te-

mas; uno, l a i nterr ogaci ó n: adquisi ci ó n de pre-

g untas i nfor mati vas ge nui nas, i nc or poraci ó n de

preg untas de res puesta c o noci da c o n funci o nes

prag máticas i ndirectas, adquisi ci ó n de palabras

i nterr ogati vas es pecífi cas qué, dónde, qui én,

có mo, cuándo, porqué y f unci o nes prag máticas

de l os es que mas i nterr ogati vos ( 2 001) . El otr o

te ma nuclear es l a preposi ci ó n y s u eve nt ual i n-

c or poraci ó n al siste ma li ng üístic o del ni ño obe-

deci e ndo factores de í ndole pr os ódica, si ntácti-

ca o c og nosciti va. Cada una de estas categorí as

s e anali za c o mo un c o mplejo: for mas que l as c o-

difi can y f unci o nes prag máticas que c u mple n, el

si g nifi cado del habla del adulto e n s u apari ci ó n,

estrategi as de manejo e n l os ni ños sit uadas

e ntre s u c o noci mie nto y el del otr o.

Entre l os hallazgos más notables e n estos

est udi os de Rojas, destac o l a de mostraci ó n que

hace de un us o muy reduci do de i nterr ogaci o nes

e n l os peque ños i nfantes fre nte a l a alta frec u-

e nci a que aparece e n s us i nterl oc utores adultos,

l o c ual habla de l o al ejado que está el pr oces o de

s er una bur da i mitaci ó n. Al i nici o hay un predo-

mi ni o de i nterr ogaci o nes c o n una f unci ó n i ndi-

recta c o mo las peti ci o nes de acci ó n o de c o ntrol

disc ursi vo; s ól o des pués de un trabajo de c o n-

strucci ón mi nuci oso y paulati no, el ni ño penetra la

co mpleji dad conceptual de cada uno de las cate-

gorías i nvol ucradas con una i nterrogaci ón: pala-

bras específicas, entonación, orden de palabras.

Co n el c o mplejo preposici o nal s ucede al go

muy s e mejante: “l as preposi ci o nes no s e i nc or-

poran al l e ng uaje i nfantil c o mo el e me ntos unifi-

cados, si no que r es po nde n a s ol uci o nes l ocales

que s e mueve n e ntre l a pura pres e nci a fó nica

vi nc ulada a razo nes pr os ódicas y a r elaci o nes

funci o nales o s e mánticas ” ( 1 9 9 8: 7 9) .

El gr upo que s e ha for mado e n tor no a Rojas y

s u c o ncepci ó n s oci oc o nstr ucti vista de l a adqui-

si ci ó n de l a l e ng ua, ha dado ya i nteresantes re-

s ultados de est udi os de c as o c o n bas e al análisis

de datos del c or pus de ET AL. Er nesto Bartol ucci

ha trabajado alrededor de l a c o mpre nsi ó n y pr o-

ducci ó n de verbos l ocati vos y t odas l as expresi o-

1 0 Me nci o no aquí l os trabajos de dos i nvesti gadores que e n

difere ntes mo me ntos han expl orado proces os fo nológi-

c os. Alejandro de l a Mora de La Uni versi dad Autó no ma

Metropolitana y Mi nerva Oropeza de la Uni versi dad

Veracr uzana. Uno, s e ce ntró e n la adquisici ó n de l a e n-

to naci ó n e n ni ños me nores de 1 8 meses, y l a otra e n el

desarroll o fo nol ógic o de ni ños de 2 a 6 años c o n é nfasis

e n l os s eg me ntos y s ec ue ncias de fo nos relaci o nados

co n la posici ó n silábica y l os ras gos c o nstituye ntes de

l os s eg me ntos. Por s u parte Regi na Martí nez y

Antoi nette Ha wayek han s o ndeado el s urgi mie nto de l a

si g nificaci ó n y l as relaci o nes s e mánticas.

Page 107: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 07

Ketzalcalli

1| 2 004 1 07

Ketzalcalli

1| 2 004 1 07

Ketzalcalli

1| 2 004 1 07

Ketzalcalli

1| 2 004 1 07

Ketzalcalli

1| 2 004 1 07

Ketzalcalli

1| 2 004 1 07

Ketzalcalli

1| 2 004 1 07

Ketzalcalli

nes r elaci o nadas c o n esta di me nsi ó n. Rodri go

Ro mero, por s u parte, s e ha i nteresado e n l os

verbos de nat uraleza e pisté mica: conocer, pen-

sar. El va Ålvarez López anali za l as f unci o nes que

c u mple n e n el habla i nfantil te mprana l os adje-

ti vos de ntro de l as no mi nali zaci o nes del ti po el

chi quito, el rojo. Vi aney Varela reali za est udi os

e n tor no a l a apari ci ó n del nexo c oor di nante y, y

del adversati vo pero, al que as oci a c o n el naci e n-

te s ur gi mie nto de l a ar g u me ntaci ó n. Fi nal me n-

te, Mary Rosa Es pi nosa Oc hoa ha trabajado e n

tor no a l a adquisi ci ó n de l os de mostrati vos c o n

val or deí cti c o y r elaci o nados c o n l a or ganizaci ó n

del es paci o e n el habla te mprana de una ni ña.

Co n una pers pecti va vygostkyana, Rosa

Mo ntes de l a Be ne mérita Uni versi dad Autó no ma

Be nito J uárez de Puebla, ta mbi é n ve l a c o nver-

s aci ó n di al ógica c o mo el l ugar de gestaci ó n del

si g nifi cado que e nvolverá todos l os ni veles de l a

l e ng ua. Adulto y ni ño, c ada uno c o n misi o nes

es pecífi cas, j uegan un papel c e ntral e n l a c o nsti-

t uci ó n del siste ma li ng üísti c o. Al i nteract uar e n

el mis mo á mbito s oci oc ult ural, el adulto g uí a l a

parti ci paci ó n del ni ño facilitando s u pr opi a c o n-

strucci ón. Entre el ni ño y el adulto, se crea un espa-

ci o de orientaci ón co mún ( zona de desarrollo próxi-

mo) en el que al negociar l os si g nificados se gesta el

conoci miento.

En este marc o, Rosa Mo ntes ti e ne una

versátil pr oducci ó n e n el est udi o de l as etapas

te mpranas, c uyo ras go disti nti vo es buscar

aho ndar e n pr oces os que s e es perarí an tar dí os y

que s e dan e n for ma r udi me ntari a o i mplí cita

des de muy pr o nto. Su trabajo s e ha e nfocado e n

las estrategi as de autoc orrecci ó n — repetici ó n,

refor mulaci ó n y clarifi caci ó n — la r efl exi ó n me-

tali ng üística y l as pri meras manifestaci o nes de

la ar g u me ntaci ó n c o mo predeces oras de estr uc-

t uras si ntácti cas y s e mánticas de c o mpleji dad

creci e nte y del ll a mado disc urs o exte ndi do o

c o nectado. De ntro de estos te mas, el más nove-

dos o es el de l a r eflexi ó n metali ng üística, derri-

bando l a cree nci a de que s u apari ci ó n s e da tar de

c o n el e nc ue ntro de l a l ectoescrit ura c o mo l a

moti vadora del pr oces o: “ el ni ño de muestra e n

s u act uaci ó n li ng üísti ca que pos ee c o noci mi e n-

tos acerca de di vers os as pectos del l e ng uaje, l os

c uales l e per mite n modifi car err ores pr opi os,

c orregir err ores de otr os, adec uar el l e ng uaje a l a

sit uaci ó n y de más ” ( 1 9 9 4: 2 7 7) . Esta habili dad,

i mplícita pri mero, s e va haci e ndo explí cita poc o

a poc o c o n el desarr oll o hasta ll egar a l a posi bili-

dad de j ugar c o n el l e ng uaje. El ni ño es c apaz de

producir y c o mpre nder, c histes, adi vi nanzas, l a

ir o nía y l a poesí a, dobles s e nti dos, merced al r e-

c o noci mie nto de mecanis mos e n l os que s e i m-

bri can si ntaxis, s e mántica y prag mática c o n pr o-

ces os c og nosciti vos y c o noci mie nto del mundo.

La l e ng ua escrita, c o ns oli da, e nto nces e n l os

años esc olares, este pr oces o de s ur gi mie nto de l a

c o nci e nci a li ng üísti ca.

La recreaci ó n del pe nsa mie nto funci o nalista

de Jakobs o n ha estado pres e nte e n l a i nvesti ga-

ci ó n de Ví ctor Alcaraz, de l a Uni versi dad de Gua-

dalajara y Regi na Martí nez Casas, del Ce ntro de

I nvesti gaci ó n e n Est udi os de Antropol ogí a Soci-

al ( CI ES AS, Occi de nte) De hec ho, pr opo ne n una

reelaboraci ó n de s u es que ma clási c o que ahora

queda i ntegrado por l as f unci o nes e moti va, fáti-

ca, c o nnati va, r efere nci al al e ntor no, r elaci o nal

y autorreflexi va ( 2 000: 1 1 0) que s e dan de difer-

e nte manera e n l a i nteracci ó n e ntre l a madre y el

ni ño. S u trabajo s e ha c e ntrado f unda me ntal-

me nte e n l a obs ervaci ó n de dí adas de difere ntes

estratos s oci ales, c o n ni ños des de l os di ez dí as

de naci dos hasta un año. Enc ue ntran tres fas es

e n el desarr oll o del pri mer siste ma c o municati vo

i nfantil, r elaci o nados c o n l a c o nducta del ni ño y

de la madre: la de la predo mi nancia de l os s oliloqui-

os mater nos y reacci ones reflejas del ni ño, la proto-

diálógica y la de la aparici ón del si g no: deícticos, vo-

calizaci ones, y al fi n, la palabra. ( 2 000: 1 7 1- 2). En

esta i nteracci ón destacan la i mportanci a del

disc urs o mater no e n l a adquisi ci ó n del l e ng uaje

Page 108: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 08 1| 2 004

Ketzalcalli

1 08 1| 2 004

Ketzalcalli

1 08 1| 2 004

Ketzalcalli

1 08 1| 2 004

Ketzalcalli

1 08 1| 2 004

Ketzalcalli

1 08 1| 2 004

Ketzalcalli

1 08 1| 2 004

Ketzalcalli

1 08 1| 2 004

Ketzalcalli

i nfantil, ya que e nc ue ntran que l os estil os de l as

madres van a s er un factor deter mi nante e n el

estil o de adquisi ci ó n de l os ni ños y ta mbié n la

expli caci ó n de l a apari ci ó n prec oz de negaci o-

nes, i mperati vos c o mo parte de una res puesta al

e ntor no li ng üístic o mater no: “ El e me ntos tales

c o mo la frec ue nci a y l a actit ud de l as madres

( más c o nnati vas o más fáti cas) r es ultan deter-

mi nantes para expli car l a e dad de apari ci ó n de

las disti ntas conductas co municativas, así co mo el

ti po de estas ( el que por eje mplo aparezcan en un

ni ño más e misi ones connativas y en otro más pro-

nunciaci ones fáticas) ” ( 1 998: 3 1) . Con base en

estos estilos explican la e mergencia precoz de l os

i mperativos y negaci ones en el habla i nfantil, c uya

co mpleji dad las haría candi datas a la aparici ón más

tardía.

Silvi a Ro mero de l a Esc uela de Educaci ó n e n

Harvar d ha reali zado una i nvesti gaci ó n c o n

dí adas madre- hijo c o n ni ños de un año a tres

años de edad. Dos s o n s us objeti vos. El pri mero

es caracteri zar el ti po de estr uct uras si ntácti cas

y s e mánticas del habla e n estas e dades, to mado

co mo punto de parti da l a l o ngit ud pr o medi o de

l os e nunci ados i nfantil es ( medi da, por ci erto,

muy s oc orri da e n l os est udi os de adquisi ci ó n

te mprana) . El s eg undo punto gira alrededor de

dos categorí as de análisis s e mántic o y prag máti-

c o: c o nti nge nci a y estil o e n l a i nteracci ó n, c o n

l os que muestra que si bi e n l a te nde nci a de l os

i nfantes es a r e pr oducir el estil o de l a madre, ti e-

ne n estil os alter nati vos que hablan de una acti-

vi dad creati va y c o nsci e nte.

Por s u parte, Do nna Jac ks o n- Mal do nado e n

estrec ha r elaci ó n c o n l os li ng üistas mexicanos

Ricar do Mal do nado y Alejandra Auza, ( i ni ci ado-

ra, por ci erto, de l os est udi os de l a adquisi ci ó n

de morfol ogí a no mi nal deri vati va e n Méxic o) y

de Estados Uni dos: Eli zabet h Bates y Do nna Thal

ha ve ni do desarr ollando e n l a Uni versi dad

Autó no ma de Querétaro un pr olífi c o trabajo de

i nvesti gaci ó n psi c oli ng üísti ca e n tor no a l a c o m-

prensi ón y producci ón te mprana de ciertos as pec-

tos de la morfología verbal y la derivaci ón no mi nal y

a los gestos co mo co mponentes no verbales de la co-

g nici ón. Su preoc upación es a mpliar el análisis de

estos ele mentos a ni ños bili ngües, y a ni ños con un

desarrollo diferente al nor mal.

Des de un enfoque prag mátic o heredado de

Eli zabet h Bates y e nri queci do c o n el s oporte de

la li ng üísti ca c og nosciti va de Langac ker, ha ll e-

vado a c abo est udi os c o n bas e e n un a mpli o c or-

pus de ni ños e ntre 1 0 y 3 6 meses de edad, de tres

ni veles s oci oec o nó mic os, de l a ci udad de Qu-

erétaro y de San Di ego, Califor ni a, r ec ogi do e n el

for mato de rec o noci mi e nto Inve ntari o de Habili-

dades Co mu nicati vas Mac Art hur, c uyo f un-

ci o na mie nto depe nde de l a obs ervaci ó n directa

de l as madres qui e nes reportan, tanto l a c o m-

pre nsi ó n y pr oducci ó n de vocabulari o, de al g u-

nas categorí as gra maticales y el us o de gestos

c o municati vos e n s us hijos me nores de tres

años. Un método difere nte de r ec olecci ó n de da-

tos de habla i nfantil.

Un te ma de i nqui et ud r eci e nte e n es el de l a

morfol ogí a verbal y no mi nal y t odos l os as pectos

relaci o nados c o n s us pr oces os y mecanis mos.

Co n bas e l a e dad ( e ntre 2 0 y 2 8 meses) , ni vel de

le ng uaje ( basado e n pr o medi o de l o ngit ud del

enunciado) exploró con Alejandra Auza y Ricardo

Mal do nado l as estrategi as de pr oducti vi dad no-

mi nal c o n morfe mas de disti ntas clas es de r aí ces

s ustantiva o verbal y que conduce a l os ni ños a una

creaci ón i nnovadora relaci onada con la agentivi-

dad. Pil otero, pl antero y cortador ( 2 002: 1 41) se de-

rivan de palabras de agente, c uya raí z y s ufijos no

s o n fácil me nte s eg me ntables dada s u opaci dad

se mántica, “la apli caci ó n de s ufijos s e c o nstit u-

ye c o mo una herra mie nta útil para repres e ntar

al g unas noci o nes que s e e nc ue ntran e n pr oces os

de c o nstr ucci ó n, c o mo s ucede c o n l a age nti vi-

dad” ( 1 9 9 8: 1 6 1) . E n s us est udi os s obre l a adqui-

si ci ó n de l a morfol ogí a verbal j unto c o n Ricar do

Mal do nado ha dado un pas o delante de l os est u-

Page 109: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 09

Ketzalcalli

1| 2 004 1 09

Ketzalcalli

1| 2 004 1 09

Ketzalcalli

1| 2 004 1 09

Ketzalcalli

1| 2 004 1 09

Ketzalcalli

1| 2 004 1 09

Ketzalcalli

1| 2 004 1 09

Ketzalcalli

1| 2 004 1 09

Ketzalcalli

di os previ os s obre el verbo. S u i nterés va más allá

de descri bir el or de n de apari ci ó n de ti e mpo y

pers o na, ell os s e c e ntran e n el siste ma que de-

ter mi na l a apari ci ó n o adquisi ci ó n de l os verbos,

buscan la expli caci ó n e n el i nterj uego de l as ca-

tegorí as verbales: ti e mpo, pers o na y as pecto y el

c o nte ni do s e mántic o de l os verbos ( de acti vi dad,

de c a mbi o de estado, o de estado) . Los r es ulta-

dos s o n muy i mportantes pues apoyan la i dea de

que l a fl exi ó n verbal e ntra de manera gradual y

difere nci ada al siste ma i nfantil y no aparece tan

te mprano c o mo s e s upo ní a: “l a i mportanci a de

este hallazgo es hacer notar que no todo l o que

es de apari ci ó n te mprana es pr oducti vo ni ti e ne

que s eg uir l as pautas de evol uci ó n de otras

clas es funci o nales ” ( 2 001: 1 9 3) .

Co n bas e e n l a hi pótesis de Ho mol ogí a Local

de Eli zabet h Bates, J ac ks o n- Mal do nado expl ora

e n otra faceta que vi nc ula c og nici ó n y l e ng uaje.

El post ulado c e ntral es que hay una relaci ó n

tri ádica e ntre pr oducci ó n, c o mpre nsi ó n y ge-

st uali dad, que s ubyace a l a adquisi ci ó n te mpra-

na. Los r es ultados de estos trabajos han puesto

e n evi de nci a que hay “ una clara prefere nci a por

l os gestos y l a c o mpre nsi ó n del l e ng uaje antes

de l os 2 0 meses de e dad. A partir de es e mo me nto

las palabras e mpi ezan a au me ntar a un rit mo

muy acelerado y ll egan i ncl us o a des plazar a l os

gestos. Ta mbi é n s e muestra un ca mbi o de us o de

gestos c o municati vos e n l as pri meras edades a

gestos si mbólic os e n l as e dades posteri ores ”

( 1 997: 3 2 1- 2). Las manifestaci ones de esta relaci ón

pueden predecir ta mbién si el ti po de desarrollo que

va a tener el ni ño es nor mal o atí pico. Al detectar

ano malías o desviaci ones en la producci ón i nfantil,

podrá haber aplicaci ones i nteresantes en el ca mpo

de la patología del lenguaje tan urgente de ser nu-

tri do con l os res ultados de la i nvesti gaci ón básica.

Entre los trabajos de más reciente elaboraci ón

derivados del proyecto diri gi do por Jackson- Maldo-

nado están los de Rosa Patricia Bárcenas ( 2 003) qui-

en i ndaga acerca de la relaci ón entre los gestos y el

nivel s ocieconó mico en las etapas te mpranas de ad-

quisici ón y Martha Beatriz Soto Martí nez ( 2 003)

quien se i nteresa en la e mergencia del artíc ulo en

ni ños nativo hablantes.

Co n una breve me nci ó n a l os trabajos de An-

toi nette Ha wayek de l a Uni versi dad Autó no ma

Metropolitana, c erra mos l a parte de l os est udi os

de l a adquisi ci ó n del es pañol mexicano e n s us

etapas te mpranas. Ha wayek repres e nta el otr o

lado de l a visi ó n del pr oces o, estri cta me nte for-

malista. S us i nvesti gaci o nes parte n de una pos-

t ura c ho ms kyana e n do nde l as expli caci o nes s e

dan bajo una i dea i nnatista de l a adquisi ci ó n,

c uyo lí mite es el siste ma gra matical e n sí mis mo.

Cobijada por el model o de pri nci pi os y pará me-

tr os Ha wayek parti ci pó e n un pr oyecto e n el que

se hi zo un s eg ui mi e nto del desarr oll o si ntácti c o

de s eis ni ños e ntre uno y c uatr o años de edad.

Los puntos de análisis s e di er o n alrededor de c a-

tegorí as funci o nales, l a estr uct ura ar g u me ntal y

el verbo, y l a estr uct ura i nter na del l éxic o.

L as etapas tardias. L os anos escolares El i nterés de Rebeca Barri ga Villanueva s e ha ori-

e ntado haci a el desarr oll o li ng üísti c o e n l as eta-

pas tar dí as, c o ncreta me nte l os años esc olares,

cr uci ales e n l a r eor ganizaci ó n y reestr uct ura-

ci ó n de un siste ma que vi e ne reci é n c o nstit ui do

de l as etapas te mpranas: “ haci a l os s eis años

—fi nales de l os ci nc o, quizá —, edad fr o ntera y

de transici ó n s e i ni ci a el pas o a es e otr o mo me n-

to, c uya es e nci a es l a r eor ganizaci ó n de estr uc-

t uras for males y de si g nifi cados s e mántic os y

prag mátic os ac or des c o n el c o noci mie nto del

mundo que va adquiri e ndo el ni ño e n s u

desarr oll o s oci al e i ndi vi dual ” ( 2 002: 3 7) . Las

preguntas que s ubyacen a s us trabajos s on nu mero-

sas: ¿ Có mo se entrecruza el desarrollo li ngüístico

con el cognoscitivo en el á mbito esc olar do nde el

anda mi aje —si s e da — es t otal me nte difere nte

al fa mili ar? ¿ Có mo s e da l a c o nstr ucci ó n de nue-

vos si g nifi cados li ng üísti c os y s oci ales c o n nue-

Page 110: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 0 1| 2 004

Ketzalcalli

vos i nterl oc utores, ni ños y adultos c o n i nte nci o-

nali dades no si e mpre trans pare ntes? ¿ De qué

manera aquellas pr otofor mas y estr uct uras i nci-

pi e ntes s e expande n y hace n más c o mplejas

si ntácti ca y s e mántica me nte? ¿ Có mo es que l os

que haceres metali ng üísti c os que l a esc uela de-

berí a pr opici ar r edundan e n l a pr oducci ó n i n-

fantil? Para dar r es puesta a estas preg untas,

Barri ga Villanueva ha r eali zado c alas e n difere n-

tes áng ul os del desarr oll o li ng üísti c o: nexos y

c o nj unci o nes y adverbi os, deícti c os y muletillas,

fras es no mi nales y oraci o nes r elati vas y causales

todas ellas c o mo parte de l os el e me ntos que c o-

hesi onan y dan coherencia al entra mado narrativo

e n que s e e ntreteje n. En efecto l a narraci ó n ha

si do el es paci o pri vilegi ado e n s us est udi os debi-

do a l a parti c ular i nters ecci ó n es paci o- te mporal

de s u nat uraleza, al manejo que el ni ño hace de

pers o najes, acci o nes, tra mas, y al papel que él

mis mo j uega c o mo es pectador o pr otago nista:

“la c o nstr ucci ó n de l a ar quitect ura narrati va, l a

or ganizaci ó n del e ntra mado ar g u me ntal y el ma-

nejo de ele me ntos li ng üísti c os de ntro de l a

narraci ó n s o n s óli dos asi der os para expli car el

desarr oll o li ng üísti c o e n todos l os ni veles de l a

lengua y en todas las etapas de adquisici ón”

( 2002: 87) . La gestuali dad ha si do otro de las te mas

explorados por Barri ga Villanueva; enc uentra que

en si mbiosis con la palabra s on una níti da ventana

para detectar el desarrollo li ngüístico. En s us res ul-

tados enc uentra algunas diferencias si gnificativas

entre los gestos de l os seis y l os doce años. A l os seis

son co mo el s oporte para co mpletar l os si g nificados

del habla y para reforzar la co munión fática con el

i nterloc utor, miradas, movi mientos y señalizaci o-

nes se conjugan para co mpartir la i nfor mación con

el otro. A l os doce años la producci ón gestual se

vuelve más icónica y representativa.

Bajo l a as es orí a de Barri ga Villanueva, un

gr upo de i nvesti gadores ha s eg ui do l a r uta del

desarr oll o li ng üísti c o e n l os años esc olares.

Claudia Reyes, c o n una muestra de ni ños de dos

estratos s oci ales de l a ci udad de Mo nterrey tra-

bajó narraci o nes pers o nales c o n é nfasis e n l os

difere ntes mecanis mos y estrategi as de eva-

l uaci ó n que ti e ne n l os ni ños e n edad esc olar

fre nte a eve ntos de l a mis ma nat uraleza a partir

del “ yo” c o mo pr otago nista del s uces o; Kari na

Hess c o n un creati vo dis e ño de difere ntes j uegos

de narraci ó n, expl or ó e n el i nteresante c a mpo

de l a c o nci e nci a metali ng üísti ca y metanarrati-

va e n ni ños de dos esc uelas c o n un plan esc olar

di a metral me nte opuesto e n c uanto a l a for ma de

ver y manejar l a l e ng ua; una era de c orte nor ma-

ti vo y de reglas; y l a otra, e n ca mbi o s e basaba e n

la r eflexi ó n y acci ó n. Llega a i nteresantes res ul-

tados que apuntan a una relaci ó n directa e ntre

el ti po de r eflexi ó n metali ng üísti ca y el a mbi e n-

te s oci al ya tradici ó n oral, ya de tradici ó n escrita

e n el que s e mueve n l os ni ños. Cés ar Anto ni o

Ag uilar si g ui ó el c a mi no de l a c o nstr ucci ó n

narrati va c o n bas e e n un relato si n texto e n di-

bujos s ec ue nci ales. S u análisis s e ori e ntó a l as

estrategi as i nfantil es para rescatar r efere ntes:

mecanis mos de pr o no mi nali zaci ó n, dei xis y

anáfora. María Luisa Parra, reciente mente fi nalizó

una novedosa i nvesti gaci ón s obre el desarrollo me-

tali ngüístico. En tor no a la pregunta “¿ x, es una

oraci ó n negati va?” ( tarea bási ca e n l os pri meros

años de l a esc uela pri mari a) desc ubre que l as

estrategi as de i nter pretaci ó n y ar g u me ntaci ó n

de ni ños de tres grados esc olares difere ntes, s e

dan pri mor di al me nte a partir de val ores s oci ales

i nscritos e n l a moral, l a bo ndad y el deber s er. La

c o nci e nci a s obre l a or ganizaci ó n si ntáctica de

una oraci ó n negati va s e da ya muy tar dí a me nte.

Res ultado s or pre nde nte a l a l uz de l o que l a

esc uela prete nde e nse ñar. Co n l o c ual queda de-

mostrado l o l ejana que puede estar l a es c uela del

si g nifi cado prísti no del desarr oll o li ng üísti c o y

c og nosciti vo del ni ño.

Fi nal me nte fuera del pri vil egi ado á mbito de

la narraci ó n, e mpi eza a dars e un i nterés es peci al

por l a ar g u me ntaci ó n, i mportante habili dad

Page 111: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 1

Ketzalcalli

disc ursi va que s e e nc ue ntra e n ci er nes des de

muy te mprano e n l a pr oducci ó n i nfantil, tal c o-

mo l o ha de mostrado Rosa Mo ntes y que s e po-

te nci a e n l as etapas tar dí as. De hec ho, e n l os

años esc olares c o n un bue n equili bri o e ntre

apre ndizaje y e ns e ñanza esta habili dad deberí a

c o nducir al ni ño haci a l a estr uct uraci ó n de un

pe nsa mie nto l ógi c o y c o here nte que prepara l a

e ntrada e n l a abstracci ó n y el l e ng uaje de l a

ci e nci a. . So n real me nte c o ntadas l as i nvesti ga-

ci o nes que expl oran as pectos de esta c apaci dad.

Me nci o no dos trabajos. El de Silvi a Ro mero

( 1 9 9 9) y el de Margarita Peó n ( 2 004) de l a Uni-

versi dad Naci onal Autóno ma de México; la una cen-

trada en el debate, tesis y antítesis; y la otra, en el

nivel del fortaleci miento de estrategias conscientes

que conducen al escolar a la constr ucci ón de un

pensa miento estructurado y crítico.

Todas estas i nvesti gaci o nes del desarr oll o

li ng üísti c o e n l os años esc olares muestran

s ubreptici a o abi erta me nte l a ur ge nte necesi dad

de buscar ví as de c o nfl ue nci a e ntre l a i nvesti ga-

ci ó n li ng üísti ca y l a e ducaci ó n. De otra for ma,

gran parte del pote nci al i nfantil puede quedars e

atrapado e n un anda mi aje de e ndeble ar mazó n.

O tra vuelta de tuercaL os estudios de adquisicion monolingue delenguas indomexicanasLa apari ci ó n e n el panora ma de l os est udi os de l a

adquisi ci ó n e n l e ng uas i ndo mexicanas marca un

hito e n l a psi c oli ng üísti ca mexicana, al abrir un

ca mi no radical me nte difere nte e n c uanto mé-

todos y for mas de i nter pretaci ó n. Est udiar l a ad-

quisi ci ó n de ni ños mo noli ng ües de disti ntas l e n-

g uas y fa mili as li ng üísti cas i ndo mexicanas c o n

una estr uct uraci ó n y percepci ó n del mundo pr o-

pi as, s upo ne un reto difere nte y de gran difi c ul-

tad. Antes que nada, es pri mor di al c o nocer a

fo ndo el c o ntexto s oci al e n l a que s e da l a adqui-

sii ón ( muy ajeno a l os patrones de organizaci ón s o-

cial y c ultural de las s ociedades urbanas occi denta-

les) tener ade más, un conoci miento profundo de la

lengua para poder dar c uenta con ri gor de l os pr o-

ces os li ng üísti c os que l a caracteri zan. De otra

manera no s e podrí an des e ntrañar c o n niti dez ni

l os mecanis mos de i nteracci ó n e ntre l a madre ( o

l os adultos) , y el peque ño ni ño — a veces aún e n

un estadi o preverbal — ni s e podrán ll evar a c abo

l os trabajos de traducci ó n, trascri pci ó n, transli-

teraci ó n e i nter pretaci ó n de l os datos, cr uci ales

para e nte nder y expli car el pr oces o a c abali dad.

Se r equi ere ta mbié n de una gran s e nsi bili dad pa-

ra resi g nifi car el habla mater na, ta mizada por

l os val ores e n l os que s e des e nvuelve; de ell os

depe nderá el modo e n que s e dé el c o ntexto de l a

c o municaci ó n naci e nte. Cada c ult ura puede te-

ner s us pr opi as for mas: “l os i nfantes tzotziles

preverbales no s o n tratados c o mo c o mpañeros

c o nversaci o nales, e n i nteracci ó n di ádica c ara a

cara, si n e mbargo, hay habla diri gi da a estos

ni ños a través de difere ntes r ec urs os c o mo pre-

g untas retóri cas, s al udos, j uegos ” ( de Leó n

1 9 9 8: 1 5 8) . E n huic hol, “ta mbié n l a madre

apre nde de s u hija al te ner que aceptar que s e

ti e ne que ac o modar a l as capaci dades arti c ulato-

ri as y me ntales de l a peque ña, que s e debe li mi-

tar a l o que es apre ndi ble por ella. La madre “ no

se aferra a una c orres po nde nci a i c ó nica total de

i nput y o utput, si no que s e c o nfir ma c o n una

c o nstr ucci ó n parci al me nte adec uada de l a ni ña

e i ncl us o l a as u me por un ti e mpo c o mo la for ma

c orrecta porque es e n un s e nti do funci o nal una

for ma adaptada” ( It urri oz 1 9 9 8: 9 7) .

Éstos s o n s ól o al g unos de l os puntos que pr o-

pici an otra vuelta de t uerca más e n l a disci pli na

que ll eva a r eori e ntar l os pas os de l a teorí a de l a

adquisici ó n e n dos s e nti dos: el pri mero, e n el

equili bri o e ntre l os ver daderos ras gos uni versa-

les de l a adquisi ci ó n y l os parti c ulares de c ada

le ng ua,1 1 el otr o, e n tér mi nos del desafí o que s u-

po ne para l a i nvesti gaci ó n el est udi o de l e ng uas

e n sit uaci ó n de franca dis pari dad,1 2 c uyo fun-

ci o na mi e nto es desc o noci do.

Page 112: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

Lo antes descrito expli ca porque hasta ahora

s o n muy pocas l as l e ng uas i ndo mexicanas c uyo

proces o de adquisi ci ó n s e ha est udiado, de

hec ho, s o n s ól o c uatr o de al g unas de dos fa mili-

as mexicanas.1 3 De l a maya,

1 4 Barbara Pfeiler, el

maya yucateco, Penélope Bro wn, el tzeltal, Lourdes

de León, el tzoltzil; y de la fa milia yutoazteca, Paula

Gó mez y José Luis Iturri oz, el huic hol.1 5 E n l os últi-

mos di ez años este puñado de autores ha hec ho

aportaci o nes si g nifi cati vas e n el c a mpo de l a

li ng üísti ca, de l a psi c oli ng üísti ca y de l a antr o-

pol ogí a mexicana; han pres e ntado hallazgos

co ncretos e n l a adquisi ci ó n de l as gra máticas de

estas l e ng uas i mbricadas c o n pr oces os s oci o-

c og nosciti vos, muy c o ncreta me nte han il u mi na-

do el c a mpo de l a morfol ogí a no mi nal y ver bal

( de hec ho el verbo es el núcleo de s us i ndagaci o-

nes) de estas l e ng uas. Me nci o no aquí al g unos de

s us avances.

Los estudi os de adquisici óndel Maya YucatecoDe ti e mpo atrás Barbara Pfeil er ha puesto e n el

c orazó n de s u trabajo de i nvesti gaci ó n el c o noci-

1 1 2 1| 2 004

Ketzalcalli

mie nto del maya yucatec o de c o noci da c o mpleji-

dad estr uct ural debi do a s u nat uraleza agl u-

ti nante c o n ras gos polisi ntéti c os. E n uno de s us

proyectos reali zó un l ar go y c ui dados o s eg ui-

mie nto l o ngit udi nal por c uatr o años, que r ec oge

e n grabaci o nes siste máticas y per mane ntes el

habla de Sandi, l a hija pri mogé nita de una fa mi-

li a maya de Yalc obá al este de Yucatán. S u obje-

ti vo fi nal es dar c ue nta del desarr oll o gra matical

y l éxic o te mprano de l a ni ña. El punto de parti da

es el naci mie nto de l a morfol ogí a ( pre morfol ógi-

ca y l a pr oto morfol ógica, r elaci o nados a mbos

c o n la apari ci ó n de l a fl exi ó n y l a deri vaci ó n) .

Pfeiler busca expli car l as o peraci o nes morfol ógi-

cas extragra maticales y de r eglas no pr ototí pi-

cas, basada e n l os pri nci pi os de Dressler de l a

Morfol ogí a Nat ural: “ por medi o de pará metros

nat urales es posi ble predecir l a s ec ue nci a r elati-

va de l a adquisi ci ó n de estr uct uras morfol ógicas

e n una direcci ó n es pecífi ca. E n ge neral, c o mo

pará metros uni versales s e defi ne n aquellas

estr uct uras y pr oces os que ti e ne un grado mayor

de nat urali dad y así una me nor c o mpleji dad de

percepci ó n y pr oducci ó n” ( 1 9 9 8: 1 00) .

1 1 Esta sit uaci ó n represe nta el retor no a l a tesis Sapir-

Whorf del relati vis mo y a s u preg unta ce ntral ¿ es l a

estr uctura de l a l e ng ua la que c o ndici o na la i mage n de

la reali dad y l a percepci ó n que de ella ti e ne n l os

hablantes? Whorf, a partir de s us est udi os del hopi

afir maba que las l e ng uas i ndoa mericanas pri vilegi an l os

proces os e n s us hablas, fre nte a l as occi de ntales que

parte n de l os objetos ( Whorf 1 9 7 1) . Este te ma, está e n

el ce ntro de l a disc usi ó n de l os pr oces os de l as l e ng uas

mayas y huic hol est udiadas e n México, que s e res u me

e n palabras s e ncillas: ¿ qué es pri mero el s ustanti vo o el

verbo?

1 2 “( . . . ) l as c o muni dades i ndias hablan l e ng uas ver nác u-

las, es decir siste mas de habla s ubalter nos que pug nan

por prevalecer fre nte a l a l e ng ua do mi nante que es

propia del s ector mayoritari o de la poblaci ó n. El caste-

llano s e dese mpe ña c o mo i di o ma ge neral y e n c o nsec u-

e ncia, es c o nsi derado c o mo s uperi or. Las l e ng uas

ver nác ulas ti e ne n i ncapaci dades s oci al me nte asi g nadas

por preco nceptos que la i deol ogí a de l a s oci edad do mi-

nante manti e ne para reproducir s u hege mo nía, y

aunque todas ellas están s ubordi nadas, unas l o están

más que otras” ( Ag uirre Beltrán 1 9 83: 1 0) . Des de l uego

que una me nor s ubordi naci ó n y una mayor l ealtad

li ng üística hace que al g unas le ng uas esté n e n mejores

co ndici o nes de s obrevi vir.

1 3 El pr oble ma de l a clasificaci ó n de l as fa mili as

li ng üísticas mexicanas es tan c o ntroverti do c o mo el del

nú mero de le ng uas. Reco mie ndo ver l as más clásicas de

Manri que: 1 9 90: 41 6- 42 0 y J orge Alberto Suárez 1 9 95:

2 1- 2 2.

1 4 Aunque s e s ale del es pectro de l as l e ng uas i ndo mexica-

nas, no s e puede hablar de l os trabajos de adquisici ó n

de la fa milia maya si n me nci o nar l os de Clifto n Pye,

qui e n ha pr ofundizado s obre l os mecanis mos del maya

quic hé, e n ni ños de Guate mala e n América Ce ntral.

1 5 Cecili a Rojas y Lo urdes de Leó n ( 2 001: 3 5) reportan l os

est udi os de Cristi na Je nse n de López s obre la “ adquisi-

ci ó n de l os l ocati vos basados e n tér mi nos de partes del

c uer po e n el zapoteco “ de la fa mili a oaxaque ña. Por s u

Page 113: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 3

Ketzalcalli

Ade más del muestreo l o ngit udi nal c o n el ma-

ya yucatec o e merge nte de Sandi, Pfeiler ha rec o-

gi do un muestreo trans versal —el pri mero e n

le ng ua i ndí ge na de esta nat uraleza — c o ntrasti-

vo c o n el habla de 2 0 ni ños y ni ñas mayas de di-

fere ntes e dades c o n el fi n de elaborar un Di c-

ci o nari o si neró nic o c o n e ntradas l exicales

difere ntes s eg ún l as c ategorí as no mbre, verbo y

preposici ó n y s u traducci ó n al es pañol.1 6 Este

a mbici os o pr oyecto ha dado ya al g unos fr utos

c o n res ultados i mportantes no s ól o para el c o no-

ci mi e nto de l a estr uct ura y f unci ó n del maya yu-

catec o, si no de l os mecanis mos que s e estable-

ce n e ntre l a madre maya y s u peque ño hijo para

c o nstr uir c o nj unta me nte c o n el l a l e ng ua e mer-

ge nte. A partir del i nterés prísti no por l a morfo-

l ogí a, l os te mas de i nvesti gaci ó n reci e nte de

Pfeiler han girado e n tor no a l a transiti vi dad y l a

pl urali zaci ó n, que ha trabajado c o n Carl os

Carrill o Carreó n y Enri que Martí n Bri ce ño. Am-

bos pr oces os arr ojan l uz s obre etapas paulati nas

de adquisi ci ó n de modos, ti e mpos, c ategorí as

verbales y pl urali zaci ó n. Los r es ultados s o n i n-

val uables para l a disc usi ó n psi c oli ng üísti ca y l os

est udi os c o ntrasti vos e ntre l e ng uas: e n Sandi, l a

peque ña ni ña maya, por eje mpl o, l a pl urali za-

ci ó n s e desarr olla no e n el no mbre c o mo s e ha ve-

ni do post ulando si no pri nci pal me nte e n el verbo

aunque de manera opci o nal, ya que el maya no

ti e ne pl ural obli gatori o. Esta for ma de pl urali za-

ci ó n está ta mbi é n e n estrec ha relaci ó n c o n el ti-

po de r efere nte —ani mado o i nani mado — y c o n

la clas e de verbo. Por otra parte, Sandi ti e ne es-

casas e misi o nes c o n verbos transiti vos ya que

“e n el maya yucatec o es i mportante c o nsi derar

que l as fras es no mi nales no e nfocadas ni e nfáti-

cas no s o n obli gatori as c o n verbos transiti vos e n

el l e ng uaje adulto” ( Pfeil er 1 9 9 8: 1 01) .

Los estudi os de adquisici ón del TzeltalPe nél ope Br o wn muestra c o n s us est udi os del

tzeltal otra faceta de l a adquisi ci ó n de l e ng uas

de l a fa mili a maya. A l o l ar go de más de vei nti-

ci nc o años de trabajo antr opol ógic o ( necesari o

para poder c o mpre nder a fo ndo l as c o mplejas re-

laci o nes e ntre l e ng ua y c ult ura) y li ng üísti c o ha

rec opilado bas es de datos c o n habla tzeltal. La

de s us est udi os de adquisici ó n c o nsta de 6 00 ho-

ras de grabaci ó n de i nteracci o nes nat urales

mezcladas c o n tareas es pecífi cas de c o mpre n-

si ó n y pr oducci ó n de al g unas estr uct uras e ntre

l os ni ños y l os adultos de s eis fa mili as de una c o-

muni dad Tzeltal de Te nejapa, C hi apas.

El verbo y las expresi ones locativas, es paciales y

de movi miento en tzeltal s on el centro de s u i n-

terés. Al i gual que Pfeiler busca explicaci ones en

tor no a l os procesos que los ni ños si guen para i den-

tificar ciertos co mponentes verbales, en este caso,

las raizes verbales: ¿có mo se puede explicar el

hec ho de que l os ni ños tzeltales aíslen con toda pre-

cisi ón las raíces a pesar de la co mpleji dad de l os

estí mulos? ( 1 998: 1 2 5) . Tras un fi nísi mo análisis

partiendo de la dific ultad de seg mentaci ón del ver-

bo en tzeltal prefijos no silábicos, raíces no canóni-

cas, por eje mplo, estudia la producci ón verbal de

Mi kel y X́ anton, ni ño y ni ña tzeltales segui dos des-

de s u pri mer año, l os c uales, a la l uz de s us produc-

ci ones, ya han realizado un si nfí n de procesos de

distribución y discri mi nación prosódica para lograr

la seg mentaci ón correcta al utilizar s us pri meros

verbos.

Lo más i nteresante de este trabajo es l as dife-

re nci as que Br o wn e nc ue ntra e ntre l a adquisi-

parte, Barri ga y Parodi ( 1 9 9 7: 43 6) dan c ue nta de una

tesis de Sergi o Téllez Galván s obre l a adquisici ó n del

toto naco de Coaqui hui de la fa mili a toto naca.

1 6 El est udi o de l os verbos mayas, que realizó c o n Gle nn

Ayres e n 1 9 9 7 es quizá preá mbulo a este Dicci o nari o.

En él aparece el verbo maya atravesado e n todas s us

posi bili dades: c o ncordancia, for mas básicas,

transiti vi dad, i ntransiti vi dad, voces y todos aquell os

as pectos que le dan s u es e nci a.

Page 114: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

ci ó n de X́ anto n y Mi kel c o n l a de l os ni ños

quic hés, est udiados por Pye: “l os ni ños quic hés

eli ge n l a pr o mi ne nci a percept ual por e nci ma de

la pr o mi ne nci a s e mántica y pr oduce n l a sílaba

fi nal ace nt uada e n l os verbos; l os ni ños tzeltales

eli ge n l a pr o mi ne nci a s e mántica y l a raí z”

( 1 9 9 8: 1 42) . La disti nci ó n e mana de difere nci as

morfol ógicas y pr ós odicas e n l a c o nfor maci ó n

estr uct ural de a mbas l e ng uas. Per o más allá de l a

i mportanci a de estas difere nci as, l o más s obresa-

li e nte de esto es l a vari aci ó n e ntre l e ng uas de l a

mis ma fa mili a, l o que c o mpr ueba no s ól o l a c o m-

pleji dad de l a di versi dad li ng üísti ca mexicana,

si no el desafí o que s upone s u adquisici ón, pri mero,

y la descri pci ón de s us procesos, des pués.

E studios de adquisició n del T zotzilLo ur des de Leó n reali za i nteresantes trabajos

acerca de l a adquisi ci ó n del tzotzil, otra l e ng ua

maya de C hi apas. Co n un e nfoque li ng üísti c o y

antropol ógic o, de Leó n ha reali zado un est udi o

l o ngit udi nal de carácter e mi ne nte me nte et no-

gráfi c o ( vital, des de s u punto de vista, para ob-

s ervar directa me nte el l ugar de acci ó n de l os

ni ños) c o n dos her manas de ci nc o y dos y un

bebé de un año —Lupa, Mal y Xun — de Zi-

nacantán C hi apas. Su c or pus está for mado ta m-

bién por i nteracci ones espontáneas y activi dades

estr ucturadas relaci onadas con la exploraci ón

es pacial. Precisa mente es el es paci o, junto con el

verbo, co mo ele mentos clave para el s ur gi mie nto

del l e ng uaje y de c o nceptos, s o n l os te mas c e n-

trales de s u i nvesti gaci ó n, do nde hace aporta-

ci o nes más s ugere ntes. Post ula, que antes de l a

aparici ó n del l e ng uaje, hay gestos, ali neaci ó n

cor poral y vis ual que están prel udiando el ancla-

je del desarr oll o c og nosciti vo c o n el li ng üísti c o

de l os ni ños zi nacantec os: “ antes de hablar, l os

ni ños de mi est udi o expl oran ag ujer os, r eci pi e n-

tes, c avi dades ( . . ) muestran i nterés por r elaci o-

nes es paci ales muy pri mari as. ” ( 2 001: 1 04) que

darán pas o a l a e merge nci a de c o nceptos es pa-

1 1 4 1| 2 004

Ketzalcalli

ci ales de movi mie nto, s oporte, gravedad, o i nte-

ri ori dad.

La i dea c e ntral que arti c ula s us trabajos es l a

vi nc ulaci ó n de l a adquisi ci ó n de ci ertas noci o-

nes, c o mo l as es paci ales c o n factores i nhere ntes

a l a l e ng ua y a l a visi ó n del mundo que l a c o n-

ti e ne: “ obs erva mos una i nteracci ó n di alécti ca

e ntre el desarr oll o c o ncept ual y l a l e ng ua mater-

na ( . . ) ci ertos c o nceptos adquiri dos preli ng üísti-

ca me nte ( . . ) si g ue n l os patr o nes de l a s e mántica

mater na y hace n l os c ortes c o mo di cta el tzotzil,

fijándose e n l a geo metrí a, l a for ma, l a ori e nta-

ci ó n” ( 2 001: 1 1 9) .

Los hallazgos c o n l a apari ci ó n de l os es paci a-

l es del tzotzil e nc o ntrados por Lo ur des de Leó n

i mpactan directa me nte e n l a teorí a de l a adqui-

si ci ó n ya que de muestran que l a apari ci ó n de

muc hos c o nceptos no si g ue un patr ó n únic o y

uni versal. Están e n í nti ma vi nc ulaci ó n c o n l a

c ult ura y l os mecanis mos que l a l e ng ua ti e ne

previstos para manifestarl os. Estos r es ultados s e

c o mple me ntan c o n l os que ha obte ni do c o n el

verbo, e n l os que c o mpr ueba que e n l os ni ños

tzotzil es hay una des vi aci ó n c o mpleta de l a r uta

es perada ( o más bi e n hasta ahora s e ñalada c o mo

la nor mal e n l os est udi os de l e ng uas e urosajo-

nas) pues s e da una marcada te nde nci a por l os

verbos e n l a adquisi ci ó n te mprana que no por

s ustanti vos, moti vada “ por factores es pecífi c os

de l a l e ng ua, l as pr opi edades del habla mater na

y l os patr o nes disc ursi vos i nteract úan c o mo fac-

tores que ori e ntan la prefere nci a te mprana por

l os verbos s obre l os s ustanti vos” ( 1 9 9 8: 1 6 7) .

Los estudi os de adquisici ón del HuicholDe otra fa mili a, c o n una c o nfi g uraci ó n difer-

e nte, al i g ual que l as l e ng uas mayas, l a c o mpleji-

dad morfol ógica del huic hol, que s e estr uct ura

c o n un gran nú mero de prefijos, es c a mpo fec un-

do para est udi ar l os pr oces os por l o que atravi esa

un ni ño para alcanzar s u co mpetencia: “El huic hol

es una lengua de las lla madas polisi ntéticas,

Page 115: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 5

Ketzalcalli

aquellas que s e sirve n de l a afijaci ó n para expre-

s ar l a mayorí a de l as categorí as gra maticales

tanto del verbo c o mo del no mbre. Estas l e ng uas

se caracterizan por un elevado valor en el í ndice de

sí ntesis, es decir por una a mplia concentraci ón de la

i nfor mación en la palabra” ( Gó mez 1 998b: 1 78).

Los pr oces os de adquisi ci ó n del Huic hol ( wi-

jari ka) han si do ri g urosa me nte descritos por

Paula Gó mez y J os é Luis It urri oz qui e nes han

est udi ado a Waxi e, una ni ña huic hola, s eg ui da

e n un est udi o l o ngit udi nal e n i nteracci ó n c o n

Yiri ma, s u madre. En s u trabajo “ Ac opla mi e nto

estr uct ural y adquisi ci ó n del huic hol”, It urri oz

expli ca por me norizada me nte l os fi nes de s u

proyecto que busca expli car e n el s e no de l a ad-

quisi ci ó n, l a for maci ó n de c o nceptos funda me n-

tales c o mo pos esi ó n e i ndi vi duaci ó n o el s ur gi-

mi e nto de una s eri e de si g nos es peci ales que

sirve n de expo ne ntes a o peraci o nes li ng üísti ca

c o mplejas ( It urri oz: 1 9 9 8: 3) . La i dea de i nterac-

ci ó n madre - ni ño es meollar para It urri oz y de

ella depe nde l a c o mpre nsi ó n c abal del pr oces o y

de l os mecanis mos que r eali za Waxi e a l a li mó n

c o n s u madre para adquirir el huic hol: “ el habla

mater na no es un disc urs o ho mogé neo, mo-

nolíti c o i nflexi ble ni prefijado si no, un disc urs o

vari able que ca mbia c o n l a e dad del ni ño, c o n el

desarr oll o de s us c apaci dades c og niti vas y de

ac uer do a s u desarr oll o li ng üísti c o” ( 1 9 9 8: 5) .

Co n este esce nari o, Paula Gó mez descri be

c ó mo s e da l a adquisi ci ó n de prefijos y s ufijos del

huic hol. Parte de l a hi pótesis de l a asi metrí a afi-

jal “la adquisi ci ó n de l os s ufijos irá por delante

de l a adquisi ci ó n e n el desarr oll o de l a morfo-

l ogí a tanto verbal c o mo no mi nal ( . . ) este pri nci-

pi o s e deri va de l a estrategi a percept ual que c o n-

siste e n prestar más ate nci ó n a l a parte fi nal de

la palabra” ( 1 9 9 8a: 1 9 3) . La i nc óg nita s ur ge al

reflexi o nar porqué e n Waxi e s e vali da esta

hi pótesis, ante l a ri queza del huic hol, c uyos ver-

bos puede n te ner un gran nú mero de prefijos

“( 1 5 posici o nes c o n 41 morfe mas) , al g unas de

las c uales c o nstit uye n paradi g mas a mpli os hasta

de ci nc o afijos ( . . ) La ni ña e mpi eza c o nstr uye n-

do pri mero las cadenas s ufijales y es más creativa y

productiva en l os s ufijos que en los prefijos tanto en

no mbres co mo en verbos” ( 1 998a: 1 93- 1 95) . La me-

di da de la productivi dad s e da por l a apari ci ó n de

una for ma e n difere ntes c o ntextos no por s u

reg ulari dad. Sól o e n etapas más tar dí as va i nc or-

porando a s u morfol ogí a prefijos verbales y no-

mi nales. E ntre l as posi bles r es puestas a este c a-

s o, Paula Gó mez ( 1 9 9 8b) destaca l a pr o mi ne nci a

de l os factores percept uales: patr o nes sil ábic os y

de ace nt uaci ó n, posi ci ó n de l os morfe mas li ga-

dos a l a r aí z. Otra posi ble res puesta l a e nc ue ntra

e n l a te nde nci a de l a madre a si mplifi car l a cade-

na prefijal al i nteract uar c o n s u hija.

El bili ngüis mo y sus múlti pl es carasLuego de haber nos as o mado a al g unas de l as pe-

c uli ari dades de l a adquisi ci ó n mo noli ng üe de l as

le ng uas i ndo mexicanas, pe nse mos e n l o que s u-

cede si ade más estas l e ng uas e ntran e n c o ntacto

c o n el es pañol, c o mo s ucede e n l a mayorí a de l os

cas os de l as c o muni dades i ndí ge nas de Méxic o.1 7

Se añade un i ngredi e nte de c o mpleji dad más, al

crears e un bili ng üis mo1 8 asi métri c o que pr opici a

siste mas li ng üístic os e ntre mezclados, que s e i n-

terfi ere n y ter mi nan por des plazars e; estil os c o-

1 7 Las necesi dades de s obrevi ve ncia i mpele n a muc has

co muni dades de habla i ndí ge na a mi grar y a e ntrar

necesari a me nte e n c o ntacto c o n otras l e ng uas

i ndí ge nas o c o n el i nglés: una verdadera Babel que si n

duda propici ará adquisici o nes total me nte s ui ge neris,

que hasta el mo me nto no s e han si do estudiadas.

1 8 Para c o mpre nder l a i ntri ncada naturaleza del

bili ng üis mo mexicano, rec o mie ndo el excele nte estudi o

de Gabri ela Coro nado Suzán ( 1 9 99) . Otr o est udi o de l a

mis ma nat uraleza es el de J osé Anto ni o Fl ores Farfán

( 1 99 9) quie n explica a fo ndo l os rec ovecos que s urge n

de las as relaci o nes e ntre l e ng uas e n c o ntacto

co nflicti vo.

Page 116: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

g nosciti vos e nc o ntrados, visi o nes del mundo i n-

ter puestas y siste mas s oci oc ult urales e n c o ntra-

posici ó n ¿ Có mo es l a adquisi ci ó n de l os ni ños e n

esta sit uaci ó n? ¿ Se adqui ere n dos siste mas i nde-

pe ndi e ntes o predo mi na uno s obre otr o? ¿ C uál

de ell os es el que prevalece? ¿ Qué tanta f uerza

ti e ne l a l e ng ua mater na e n una sit uaci ó n de ad-

quisi ci ó n tan asi métri ca e n do nde el des presti-

gi o ti e ne un f uerte pes o? El r es ultado visi ble ha-

sta ahora es el manejo i mperfecto de dos

c o mpete nci as tr uncas o e mpobreci das.1 9

Hasta el mo me nto, no te ne mos noti ci a de

ni ng una i nvesti gaci ó n que reporte este ti po de

adquisi ci ó n bili ng üe. E nc o ntra mos e n ca mbi o, el

c o mie nzo de un pr oyecto c oor di nado por Regi na

Martí nez Casas s obre l a mi graci ó n oto mí e n Gua-

dalajara, uno de c uyos objeti vos es i ndagar s obre

el i ntri ncado manejo del “ es pañol oto mí ” e n

ni ños que r eali zan s us est udi os de pri mari a e n

esc uelas de l a zo na metropolitana de Guadalaja-

ra, do nde adici o nal me nte s e da otr o fe nó me no

di g no de est udi ars e, l a c o nfl ue nci a de ni ños de

et nias hablantes de difere ntes l e ng uas i ndo me-

xicanas. La poc o c o nci e nci a del pr oble ma y l a

i g noranci a ge nerali zada s obre el si g nifi cado de

la pl urali dad li ng üística de Méxic o hace n de si-

t uaci o nes c o mo ésta el abo no más efecti vo para

mutilar l os pr oces os c og nosciti vos y li ng üístic os

por l os que s e han de pasar e n l os años esc olares.

NUE VAS VUELTAS DE T UE RC APara ter mi nar c o n este rec orri do panorá mic o re-

to mo l os puntos más s obresali e ntes e n estos

est udi os. Ori gi nali dad, poder expli cati vo, versa-

tili dad y c apaci dad críti ca. I mpresi o nante mane-

jo de c or pora exte ns os. Se nsi bili dad y visi ó n

1 1 6 1| 2 004

Ketzalcalli

níti da de l as capaci dades del ni ño y del l ugar del

adulto e n el c o mplejo pr oces o de c o nstr uir l e n-

g uaje y c o noci mie nto e n disti ntas etapas de ad-

quisi ci ó n y desarr oll o. Han l ogrado c o n s us

análisis ri g uros os resi g nifi car al g unos pr oces os

c o mo el de l a i nteracci ó n, y r edefi nir al g unos

c o nceptos c o mo te mprano, pr oducti vo. Han

vuelto l os ojos haci a l os partic ulares de l a adqui-

si ci ó n. Le han dado al verbo el l ugar pr otagó nic o

fre nte al no mbre que e n l os est udi os cl ási c os era

ce ntral. Los est udi os de l e ng uas i ndo mexicanas

le han dado vi gor y materi a de reflexi ó n a l os

est udi os del es pañol. Hay gran es paci os que

ll e nar y nuevas vueltas de t uercas que dar: ad-

quisi ci ó n de vari edades di alectales, adquisi ci ó n

del l e ng uaje e n sit uaci ó n atí pica, adquisi ci ó n de

bili ng üis mo asi métri c o, desarr oll o li ng üístic o e n

la esc uela, gest uali dad y e nto naci ó n. Los est udi-

os de adquisi ci ó n s o n todavía una ti erra pr o me-

ti da.

Por fort una, l os panora mas no ti e ne n fi n y

muc ho me nos c o ncl usi ó n, l e dan al es pectador l a

posi bili dad de c o mpletarl os c o n s us c o noci mi e n-

tos, s us pr opi as expectati vas y pe nsa mie ntos. El

esce nari o bi e n l o vale y l as c o nsec ue nci as de s us

alcances muc ho más. En l a medi ada e n que el

ho mbre esté e n pl e no do mi ni o de s u l e ng uaje,

podrá e nte nders e mejor y c o nocer más a fo ndo

l os i ntri ncados mundos que l e r odean.

ReferenciasAg uilar, Cés ar Anto ni o

2 003 ¿ Me c ue ntas un c ue nto? Relaci o nes e ntre

fras es no mi nales, r efere nci a y c o hesi ó n

e n narraci o nes orales i nfantil es. Tesis de

maestrí a, Uni versi dad Naci o nal Autó no ma

de Méxic o, Méxic o.

Ag uirre Beltrán, Go nzal o

1 9 83 Le nguas ver nácul as. Su uso y desuso e n l a

e nse ñanza: l a experi e nci a de México. Edi-

ci o nes de l a Casa C hata, 2 0, Méxic o: CI E-

S AS.

1 9 Un pe nos o res ultado si s e to ma e n c ue nta la otra cara

del bili ng üis mo, que e n situaci o nes s oci ales de

i g ual dad, esti mula la producci ó n li ng üística y favorece

el desarroll o c og nosciti vo ( Ferreir o 1 9 9 7, Alarc ó n Neve

1 999) .

Page 117: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 7

Ketzalcalli

Alarc ó n Neve, Luis a J os efi na

1 9 9 9 La reacti vaci ó n de l a s eg unda l e ng ua

“ dor mi da”. Un est udi o de cas o. Tesis de

maestrí a, Uni versi dad Autó no ma de Qu-

erétaro, Querétar o.

Alcaraz Ro mero, Ví ctor Manuel & Regi na

Martí nez Casas

1 9 9 8 “ La fo nol ogí a de l as pri meras palabras del

es pañol de l a Ci udad de Méxic o: una relec-

t ura a l o pr opuesto por Ro man Jakobs o n”.

Fu nci ón: Est udi os sobre l a adquisi ci ón de

al gu nas l e nguas de México 1 8: 2 1- 3 4.

2 000a La histori a nat ural y s oci al de l e ng uaje.

I ndici os para expli car l os pr oces os de ad-

quisi ci ó n de l as c o mpete nci as c o municati-

vas. E n: Alcaraz Víctor Manuel ( c oor d. ) ,

Una mir ada múl ti pl e sobre el l e nguaje.

Guadalajara: Uni versi dad de Guadalajara,

9 3- 1 3 3.

2 000b Antes del l e ng uaje ¿ Qué?. E n: Alcaraz

Víctor Manuel ( c oor d. ) , Una mirada múl ti-

pl e sobre el l e nguaje. Guadalajara: Uni ver-

si dad de Guadalajara, 1 6 1- 1 88.

2 000c “ Dí adas e n l as c ult uras i ndi vi dualistas y

polí adas e n l as c ult uras holistas. Dos esti-

l os i nteractivos de adquisici ón de lenguaje”.

Revista l ati na de pe nsa mi e nto y l e nguaje.

( Soci edad I ber oa mericana de Pe nsa mi e n-

to- Soci edad Lati noa mericana de Ne uro-

psi c ol ogí a) 2, 8: 1 5 5- 1 7 7.

Ålvarez López, Elva

2 004 La adquisi ci ó n te mprana e n ni ños hi-

s pano hablantes. Tesis de maestrí a, Uni-

versi dad Naci o nal Autó no ma de Méxic o,

Méxic o.

Auza Be navi des, Alejandra

1 9 9 9 El apre ndizaje e n una clas e l éxica: el c as o

de oc upaci o nes. Tesis de maestrí a, Uni ver-

si dad Autó no ma de Querétaro, Querétaro.

Auza Be navi des, Alejandra, Do nna Jac ks o n- Mal-

do nado & Ri car do Mal do nado

1 9 9 8 “ Estrategi as de pr oducti vi dad morfol ógica

e n el ni ño de tres a tres años y medi o: el

cas o de l os no mbres de oc upaci o nes ”.

Fu nci ón: est udi os sobre l a adquisici ón de

al gu nas l e nguas de México 1 8: 3 5- 5 3.

2 001 Sobre l a f unci ó n de l os s ufijos no mi nales

e n raí ces osc uras. E n: Cecili a Rojas Ni eto y

Lo ur des de Leó n Pas quel ( c oor ds. ) , La ad-

quisi ci ón de l a l e ngua mater na, español,

l e nguas mayas, e uskera. I nstit uto de I n-

vesti gaci o nes Fil ol ógicas, Ce ntr o de I nve-

sti gaci o nes y Est udi os S uperi ores e n An-

tr opol ogí a Soci al, ( Est udi os de

adquisi ci ó n y s oci ali zaci ó n e n l a l e ng ua

mater na 1 ) , Méxic o: UNAM, 1 41- 1 6 4.

Ayres, Gl e nn & Barbara Pfeiler

1 9 9 7 Los verbos mayas: l a conjugaci ón e n el

maya yucateco moder no. Méri da: UADY.

Bárce nas Ac osta, Rosa Patri ci a

2 003 Los gestos y l as pri meras palabras e n l a i n-

fanci a: efectos de ni vel s oci o- ec o nó mico.

Tesis de maestrí a, Uni versi dad Autó no ma

de Querétaro, Querétaro.

Barri ga Villanueva, Rebeca

1 9 9 0 E ntre l o si ntácti c o y l o disc ursi vo: un

análisis c o mparati vo del habla i nfantil.

Tesis doctoral, El C olegi o de Méxic o, Méxi-

c o.

2 002 Est udi os de habl a i nfantil e n l os años es-

col ares “. . . u n sol ecito cali e ntote”, Est u-

di os de li ng üísti ca 2, Méxic o: C OL MEX.

Barri ga Villanueva, Rebeca & Pedro Martí n Bu-

trag ue ño

2 001 “ El his panis mo e n Méxic o, América Ce n-

tral y l as Antillas ”. Arbor: Ci e nci a, pe nsa-

mi e nto y cul t ura CLXVIII, 6 6 4: 5 1 3- 5 3 2.

Barri ga Villanueva, Rebeca & Claudia Par odi

1 9 9 7 La li ngüísti ca e n México 1 980- 1 996, Méxi-

c o: C OL ME X ( Ce ntro de Est udi os Li ng üísti-

c os- Literari os) , Uni versi dad de Califor ni a

( Ce ntro de Est udi os C hicanos) .

Barri ga Villanueva, Rebeca & Vir gi ni a Leví n c o n

la c olaboraci ó n de Mari bel Alvarado & Kar-

Page 118: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

l a Urbano

s. f. Li ng mex. Bas e de datos de l a pr oducci ó n

li ng üísti ca mexicana de 1 9 80 e n adelante,

http: // www. c ol mex. mx/li ng mex.

Bartol ucci Blanc o, Er nesto

1 9 9 5 Etapas te mpranas e n l a adquisi ci ó n de

verbos l ocati vos: un est udi o de c as o. Tesis

de li c e nci at ura, Uni versi dad Naci o nal

Autó no ma de Méxic o, Méxic o.

Br o wn, Pe nél ope

1 9 9 3 “ The r ole of s hape i n t he ac quisiti o n of

Tzeltal l ocati ve expressi o ns: t he s e man-

ti cs of stati ve descri pti o ns of l ocati o n”.

Li nguisti cs 3 2: 7 2 4- 7 80.

1 9 9 7 Is olati ng t he C VC r oot i n Tzeltal Mayan: a

st udy of C hil dre ns' s first verbs. E n: E. V.

Clar k ( ed. ) , Papers fro m t he 29t h Chil d Lan-

guage Research For u m, Stanfor d: Ca m-

bri dge Uni versity Press.

1 9 9 8 “ La i de ntifi caci ó n de l as raí ces verbales e n

tzeltal ( maya) : ¿ Có mo l a hace n l os

ni ños? ”. Fu nci ón: Est udi os sobre l a adqui-

si ci ón de al gu nas l e nguas de México 1 8:

1 2 1- 1 46.

Cor o nado S uzán, Gabri ela

1 9 9 9 Porque habl ar dos i di o mas es co mo saber

más. Si ste mas co mu nicati vos a nte el Méxi-

co pl ur al , Méxic o: CI ES AS- SEP- C O NACyT.

De l a Mora, Alejandro

1 9 9 5 “ La e nto naci ó n e n el pr oces o de adquisi-

ci ó n de l e ng uaje”. E n: Ra mó n Arzápal o &

Yolanda Lastra ( c o mps. ) , Vitali dad e i nfl u-

e nci a de l as l e nguas i ndíge nas e n Lati no-

a méri ca. II Col oqui o Mauri ci o Swadwsh.

Méxic o: UNAM, 5 3 5- 5 41.

De Leó n Pas quel, Lo ur des

1 9 88 “ El c uer po c o mo ce ntro de r efere nci a:

s e mántica y us o de al g unos clasifi cadores

de medi da e n tzotzil ”. Anal es de Antropo-

l ogí a 2 5: 3 83- 3 9 6.

1 9 9 4 “ Expl orati o n i n t he ac quisiti o n of geoce n-

tri c l ocati o n by Tzotzil c hil dre n”. Li ngui-

1 1 8 1| 2 004

Ketzalcalli

sti cs 3 2 /4- 5: 85 7- 884.

1 9 9 8 “ Raíces verbales te mpranas e n maya tzot-

zil: factores del i nput vs. r estri cci o nes c o-

g nosciti vas ”. Fu nci ón: Est udi os sobre l a

adquisi ci ón de al gu nas l e nguas de México

1 8: 1 47- 1 7 4.

2 001 ¿ Có mo c o nstr uir un ni ño zi nacantec o? ” :

C o nceptos es paci ales y l e ng ua mater na e n

la adquisi ci ó n del tzotzil. E n: Cecili a Rojas

Ni eto & Lo ur des de Leó n Pas quel

( c oor ds. ) , La adquisi ci ón de l a l e ngua ma-

ter na, español, l e nguas mayas, e uskera.

I nstit uto de I nvesti gaci o nes Fil ol ógicas,

Ce ntro de I nvesti gaci o nes y Est udi os Su-

peri ores e n Antropol ogí a Soci al, ( Est udi os

de adquisi ci ó n y s oci ali zaci ó n e n l a l e ng ua

mater na 1) , Méxic o: UNAM, 9 9- 1 2 4.

Es pi nosa Oc hoa, Mary Rosa

2 002 Los pr o no mbres de mostrati vos e n l a ad-

quisi ci ó n te mprana del es pañol c o mo l e n-

g ua mater na. Tesis de li c e nci at ura, Uni-

versi dad Naci o nal Autó no ma de Méxic o,

Méxic o.

Ferreir o S hi avi ni, E mili a B.

1 9 9 7 El bili ng üis mo: una visi ó n positi va. E n:

Beatri z Garza C uaró n ( c oor d. ) , Políti cas

li ngüísti cas e n México, Méxic o: La J or nada

Edici o nes- Ce ntro de I nvesti gaci o nes I n-

ter disci pli nari as e n Ci e nci as y Hu mani-

dades- UNAM, 2 9 3- 3 02.

Fl ores Farfán, J os é Anto ni o

1 9 9 9 Cuatreros so mos y t oi ndi o ma habl a mos.

Contactos y conflictos e ntre el náhuatl y el

español e n el sur de México, Méxic o: CI E-

S AS- SEP- C O NACyT.

Fre nk, Margit

1 9 6 7 Sobre polis e mi a y ho mo ni mia i nfantil es.

E n: Hans Flasc he ( ed. ) , Litterae Hispanae

et Lusitanae. Münc he n: Max Hueber Ver-

lag, 1 5 3- 1 7 1.

Gó mez López, Paula

1 9 9 6 La r educci ó n morfol ógica e n el habla ma-

Page 119: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

1| 2 004 1 1 9

Ketzalcalli

ter nal de huic hol. En: Zari na Estrada

Fer nández, Max Fi g ueroa Esteva & Gerar-

do López Cr uz, Me mori as del III Encue ntro

de Li ngüísti ca e n el Noroeste. Her mosill o:

Uni versi dad de So nora, t o mo 1: 3 3 9- 3 5 8.

1 9 9 8a La asi metrí a afijal e n l a adquisi ci ó n del

huic hol hasta l os tres años de edad: un

est udi o de c as o, E n: Zari na Estrada

Fer nández, Max Fi g ueroa Esteva, Gerar do

López Cr uz & Andrés Ac osta Féli x ( eds. ) ,

Me mori as del IV Encue ntro i nter naci onal

de li ngüísti ca e n el noroeste. Le nguas

i ndíge nas. Her mosill o: Uni versi dad de So-

nora, t o mo 1, 1: 1 9 3- 2 1 2.

1 9 9 8b “ Factores percept úales y s e mántic os e n l a

adquisi ci ó n de l a morfol ogí a e n huic hol ”,

Fu nci ón: Est udi os sobre l a adquisi ci ón de

al gu nas l e nguas de México 1 8: 1 7 5- 2 04.

Gó mez López, Paula & J os é Luis It urri oz Leza

( eds. )

1 9 9 8 Fu nci ón. Est udi os sobre l a adquisici ón de

al gu nas l e nguas de México 1 7- 1 8.

Ha wayek, Antoi nette

1 9 9 2 “ La estr uct ura i nter na del l éxic o y l a ad-

quisi ci ó n del l e ng uaje”. Si gnos. An uari o

de Hu mani dades 6: 5 1- 6 8.

1 9 9 6 La adquisi ci ó n de l os ras gos del verbo. E n:

Zari na Estrada Fer nández, Max Fi g ueroa

Esteva & Gerar do López Cr uz ( eds. ) , Me mo-

ri as del III Encue ntro de Li ngüísti ca e n el

Noroeste. Her mosill o: Uni versi dad de So-

nora, t o mo 3: 2 01- 2 1 6.

1 9 9 7 La adquisi ci ó n de categorí as f unci o nales.

Est udi os de Li ng üísti ca y Literat ura 3 7,

En: Mari anna Pool Westgaar d ( ed. ) , Est u-

di os de l i ngüísti ca for mal , Méxic o: C OL-

MEX, 2 1 1- 2 3 6

Hess, Kari na,

2 003 El desarr oll o li ng üísti c o e n l os años esc o-

lares: análisis de narraci o nes i nfantiles.

Tesis doctoral, El Colegi o de Méxic o, Méxi-

c o.

It urri oz Leza, J os é Luis

1 9 9 8 “ Ac opla mie nto estr uct ural y adquisi ci ó n

del huic hol c o mo l e ng ua mater na”. Fu n-

ci ón: Est udi os sobre l a adquisi ci ón de al-

gu nas l e nguas de México, 1 7: 1 - 1 40.

2 000 As pectos e piste mol ógic os de l a o ntogé ne-

sis de l a l e ng ua. En: Ví ctor Manuel Alcaraz

( c oor d. ) , Una mir ada múl ti pl e sobre el

l e nguaje, Guadalajara: Uni versi dad de

Guadalajara, 1 89- 2 2 4.

Jac ks o n- Mal do nado, Do nna

1 9 9 6 Re habilitaci ó n y terapi a de l e ng uaje:

aportes des de l a adquisi ci ó n del l e ng uaje.

En: Feggy Ostr os ky Solís, Alfredo Ar dila &

C hayo Di c hy R. ( eds. ) , Rehabilit aci ón ne u-

ropsicol ógica, Méxic o: Planeta, 2 6 1- 5 6 8

Jac ks o n- Mal do nado, Do nna, Eli zabet h Bates &

Do nna Thal

1 9 9 2 Fu ndaci ón Mac Art hur, i nve ntari o del

desarroll o de habili dades co mu nicati vas,

San Di ego State Uni versity: Devel op me n-

tal Ps yc ol ogic Lab.

Jac ks o n- Mal do nado, Do nna & Ri car do Mal do na-

do

1 9 9 6 Clíti c os r efl exi vos medi os e n l a adquisi-

ci ó n del es pañol. E n: Zari na Estrada

Fer nández, Max Fi g ueroa Esteva & Gerar-

do López Cr uz ( eds. ) , Me mori as del III En-

cue ntro de Li ngüísti ca e n el Noroeste,

Her mosill o: Uni versi dad de So nora, t o mo

3: 2 1 7- 2 3 4.

2 001 “ Deter mi naci o nes s e mánticas de l a fl e-

xi ó n verbal e n l a adquisi ci ó n te mprana del

es pañol ”, E n: Cecili a Rojas Ni eto & Lo ur-

des de Leó n Pas quel ( c oor ds. ) , La adquisi-

ci ón de l a l e ngua mater na, español, l e n-

guas mayas, e uskera. I nstit uto de

I nvesti gaci o nes Fil ol ógicas, Ce ntr o de I n-

vesti gaci o nes y Est udi os S uperi ores e n

Antropol ogí a Soci al, ( Est udi os de adquisi-

ci ó n y s oci ali zaci ó n e n l a l e ng ua mater na

1) , Méxic o: UNAM, 1 6 5- 1 9 9.

Page 120: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

Jac ks o n- Mal do nado, Do nna, Do nna J. Thal y Ka-

re n Muzi nek,

1 9 9 7 Gestos, co mprensión y producci ón de pala-

bras: predictores del desarrollo li ngüístico.

En: Rebeca Barri ga Villanueva & Pedro

Martí n Butragueño ( eds. ) , Vari a li ngüísti ca

y literari a. 50 a ños del CELE. Ce ntr o de

Est udi os Li ng üísti c os y Literari os, ( Publi-

caci ones de la Nueva Revista de Filología

His pánica, 8) , t o mo 1: Li ng üísti ca, Méxi-

c o: C OL MEX, 3 07- 3 2 5.

Jac ks o n- Mal do nado, Do nna, Ricar do Mal do nado

& Do nna J. Thal

1 9 9 8 “ Reflexi ve and mi ddle mar kers i n earl y

c hil d l ang uage ac quisiti o n: evi de nce fr o m

mexican Spanis h”. First Language 1 8, 5 4:

403- 42 9.

Manri que, Leo nar do

1 9 9 7 Cl asifi caci o nes de l as l e ng uas i ndí ge nas

de Méxic o y s us res ultados e n el c e ns o de

1 9 9 0. E n: Beatri z Garza C uaró n ( c oor d. ) ,

Políti cas l i ngüísti cas de México, Méxic o:

La J or nada Edici o nes- Ce ntro de I nvesti ga-

ci o nes I nter disci pli nari as e n Ci e nci as y

Hu mani dades- UNAM, 3 6- 9 5.

Martí nez- Casas, Regi na

1 9 9 7 El naci mie nto de l a si g nifi caci ó n. Un est u-

di o s obre l a adquisi ci ó n te mprana del l e n-

g uaje. Tesis de li c e nci at ura, Esc uela

Naci o nal de Antropol ogí a e Histori a. Méxi-

c o.

1 9 9 9 Vi vir i nvisi bles: l a mi graci ó n oto mí, tesis

de maestrí a, Ce ntr o de I nvesti gaci o nes y

Est udi os S uperi ores e n Antropol ogí a Soci-

al, Guadalajara.

2 000 “ Nuevos es paci os para l as l e ng uas y c ult u-

ras i ndí ge nas: l os oto míes de Guadalaja-

ra“. Nueva Antropol ogí a 5 7: 43- 5 5.

Martí nez- Casas Regi na & Ví ctor Manuel Alcaraz

Ro mero

1 9 9 8 “ La fo nol ogí a de l as pri meras palabras del

es pañol de l a ci udad de Méxic o: Una r el ec-

1 2 0 1| 2 004

Ketzalcalli

t ura a l o pr opuesto por Ro man Jakobs o n.

Fu nci ón: Est udi os sobre l a adquisi ci ón de

al gu nas l e nguas de México 1 8: 2 1- 3 4.

Moli ner, Marí a

2 000 Dicci onari o de uso del español . Madri d:

Gredos. [ Edici ó n abrevi ada]

Mo ntes Mir ó, Rosa Graci ela

1 9 9 2 Achi evi ng u nderstandi ng: Repair mecha-

ni s ms i n mot her- chil d conversati on.

Was hi ngto n: Geor geto wn Uni versity.

Mo ntes Mir ó, Rosa Graci ela

1 9 9 3 Mecanis mos de or ganizaci ó n de l a i nterac-

ci ó n verbal. E n: s. n. , Pervi ve nci a del Si-

gno. Pri mer Encue ntro Naci onal de Est u-

di osos de l a Se mi óti ca, Méxic o:

UNAM- C OL ME X, 1 5 7- 1 6 3.

1 9 9 4 El desarr oll o de c o noci mie ntos meta-

li ng üísti c os e n el ni ño. E n: Adri án S. Gi-

mate- Wels h ( c o mp. ) , Escritos. Se mi ótica

de l a cul t ura. Segu ndo Encue ntro Naci o-

nal de Est udi osos de l a Se mi óti ca, Oaxaca:

Uni versi dad Autó no ma Be nito J uárez,

2 7 7- 2 9 8.

1 9 9 6a El siste ma de apoyo li ng üísti c o e n el pr o-

ces o de adquisi ci ó n de l e ng uaje. E n: Susa-

na c uevas & J uli eta Hai dar ( c oor ds. ) , La

i magi naci ón y l a i nteli ge nci a e n el l e ngua-

je. Ho me naje a Ro man Jacobson, C olec-

ci ó n Ci e ntífi ca 3 3 7) , Méxic o: I NAH,

2 07- 2 2 8.

1 9 9 6 b I ni ci o de l a c o mpete nci a ar g u me ntati va:

s ec ue nci as de desac uer do. E n: Zari na

Estrada Fer nández, Max Fi g ueroa Esteva &

Gerar do López Cr uz ( eds. ) , Me mori as del

III Encue ntro de Li ngüísti ca e n el Noroe-

ste, Her mosill o: Uni versi dad de So nora,

to mo 3: 2 3 5- 2 6 6.

Or dó ñez, Claudi a, Rebeca Barri ga, Cat heri ne E.

S no w Mart ha S hir o, Paola Uccelli & Beatri-

ce Sc hnell

2 001 “ Si ntaxis y disc urs o: dos áreas de i nve-

sti gaci ó n e n l a adquisi ci ó n del es pañol

Page 121: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

1| 2 004 1 2 1

Ketzalcalli

oral ”. Revist a Lati na de Pe nsa mi e nto y

Le nguaje 9, 2: 1 3 1- 1 6 3.

Or opeza Esc obar, Mi nerva

2 001 “ Relaci o nes s ec ue nci ales y pr oces os fo-

nol ógic os e n l a adquisi ci ó n del es pañol

c o mo l e ng ua mater na”, E n: Cecili a Rojas

Ni eto & Lo ur des de Leó n Pas quel

( c oor ds. ) , La adquisici ón de l a l e ngua ma-

ter na, español, l e nguas mayas, e uskera.

I nstit uto de I nvesti gaci o nes Fil ol ógicas,

Ce ntro de I nvesti gaci o nes y Est udi os S u-

peri ores e n Antropol ogí a Soci al, ( Est udi os

de adquisi ci ó n y s oci ali zaci ó n e n l a l e ng ua

mater na 1 ) , Méxic o: UNAM, 1 2 5- 1 40.

Parra Velasc o, Marí a Luisa

2 003 ¿ Es una oraci ó n negati va? Un est udi o ex-

pl oratori o s obre l a r efl exi ó n meta-

li ng üísti ca e n ni ños de edad esc olar. Tesis

doctoral, Ce ntr o de Est udi os Li ng üísti c os

y Literari os- Colegi o de Méxic o, Méxic o.

Peó n Zapata, Marí a Margarita

2 004 Habili dades ar g u me ntati vas de ni ños de

pri mari a y s u fortaleci mie nto. Tesis docto-

ral, Uni versi dad Naci o nal Autó no ma de

Méxic o, Méxic o.

Pfeiler Blaha, Barbara

1 9 9 5 Vari aci ó n fo nol ógica e n el maya yucatec o.

En: Ra mó n Arzápal o & Yolanda Lastra

( c o mps. ) , Vitali dad e i nfl ue nci a de l as l e n-

guas i ndíge nas e n Lati noa mérica. II Col o-

qui o Mauri ci o Swadesh, Méxic o: UNAM,

488- 49 7.

2 002 No un and verb ac quisiti o n i n Yucatec Ma-

ya. En: Mari a D. Voei kova & Wolfgang U.

Dressler ( eds) . Pre- a nd Proto morphol ogy:

earl y phases of morphol ogical devel op-

me nt i n nou ns and verbs. Münc he n: Li n-

c o m St udi es i n Theoreti cal Li ng uisti cs,

7 5- 83.

2 003 Early acquisiti on of the verbal co mplex i n

Yucatec Maya. En: Dag mar Bittner, Wolfgang

U. Dressler & Marianne Kilani- Sc hoc h ( eds. ) ,

Devel opme nt of Verb Infl ecti on i n First

Language Acquisti on. A Cross- Li nguisti c

Perspecti ve. Berli n: Mo uto n de Gr uyter,

3 7 9- 401.

Pfeil er Blaha, Barbara & E nri que Martí n Bri ce ño

1 9 9 8 “ La adquisi ci ó n de l os verbos transiti vos

e n el maya yucatec o”. Fu nci ón: Est udi os

sobre l a adquisi ci ón de al gu nas l e nguas de

México 1 8: 9 7- 1 2 0.

Pfeil er Blaha, Barbara & Carl os Carrill o Carreó n

2 001 La adquisi ci ó n del maya yucatec o: el

nú mero. En: Cecili a Rojas Ni eto & Lo ur des

de Leó n Pas quel ( c oor ds. ) , La adquisi ci ón

de l a l e ngua mater na, español, l e nguas

mayas, e uskera. I nstit uto de I nvesti ga-

ci o nes Fil ol ógicas, Ce ntr o de I nvesti gaci o-

nes y Est udi os S uperi ores e n Antropol ogí a

Soci al, ( Est udi os de adquisi ci ó n y s oci ali-

zaci ó n e n l a l e ng ua mater na 1 ) , Méxic o:

UNAM, 7 5- 9 7.

Pye, Clifto n

2 001 La adquisi ci ó n de l a morfol ogí a verbal e n

el es pañol y maya k' i c he: Retos a l a teorí a

de l a ‘ gra mática uni versal' . E n: Cecili a Ro-

jas Ni eto & Lo ur des de Leó n Pas quel

( c oor ds. ) , La adquisi ci ón de l a l e ngua ma-

ter na, español, l e nguas mayas, e uskera.

I nstit uto de I nvesti gaci o nes Fil ol ógicas,

Ce ntro de I nvesti gaci o nes y Est udi os S u-

peri ores e n Antropol ogí a Soci al, ( Est udi os

de adquisi ci ó n y s oci ali zaci ó n e n l a l e ng ua

mater na 1 ) , Méxic o: UNAM, 5 1- 7 4.

Reyes, Claudi a

1 9 9 6 Narrar a l os s eis años, est udi o de narraci o-

nes. Tesis doctoral. El C olegi o de Méxic o,

Méxic o.

Rodrí g uez Arredo ndo, Orali a & Ma. Paz Berr ue-

c os

1 9 9 3 La adquisi ci ón del español co mo l e ngua

mater na, Bi bli ografí a descri pti va, Méxic o:

C OL MEX.

Rojas Ni eto, Cecili a

Page 122: Editorial Contents / Contenido - Ketzalcalli Journalketzalcalli.com/pdfs/Ketzi2004/Ketzalcalli-2004-1.pdf · de adquisición del lenguaje en México Rebeca Barriga Vi lanueva 102

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

1 9 9 5 Un di ál ogo posi ble. El est udi o de l a adqui-

si ci ó n del l e ng uaje y l a l e ng ua mater na e n

la esc uela. E n: Mari na Arjo na, J. López

C hávez & M. Madero Ko ndrat ( e ds. ) , Actas

sobre el Pri mer Encue ntro sobre probl e mas

de l a Ense ñanza del español e n México,

Méxic o: Uni versi dad Naci o nal Autó no ma

de Méxic o, 6 7- 7 5.

1 9 9 8 “ Preposi ci o nes e n el habla i nfantil te m-

prana. Pr otofor mas, a mal ga mas y s el ec-

ci ó n l éxica”. Fu nci ón: Est udi os sobre l a

adquisi ci ón de al gu nas l e nguas de México

1 8: 5 5- 9 5.

1 9 9 9a Pautas di al ógicas e n l a adquisi ci ó n de pre-

posi ci o nes. E n: Fulvi a Col o mbo Airl ol di

( ed. ) , El Ce ntro de Li ngüísti ca Hispánica y

l a Le ngua Español a. Vol u me n con me mo-

rati vo del 30 a ni versari o de su fu ndaci ón.

Méxic o: UNAM, 47 1- 49 0.

1 9 9 9 b El sí de l os ni ños. Funci o nes te mpranas.

An uari o de Letras 3 4: 1 3 9- 1 5 5.

2 001 La preg unta e n boca de l os ni ños. Funci o-

nes prag máticas te mpranas. En: Cecili a

Rojas Ni eto & Lo ur des de Leó n Pas quel

( c oor ds. ) , La adquisi ci ón de l a l e ngua ma-

ter na, español, l e nguas mayas, e uskera.

I nstit uto de I nvesti gaci o nes Fil ol ógicas,

Ce ntro de I nvesti gaci o nes y Est udi os S u-

peri ores e n Antropol ogí a Soci al, ( Est udi os

de adquisi ci ó n y s oci ali zaci ó n e n l a l e ng ua

mater na 1 ) , Méxic o: UNAM, 2 01- 2 3 6.

Rojas Ni eto, Cecili a & Lo ur des de Leó n Pas quel

( c oor ds. )

2 001 Cecili a Rojas Ni eto & Lo ur des de Leó n Pas-

quel ( c oor ds. ) , La adquisi ci ón de l a l e ngua

mater na, español, l e nguas mayas, e uske-

ra. I nstit uto de I nvesti gaci o nes Fil ol ógi-

cas, Ce ntr o de I nvesti gaci o nes y Est udi os

Superi ores e n Antropol ogí a Soci al, ( Est u-

di os de adquisi ci ó n y s oci ali zaci ó n e n l a

1 2 2 1| 2 004

Ketzalcalli

l e ng ua mater na 1) , Méxic o: UNAM.

Ro mero, Rodri go

2 000 Adquisici ón te mprana de verbos de pensa-

miento. Tesis de licenciatura, Universi dad

Nacional Autóno ma de México, México.

Ro mero, Silvi a

1 9 9 4 Est udi o expl oratori o s obre l as c arac-

terísti cas de l a i nteracci ó n madre- hijo e n

una muestra de dí adas mexicanas. Tesis de

maestrí a, Esc uela Naci o nal de Antropo-

l ogí a e Histori a, Méxic o

1 9 9 9 La co mu nicaci ón y el l e nguaje: aspectos

teóri cos para l os profesores de educaci ón

básica, Méxic o- Es paña, Méxic o: Fo ndo

Mi xto de Cooperaci ó n Téc nica y Ci e ntífi ca.

Sapir, Ed war d 1 9 7 1[ 1 9 2 1] El l e nguaje. Introduc-

ci ón al est udi o del habl a, Traducci ó n de

Mar git y Anto ni o Alatorre, Méxic o: FCE.

Soto Martí nez, Mart ha Beatri z

2 003 El Artíc ul o defi ni do e i ndefi ni do e n ni ños

mexicanos. Tesis de maestrí a, Uni versi dad

Autó no ma de Querétaro, Querétaro

Suárez, J or ge Al berto

1 9 9 5 [ 1 9 83] Las l e nguas mesoa meri canas. Tra-

ducci ó n de Eré ndira Nanse n. Méxic o: I NI-

CI ES AS.

Téllez Galván, Ser gi o

1 9 9 1 Adquisi ci ó n del l e ng uaje y desarr oll o

acadé mic o de al u mnos toto nacas de C ox-

qui hui. Tesis de li c e nci at ura, Uni versi dad

Veracr uzana, Xalapa.

Varela Cortés, Vi aney Sele ne

2 000 Etapas e n l a adquisi ci ó n del nexo c oor-

di nante ‘ y' . Tesis de li c e nci at ura, Uni ver-

si dad Naci o nal Autó no ma de Méxic o,

Méxic o.

Whorf Lee, Be nja mí n

1 9 7 1 Le nguaje, pe nsa mi e nto y reali dad, Barce-

l o na: Barral Editores.