cuentos de amor, decentrodeinteresabcole.weebly.com/uploads/7/1/1/4/... · ciudad natal,...
TRANSCRIPT
CUENTOSDEAMOR,DE
LOCURAYDEMUERTE
HoracioQuirogaCUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
2
UNAESTACIÓNDEAMOR
PRIMAVERA
Eraelmartesdecarnaval.Nébelacababadeentrarenelcorso,yaal
oscurecer,ymientrasdeshacíaunpaquetedeserpentinasmiróalcarruajede
delante.Extrañadodeunacaraquenohabíavistoenelcochelatardeanterior,
preguntóasuscompañeros:
–¿Quiénes?Noparecefea.
–¡Undemonio!Eslindísima.Creoquesobrina,ocosaasí,deldoctor
Arrizabalaga.Llegóayer,meparece...
Nébelfijóentoncesatentamentelosojosenlahermosacriatura.Erauna
chicamuyjovenaún,acasonomásdecatorceaños,peroyanúbil.Tenía,bajo
cabellomuyoscuro,unrostrodesupremablancura,deeseblancomateyraso
queespatrimonioexclusivodeloscutismuyfinos.Ojosazules,largos,
perdiéndosehacialassienesentrenegraspestañas.Talvezunpocoseparados,
loqueda,bajounafrentetersa,airedemuchanoblezaogranterquedad.Pero
susojos,talcomoeran,llenabanaquelsemblanteenflorconlaluzdesubelleza.
YalsentirlosNébeldetenidosunmomentoenlossuyos,quedódeslumbrado.
–¡Quéencanto!–murmuró,quedandoinmóvilconunarodillaenel
almohadóndelsurrey.Unmomentodespuéslasserpentinasvolabanhaciala
victoria.Amboscarruajesestabanyaenlazadosporelpuentecolgantedepapel,y
laqueloocasionabasonreíadevezencuandoalgalantemuchacho.
Masaquellollegabayaalafaltaderespetoapersonas,cocherosyaúnal
carruaje:lasserpentinasllovíansincesar.Tantofue,quelasdospersonas
sentadasatrássevolvierony,bienquesonriendo,examinaronatentamenteal
derrochador.
–Quiénesson?–preguntóNébelenvozbaja.
–EldoctorArrizabalaga...Ciertoquenoloconoces.Laotraeslamadredetu
chica...Escuñadadeldoctor.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
3
Comoenposdelexamen,Arrizabalagaylaseñorasesonrieranfrancamente
anteaquellaexuberanciadejuventud,Nébelsecreyóeneldeberdesaludarlos,a
loquerespondióeltercetoconjovialcondescendencia.
Estefueelprincipiodeunidilioquedurótresmeses,yalqueNébelsecreyó
eneldeberdesaludarlos,aloquerespondióeltercetoconjovial
condescendencia.Mientrascontinuóelcorso,yenConcordiaseprolongahasta
horasincreíbles,Nébeltendióincesantementesubrazohaciaadelante,tanbien
queelpuñodesucamisa,desprendido,bailabasobrelamano.
Aldíasiguientesereprodujolaescena;ycomoestavezelcorsose
reanudabadenocheconbatalladeflores,Nébelagotóenuncuartodehora
cuatroinmensascanastas.Arrizabalagaylaseñorasereían,volviendolacabeza
amenudo,ylajovennoapartabacasisusojosdecabezaamenudo,ylajovenno
apartabacasisusojosdeNébel.Esteechóunamiradadedesesperaciónasus
canastasvacías.Massobreelalmohadóndelsurreyquedabaaúnuno,unpobre
ramodesiemprevivasyjazminesdelpaís.Nébelsaltóconélsobrelaruedadelos
jazminesdelpaís.Nébelsaltóconélsobrelaruedadelsurrey,dislocósecasiun
tobillo,ycorriendoalavictoria,jadeante,empapadoensudoryconelentusiasmo
aflordeojos,tendióelramoaaljoven.Ellabuscóatolondradamenteotro,perono
lotenía.Susacompañantessereían.
–¡Peroloca!–ledijolamadre,señalándoleelpecho–.¡Ahítienesuno!
Elcarruajearrancabaaltrote.Nébelquehabíadescendidoafligidodel
estribo,corrióyalcanzóelramoquelajovenletendíaconelcuerpocasifueradel
coche.
NébelhabíallegadotresdíasatrásdeBuenosAires,dondeconcluíasu
bachillerato.Habíapermanecidoallásieteaños,demodoquesuconocimientode
lasociedadactualdeConcordiaeramínimo.Debíaquedaraúnquincedíasensu
ciudadnatal,disfrutadosenplenososiegodealma,sinodecuerpo.Yheaquíque
desdeelsegundodíaperdíatodasuserenidad.Peroencambio,¡quéencanto!
–¡Quéencanto!–serepetíapensandoenaquelrayodeluz,florycarne
femeninaquehabíallegadoaéldesdeelcarruaje.Sereconocíarealy
profundamentedeslumbrado–yenamorado,desdeluego.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
4
¡Ysiellaloquisiera!...¿Loquerría?Nébel,paradilucidarlo,confiabamucho
másqueenelramodesupecho,enlaprecipitaciónaturdidaconquelajoven
habíabuscadoalgoquedarle.Evocabaclaramenteelbrillodesusojoscuandolo
viollegarcorriendo,lainquietaexpectativaconqueloesperó–yenotroorden,la
morbidezdeljovenpecho,altenderleelramo.
¡Yahora,concluido!EllaseibaaldíasiguienteaMontevideo.¿Quéle
importabalodemás,Concordia,susamigosdeantes,sumismopadre?Porlo
menosiríaconellahastaBuenosAires.
Hicieronefectivamenteelviajejuntos,yduranteélNébelllegóalmásalto
gradodepasiónquepuedealcanzarunrománticomuchachodedieciochoaños
quesesientequerido.Lamadreacogióelcasiinfantilidilioconafable
complacencia,ysereíaamenudoalverlos,hablandopoco,sonriendosincesary
mirándoseinfinitamente.
Ladespedidafuebreve,puesNébelnoquisoperderelúltimovestigiode
corduraquelequedaba,cortandosucarreratrasella.
EllasvolveríanaConcordiaenelinvierno,acasounatemporada.¿Iríaél?
«¡Oh,novolveryo!»YmientrasNébelsealejabadespacioporelmuelle,
volviéndoseacadamomento,ella,depechosobrelabordaylacabezabaja,lo
seguíaconlosojos,mientrasenlaplanchadalosmarineroslevantabanlossuyos
risueñosaaquelidilio–yalvestido,cortoaún,delatiernísimanovia.
VERANO
[I]
El13dejunioNébelvolvióaConcordia,yaunquesupodesdeelprimer
momentoqueLidiaestabaallí,pasóunasemanasininquietarsepoconimucho
porella.Cuatromesessonplazosobradoparaunrelámpagodepasión,yapenas
sienelaguadormidadesualmaelúltimoresplandoralcanzabaarizarsuamor
propio.Sentía,sí,curiosidaddeverla.Hastaqueunnimioincidente,punzandosu
vanidad,loarrastródenuevo.Elprimerdomingo,Nébel,comotodobuenchicode
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
5
pueblo,esperóenlaesquinalasalidademisa.Alfin,lasúltimasacaso,erguidasy
mirandoadelante,Lidiaysumadreavanzaronporentrelafilademuchachos.
Nébel,alverladenuevo,sintióquesusojossedilatabanparasorberentoda
suplenitudlafigurabruscamenteadorada.Esperóconansiacasidolorosael
instanteenquelosojosdeella,enunsúbitoresplandordedichosasorpresa,lo
reconoceríanentreelgrupo.
Peropasó,consumiradafríafijaadelante.
–Parecequenoseacuerdamásdeti–ledijounamigo,queasuladohabía
seguidoelincidente.
–¡Nomucho!–sesonrióél–.Yeslástima,porquelachicamegustabaen
realidad.
Perocuandoestuvosoloselloróasímismosudesgracia.¡Yahoraque
habíavueltoaverla!¡Cómo,cómolahabíaqueridosiempre,élquecreíano
acordarsemás!¡Yacabado!¡Pum,pum,pum!–repetíasindarsecuenta–.¡Pum!
¡Todohaconcluido!
Degolpe:¿Ysinomehubieranvisto?...¡Claro!¡peroclaro!Surostrose
animódenuevo,yacogióestavagaprobabilidadconprofundaconvicción.
AlastresgolpeabaencasadeldoctorArrizabalaga.Suideaeraelemental:
consultaríaconcualquiermíseropretextoalabogado;yacasolaviera.
Fueallá.Unasúbitacarreraporelpatiorespondióaltimbre,yLidia,para
detenerelimpulso,tuvoquecogerseviolentamentealapuertavidriera.Vioa
Nébel,lanzóunaexclamación,yocultandoconsusbrazoslaligerezadesuropa,
huyómásvelozmenteaún.
Uninstantedespuéslamadreabríaelconsultorio,yacogíaasuantiguo
conocidoconmásvivacomplacenciaconmayorcomplacenciaquecuatromeses
atrás.Nébelnocabíaensídegozo;ycomolaseñoranoparecíainquietarsepor
laspreocupacionesjurídicasdeNébel,ésteprefiriótambiénunmillóndevecestal
presenciaaladelabogado.
Contodo,sehallabasobreascuasdeunafelicidaddemasiadoardiente.Y
comoteníadieciochoaños,deseabairsedeunavezparagozarasolas,ysin
cortedad,suinmensadicha.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
6
–¡Tanpronto,ya!–ledijolaseñora–.Esperoquetendremoselgustodeverlo
otravez...¿Noesverdad?...¿noesverdad?
–¡Oh,sí,señora!
–Encasatodostendríamosmuchoplacer...¡Supongoquetodos!¿Quiere
queconsultemos?–sesonrióconmaternalburla.
–¡Oh,contodaelalma!–repusoNébel.
–¡Lidia!¡Venunmomento!Hayaquíunapersonaaquienconoces.
Lidiallegócuandoélestabayadepie.AvanzóalencuentrodeNébel,los
ojoscentelleantesdedicha,yletendióungranramodevioletas,conadorable
torpeza.
–Siaustednolemolesta–prosiguiólamadre–,podríavenirtodoslos
lunes...¿Quéleparece?
–¡Queesmuypoco,señora!–repusoelmuchacho–.Losviernestambién
¿Mepermite?
Laseñoraseechóareír.
–¡Quéapurado!Yonosé...VeamosquédiceLidia.¿Quédices,Lidia?
Lacriatura,quenoapartabasusojosrientesdeNébel,ledijo¡sí!enpleno
rostro,puestoqueaéldebíasurespuesta.
–Muybien:entonceshastaellunes,Nébel.
Nébelobjetó:
–¿Nomepermitiríavenirestanoche?Hoyesundíaextraordinario...
–¡Bueno!¡Estanochetambién!Acompáñalo,Lidia.
PeroNébel,enlocanecesidaddemovimiento,sedespidióallímismoyhuyó
consuramocuyocabohabíadeshechocasi,yconelalmaproyectadaalúltimo
cielodelafelicidad.
[II]
Durantedosmeses,entodoslosmomentosenqueseveían,entodaslas
horasquelosseparaban,NébelyLidiaseadoraron.Paraél,románticohasta
sentirelestadodedolorosamelancolíaqueprovocaunasimplegarúaqueagrisa
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
7
elpatio,lacriaturaaquella,consucaraangelical,susojosazulesysutemprana
plenitud,debíaencarnarlasumaposibledeideal.Paraella,Nébeleravaronil,
buenmozoeinteligente.Nohabíaensumutuoamormásnubequelaminoríade
edaddeNébel.Elmuchacho,dejandodeladoestudios,carrerasydemás
superfluidades,queríacasarse.Comoprobado,nohabíasinodoscosas:queaél
leeraabsolutamenteimposiblevivirsinLidia,yquellevaríapordelantecuantose
opusieseaello.Presentía–omásbiendicho,sentía–queibaaescollar
rudamente.
Supadre,enefecto,aquienhabíadisgustadoprofundamenteelañoque
perdíaNébeltrasunamoríodecarnaval,debíaapuntarlasíesconterriblevigor.A
finesdeagostohablóundíadefinitivamenteasuhijo:
–MehandichoquesiguestusvisitasalodeArrizabalaga.¿Escierto?
Porquetúnotedignasdecirmeunapalabra.
Nébelviotodalatormentaenesaformadedignidad,ylavozletemblóun
pocoalcontestar:
–Sinotedijenada,papá,esporqueséquenotegustaquetehabledeeso.
–¡Bah!Comogustarme,puedes,enefecto,ahorrarteeltrabajo...Pero
quisierasaberenquéestadoestás.¿Vasaesacasacomonovio?
–Sí.
–¿Yterecibenformalmente?
–Creoquesí...
Elpadrelomirófijamenteytamborileósobrelamesa.
–¡Estábueno!Muybien!...Óyeme,porquetengoeldeberdemostrarteel
camino.¿Sabestúbienloquehaces?¿Haspensadoenloquepuedepasar?
–¿Pasar?...¿Qué?
–Quetecasesconesamuchacha.Perofíjate:yatienesedadpara
reflexionar,almenos.¿Sabesquiénes?¿Dedóndeviene?¿Conocesaalguien
quesepaquévidallevaenMontevideo?
–¡Papá!
–¡Sí,quéhacenallá!¡Bah!Nopongasesacara...Nomerefieroatu...novia.
Esaesunacriatura,ycomotalnosabeloquehace.¿Perosabesdequéviven?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
8
–¡No!Nimeimporta,porqueaunqueseasmipadre...
–¡Bah,bah,bah!Dejaesoparadespués.Notehablocomopadresinocomo
cualquierhombrehonradopudierahablarte.Ypuestoqueteindignatantoloque
tepregunto,averiguaaquienquieracontarte,quéclasederelacionestienela
madredetunoviaconsucuñado,¡pregunta!
–¡Sí!Yaséquehasido...
–Ah,¿sabesquehasidolaqueridadeArrizabalaga?¿Yqueéluotro
sostienenlacasaenMontevideo?¡Ytequedastanfresco!
–¡...!
–¡Sí,yasé!¡Tunovianotienenadaqueverconesto,yasé!Nohayimpulso
másbelloqueeltuyo...Peroandaconcuidado,porquepuedesllegartarde...¡No,
no,cálmate!Notengoningunaideadeofenderatunovia,creo,comotehedicho,
quenoestá.Contaminada,aúnporlapodredumbrequelarodea.Perosilamadre
telaquierevenderenmatrimonio,omásbienalafortunaquevasaheredar
cuandoyomuera,dilequeelviejoNébelnoestádispuestoaesostráficosyque
antesselollevaráeldiabloqueconsentirenesematrimonio.Nadaeldiabloque
consentireneso.Nadamástequeríadecirte.
Elmuchachoqueríamuchoasupadre,apesardelasupadre,apesardel
carácterdeéste;salióllenoderabiapornohaberpodidodesahogarsuira,tanto
másviolentacuantoqueélmismolasabíainjusta.Hacíatiempoyaquenolo
ignoraba.LamadredeLidiahabíasidoqueridadeArrizabalagaenvidadesu
marido,yauncuatroocincoañosdespués.Seveíanaúndetardeentarde,pero
elviejolibertino,arrebujadoahoraensuartritisdesolterónenfermizo,distaba
muchodeserrespectodesucuñadaloquesepretendía;ysimanteníaeltrende
madreehija,lohacíaporunaespeciedeagradecimientodeexamante,ysobre
unaespeciedecompasióndeexamante,ysobretodoparaautorizarloschismes
actualesquehinchabansuvanidad.
Nébelevocabaalamadre;yconunestremecimientodemuchacholocopor
lasmujerescasadas,recordabaciertanocheenquehojeandojuntosyreclinados
una«Illustration»,habíacreídosentirsobresusnerviossúbitamentetensosun
hondohálitodedeseoquesurgíadelcuerpoplenoquerozabaconél.Allevantar
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
9
losojos,Nébelhabíavistolamiradadeella,mareada,posarsepesadamente
sobrelasuya.
¿Sehabíaequivocado?Eraterriblementehistérica,peroconrarascrisis
explosivas;losnerviosdesordenadosrepiqueteabanhaciaadentroydeaquíla
enfermizatenacidadenundisparateyelsúbitoabandonodeunaconvicción;yen
lospródromosdelascrisis,laobstinacióncreciente,convulsiva,edificándosecon
grandesbloquesdeabsurdos.Abusabadelamorfinaporangustiosanecesidady
porelegancia.Teníatreintaysieteaños;eraalta,conlabiosmuygruesosy
encendidosquehumedecíasincesar.Sinsergrandes,susojosloparecíanporel
corteyportenerpestañasmuylargas;peroeranadmirablesdesombrayfuego.
Sepintaba.Vestía,comolahija,conperfectobuengusto,yeraésta,sinduda,su
mayorseducción.Debíadehabertenido,comomujer,profundoencanto;ahorala
histeriahabíatrabajadomuchosucuerpo–siendo,desdeluego,enfermadel
vientre.Cuandoellatigazodelamorfinapasaba,susojosseempañaban,ydela
comisuradeloslabios,delpárpadogloboso,pendíaunafinaredecilladearrugas.
Peroapesardeello,lamismahisteriaqueledeshacíalosnervioseraelalimento
unpocomágicoquesosteníasutonicidad.
QueríaentrañablementeaLidia;yconlamoraldelasburguesashistéricas,
hubieraenvilecidoasuhijaparahacerlafeliz–estoes,paraproporcionarleaquello
quehabríahechosupropiafelicidad.
Así,lainquietuddelpadredeNébelaesterespectotocabaasuhijoenlo
máshondodesuscuerdasdesuscuerdasdeamante.¿Cómohabíaescapado
Lidia?Porquelalimpidezdesucutis,lafranquezadesupasióndechicaque
surgíaconadorablelibertaddesusojosbrillantes,era,yanopruebadepureza,
sinoescalóndenoblegozoporelqueNébelascendíatriunfalaarrancardeuna
manotadaalaplantapodrida,laflorquepedíaporél.
Estaconviccióneratanintensa,queNébeljamáslahabíabesado.Una
tarde,despuésdealmorzar,enquepasabaporlodeArrizabalaga,habíasentido
locodeseodeverla.Sudichafuecompleta,pueslahallósola,enbatón,ylos
rizossobrelasmejillas.ComoNébellaretuvocontralapared,ella,riendoy
cortada,serecostóenelmuro.Yelmuchacho,asufrente,tocándolacasi,sintió
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
10
ensusmanosinerteslaaltafelicidaddeunamorinmaculado,quetanfácille
habríasidomanchar.
¡Peroluego,unavezsumujer!Nébelprecipitabacuantoleeraposiblesu
casamiento.Suhabilitacióndeedad,obtenidaenesosdías,lepermitíaporsu
legítimamaternaafrontarlosgastos.Quedabaelconsentimientodelpadre,yla
madreapremiabaestedetalle.
Lasituacióndeella,sobradoequívocaenConcordia,exigíaunasanción
socialquedebíacomenzar,desdeluego,porladelfuturosuegrodesuhija.Y
sobretodo,lasosteníaeldeseodehumillar,deforzaralamoralburguesaa
doblarlasrodillasantelamismainconvenienciaquedespreció.
Yavariasveceshabíatocadoelpuntoconsufuturoyerno,conalusionesa
«misuegro»....«minuevafamilia»...,«lacuñadademihija».Nébelsecallaba,y
losojosdelamadrebrillabanentoncesconmássombríofuego.
Hastaqueundíalallamaselevantó.Nébelhabíafijadoel18deoctubre
parasucasamiento.Faltabamásdeunmesaún,perolamadrehizoentender
claramentealmuchachoquequeríalapresenciadesupadreesanoche.
–Serádifícil–dijoNébeldespuésdeunmortificantesilencio–.Lecuesta
muchosalirdenoche...Nosalenunca.
–¡Ah!–exclamósólolamadre,mordiéndoserápidamenteellabio.Otrapausa
siguió,peroéstayadepresagio.
–Porqueustednohaceuncasamientoclandestino,¿verdad?
–¡Oh!–sesonriódifícilmenteNébel–.Mipadretampocolocree.
–¿Yentonces?
Nuevosilencio,cadavezmástempestuoso.
–¿Espormíquesuseñorpadrenoquiereasistir?
–¡No,noseñora!–exclamóalfinNébel,impaciente–Estáensumodode
ser...Hablarédenuevoconél,siquiere.
–¿Yo,querer?–sesonriólamadredilatandolasnarices–.Hagaloquele
parezca...¿Quiereirse,Nébel,ahora?Noestoybien.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
11
Nébelsalió,profundamentedisgustado.¿Quéibaadecirasupadre?Este
sosteníasiempresurotundaoposiciónatalmatrimonio,yyaelhijohabía
emprendidolasgestionesparaprescindirdeella.
–Puedeshacereso,ytodoloquetedélagana.Peromiconsentimientopara
queesaentretenidaseatusuegra,¡jamás!
DespuésdetresdíasNébeldecidióconcluirdeunadecidióaclarardeuna
vezesavezconeseestadodecosas,yaprovechóparaellounmomentoenque
Lidianoestaba.
–Habléconmipadre–comenzóNébel–,ymehadichoqueleserá
completamenteimposibleasistir.
Lamadresepusounpocopálida,mientrassusojos,enunsúbitofulgor,se
estirabanhacialassienes.
–¡Ah!¿Yporqué?
–Nosé–repusoconvozsordaNébel.
–Esdecir...quesuseñorpadretememancharsesiponelospiesaquí.
–¡Nosé!–repitióél,obstinadoasuvez.
–¡Esqueesunaofensagratuitalaquenoshaceeseseñor!¿Quéseha
figurado?–añadióconvozyaalteradayloslabiostemblantes–.¿Quiénesélpara
darseesetono?
Nébelsintióentonceselfustazodereacciónenlacepaprofundadesu
familia.
–¡Quées,nosé!–repusoconlavozprecipitadaasuvez–.Peronosólose
niegaaasistir,sinoquetampocodasuconsentimiento.
–¿Qué?¿Queseniega?¿Yporqué?¿Quiénesél?¡Elmásautorizadopara
esto!
Nébelselevantó:
–Ustedno...
Peroellasehabíalevantadotambién.
–¡Sí,él!¡Ustedesunacriatura!¡Pregúntelededóndehasacadosufortuna,
robadaasusclientes!¡Yconesosaires!¡Sufamiliairreprochable,sinmancha,se
llenalabocaconeso!¡Sufamilia!...¡Dígalequeledigacuántasparedesteníaque
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
12
saltarparairadormirconsumujerantesdecasarse!¡Sí,ymevieneconsu
familia!...¡Muybien,váyase;estoyhastaaquídehipocresías!¡Quelopasebien!
[III]
Nébelviviócuatrodíasenlamáshondadesesperación.¿Quépodíaesperar
despuésdelosucedido?Alquinto,yalanochecer,recibióunaesquela:
«Octavio:
Lidiaestábastanteenferma,ysólosupresenciapodríacalmarla.
MaríaS.deArrizabalaga»
Eraunatreta,noofrecíaduda.PerosisuLidiaenverdad...
Fueesanoche,ylamadrelorecibióconunadiscreciónqueasombróa
Nébel:sinafabilidadexcesiva,niairetampocodepecadoraquepidedisculpas.
–Siquiereverla...
Nébelentróconlamadre,yvioasuamoradoradoenlacama,elrostrocon
esafrescurasinpolvosquedanúnicamenteloscatorceaños,ylaspiernas
recogidas.
Sesentóasulado,yenbaldelamadreesperóaquesedijeranalgo:no
hacíansinomirarseysonreír.
DeprontoNébelsintióqueestabansolos,ylaimagendelamadresurgió
nítida:«Sevaparaqueeneltransportedemiamorreconquistadopierdala
cabeza,yelmatrimonioseaasíforzoso».Peroenesecuartodehoradegocefinal
queleofrecíanadelantadoacostadeunpagarédecasamiento,elmuchachode
dieciochoañossintió–comootravezcontralapared–elplacersinlamásleve
mancha,deunamorpuroentodasuaureoladepoéticoidilio.
SóloNébelpudodecircuángrandefuesudicharecuperadaenposdel
naufragio.Eltambiénolvidabaloquefueraenlamadreexplosióndecalumnia,
ansiarabiosadeinsultaralosquenolomerecen.Peroteníalamásfríadecisión
deapartaralamadredesuvida,unavezcasados.Elrecuerdodesutiernanovia,
purayrienteenlacamaquesehabíadestendidounapuntaparaél,encendíala
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
13
promesadeunavoluptuosidadíntegra,alaquenohabíarobadoprematuramente
elmáspequeñodiamante.
Alanochesiguiente,alllegaralodeArrizabalaga,Nébelhallóelzaguán
oscuro.Despuésdelargoratolasirvientaentreabriólaventana.
–¿Hansalido?–preguntóélextrañado.
–No,sevanaMontevideo...HanidoalSaltoadormirabordo.
–¡Ah!–murmuróNébelaterrado.Teníaunaesperanzaaún.
–¡Eldoctor?¿Puedohablarconél?
–Noestá;sehaidoalclubdespuésdecomer.
Unavezsoloenlacalleoscura,Nébellevantóydejócaerlosbrazoscon
mortaldesaliento:¡Seacabótodo!¡Sufelicidad,sudichareconquistadaundía
antes,perdidadenuevoyparasiempre!Presentíaqueestaveznohabía
redenciónposible.Losnerviosdelamadrehabíansaltadoalaloca,comoteclas,
yélnopodíayahacermás.
Caminóhastalaesquina,ydesdeallí,inmóvilbajoelfarol,contemplócon
estúpidafijezalacasarosada.Diounavueltamanzana,ytornóadetenersebajo
elfarol.¡Nunca,nuncamás!
Hastalasonceymediahizolomismo.Alfinsefueasucasaycargóel
revólver.Perounrecuerdolodetuvo:mesesatráshabíaprometidoaundibujante
alemánqueantesdesuicidarseundía–Nébeleraadolescente–iríaaverlo.
UníaloconelviejomilitardeGuillermounavivaamistad,cimentadasobrelargas
charlasfilosóficas.
Alamañanasiguiente,muytemprano,Nébelllamabaalpobrecuartode
aquél.Laexpresióndesurostroerasobradoexplícita.
–¿Esahora?–lepreguntóelpaternalamigo,estrechándoleconfuerzala
mano.
–¡Pst!¡Detodosmodos!...–repusoelmuchacho,mirandoaotrolado.
Eldibujante,congrancalma,lecontóentoncessupropiodramadeamor.
–Vayaasucasa–concluyó–,ysialasoncenohacambiadodeidea,vuelva
aalmorzarconmigo,siesquetenemosqué.Despuésharáloquequiera.¿Melo
jura?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
14
–Selojuro–contestóNébel,devolviéndolesuestrechoapretóncongrandes
ganasdellorar.
EnsucasaloesperabaunatarjetadeLidia:
«IdolatradoOctavio:
Midesesperaciónnopuedesermásgrande.Peromamáhavistoquesime
casabaconusted,meestabanreservadosgrandesdolores,hecomprendidocomo
ellaquelomejorerasepararnosylejuranoolvidarlonunca.
tu
Lidia»
–¡Ah,teníaqueserasí!–clamóelmuchacho,viendoalmismotiempocon
espantosurostrodemudadoenelespejo.¡Lamadreeraquienhabíainspiradola
carta,ellaysumalditalocura!Lidianohabíapodidomenosqueescribir,ylapobre
chica,trastornada,llorabatodosuamorenlaredacción–.¡Ah!¡Sipudieraverla
algúndía,decirledequémodolahequerido,cuántolaquieroahora,adoradade
mialma!...
Temblandofuehastaelveladorycogióelrevólver,perorecordósunueva
promesa,yduranteunlarguísimotiempopermanecióallídepie,limpiando
obstinadamenteconlauñaunamanchadeltambor.
OTOÑO
Unatarde,enBuenosAires,acababaNébeldesubiraltranvíacuandoel
cochesedetuvounmomentomásdelconveniente,yNébel,queleía,volvióalfin
lacabeza.
Unamujerconlentoydifícilpasoavanzabaentrelosasientos.Trasuna
rápidaojeadaalaincómodapersona,Nébelreanudólalectura.Ladamasesentó
asulado,yalhacerlomiróatentamenteasuvecino.Nébel,aunquesentíadevez
encuandolamiradaextranjeraposadasobreél,prosiguiósulectura;peroalfinse
cansóylevantóelrostroextrañado.
–Yameparecíaqueerausted–exclamóladama–,aunquedudabaaún...No
merecuerda,¿noescierto?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
15
–Sí–repusoNébelabriendolosojos–LaseñoradeArrizabalaga...
EllaviolasorpresadeNébel,ysonrióconairedeviejacortesanaquetrata
aúndeparecerbienaunmuchacho.
Deella–cuandoNébellaconocióonceañosatrás–sóloquedabanlosojos,
aunquemáshundidos,yyaapagados.Elcutisamarillo,contonosverdososenlas
sombras,seresquebrajabaenpolvorientossurcos.Lospómulossaltabanahora,y
loslabios,siempregruesos,pretendíanocultarunadentaduradeltodocariada.
Bajoelcuerpodemacradoseveíavivaalamorfinacorriendoporentrelosnervios
agotadosylasarteriasacuosas,hastahaberconvertidoenaquelesqueletoala
elegantemujerqueundíahojeóla«Ilustration»asulado.
–Síestoymuyenvejecida...yenferma,hetenidoyaataquesalosriñones...
Yusted–añadiómirándoloconternura–,¡siempreigual!Verdadesquenotiene
treintaañosaún...Lidiatambiénestáigual.
Nébellevantólosojos:
–¿Soltera?
–Sí...¡Cuántosealegrarácuandolecuente!¿Porquénoledaesegustoala
pobre?¿Noquiereiravernos?
–Conmuchogusto...–murmuróNébel.
–Sí,vayapronto;yasabeloquehemossidoparausted...Enfin,Boedo,
1483;departamento14...Nuestraposiciónestanmezquina...
–¡Oh!–protestóél,levantándoseparairse.Prometióirmuypronto.
DocedíasdespuésNébeldebíavolveralingenio,yantesquisocumplirsu
promesa.Fueallá–unmiserabledepartamentodearrabal–.Laseñorade
Arrizabalagalorecibió,mientrasLidiasearreglabaunpoco.
–¡Conqueonceaños!–observódenuevolamadre–.¡Cómopasaeltiempo!
¡YustedquepodríatenerunainfinidaddehijosconLidia!
–Seguramente–sonrióNébel,mirandoasurededor.
–¡Oh!¡Noestamosmuybien!Ysobretodocomodebeestarpuestasu
casa...Siempreoigohablardesuscañaverales...¿Esésesuúnico
establecimiento?
–Sí...EnEntreRíostambién...
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
16
–¡Quéfeliz!Sipudierauno...¡Siempredeseandoirapasarunosmesesenel
campo,ysiempreconeldeseo!
Secalló,echandounafugazmiradaaNébel.Este,conelcorazónapretado,
revivíanítidaslasimpresionesenterradasonceañosensualma.
–Ytodoestoporfaltaderelaciones...¡Estandifíciltenerunamigoenesas
condiciones!
ElcorazóndeNébelsecontraíacadavezmás,yLidiaentró.
Ellaestabatambiénmuycambiada,porqueelencantodeuncandoryuna
frescuradeloscatorceañosnosevuelveahallarmásenlamujerdeveintiséis.
Perobellasiempre.Suolfatomasculinosintióensucuellomórbido,enlamansa
tranquilidaddesumirada,yentodoloindefiniblequedenunciaalhombreelamor
yagozado,quedebíaguardarveladoparasiempreelrecuerdodelaLidiaque
conoció.
Hablarondecosasmuytriviales,conperfectadiscrecióndepersonas
maduras.Cuandoellasaliódenuevounmomento,lamadrereanudó:
–Sí,estáunpocodébil...Ycuandopiensoqueenelcamposerepondría
enseguida...Vea,Octavio:¿mepermiteserfrancaconusted?Yasabequelohe
queridocomoaunhijo...¿Nopodríamospasarunatemporadaensu
establecimiento?¡CuántobienleharíaaLidia!
–Soycasado–repusoNébel.
Laseñoratuvoungestodevivacontrariedad,yporuninstantesudecepción
fuesincera;peroenseguidacruzósusmanoscómicas:
–¡Casado,usted!¡Oh,quédesgracia,quédesgracia!¡Perdóneme,ya
sabe!...Noséloquedigo...¿Ysuseñoraviveconustedenelingenio?
–Sí,generalmente...AhoraestáenEuropa.
–¡Quédesgracia!Esdecir...¡Octavio!–añadióabriendolosbrazoscon
lágrimasenlosojos–:Austedlepuedocontar,ustedhasidocasimihijo...
¡Estamospocomenosqueenlamiseria!¿PorquénoquierequevayaconLidia?
Voyatenerconustedunaconfesióndemadre–concluyóconunapastosasonrisa
ybajandolavoz–:UstedconocebienelcorazóndeLidia,¿noescierto?
Esperórespuesta,peroNébelpermanecíacallado.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
17
–¡Sí,ustedlaconoce!¿YcreequeLidiaesmujercapazdeolvidarcuandoha
querido?
Ahorahabíareforzadosuinsinuaciónconunalentaconunaleveguiñada.
Nébelvaloróentoncesdegolpeelabismoenquepudohabercaídoantes.Era
siemprelamismamadre,peroyaenvilecidaporsupropiaalmavieja,lamorfinay
lapobreza.YLidia...Alverlaotravezhabíasentidounbruscogolpededeseopor
lamujeractualdegargantallenayyaestremecida.Anteeltratadocomercialque
leofrecían,seechóenbrazosdeaquellararaconquistaqueledeparabael
destino.
–¿Nosabes,Lidia?–prorrumpiólamadrealborozada,alvolversuhija–.
Octavionosinvitaapasarunatemporadaensuestablecimiento.¿Quéteparece?
Lidiatuvounafugitivacontraccióndecejasyrecuperósuserenidad.
–Muybienmamá...
–¡Ah!¿Nosabesloquedice?Estácasado.¡Tanjovenaún!Somoscaside
sufamilia...
LidiavolvióentonceslosojosaNébel,ylomiróunmomentocondolorosa
gravedad.
–¿Hacetiempo?–murmuró.
–Cuatroaños–repusoélenvozbaja.Apesardetodo,lefaltóánimopara
mirarla.
INVIERNO
[I]
NohicieronelviajejuntosporunúltimoescrúpulodeNébelenunalínea
dondeeramuyconocido;peroalsalirdelaestaciónsubierontodosenelbrecde
lacasa.CuandoNébelquedabasoloenelingenio,noguardabaasuservicio
domésticomásqueaunaviejaindia,pues–amásdesupropiafrugalidad–su
mujersellevabaconsigotodalaservidumbre.Deestemodopresentósus
acompañantesalafielnativacomounatíaancianaysuhija,queveníana
recobrarlasaludperdida.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
18
Nadamáscreíble,porotrolado,pueslaseñoradecaíavertiginosamente.
Habíallegadodeshecha,elpieinciertoypesadísimo,yensusfaciesangustiosala
morfina,quehabíasacrificadocuatrohorasseguidasaruegodeNébel,pedíaa
gritosunacorridapordentrodeaquelcadáverviviente.
Nébel,quecortarasusestudiosalamuertedesupadre,sabíalosuficiente
parapreverunarápidacatástrofe;elriñón,íntimamenteatacado,teníaaveces
parospeligrososquelamorfinanohacíasinoprecipitar.
Yaenelcoche,nopudiendoresistirmás,ladamahabíamiradoaNébelcon
transidaangustia:
–Simepermite,Octavio...¡Nopuedomás!Lidia,pontedelante.
Lahija,tranquilamente,ocultóunpocoasumadre,yNébeloyóelcrujidode
laropaviolentamenterecogidaparapincharelmuslo.
Losojosseencendieron,yunaplenituddevidacubriócomounamáscara
aquellacaraagónica.
–Ahoraestoybien...¡Quédicha!Mesientobien.
–Deberíadejareso–dijoduramenteNébel,mirándoladecostado–.Alllegar,
estarápeor.
–¡Oh,no!Antesmoriraquímismo.
Nébelpasótodoeldíadisgustado,ydecididoavivircuantolefueraposible
sinverenLidiaysumadremásquedospobresenfermas.Peroalcaerlatarde,y
aejemplodelasfierasqueempiezanaesahoraaafilarlasempiezanaesahora
aafilarlasgarras,elcelodevaróncomenzóarelajarlelacinturaenlasos
escalofríos.
Comierontemprano,pueslamadre,quebrantada,deseabaacostarsedeuna
vez.Nohubotampocomediodequetomaraexclusivamenteleche.
–¡Huy!¡Quérepugnancia!Nolapuedopasar.¿Yquierequesacrifiquelos
últimosañosdemivida,ahoraquepodríamorircontenta?
Lidianopestañeó.HabíahabladoconNébelpocaspalabras,ysóloalfindel
cafélamiradadeésteseclavóenladeella;peroLidiabajólasuyaenseguida.
CuatrohorasdespuésNébelabríasinruidolapuertadelcuartoLidia.
–¡Quiénes!–sonódeprontolavozazorada.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
19
–Soyyo–murmuróapenasNébel.
Unmovimientoderopas,comoeldeunapersonaquesesientabruscamente
enlacama,siguióasuspalabras,yelsilencioreinódenuevo.Perocuandola
manodeNébeltocóenlaoscuridadunbrazofresco,elcuerpotemblóentonces
enunahondasacudida.
...
Luego,inertealladodeaquellamujerqueyahabíaconocidoelamorantes
queélllegara,subiódelomásrecónditodelalmadeNébelelsantoorgullodesu
adolescenciadenohabertocadojamás,denohaberrobadoniunbesosiquiera,a
lacriaturaquelomirabaconradiantecandor.Pensóenlaspalabrasde
Dostoyevsky,quehastaesemomentonohabíacomprendido:
«Nadahaymásbelloyquefortalezcamásenlavida,queunrecuerdopuro».
Nébellohabíaguardado,eserecuerdosinmancha,purezainmaculadadesus
dieciochoaños,yqueahorayacíaallí,enfangadahastaelcálizsobreunacama
desirvienta.
Sintióentoncessobresucuellodoslágrimaspesadas,silenciosas.Ellaasu
vezrecordaría...YlaslágrimasdeLidiacontinuabanunatrasotra,regando,como
unatumba,elabominablefindesuúnicosueñodefelicidad.
[II]
Durantediezdíaslavidaprosiguióencomún,aunqueNébelestabacasitodo
eldíaafuera.Portácitoacuerdo,Lidiayélseencontrabanmuypocasvecessolos;
yaunquedenochevolvíanaverse,pasabanaúnentonceslargotiempocallados.
Lidiamismateníabastantequéhacercuidandoasumadre,postradaalfin.
Comonohabíaposibilidaddereconstruirloyapodrido,yaunatruequedelpeligro
inmediatoqueocasionara.Nébelpensóensuprimirlamorfina.Peroseabstuvo
unamañanaque,entrandobruscamenteenelcomedor,sorprendióaLidiaquese
bajabaprecipitadamentelasfaldas.Teníaenlamanolajeringuilla,yfijóenNébel
sumiradaespantada.
–¿Hacemuchotiempoqueusaseso?–lepreguntóélalfin.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
20
–Sí–murmuróLidia,doblandoenunaconvulsiónlaaguja.
Nébellamiróaúnyseencogiódehombros.
Sinembargo,comolamadrerepetíasusinyeccionesconunafrecuencia
terribleparaahogarlosdoloresdesuriñónquelamorfinaconcluíadematar,
Nébelsedecidióaintentarlasalvacióndeaquelladesgraciada,sustrayéndolela
droga.
–¡Octavio!¡Mevaamatar!–clamóellaconroncasúplica–.¡MihijoOctavio!
¡Nopodríavivirundía!
–¡Esquenovivirádoshoras,siledejoeso!–contestóNébel.
–¡Noimporta,miOctavio!¡Dame,damelamorfina!
Nébeldejóquelosbrazossetendieranaélinútilmente,ysalióconLidia.
–¿Túsabeslagravedaddelestadodetumadre?
–Sí...Losmédicosmehabíandicho...
Éllamirófijamente.
–Esqueestámuchopeordeloqueimaginas.Lidiasepusoblanca,y
mirandoafueraahogóunsollozomordiéndoseloslabios.
–¿Nohaymédicoaquí?–murmuró.
–Aquíno,niendiezleguasalaredonda;perobuscaremos.
Esatardellegóelcorreocuandoestabansolosenelcomedor,yNébelabrió
unacarta.
–¿Noticias?–preguntóLidiainquieta,levantandolosojosaél.Quietalosojos
aél.
–Sí–repusoNébel,prosiguiendolalectura.
–¿Delmédico?–volvióLidiaalrato,másansiosaaún.
–No,demimujer–repusoélconlavozdura,sinlevantarlosojos.
Alasdiezdelanoche,LidiallegócorriendoalapiezadeNébel.
–¡Octavio!¡Mamásemuere!...
Corrieronalcuartodelaenferma.Unaintensapalidezcadaverizabayael
rostro.Teníaloslabiosdesmesuradamentehinchadosyazules,yporentreellos
seescapabaunremedodepalabra,guturalyabocallena:
–Pla...pla...pla...
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
21
Nébelvioenseguidasobreelveladorelfrascodemorfina,casivacío.
–¡Esclaro,semuere!¿Quiénlehadadoesto?–preguntó
–¡Nosé,Octavio!Haceunratosentíruido...Seguramentelofueabuscara
tucuartocuandonoestabas...¡Mamá,pobremamá!–cayósollozandosobreel
miserablebrazoquependíahastaelpiso.
Nébellapulsó;elcorazónnodabamás,ylatemperaturacaía.Alratolos
labioscallaronsupla...pla,yenlapielaparecierongrandesmanchasvioletas.
Alaunadelamañanamurió.Esatarde,traselentierro,Nébelesperóque
Lidiaconcluyeradevestirsemientraslospeonescargabanlasvalijasenel
carruaje.
–Tomaesto–ledijocuandoellaestuvoasulado,tendiéndoleunchequede
diezmilpesos.
Lidiaseestremecióviolentamente,ysusojosenrojecidossefijarondelleno
enlosdeNébel.Peroélsostuvolamirada.
–¡Tonta,pues!–repitiósorprendido.
Lidialotomóysebajóarecogersuvalijita.Nébelentoncesseinclinósobre
ella.
–Perdóname–ledijo–.Nomejuzguespeordeloquesoy.
Enlaestaciónesperaronunratoysinhablar,juntoalaescalerilladelvagón,
pueseltrennosalíaaún.Cuandolacampanasonó,Lidialetendiólamano,que
Nébelretuvounmomentoensilencio.Luego,sinsoltarla,recogióaLidiadela
cinturaylabesóhondamenteenlaboca.
Eltrenpartió.Inmóvil,Nébelsiguióconlavistalaventanillaqueseperdía.
PeroLidianoseasomó.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
22
LAMUERTEDEISOLDA
ConcluíaelprimeractodeTristáneIsolda.Cansadodelaagitacióndeese
día,mequedéenmibutaca,muycontentodemisoledad.Volvílacabezaala
sala,ydetuveenseguidalosojosenunpalcobajo.
Evidentemente,unmatrimonio.Él,unmaridocualquiera,ytalvezporsu
mercantilvulgaridadyladiferenciadeañosconsumujer,menosquecualquiera.
Ella,joven,pálida,conunadeesasprofundasbellezasquemásqueenel
rostro–aunbienhermoso–,resideenlaperfectasolidaridaddemirada,boca,
cuello,mododeentrecerrarlosojos.Era,sobretodo,unabellezaparahombres,
sinserenlomásmínimoprovocativa;yestoesprecisamenteloqueno
entenderánnuncalasmujeres.
Lamirélargoratoaojosdescubiertosporquelaveíamuybien,yporque
cuandoelhombreestáasíentensióndeaspirarfijamenteuncuerpohermoso,no
recurrealarbitriofemeninodelosanteojos.
Comenzóelsegundoacto.Volvíaúnlacabezaalpalco,ynuestrasmiradas
secruzaron.Yo,quehabíaapreciadoyaelencantodeaquellamiradavagando
porunoyotroladodelasala,vivíenunsegundo,alsentirladirectamente
apoyadaenmí,elmásadorablesueñodeamorquehayatenidonunca.
Fueaquellomuyrápido:losojoshuyeron,perodosotresveces,enmilargo
minutodeinsistencia,tornaronfugazmenteamí.
Fueasimismo,conlasúbitadichadehabermesoñadouninstantesumarido,
elmásrápidodesencantodeunidilio.Susojosvolvieronotravez,peroenese
instantesentíquemivecinodelaizquierdamirabahaciaallá,ydespuésdeun
momentodeinmovilidadporambaspartes,sesaludaron.
Así,pues,yonoteníaelmásremotoderechoaconsiderarmeunhombre
feliz,yobservéamicompañero.Eraunhombredemásdetreintaycincoaños,de
barbarubiayojosazulesdemiradaclarayunpocodura,queexpresaba
inequívocavoluntad.
–Seconocen–medije–ynopoco.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
23
Enefecto,despuésdelamitaddelactomivecino,quenohabíavueltoa
apartarlosojosdelaescena,losfijóenelpalco.Ella,lacabezaunpocoechada
atrásyenlapenumbra,lomirabatambién.Mepareciómáspálidaaún.Semiraron
fijamente,insistentemente,aisladosdelmundoenaquellarectaparaleladealmaa
almaquelosmanteníainmóviles.
Duranteeltercero,mivecinonovolvióuninstantelacabeza.Peroantesde
concluiraquél,salióporelpasillolateral.Miréalpalco,yellatambiénsehabía
retirado.
–Finaldeidilio–medijemelancólicamente.
Elnovolviómás,yelpalcoquedóvacío.
...
–Sí,serepiten–sacudiólargoratolacabeza–.Todaslassituaciones
dramáticaspuedenrepetirse,aúnlasmásinverosímiles,yserepiten.Esmenester
vivir,yustedesmuymuchacho...YlasdesuTristántambién,loquenoobsta
paraquehayaallíelmássostenidoalaridodepasiónquehayagritadoalma
humana...Yoquierotantocomoustedaesaobra,yacasomás...Nomerefiero,
querrácreer,aldramadeTristán,yconéllastreintayseissituacionesdeldogma,
fueradelascualestodassonrepeticiones.No;laescenaquevuelvecomouna
pesadilla,lospersonajesquesufrenlaalucinacióndeunadichamuerta,esotra
cosa...Ustedasistióalpreludiodeunadeesasrepeticiones...Sí,yaséquese
acuerda...Nonosconocíamosconustedentonces...¡Y...precisamenteausted
debíadehablarledeesto!Perojuzgamalloquevioycreyóunactomíofeliz...
¡Feliz!...
Óigame.Elbuquepartedentrodeunmomento,yestaveznovuelvomás...
Lecuentoestoausted,comosiselopudieraescribir,pordosrazones:Primero,
porqueustedtieneunparecidopasmosoconloqueerayoentonces–enlobueno
únicamente,porsuerte–.Ysegundo,porqueusted,mijovenamigo,es
perfectamenteincapazdepretenderla,despuésdeloquevaaoír.Óigame:
Laconocíhacediezaños,ydurantelosseismesesquefuisunoviohice
cuantoestuvoenmíparaquefueramía.Laqueríamucho,yella,inmensamentea
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
24
mí.Porestocedióundía,ydesdeeseinstantemiamor,privadodetensión,se
enfrió.
Nuestroambientesocialeradistinto,ymientrasellaseembriagabaconla
dichadeposeerminombre,yovivíaenunaesferademundodondemeera
inevitableflirtearconmuchachasdeapellido,fortuna,yavecesmuylindas.
Unadeellasllevóconmigoelflirteobajoparasolesdegardenpartyaun
extremotal,quemeexasperéylapretendíseriamente.Perosimipersonaera
interesanteparaesosjuegos,mifortunanoalcanzabaaprometerleeltren
necesario,ymelodioaentenderclaramente.
Teníarazón,perfectarazón.Enconsecuenciaflirteéconunaamigasuya,
muchomásfea,peroinfinitamentemenoshábilparaestastorturasdeltéte–a–téte
adiezcentímetros,cuyagraciaexclusivaconsisteenenloquecerasuflirt,
manteniéndoseunodueñodesí.Yestaveznofuiyoquienseexasperó.
Seguro,pues,deltriunfo,penséentoncesenelmododeromperconInés.
Continuabaviéndola,yaunquenopodíaellaengañarsesobreelamortiguamiento
demipasión,suamorerademasiadograndeparanoiluminarlelosojosde
felicidadcadavezquemeveíallegar.
Lamadrenosdejabasolos;yaunquehubierasabidoloquepasaba,habría
cerradolosojosparanoperderlamásvagaposibilidaddesubirconsuhijaauna
esferamuchomásalta.
Unanochefuialládispuestoaromper,convisiblemalhumor,porlomismo.
Inéscorrióaabrazarme,perosedetuvo,bruscamentepálida.
–¿Quétienes?–medijo.
–Nada–lerespondíconsonrisaforzada,acariciándolelafrente.Elladejó
hacer,sinprestaratenciónamimanoymirándomeinsistentemente.Alfinapartó
losojoscontraídosyentramosenlasala.
Lamadrevino,perosintiendocielodetormenta,estuvosólounmomentoy
desapareció.
Romperespalabracortayfácil;perocomenzarlo...
Noshabíamossentadoynohablábamos.Inésseinclinó,meapartólamano
delacaraymeclavólosojos,dolorososdeangustiosoexamen.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
25
–¡Esevidente!...–murmuró.
–¿Qué?–lepreguntéfríamente.
Latranquilidaddemimiradalehizomásdañoquemivoz,ysurostrose
demudó:
–¡Queyanomequieres!–articulóenunadesesperadaylentaoscilaciónde
cabeza.
–Estaeslaquincuagésimavezquediceslomismo–respondí.
Nopodíadarserespuestamásdura;peroyoteníayaelcomienzo.
Inésmemiróunratocasicomoaunextraño,yapartándomebruscamentela
manoconelcigarro,suvozserompió:
–¡Esteban!
–¿Qué?–tornéarepetir.
Estavezbastaba.Dejólentamentemimanoysereclinóatrásenelsofá,
manteniendofijoenlalámparasurostrolívido.Perounmomentodespuéssucara
caíadecostadobajoelbrazocrispadoalrespaldo.
Pasóunratoaún.Lainjusticiademiactitud–noveíaenellamásque
injusticia–acrecentabaelprofundodisgustodemímismo.Poresocuandooí,o
másbiensentí,quelaslágrimasbrotabanalfin,melevantéconunviolento
chasquidodelengua.
–Yocreíaquenoíbamosatenermásescenas–ledijepaseándome.
Nomerespondió,yagregué:
–Peroqueseaéstalaúltima.
Sentíquelaslágrimassedetenían,ybajoellasmerespondióunmomento
después:
–Comoquieras.
Peroenseguidacayósollozandosobreelsofá:
–¡Peroquétehehecho!¡Quétehehecho!
–¡Nada!–lerespondí–.Peroyotampocotehehechonadaati...Creoque
estamosenelmismocaso¡Estoyhartodeestascosas!
Mivozeraseguramentemuchomásduraquemispalabras.Inésse
incorporó,ysosteniéndoseenelbrazodelsofá,repitió,helada:
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
26
–Comoquieras.
Eraunadespedida.Yoibaaromper,ysemeadelantaban.Elamorpropio,el
vilamorpropiotocadoavivo,mehizoresponder.
–Perfectamente...Mevoy.Queseasmásfeliz...otravez.
Nocomprendió,ymemiróconextrañeza.Yohabíayacometidolaprimera
infamia:ycomoenesoscasos,sentíelvértigodeenlodarmemásaún.
–¡Esclaro!–apoyébrutalmente–.Porquedemínohastenidoqueja¿no?...
¿no?
Esdecir:tehiceelhonordesertuamante,ydebesestarmeagradecida.
Comprendiómásmisonrisaquemispalabras,ymientrasyosalíaabuscar
misombreroenelcorredor,sucuerpoysualmaenterasedesplomabanenla
sala.
Entonces,eneseinstanteenquecrucélagalería,sentíintensamenteloque
acababadehacer.Aspiracióndelujo,matrimonioencumbrado,todomeresaltó
comounallagaenmipropiaalma.Yyo,quemeofrecíaensubastaalas
mundanasfeasconfortuna,quemeponíaenventa,acababadecometerelacto
másultrajante,conlamujerquenoshaqueridodemasiado...Flaquezaenel
MontedelosOlivos,omomentovilenunhombrequenoloes,llevanalmismofin:
ansiadesacrificio,dereconquistamásaltadelpropiovaler.Yluego,lainmensa
seddeternura,deborrarbesotrasbesolaslágrimasdelamujeradorada,cuya
primerasonrisatraslaheridaquelehemoscausado,eslamásbellaluzque
puedainundaruncorazóndehombre.
¡Yconcluido!Nomeeraposibleantemímismovolveratomarloque
acababadeultrajardeesemodo:yanoeradignodeella,nilamerecíamás.
Habíaenlodadoenunsegundoelamormáspuroquehombrealgunohaya
sentidosobresí,yacababadeperderconInéslairreencontrablefelicidadde
poseeraquiennosamaentrañablemente.
Desesperado,humillado,crucépordelantedelasala,ylaviechadasobreel
sofá,sollozandoelalmaenteraentresusbrazos.
¡Inés!¡Perdidaya!Sentímáshondamimiseriaantesucuerpo,todoamor,
sacudidoporlossollozosdesudichamuerta.Sindarmecuentacasi,medetuve.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
27
–¡Inés!–dije.
Mivoznoerayaladeantes.Yelladebiónotarlobien,porquesualmasintió,
enaumentodesollozos,eldesesperadollamadoquelehacíamiamor–¡esavez,
sí,inmensoamor!
–No,no...–merespondió–.¡Esdemasiadotarde!
...
Padillasedetuvo.Pocasveceshevistoamarguramássecaytranquilaque
ladesusojoscuandoconcluyó.Pormiparte,nopodíaapartardemimemoria
aquellaadorablebellezadelpalco,sollozandosobreelsofá...
–Mecreerá–reanudóPadilla–siledigoqueenmisinsomniosdesoltero
descontentodesímismolahetenidoasíantemí...SalíenseguidadeBuenos
Airessinvercasianadie,ymenosamiflirtdegranfortuna...Volvíalosocho
años,ysupeentoncesquesehabíacasado,alosseismesesdehabermeidoyo.
Tornéaalejarme,yhaceunmesregresé,bientranquilizadoya,yenpaz.
Nohabíavueltoaverla.Eraparamícomounprimeramor,contodoel
encantodignificantequeunidiliovirginaltieneparaelhombrehechoquedespués
amócienveces...Siustedesqueridoalgunavezcomoyolofui,yultrajacomoyo
lohice,comprenderátodalapurezaquehayenmirecuerdo.
Hastaqueunanochetropecéconella.Sí,esamismanocheenelteatro...
Comprendí,alveralopulentoalmacenerodesumarido,quesehabíaprecipitado
enelmatrimonio,comoyoalUcayali...Peroalverlaotravez,aveintemetrosde
mí,mirándome,sentíqueenmialma,dormidaenpaz,surgíasangrandola
desolacióndehaberlaperdido,comosinohubierapasadounsolodíadeesos
diezaños.¡Inés!Suhermosura,sumirada–únicaentretodaslasmujeres–,
habíansidomías,bienmías,porquemehabíasidoentregadaconadoración.
Tambiénapreciaráustedestoalgúndía.
Hicelohumanamenteposibleparaolvidar,merompílasmuelastratandode
concentrartodomipensamientoenlaescena.Perolaprodigiosapartiturade
Wagner,esegritodepasiónenfermante,encendióenllamavivaloquequería
olvidar.Enelsegundooterceractonopudemásyvolvílacabeza.Ellatambién
sufríalasugestióndeWagner,ymemiraba.¡Inés,mivida!Durantemediominuto
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
28
suboca,susmanos,estuvieronbajomibocaymisojos,yduranteesetiempoella
concentróensupalidezlasensacióndeesadichamuertahacíadiezaños.¡Y
Tristánsiempre,susalaridosdepasiónsobrehumana,sobrenuestrafelicidad
yerta!
Melevantéentonces,atravesélasbutacascomounsonámbulo,yavancé
porelpasilloaproximándomeaellasinverla,sinquemeviera,comosidurante
diezañosnohubierayosidounmiserable...
Ycomodiezañosatrás,sufrílaalucinacióndequellevabamisombreroenla
manoeibaapasardelantedeella.
Pasé,lapuertadelpalcoestabaabierta,ymedetuveenloquecido.Como
diezañosantessobreelsofá,ella,Inés,tendidaahoraeneldivándelantepalco,
sollozabalapasióndeWagnerysufelicidaddeshecha.
¡Inés!...Sentíqueeldestinomecolocabaenunmomentodecisivo.¡Diez
años!...¿Perohabíanpasado?¡No,noInésmía!
Ycomoentonces,alversucuerpotodoamor,sacudidoporlossollozos,la
llamé:
–¡Inés!
Ycomodiezañosantes,lossollozosredoblaron,ycomoentoncesme
respondióbajosusbrazos:
–No,no...¡Esdemasiadotarde!....
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
29
ElSOLITARIO
Kassimeraunhombreenfermizo,joyerodeprofesión,bienquenotuviera
tiendaestablecida.Trabajabaparalasgrandescasas,siendosuespecialidadel
montajedelaspiedraspreciosas.Pocasmanoscomolassuyasparalosengarces
delicados.Conmásarranqueyhabilidadcomercialhubierasidorico.Peroalos
treintaycincoañosproseguíaensupieza,aderezadaentallerbajolaventana.
Kassim,decuerpomezquino,rostroexangüesombreadoporralabarba
negra,teníaunamujerhermosayfuertementeapasionada.Lajoven,deorigen
callejero,habíaaspiradoconsuhermosuraaunmásaltoenlace.Esperóhastalos
veinteaños,provocandoaloshombresyasusvecinasconsucuerpo.Temerosa
alfin,aceptónerviosamenteaKassim.
Nomássueñosdelujo,sinembargo.Sumarido,hábil–artistaaún–carecía
completamentedecarácterparahacerunafortuna.Porlocual,mientraseljoyero
trabajabadobladosobresuspinzas,ella,decodos,sosteníasobresumaridouna
lentaypesadamirada,paraarrancarseluegobruscamenteyseguirconlavista
traslosvidriosaltranseúntedeposiciónquepodíahabersidosumarido.
CuantoganabaKassim,noobstante,eraparaella.Losdomingostrabajaba
tambiénafindepoderleofrecerunsuplemento.CuandoMaríadeseabaunajoya
–¡yconcuántapasióndeseabaella!–trabajabaéldenoche.Despuéshabíatosy
puntadasalcostado;peroMaríateníasuschispasdebrillante.
Pocoapocoeltratodiarioconlasgemasllegóahaceramaralaesposalas
tareasdelartífice,siguiendoconartíficeardorlasíntimasdelicadezasdelengarce.
Perocuandolajoyaestabaconcluida–debíapartir,noeraparaeraparaella–caía
máshondamenteenladecepcióndesumatrimonio.Seprobabalaalhaja,
deteniéndoseanteelespejo.Alfinladejabaporahí,yseibaasucuarto.
Kassimselevantabaaloírsussollozos,ylahallabaencama,sinquerer
escucharlo.
–Hago,sinembargo,cuantopuedoporti,–decíaélalfin,tristemente.
Lossollozossubíanconesto,yeljoyerosereinstalabalentamenteensu
banco.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
30
Estascosasserepitieron,tantoqueKassimnoselevantabayaaconsolarla.
¡Consolarla!¿Dequé?LocualnoobstabaparaqueKassimprolongaramássus
veladasafindeunmayorsuplemento.
Eraunhombreindeciso,irresolutoycallado.Lasmiradasdesumujerse
deteníanahoraconmáspesadafijezasobreaquellamudatranquilidad.
–¡Yeresunhombre,tú!–murmuraba.
Kassim,sobresusengarces,nocesabademoverlosdedos.
–Noeresfelizconmigo,María–expresabaalrato.
–¡Feliz!¡Ytieneselvalordedecirlo!¿Quiénpuedeserfelizcontigo?...¡Nila
últimadelasmujeres!...¡Pobrediablo!–concluíaconrisanerviosa,yéndose.
Kassimtrabajabaesanochehastalastresdelamañana,ysumujertenía
luegonuevaschispasqueellaconsiderabauninstanteconloslabiosapretados.
–Sí...Noesunadiademasorprendente...¿Cuándolahiciste?
–Desdeelmartes–mirábalaélcondescoloridaternura–;mientrasdormías,
denoche...
–¡Oh,podíashaberteacostado!...¡Inmensos,losbrillantes!
PorquesupasióneranlasvoluminosaspiedrasqueKassimmontaba.Seguía
eltrabajoconlocahambrequeconcluyeradeunavez,yapenasaderezabala
alhaja,corríaconellaalespejo.Luego,unataquedesollozos:
–¡Todos,cualquiermarido,elúltimo,haríaunsacrificioparahalagarasu
mujer!Ytú...,ytú...¡Niunmiserablevestidoqueponermetengo!
Cuandosetraspasaciertolímitederespetoalvarón,lamujerpuedellegara
decirasumaridocosasincreíbles.
LamujerdeKassimfranqueóeselímiteconunapasiónigualporlomenosa
laquesentíaporlosbrillantes.Unatarde,alguardarsusjoyas,Kassimnotóla
faltadeunprendedor–cincomilpesosendossolitarios–.Buscóensuscajones
denuevo.
–¿Nohasvistoelprendedor,María?Lodejéaquí.
–Sí,lohevisto.
–¿Dóndeestá?–sevolvióélextrañado.
–¡Aquí!
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
31
Sumujer,losojosencendidosylabocaburlona,seerguíaconelprendedor
puesto.
–Tequedamuybien–dijoKassimalrato–.Guardémoslo.
Maríaserió.
–¡Oh,no!Esmío.
–¿Broma?...
–¡Sí,esbroma!¡Esbroma,sí!¡Cómotúduelepensarquepodríasermío...!
Mañanatelodoy.Hoyvoyalteatroconél.
Kassimsedemudó.
–Hacesmal...Podríanverte.Perderíantodaconfianzaenmí.
–¡Oh!–Cerróellaconrabiosofastidio,golpeandoviolentamentelapuerta.
Vueltadelteatro,colocólajoyasobreelvelador.Kassimselevantódela
camayfueaguardarlaensutallerbajollave.Cuandovolvió,sumujerestaba
sentadaenellecho.
–¡Esdecir,quetemesquetelarobe!¡Quesoyunaladrona!
–Nomiresasí...Hassidoimprudente,nadamás.
–¡Ah!¡Yatiteloconfían!¡Ati,ati!¡Ycuandotumujertepideunpocode
halago,yquiere...!¡Mellamasladronaamí,infame!
Sedurmióalfin.PeroKassimnodurmió.
EntregaronluegoaKassimparamontar,unsolitario,elbrillantemás
admirablequehubierapasadoporsusmanos.
–Mira,María,quépiedra.Nohevistootraigual.Sumujernodijonada;pero
Kassimlasintiórespirarhondamentesobreelsolitario.
–Unaguaadmirable...–prosiguióél–.Costaránueveodiezmilpesos.
–Unanillo...–murmuróMaríaalfin.
–No,esdehombre...Unalfiler.
Acompásdelmontajedelsolitario,Kassimrecibiósobresuespalda
trabajadoracuantoardíaderencorycocotajefrustradoensumujer.Diezveces
pordíainterrumpíaasumaridoparairconelbrillanteanteelespejo.Despuésse
loprobabacondiferentesvestidos.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
32
–Siquiereshacerlodespués–seatrevióKassimundía–.Esuntrabajo
urgente.
Esperórespuestaenvano;sumujerabríaelbalcón.
–¡María,tepuedenver!
–¡Toma!¡Ahíestátupiedra!
Elsolitario,violentamentearrancadodelcuello,rodóporelpiso.
Kassim,lívido,lorecogióexaminándoloyalzóluegodesdeelsuelolamirada
asumujer.
–Ybueno:¿Porquémemirasasí?¿Sehizoalgotupiedra?
–No–repusoKassim.Yreanudóenseguidasutarea,aunquelasmanosle
temblabanhastadarlástima.
Tuvoquelevantarsealfinaverasumujereneldormitorio,enplenacrisisde
nervios.Sucabellerasehabíasoltado,ylosojoslesalíandelasórbitas.
–¡Dameelbrillante!–clamó–.¡Dámelo!¡Nosescaparemos!¡Paramí!
¡Dámelo!
–María...–tartamudeóKassim,tratandodedesasirse.
–¡Ah!–rugiósumujerenloquecida–.¡Túereselladrón,miserable!¡Mehas
robadomivida,ladrón,ladrón!¡Ycreíasquenomeibaadesquitar...cornudo!
¡Ajá!MírameNosetehaocurridonunca,¿eh?¡Ah!–ysellevólasdosmanosala
gargantaahogada.PerocuandoKassimseiba,saltódelacamaycayódepecho,
alcanzandoacogerlodeunbotín.
–¡Noimporta!¡Elbrillante,dámelo!¡Noquieromásqueeso!¡Esmío,Kassim
miserable!
Kassimlaayudóalevantarse,lívido.
–Estásenferma,María.Despuéshablaremos...
Acuéstate.
–¡Mibrillante!
–Bueno,veremossiesposible...Acuéstate.
–¡Dámelo!
Lacrisisdenerviosretornó.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
33
Kassimvolvióatrabajarensusolitario.Comosusmanosteníanuna
seguridadmatemática,faltabanpocasfaltabanpocashorasyaparaconcluirlo.
Maríaselevantóacomer,yKassimtuvolasolicituddesiempreconella.Al
finaldelacenasumujerlomiródefrente.
–Esmentira,Kassim–ledijo.
–¡Oh!–repusoKassimsonriendo–.Noesnada.
–¡Tejuroqueesmentira!–insistióella.
Kassimsonriódenuevo,tocándolecontorpecaricialamano,yselevantóa
proseguirsutarea.Sumujer,conlasmejillasentrelasmanos,losiguióconla
vista.
–Ynomedicemásqueeso...–murmuró.Yconunahondanáuseapor
aquellopegajoso,fofoeinertequeerasumarido,sefueasucuarto.
Nodurmióbien.Despertó,tardeya,yvioluzeneltaller;sumarido
continuabatrabajando.UnahoradespuésKassimoyóunalarido.
–¡Dámelo!
–Sí,esparati;faltapoco,María–repusopresuroso,levantándose.Perosu
mujer,trasesegritodepesadilla,dormíadenuevo.
AlasdosdelamadrugadaKassimpudodarporterminadasutarea:el
brillanteresplandecíafirmeyvaronilensuengarce.Conpasosilenciosofueal
dormitorioyencendiólaveladora.Maríadormíadeespaldas,enlablancura
heladadesupechoysucamisón.
Fuealtalleryvolviódenuevo.Contemplóunratoelsenocasidescubierto,y
conunadescoloridasonrisaapartóunpocomáselcamisóndesprendido.
Sumujernolosintió.
Nohabíamuchaluz.ElrostrodeKassimadquiriódeprontounadurezade
piedra,ysuspendiendouninstantelajoyaaflordelsenodesnudo,hundió,firmey
perpendicularcomounclavo,elalfilerenteroenelcorazóndesumujer.
Hubounabruscaaberturadeojos,seguidadeunalentacaídadepárpados.
Losdedossearquearon,ynadamás.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
34
Lajoya,sacudidaporlaconvulsióndelganglioherido,temblóuninstante
desequilibrada.Kassimesperóunmomento;ycuandoelsolitarioquedóporfin
perfectamenteinmóvil,seretirócerrandotrasdesílapuertasinhacerruido.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
35
LOSBUQUESSUICIDANTES
Resultaquehaypocascosasmásterriblesqueencontrarenelmarunbuque
abandonado.Sidedíaelpeligroesmenor,denocheelbuquenosevenihay
advertenciaposible:elchoquesellevaaunoyotro.
Estosbuquesabandonadosporaoporb,naveganobstinadamenteafavor
delascorrientesodelviento;sitienenlasvelasdesplegadas.Recorrenasílos
mares,cambiandocaprichosamentederumbo.
Nopocosdelosvaporesqueunbuendíanollegaronapuerto,han
tropezadoensucaminoconunodeestosbuquessilenciososqueviajanporsu
cuenta.Siemprehayprobabilidaddehallarlos,acadaminuto.Porventuralas
corrientessuelenenredarlosenlosmaresdesargazo.Losbuquessedetienen,
porfin,aquíoallá,inmóvilesparasiempreenesedesiertodealgas.Así,hasta
quepocoapocosevandeshaciendo.Perootrosllegancadadía,ocupansulugar
ensilencio,demodoqueeltranquiloylúgubrepuertosiempreestáfrecuentado.
Elprincipalmotivodeestosabandonosdebuquesonsindudalas
tempestadesylosincendiosquedejanaladerivanegrosesqueletoserrantes.
Perohayotrascausassingularesentrelasquesepuedeincluirloacaecidoal
MaríaMargarita,quezarpódeNuevaYorkel24deagostode1903,yqueel26de
mañanasepusoalhablaconunacorbeta,sinacusarnovedadalguna.Cuatro
horasmástarde,unpaquete,noobteniendorespuesta,desprendióunachalupa
queabordóalMaríaMargarita.Enelbuquenohabíanadie.Lascamisetasdelos
marinerossesecabanaproa.Lacocinaestabaprendidaaún.Unamáquinade
coserteníalaagujasuspendidasobrelacostura,comosihubierasidodejadaun
momentoantes.Nohabíalamenorseñaldeluchanidepánico,todoenperfecto
orden.Yfaltabantodos.¿Quépasó?
Lanochequeaprendíestoestábamosreunidosenelpuente.Ibamosa
Europa,yelcapitánnoscontabasuhistoriamarina,perfectamentecierta,porotro
lado.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
36
Laconcurrenciafemenina,ganadaporlasugestióndeloleajesusurrante,oía
estremecida.Laschicasnerviosasprestabansinquererinquietooídoalaronca
vozdelosmarinerosenproa.Unaseñoramuyjovenyreciéncasadaseatrevió:
–¿Noseránáguilas...?
Elcapitánsesonrióbondadosamente:
–¿Qué,señora?¿Aguilasquesellevenalatripulación?
Todosserieron,ylajovenhizolomismo,unpococortada.
Felizmenteunpasajerosabíaalgodeeso.Lomiramoscuriosamente.
Duranteelviajehabíasidounexcelentecompañero,admirandoporsucuentay
riesgo,yhablandopoco.
–¡Ah!¡Sinoscontara,señor!–suplicólajovendelaságuilas.
–Notengoinconveniente–asintióeldiscretoindividuo–.Endospalabras:en
losmaresdelnorte,comoelMaríaMargaritadelcapitán,encontramosunavezun
barcoavela.Nuestrorumbo–viajábamostambiénavela–,nosllevócasiasu
lado.Elsingularairedeabandonoquenoengañaenunbuquellamónuestra
atención,ydisminuimoslamarchaobservándolo.Alfindesprendimosuna
chalupa;abordonosehallóanadie,todoestabatambiénenperfectoorden.Pero
laúltimaanotacióndeldiariodatabadecuatrodíasatrás,demodoqueno
sentimosmayorimpresión.Aunnosreímosunpocodelasfamosas
desaparicionessúbitas.Ochodenuestroshombresquedaronabordoparael
gobiernodelnuevobuque.Viajaríamosenconserva.Alanocheceraquélnostomó
unpocodecamino.Aldíasiguienteloalcanzamos,peronovimosanadiesobreel
puente.Desprendiósedenuevolachalupa,ylosquefueronrecorrieronenvanoel
buque:todoshabíandesaparecido.Niunobjetofueradesulugar.Elmarestaba
absolutamentetersoentodasuextensión.Enlacocinahervíaaúnunaollacon
papas.
Comoustedescomprenderán,elterrorsupersticiosodenuestragentellegóa
sucolmo.Alalarga,seisseanimaronallenarelvacío,yyofuiconellos.Apenas
abordo,misnuevoscompañerossedecidieronabeberparadesterrartoda
preocupación.Estabansentadosenrueda,yalahoralamayoríacantabaya.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
37
Llegómediodíaypasólasiesta.Alascuatro,labrisacesóylasvelas
cayeron.Unmarineroseacercóalabordaymiróelmaraceitoso.Todosse
habíanlevantado,paseándose,singanasyadehablar.Unosesentóenuncabo
arrolladoysesacólacamisetapararemendarla.Cosióunratoensilencio.De
prontoselevantóylanzóunlargosilbido.Suscompañerossevolvieron.Éllos
miróvagamente,sorprendidotambién,ysesentódenuevo.Unmomentodespués
dejólacamisetaenelrollo,avanzóalabordaysetiróalagua.Alsentirruido,los
otrosdieronvueltalacabeza,conelceñoligeramentefruncido.Peroenseguida
parecieronolvidarsedelincidente,volviendoalaapatíacomún.
Alratootrosedesperezó,restregóselosojoscaminando,ysetiróalagua.
Pasómediahora;elsolibacayendo.Sentídeprontoquemetocabanenel
hombro.
–¿Quéhoraes?
–Lascinco–respondí.Elviejomarineroquemehabíahecholapreguntame
miródesconfiado,conlasmanosenlosbolsillos.Mirólargoratomipantalón,
distraído.Alfinsetiróalagua.
Lostresquequedaban,seacercaronrápidamenteyobservaronelremolino.
Sesentaronenlaborda,silbandodespacio,conlavistaperdidaalolejos.Unose
bajóysetendióenelpuente,cansado.Losotrosdesaparecieronunotrasotro.A
lasseis,elúltimodetodosselevantó,secompusolaropa,apartóseelpelodela
frente,caminóconsueñoaún,ysetiróalagua.
Entoncesquedésolo,mirandocomounidiotaelmardesierto.Todossin
saberloquehacían,sehabíanarrojadoalmar,envueltosenelsonambulismo
morosoqueflotabaenelbuque.Cuandounosetirabaalagua,losotrosse
volvíanmomentáneamentepreocupados,comosirecordaranalgo,paraolvidarse
enseguida.Asíhabíandesaparecidotodos,ysupongoquelomismolosdeldía
anterior,ylosotrosylosdelosdemásbuques.Estoestodo.
Nosquedamosmirandoalrarohombreconexplicablecuriosidad.
–¿Yustednosintiónada?–lepreguntómi***
–Sí;ungrandesganoyobstinacióndelasmismasideas,peronadamás.No
séporquénosentínadamás.Presumoqueelmotivoeséste:envezde
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
38
agotarmeenunadefensaangustiosayatodacostacontraloquesentía,como
debendehaberhechotodos,yaunlosmarinerossindarsecuenta,acepté
sencillamenteesamuertehipnótica,comosiestuvieseanuladoya.Algomuy
semejantehapasadosindudaaloscentinelasdeaquellaguardiacélebre,que
nocheanocheseahorcaban.
Comoelcomentarioerabastantecomplicado,nadierespondió.Poco
despuéselnarradorseretirabaasucamarote.Elcapitánlosiguióunratode
reojo.
–¡Farsante!–murmuró.
–Alcontrario–dijounpasajeroenfermo,queibaamorirasutierra–.Sifuera
farsantenohabríadejadodepensareneso,ysehubieratiradotambiénalagua.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
39
ALADERIVA
Elhombrepisóalgoblanduzco,yenseguidasintiólamordeduraenelpie.
Saltóadelante,yalvolverseconunjuramentoviounayararacusúquearrollada
sobresímisma,esperabaotroataque.
Elhombreechóunavelozojeadaasupie,dondedosgotitasdesangre
engrosabandificultosamente,ysacósangreelmachetedelacintura.Lavíboravio
laamenaza,yhundiómáslacabezaenelcentromismodesuespiral;peroel
machetecayódelomo,dislocándolelasvértebras.
Elhombresebajóhastalamordedura,quitólasgotitasdesangre,ydurante
uninstantecontemplo.Undoloragudonacíadelosdospuntitosvioleta,y
comenzabaainvadirtodoelpie.Apresuradamenteseligóeltobilloconsu
pañuelo,ysiguióporlapicadahaciasurancho.
Eldolorenelpieaumentaba,consensacióndetiranteabultamiento,yde
prontoelhombresintiódosotresfulgurantespuntadasquecomorelámpagos
habíanirradiadodesdelaheridahastalamitaddelapantorrilla.Movíalapierna
condificultad;unametálicasequedaddegarganta,seguidadesedquemante,le
arrancóunnuevojuramento.
Llegóporfinalrancho,yseechódebrazossobrelaruedadeuntrapiche.
Losdospuntitosvioletasdesaparecíanahoraenlamonstruosahinchazóndelpie
entero.Lapielparecíaadelgazadayapuntodeceder,detensa.Elhombrequiso
llamarasumujer,ylavozsequebróenunroncoarrastredegargantareseca.La
sedlodevoraba.
–¡Dorotea!–alcanzóalanzarenunestertor–.¡Damecaña!
Sumujercorrióconunvasolleno,queelhombresorbióentrestragos.Pero
nohabíasentidogustoalguno.
–¡Tepedícaña,noagua!–rugiódenuevo–.¡Damecaña!
–¡Peroescaña,Paulino!–protestólamujerespantada.
–¡No,medisteagua!¡Quierocaña,tedigo!
Lamujercorrióotravez,volviendoconladamajuana.Elhombretragóuno
trasotrodosvasos,peronosintiónadaenlagarganta.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
40
–Bueno;estoseponefeo...–murmuróentonces,mirandosupielívidoyya
conlustregangrenoso.Sobrelahondaligaduradelpañuelo,lacarnedesbordaba
comounamonstruosamorcilla.
Losdoloresfulgurantessesucedíanencontinuosrelampagueos,yllegaban
ahoraalaingle.Laatrozsequedaddegargantaqueelalientoparecíacaldear
más,aumentabaalapar.Cuandopretendióincorporarse,unfulminantevómitolo
mantuvomediominutoconlafrenteapoyadaenlaruedadepalo.
Peroelhombrenoqueríamorir,ydescendiendohastalacostasubióasu
canoa.SentóseenlapopaycomenzóapalearhastaelcentrodelParaná.Allíla
corrientedelrío,queenlasinmediacionesdelIguazúcorreseismillas,lollevaría
antesdecincohorasaTacurú–Pucú.
Elhombre,consombríaenergía,pudoefectivamentellegarhastaelmedio
delrío;peroallísusmanosdormidasdejaroncaerlapalaenlacanoa,ytrasun
nuevovómito–desangreestavez–,dirigióunamiradaalsolqueyatrasponíael
monte.
Lapiernaentera,hastamediomuslo,erayaunbloquedeformeydurísimo
quereventabalaropa.Elhombrecortólaligadurayabrióelpantalónconsu
cuchillo:elbajovientredesbordóhinchado,congrandesmanchaslívidasy
terriblementedoloroso.Elhombrepensóquenopodríajamásllegarélsoloa
Tacurú–Pucú,ysedecidióapedirayudaasucompadreAlves,aunquehacía
muchotiempoqueestabandisgustados.
Lacorrientedelríoseprecipitabaahorahacialacostabrasileña,yelhombre
pudofácilmenteatracar.Searrastróporlapicadaencuestaarriba,peroalos
veintemetros,exhausto,quedótendidodepecho.
–¡Alves!–gritóconcuantafuerzapudo;yprestóoídoenvano.
–¡CompadreAlves!¡Nomeniegueestefavor!–clamódenuevo,alzandola
cabezadelsuelo.Enelsilenciodelaselvanoseoyóunsolorumor.Elhombre
tuvoaúnvalorparallegarhastasucanoa,ylacorriente,cogiéndoladenuevo,la
llevóvelozmentealaderiva.ElParanácorreallíenelfondodeunainmensahoya,
cuyasparedes,altasdecienmetros,encajonanfúnebrementeelrío.Desdelas
orillasbordeadasdenegrosbloquesdebasaltoasciendeelbosque,negro
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
41
también.Adelante,aloscostados,detrás,siemprelaeternamurallalúgubre,en
cuyofondoelríoarremolinadoseprecipitaenincesantesborbollonesdeagua
fangosa.Elpaisajeesagresivo,yreinaenélunsilenciodemuerte.Alatardecer,
sinembargo,subellezasombríaycalmacobraunamajestadúnica.
Elsolhabíacaídoyacuandoelhombre,semitendidoenelfondodela
canoa,tuvounviolentoescalofrío.Ydepronto,conasombro,enderezó
pesadamentelacabeza:sesentíamejor.Lapiernaledolíaapenas,lased
disminuía,ysupecho,libreya,seabríaenlentainspiración.
Elvenenocomenzabaairse,nohabíaduda.Sehallabacasibien,yaunque
noteníafuerzasparamoverlamano,contabaconlacaídadelrocíopara
reponersedeltodo.CalculóqueantesdetreshorasestaríaenTacurú–Pucú.
Elbienestaravanzabayconélunasomnolenciallenaderecuerdos.No
sentíayanadanienlapiernanienelvientre.¿ViviríaaúnsucompadreGaonaen
Tacurú–Pucú?Acasovieratambiénasuexpatrón,místerDougald,yalrecibidor
delobraje.
¿Llegaríapronto?Elcielo,alponiente,seabríaahoraenpantalladeoro,yel
ríosehabíacoloreadotambién.Desdelacostaparaguaya,yaentenebrecida,el
montedejabacaersobreelríosufrescuracrepuscular,enpenetrantesefluviosde
azaharymielsilvestre.Unaparejadeguacamayoscruzómuyaltoyensilencio
haciaelParaguay.
Alláabajo,sobreelríodeoro,lacanoaderivabavelozmente,girandoaratos
sobresímismaanteelborbollóndeunremolino.Elhombrequeibaenellase
sentíacadavezmejor,ypensabaentretantoeneltiempojustoquehabíapasado
sinverasuexpatrónDougald.¿Tresaños?Talvezno,notanto.¿Dosañosy
nuevemeses?Acaso.¿Ochomesesymedio?Esosí,seguramente.
Deprontosintióqueestabaheladohastaelpecho.¿Quésería?Yla
respiración...
AlrecibidordemaderasdemísterDougald,LorenzoCubilla,lohabía
conocidoenPuertoEsperanzaunviernessanto...¿Viernes?Sí,ojueves...
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
42
Elhombreestirólentamentelosdedosdelamano.
–Unjueves...
Ycesóderespirar.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
43
LAINSOLACIÓN
ElcachorroOldsalióporlapuertayatravesóelpatioconpasorectoy
perezoso.Sedetuvoenlalindedelpasto,estiróalmonte,entrecerrandolosojos,
lanarizvibrátil,ysesentótranquilo.VeíalamonótonallanuradelChaco,consus
alternativasdecampoymonte,monteycampo,sinmáscolorqueelcremadel
pastoyelnegrodelmonte.Estecerrabaelhorizonte,adoscientosmetros,por
tresladosdelachacra.Haciaeloeste,elcamposeensanchabayextendíaen
abra,peroquelaineludiblelíneasombríaenmarcabaalolejos.
Aesahoratemprana,elconfín,ofuscantedeluzamediodía,adquiría
reposadanitidez.Nohabíaunanubeniunsoplodeviento.Bajolacalmadelcielo
plateado,elcampoemanabatónicafrescuraquetraíaalalmapensativa,antela
certezadeotrodíadeseca,melancolíasdemejorcompensadotrabajo.
Milk,elpadredelcachorro,cruzóasuvezelpatioysesentóalladode
aquél,conperezosoquejidodebienestar.Ambospermanecíaninmóviles,pues
aunnohabíamoscas.
Old,quemirabahacíaratolaveradelmonte,observó:
–Lamañanaesfresca.
Milksiguiólamiradadelcachorroyquedóconlavistafija,parpadeando
distraído.Despuésdeunratodijo:
–Enaquelárbolhaydoshalcones.
Volvieronlavistaindiferenteaunbueyquepasaba,ycontinuaronmirando
porcostumbrelascosas.
Entretanto,elorientecomenzabaaempurpurarseenabanico,yelhorizonte
habíaperdidoyasumatinalprecisión.Milkcruzólaspatasdelanterasyalhacerlo
sintiólevedolor.Mirósusdedossinmoverse,decidiéndoseporfinaolfatearlos.El
díaanteriorsehabíasacadounpique,yenrecuerdodeloquehabíasufridolamió
extensamenteeldedoenfermo.
–Nopodíacaminar–exclamó,enconclusión.
–Oldnocomprendióaquéserefería,Milkagregó:
–Haymuchospiques.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
44
Estavezelcachorrocomprendió.Yrepusoporsucuenta,despuésdelargo
rato:
–Haymuchospiques.
Unoyotrocallarondenuevo,convencidos.
Elsolsalió;yenelprimerbañodesuluz,laspavasdelmontelanzaronal
airepuroeltumultuosotrompeteodesucharanga.Losperros,doradosalsol
oblicuo,entornaronlosojos,dulcificandosumolicieenbeatopestañeo.Pocoa
pocolaparejaaumentóconlallegadadelosotroscompañeros:Dick,eltaciturno
preferido;Prince,cuyolabiosuperiorpartidoporuncoatí,dejabaverlosdientes;e
Isondú,denombreindígena.Loscincofox–terriers,tendidosybeatosde
bienestar,durmieron.
Alcabodeunahorairguieronlacabeza;porelladoopuestodelbizarro
ranchodedospisos–elinferiordebarroyelaltodemadera,concorredoresy
barandadechalet–,habíansentidolospasosdesudueñoquebajabalaescalera.
MísterJones,latoallaalhombro,sedetuvounmomentoenlaesquinadelrancho
ymiróe1sol,altoya.Teníaaúnlamiradamuertayellabiopendientetrassu
solitariaveladadewhisky,másprolongadaquelashabituales.
Mientrasselavaba,losperrosseacercaronyleolfatearonlasbotas,
meneandoconperezaelrabo.Comolasfierasamaestradas,losperrosconocen
elmenorindiciodeborracheraensuamo.Alejáronseconlentitudaecharsede
nuevoalsol.Peroelcalorcrecienteleshizoprestoabandonaraquél,porla
sombradeloscorredores.
Eldíaavanzabaigualalosprecedentesdetodoesemes;seco,límpido,con
catorcehorasdesolcalcinantequeparecíamantenerelcieloenfusión,yqueen
uninstanteresquebrajabalatierramojadaencostrasblanquecinas.MísterJones
fuealachacra,miróeltrabajodeldíaanterioryretornóalrancho.Entodaesa
mañananohizonada.Almorzóysubióadormirlasiesta.
Lospeonesvolvieronalasdosalacarpición,noobstantelahoradefuego,
pueslosyuyosnodejabanelalgodonal.Trasellosfueronlosperros,muyamigos
delcultivodesdeelinviernopasado,cuandoaprendieronadisputaraloshalcones
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
45
losgusanosblancosquelevantabaelarado.Cadaperroseechóbajoun
algodonero,acompañandoconsujadeolosgolpessordosdelaazada.
Entretantoelcalorcrecía.Enelpaisajesilenciosoyenceguecientedesol,el
airevibrabaatodoslados,dañandolavista.Latierraremovidaexhalabavahode
horno,quelospeonessoportabansobrelacabeza,envueltahastalasorejasenel
flotantepañuelo,conelmutismodesustrabajosdechacra.Losperroscambiaban
acadaratodeplanta,enprocurademásfrescasombra.Tendíansealolargo,
perolafatigalosobligabaasentarsesobrelaspatastraseraspararespirarmejor.
Reverberabaahoradelantedeellosunpequeñopáramodegredaqueni
siquierasehabíaintentadoarar.Allí,elcachorroviodeprontoamísterJones
sentadosobreuntronco,quelomirabafijamente.Oldsepusoenpiemeneandoel
rabo.Losotroslevantáronsetambién,peroerizados.
–Eselpatrón–dijoelcachorro,sorprendidodelaactituddeaquéllos.
–No,noesél–replicóDick.
Loscuatroperrosestabanapiñadosgruñendosordamente,sinapartarlos
ojosdemísterJones,quecontinuabainmóvil,mirándolos.Elcachorro,incrédulo,
fueaavanzar,peroPrincelemostrólosdientes:
–Noesél,eslaMuerte.
Elcachorroseerizódemiedoyretrocedióalgrupo.
–¿Eselpatrónmuerto?–preguntóansiosamente.
Losotros,sinresponderle,rompieronaladrarconfuria,siempreenactituden
actitudtemerosa.PeromísterJonessedesvanecíayaenelaireondulante.
–Aloírladridos,lospeoneshabíanlevantadolavista,sindistinguirnada.
Giraronlacabezaparaversihabíaentradoalgúncaballoenlachacra,yse
doblarondenuevo.
Losfox–terriersvolvieronalpasoalrancho.Elcachorro,erizadoaún,se
adelantabayretrocedíaconcortostrotesnerviosos,ysupodelaexperienciade
suscompañerosquecuandounacosavaamorir,apareceantes.
–¿Ycómosabenqueesequevimosnoeraelpatrónvivo?–preguntó.
–Porquenoeraél–lerespondierondisplicentes.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
46
¡LuegolaMuerte,yconellaelcambiodedueño,lasmiserias,laspatadas,
estabasobreellos!Pasaronelrestodelatardealladodesupatrón,sombríosy
alerta.Almenorruidogruñían,sinsaberhaciadónde.
Porfinelsolsehundiótraselnegropalmardelarroyo,yenlacalmadela
nocheplateada,losperrosseestacionaronalrededordelrancho,encuyopisoalto
místerJonesrecomenzabasuveladadewhisky.Amedianocheoyeronsuspasos,
luegolacaídadelasbotasenelpisodetablas,ylaluzseapagó.Losperros,
entonces,sintieronmáselpróximocambiodedueño,ysolos,alpiedelacasa
dormida,comenzaronallorar.Llorabanencoro,volcandosussollozosconvulsivos
ysecos,comomasticados,enunaullidodedesolación,quelavozcazadorade
Princesostenía,mientraslosotrostomabanelsollozodenuevo.Elcachorrosólo
podíaladrar.Lanocheavanzaba,yloscuatroperrosdeedad,agrupadosalaluz
delaluna,elhocicoextendidoehinchadodelamentos–bienalimentadosy
acariciadosporeldueñoqueibanaperder–,continuabanllorandoaloaltosu
domésticamiseria.
AlamañanasiguientemísterJonesfueélmismoabuscarlasmulasylas
uncióalacarpidora,trabajandohastalasnueve.Noestabasatisfecho,sin
embargo.Fueradequelatierranohabíasidonuncabienrastreada,lascuchillas
noteníanfilo,yconelpasorápidodelasmulas,lacarpidorasaltaba.Volviócon
éstayafilósusrejas;perountornilloenqueyaalcomprarlamáquinahabía
notadounafalla,serompióalarmarla.Mandóunpeónalobrajepróximo,
recomendándolecuidaradelcaballo,unbuenanimalperoasoleado.Alzóla
cabezaalsolfundentedemediodía,einsistióenquegaloparaniunmomento.
Almorzóenseguidaysubió.Losperros,queenlamañananohabíandejadoun
segundoasupatrón,sequedaronenloscorredores.
Lasiestapesaba,agobiadadeluzysilencio.Todoelcontornoestaba
brumosoporlasquemazones.Alrededordelrancholatierrablanquizcadelpatio
deslumbrabaporelsolaplomo,parecíadeformarseentrémulohervor,que
adormecíalosojosparpadeantesdelosfox–terriers.
–Nohaaparecidomás–dijoMilk.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
47
Old,aloíraparecido,levantóvivamentelasorejas.Incitadoporlaevocación,
elcachorrosepusoenpieyladró,buscandoaqué.Alratocalló,entregándose
consuscompañerosasudefensivacaceríademoscas.
–Novinomás–agregóIsondú.
–Habíaunalagartijabajoelraigón–recordóporprimeravezPrince.
Unagallina,elpicoabiertoylasalasapartadasdelcuerpo,cruzóelpatio
incandescenteconsupesadotrotedecalor.Princelasiguióperezosamenteconla
vista,ysaltódegolpe.
–¡Vieneotravez!–gritó.
Porelnortedelpatioavanzabasoloelcaballoenquehabíaidoelpeón.Los
perrossearquearonsobrelaspatas,ladrandoconfuriaalaMuertequese
acercaba.Elcaballocaminabaconlacabezabaja,aparentementeindecisosobre
elrumboquedebíaseguir.Alpasarfrentealranchodiounoscuantospasosen
direcciónalpozo,ysedesvanecióprogresivamenteenlacrudaluz.
MísterJonesbajó:noteníasueño.Disponíaseaproseguirelmontajedela
carpidora,cuandoviollegarinesperadamentealpeónacaballo.Apesardesu
orden,teníaquehabergalopadoparavolveraesahora.Apenaslibreyconcluida
sumisión,elpobrecaballo,encuyosijareseraimposiblecontarloslatidos,tembló
agachandolacabeza,ycayódecostado.MísterJonesmandóalachacra,todavía
desombreroyrebenque,alpeónparanoecharlosicontinuabaoyendosus
jesuíticasdisculpas.
Perolosperrosestabancontentos.LaMuerte,quebuscabaasupatrón,se
habíaconformadoconelcaballo.Sentíansealegres,libresdepreocupación,yen
consecuenciadisponíanseairalachacratraselpeón,cuandooyeronamíster
Jonesquelegritaba,pidiéndoleeltornillo.Nohabíatornillo:elalmacénestaba
cerrado,elencargadodormía,etc.MísterJones,sinreplicar,descolgósucascoy
salióélmismoenbuscadelutensilio.
Resistíaelsolcomounpeón,yelpaseoeramaravillosocontrasumal
humor.
Losperrossalieronconél,perosedetuvieronalasombradelprimer
algarrobo;hacíademasiadocalor.Desdeallí,firmesenlaspatas,elceño
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
48
contraídoyatento,veíanalejarseasupatrón.Alfineltemoralasoledadpudo
más,yconagobiadotrotesiguierontrasél.
MísterJonesobtuvosutornilloyvolvió.Paraacortardistancia,desdeluego,
evitandolapolvorientacurvadelcamino,marchóenlínearectaasuchacra.Llegó
alriachoyseinternóenelpajonal,eldiluvianopajonaldelSaladito,queha
crecido,secadoyretoñadodesdequehaypajaenelmundo,sinconocerfuego.
Lasmatas,arqueadasenbóvedaalaalturadelpecho,seentrelazanenbloques
macizos.Latareadecruzarlo,seriayacondíafresco,eramuyduraaesahora.
MísterJonesloatravesó,sinembargo,braceandoentrelapajarestallantey
polvorientaporelbarroquedejabanlascrecientes,ahogadodefatigayacres
vahosdenitratos.
Salióporfinysedetuvoenlalinde;peroeraimposiblepermanecerquieto
bajoesesolyesecansancio.Marchódenuevo.Alcalorquemantequecrecíasin
cesardesdetresdíasatrás,agregábaseahoraelsofocamientodeltiempo
descompuesto.Elcieloestabablancoynosesentíaunsoplodeviento.Elaire
faltaba,conangustiacardíacaquenopermitíaconcluirlarespiración.
MísterJonesadquirióelconvencimientodequehabíatraspasadosulímite
deresistencia.Desdehacíaratolegolpeabaenlosoídosellatidodelascarótidas.
Sentíaseenelaire,comosidedentrodelacabezaleempujaranelcráneohacia
arriba.Semarcabamirandoelpasto.Apresurólamarchaparaacabarconesode
unavez...Ydeprontovolvióensíysehallóendistintoparaje:habíacaminado
mediacuadrasindarsecuentadenada.Miróatrás,ylacabezaselefueennuevo
vértigo.
Entretanto,losperrosseguíantrasél,trotandocontodalalenguadefuera.A
veces,asfixiados,deteníanseenlasombradeunespartillo;sesentaban
precipitandosujadeo,paravolverenseguidaaltormentodelsol.Alfin,comola
casaestabayapróxima,apuraroneltrote.
FueenesemomentocuandoOld,queibaadelante,viotraselalambradode
lachacraamísterJones,vestidodeblanco,quecaminabahaciaellos.El
cachorro,consúbitorecuerdo,volviólacabezaasupatrónyconfrontó.
–¡LaMuerte,laMuerte!–aulló.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
49
Losotroslohabíanvistotambién,yladrabanerizados.Vieronquemíster
Jonesatravesabaelalambradoy,poruninstantecreyeronqueseibaaequivocar;
peroalllegaracienmetrossedetuvo,miróelgrupoconsusojoscelestes,y
marchóadelante.
–¡Quénocamineligeroelpatrón!–exclamóPrince.
–¡Vaatropezarconél!–aullarontodos.
Enefecto,elotro,trasbrevehesitación,habíaavanzado,perono
directamentesobreelloscomoantes,sinoenlíneaoblicuayenapariencia
errónea,peroquedebíallevarlojustoalencuentrodemísterJones.Losperros
comprendieronqueestaveztodoconcluía,porquesupatróncontinuaba
caminandoaigualpaso,comounautómata,sindarsecuentadenada.Elotro
llegabaya.Losperroshundieronelraboycorrierondecostado,aullando.Pasóun
segundo,yelencuentroseprodujo.MísterJonessedetuvo,girósobresímismoy
sedesplomó.
Lospeones,quelovieroncaer,lollevaronaprisaalrancho,perofueinútil
todaelagua;muriósinvolverensí.MísterMoore,suhermanomaterno,fueallá
desdeBuenosAires,estuvounahoraenlachacrayencuatrodíasliquidótodo,
volviéndoseenseguidaalsur.Losindiosserepartieronlosperros,quevivieronen
adelanteflacosysarnosos,eibantodaslasnochesconhambrientosigiloarobar
espigasdemaízenlaschacrasajenas.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
50
ELALAMBREDEPÚA
Durantequincedíaselcaballoalazánhabíabuscadoenvanolasendapor
dondesucompañeroseescapabadelpotrero.Elformidablecerco,decapuera–
desmontequeharebrotadoinextricable–,nopermitíapasoniaunalacabezadel
caballo.Evidentementenoeraporallípordondeelmalacarapasaba.
Elalazánrecorríaotravezlachacra,trotandoinquietoconlacabezaalerta.
Delaprofundidaddelmonte,elmalacararespondíaalosrelinchosvibrantesdesu
compañeroconlossuyoscortosyrápidos,enquehabíaunafraternalpromesade
abundantecomida.Lomásirritanteparaelalazáneraqueelmalacarareaparecía
dosotresveceseneldíaparabeber.Prometíaseaquélentoncesnoabandonar
uninstanteasucompañero,ydurantealgunashoras,enefecto,laparejapastaba
enadmirableconserva.Perodeprontoelmalacara,consusogaarastra,se
internabaenelchircal,ycuandoelalazán,aldarsecuentadesusoledad,se
lanzabaensupersecución,hallabaelmonteinextricable.Estosí,deadentro,muy
cercaaún,elmalignomalacararespondíaasusdesesperadosrelinchos,conun
relinchilloabocallena.
Hastaqueesamañanaelviejoalazánhallólabrechamuysencillamente:
cruzandoporfrentealchircal,quedesdeelmonteavanzabacincuentametrosen
elcampo,viounvagosenderoquelocondujoenperfectalíneaoblicuaalmonte.
Allíestabaelmalacara,deshojandoárboles.
Lacosaeramuysimple:elmalacara,cruzandoundíaelchircal,había
halladolabrechaabiertaenelmonteporuninciensodesarraigado.Repitiósu
avanceatravésdelchircal,hastallegaraconocerperfectamentelaentradadel
túnel.Entoncesusódelviejocaminoqueconelalazánhabíanformadoalolargo
delalíneadelmonte.Yaquíestabalacausadeltrastornodelalazán:laentrada
delasendaformabaunalíneasumamenteoblicuaconelcaminodeloscaballos,
demodoqueelalazán,acostumbradoarecorreréstedesuranorteyjamásde
norteasur,nohubierahalladojamáslabrecha.
Enuninstanteelviejocaballoestuvounidoasucompañero,yjuntos
entonces,sinmáspreocupaciónqueladedespuntartorpementelaspalmeras
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
51
jóvenes,losdoscaballosdecidieronalejarsedelmalhadadopotreroquesabíanya
dememoria.
Elmonte,sumamenteraleado,permitíaunfácilavance,aunacaballos.Del
bosquenoquedabaenverdadsinounafranjadedoscientosmetrosdeancho.
Trasél,unacapueradedosañosseempenachabadetabacosalvaje.Elviejo
alazán,queensujuventudhabíacorreteadocapuerashastavivirperdidoseis
mesesenellas,dirigiólamarcha,yenmediahoralostabacosinmediatos
quedarondesnudosdehojashastadondealcanzaunpescuezodecaballo.
Caminando,comiendo,curioseando,elalazányelmalacaracruzaronla
capuerahastaqueunalambradolosdetuvo.
–Unalambrado–dijoelalazán.
–Sí,alambrado–asintióelmalacara.Yambos,pasandolacabezasobreel
hilosuperior,contemplaronatentamente.Desdeallíseveíaunaltopastizalde
viejorozado,blancoporlahelada;unbananalyunaplantaciónnueva.Todoello
pocotentador,sinduda;peroloscaballosentendíanvereso,yunotrasotro
siguieronelalambradoaladerecha.
Dosminutosdespuéspasaban;unárbol,secoenpieporelfuego,había
caídosobreloshilos.Atravesaronlablancuradelpastoheladoenquesuspasos
nosonaban,ybordeandoelrojizobananal,quemadoporlaescarcha,vieron
entoncesdecercaquéeranaquellasplantasnuevas.
–Esyerba–constatóelmalacara,consustrémuloslabiosamediocentímetro
delasdurashojas.Ladecepciónpudohabersidogrande;masloscaballos,si
biengolosos,aspirabansobretodoapasear.Demodoquecortandooblicuamente
elyerbalprosiguieronsucamino,hastaqueunnuevoalambradocontuvoala
pareja.Costeáronlocontranquilidadgraveypaciente,llegandoasíauna
tranquera,abiertaparasudicha,ylospaseantessevieronderepenteenpleno
caminoreal.
Ahorabien,paraloscaballos,aquelloqueacababandehacerteníatodoel
aspectodeunaproeza.Delpotreroaburridoralalibertadpresente,habíainfinita
distancia.Masporinfinitaquefuera,loscaballospretendíanprolongarlaaún,yasí,
despuésdeobservarconperezosaatenciónlosalrededores,quitáronse
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
52
mutuamentelacaspadelpescuezo,yenmansafelicidadprosiguieronsu
aventura.
Eldía,enverdad,lafavorecía.LabrumamatinaldeMisionesacababade
disiparsedeltodo,ybajoelcielosúbitamenteazul,elpaisajebrillabade
esplendorosaclaridad.Desdelalomacuyacumbreocupabanenesemomentolos
doscaballos,elcaminodetierracoloradacortabaelpastodelantedeelloscon
precisiónadmirable,descendíaalvalleblancodeespartillohelado,paratornara
subirhastaelmontelejano.Elviento,muyfrío,cristalizabaaúnmáslaclaridadde
lamañanadeoro,yloscaballos,quesentíandefrenteelsol,casihorizontal
todavía,entrecerrabanlosojosaldichosodeslumbramiento.
Seguíanasí,solosygloriososdelibertadenelcaminoencendidodeluz,
hastaquealdoblarunapuntademontevieronaorillasdelcaminociertaextensión
deunverdeinusitado.¿Pasto?Sinduda.Masenplenoinvierno...
Yconlasnaricesdilatadasdegula,loscaballosacercaronalalambrado.¡Sí,
pastofino,pastoadmirable!Yentraríanellos,loscaballoslibres!
Hayqueadvertirqueelalazányelmalacaraposeíandesdeesamadrugada
altaideadesímismos.Nitranquera,nialambrado,nimonte,nidesmonte,nada
fueraobstáculoparaellos.Habíanvistocosasextraordinarias,salvadodificultades
nocreíbles,ysesentíangordos,orgullososyfacultadosparatomarladecisión
másestrafalariaqueocurrírselespudiera.
Enesteestadodeénfasis,vieronacienmetrosdeellosvariasvacas
detenidasaorillasdelcamino,yencaminándoseallállegaronalatranquera,
cerradaconcincorobustospalos.Lasvacasestabaninmóviles,mirandofijamente
elverdeparaísoinalcanzable.
–¿Porquénoentran?–preguntóelalazánalasvacas.
–Porquenosepuede–lerespondieron.
–Nosotrospasamosportodaspartes–afirmóelalazán,altivo–.Desdehace
unmespasamosportodaspartes.
Conelfulgordesuaventura,loscaballoshabíanperdidosinceramenteel
sentidodeltiempo.Lasvacasnosedignaronsiquieramiraralosintrusos.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
53
–Loscaballosnopueden–dijounavaquillonamovediza–.Dicenesoyno
pasanporningunaparte.Nosotrassípasamosportodaspartes.
–Tienensoga–añadióunaviejamadresinvolverlacabeza.
–¡Yono,yonotengosoga!–respondióvivamenteelalazán–.Yovivíaenlas
capuerasypasaba.
–¡Sí,detrásdenosotras!Nosotraspasamosyustedesnopueden.
Lavaquillonamovedizaintervinodenuevo:
–Elpatróndijoelotrodía:aloscaballosconunsolohiloseloscontiene.¿Y
entonces...?¿Ustedesnopasan?
–No,nopasamos–repusosencillamenteelmalacara,convencidoporla
evidencia.
–¡Nosotrassí!
Alhonradomalacara,sinembargo,seleocurriódeprontoquelasvacas,
atrevidasyastutas,impertinentesinvasorasdechacrasyelCódigoRural,
tampocopasabanlatranquera.
–Estatranqueraesmala–objetólaviejamadre.
–¡Elsí!Correlospalosconloscuernos.
–¿Quién?–preguntóelalazán.
Todaslasvacas,sorprendidasdeesaignorancia,volvieronlacabezaal
alazán.
–¡Eltoro,Barigüí!Élpuedemásquelosalambradosmalos.
–¿Alambrados...?¿Pasa?
–¡Todo!Alambredepúatambién.Nosotraspasamosdespués.
Losdoscaballos,vueltosyaasupacíficacondicióndeanimalesaqueun
solohilocontiene,sesintieroningenuamentedeslumbradosporaquelhéroecapaz
deafrontarelalambredepúa,lacosamásterriblequepuedehallareldeseode
pasaradelante.
Deprontolasvacasseremovieronmansamente:alentopasollegabaeltoro.
Yanteaquellachatayobstinadafrentedirigidaentranquilarectaalatranquera,
loscaballoscomprendieronhumildementesuinferioridad.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
54
Lasvacasseapartaron,yBarigüí,pasandoeltestuzbajounatranca,intentó
hacerlacorreraunlado.Loscaballoslevantaronlasorejas,admirados,perola
trancanocorrió.Unatrasotra,eltoroprobósinresultadosuesfuerzointeligente:
elchacarero,dueñofelizdelaplantacióndeavena,habíaaseguradolatarde
anteriorlospalosconcuñas.
Eltoronointentómás.Volviéndoseconpereza,olfateóalolejos
entrecerrandolosojos,ycosteóluegoelalambrado,conahogadosmugidos
sibilantes.
Desdelatranquera,loscaballosylasvacasmiraban.Endeterminadolugar
eltoropasóloscuernosbajoelalambredepúatendiéndoloviolentamentehacia
arribaconéltestuz,ylaenormebestiapasóarqueandoellomo.Encuatropasos
másestuvoentrelaavena,ylasvacasseencaminaronentoncesallá,intentando
asuvezpasar.Peroalasvacasfaltaevidentementeladecisiónmasculinade
permitirenlapielsangrientosrasguños,yapenasintroducíanelcuello,loretiraban
prestoconmareantecabeceo.
Loscaballosmirabansiempre.
–Nopasan–observóelmalacara.Nopasan,
–Eltoropasó–dijoelalazán.Comemucho.Ylaparejasedirigíaasuveza
costearelalambradoporlafuerzadelacostumbre,cuandounmugidoclaroy
berreanteahora,llegóhastaellos:dentrodelavenaleltoro,concabriolasdefalso
ataque,bramabaanteelchacareroqueconunpalotratabadealcanzarlo.
–¡Añá...!Tevoyadarsaltitos...–gritabaelhombre.Barigüí,siempre
danzandoyberreandoanteelhombre,esquivabalosgolpes.Maniobraronasí
cincuentametros,hastaqueelchacareropudoforzaralabestiacontrael
alambrado.Peroésta,conladecisiónconladecisiónpesadaybrutadebrutade
sufuerza,hundiólacabezaentreloshilosypasó,bajounagudoviolineode
alambreygrampaslanzadasaveintemetros.
Loscaballosvieroncómoelhombrevolvíaprecipitadamenteasurancho,y
tornabaasalirconelrostropálido.Vierontambiénquesaltabaelalambradoyse
encaminabaendireccióndeellos,porlocualloscompañeros,anteaquelpaso
queavanzabadecidido,retrocedieronporelcaminoendirecciónasuchacra.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
55
Comoloscaballosmarchabandócilmenteapocospasosdelantedelhombre,
pudieronllegarjuntosalachacradeldueñodeltoro,siéndolesdadoasíoír
conversación.
Esevidente,porloquedeellasedesprende,queelhombrehabíasufridolo
indecibleconeltorodelpolaco.Plantaciones,porinaccesiblesquehubieran
estadodentrodelmonte;alambrados,porgrandequefuerasutensióneinfinitoel
númerodehilos,todoloarrollóeltoroconsushábitosdepillaje.Sededuce
tambiénquelosvecinosestabanhartosdelabestiaydesudueño,porlos
incesantesdestrozosdeaquélla.Perocomolospobladoresdelaregión
difícilmentedenuncianalJuzgadodePazperjuiciosdeanimales,pordurosque
lessean,eltoroproseguíacomiendoentodaspartesmenosenlachacradesu
dueño,elcual,porotrolado,parecíadivertirsemuchoconesto.
Deestemodo,loscaballosvieronyoyeronalirritadochacareroyalpolaco
cazurro.
–¡Eslaúltimavez,donZaninski,quevengoaverloporsutoro!Acabade
pisotearmetodalaavena.¡Yanosepuedemás!
Elpolaco,altoydeojillosazules,hablabaconagudoymelosofalsete.
–¡Ah,toromalo!¡Minopuede!¡Miata,escapa!¡Vacatieneculpa!¡Toro
siguevaca!
–¡Yonotengovacas,ustedbiensabe!
–¡No,no!¡VacaRamírez!¡Míquedaloco,toro!
–¡Ylopeoresqueaflojatodosloshilos,ustedlosabetambién!
–¡Sí,sí,alambre!¡Ah,mínosabe...!
–¡Bueno!Vea,donZaninski;yonoquierocuestionesconvecinos,perotenga
porúltimavezcuidadoconsutoroparaquenoentreporelalambradodelfondo:
enelcaminovoyaponeralambrenuevo.
–¡Toropasaporcamino!¡Nofondo!
–EsqueahoranovaapasarPorelcamino.
–¡Pasa,toro!¡Nopúa,nonada!¡Pasatodo!
–Novaapasar.
–¿Quépone?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
56
–Alambredepúa...Peronovaapasar.
–¡Nohacenadapúa!
–Bueno;hagaloposibleporquenoentre,porquesipasasevaalastimar.
Elchacarerosefue.Escomoloanteriorevidentequeelmalignopolaco,
riéndoseunavezmásdelasgraciasdelanimal,compadeció,sicabeenlo
posible,asuvecinoqueibaaconstruirunalambradoinfranqueableporsutoro.
Seguramentesefrotólasmanos:
–¡Mínopodrándecirnadaestavezsitorocometodaavena!
Loscaballosreemprendierondenuevoelcaminoquelosalejabadesu
chacra,yunratodespuésllegabanallugarenqueBarigüíhabacumplidosu
hazaña.Labestiaestabaallísiempre,inmóvilenmediodelcamino,mirandocon
solemnevaciedaddeideasdesdehacíauncuartodehora,unpuntofijoala
distancia.Detrásdeél,lasvacasdormitabanalsolyacaliente,rumiando.
Perocuandolospobrescaballospasaronporelcamino,ellasabrieronlos
ojos,despreciativas:
–Sonloscaballos.Queríanpasarelalambrado.Ytienensoga.
–¡Barigüísípasó!
–Aloscaballosunsolohiloloscontiene.
–Sonflacos.
Estoparecióherirenlovivoalalazán,quevolviólacabeza:
–Nosotrosnoestamosflacos.Ustedes,síestán.Novaapasarmásaquí–
añadióseñalandoconlosbelfoslosalambrescaídos,obradeBarigüí.
–¡Barigüípasasiempre!Despuéspasamosnosotras.Ustedesnopasan.
–Novaapasarmás.Lodijoelhombre.
–Élcomiólaavenadelhombre.Nosotraspasamosdespués.
Elcaballo,pormayorintimidaddetrato,essensiblementemásafectoal
hombrequelavaca.Deaquíqueelmalacarayelalazántuvieranfeenel
alambradoqueibaaconstruirelhombre.
Laparejaprosiguiósucamino,ymomentosdespués,anteelcampolibreque
seabríaanteellos,losdoscaballosbajaronlacabezaacomer,olvidándosedelas
vacas.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
57
Tardeya,cuandoelsolacababadeentrar,losdoscaballosseacordarondel
maízyemprendieronelregreso.Vieronenelcaminoalchacareroquecambiaba
todoslospostesdesualambrado,yaunhombrerubioque,detenidoasuladoa
caballo,lomirabatrabajar.
–Ledigoquevaapasar–decíaelpasajero.
–Nopasarádosveces–replicabaelchacarero.
–¡Ustedverá!¡Estoesunjuegoparaelmalditotorodelpolaco!¡Vaapasar!
–Nopasarádosveces–repetíaobstinadamenteelotro.
Loscaballossiguieron,oyendoaúnpalabrascortadas:
–...reír!
–...veremos.
Dosminutosmástardeelhombrerubiopasabaasuladoatroteinglés.El
malacarayelalazán,algosorprendidosdeaquelpasoquenoconocían,miraron
perderseenelvallealhombrepresuroso.
–¡Curioso!–observóelmalacaradespuésdelargorato–.Elcaballovaal
trote,yelhombrealgalope...
Prosiguieron.Ocupabanenesemomentolacimadelaloma,comoesa
mañana.Sobreelfríocielocrepuscular,sussiluetassedestacabanennegro,en
mansaycabizbajapareja,elmalacaradelante,elalazándetrás.
Laatmósfera,ofuscadaduranteeldíaporlaexcesivaluzdelsol,adquiríaa
esasemisombraunatransparenciacasifúnebre.Elvientohabíacesadopor
completo,yconlacalmadelatardecer,enqueeltermómetrocomenzabaacaer
velozmente,elvalleheladoexpandíasupenetrantehumedad,quesecondensaba
enrastreanteneblinaenelfondosombríodelasvertientes.Revivía,enlatierraya
enfriada,elinvernalolordepastoquemado;ycuandoelcaminocosteabael
monte,elambiente,quesesentíadegolpemásfríoyhúmedo,setornaba
excesivamentepesadodeperfumedeazahar.
Loscaballosentraronporelportóndesuchacra,pueselmuchacho,que
hacíasonarelcajoncitodemaíz,habíaoídosuansiosotrémulo.Elviejoalazán
obtuvoelhonordequeseleatribuyeralainiciativadelaaventura,viéndose
gratificadoconunasoga,aefectosdeloquepudierapasar.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
58
Peroalamañanasiguiente,bastantetardeyaacausadeladensaneblina,
loscaballosrepitieronsuescapatoria,atravesandootravezeltabacalsalvaje
hollandoconmudospasoselpastizalhelado,salvandolatranqueraabiertaaún.
Lamañanaencendidadesol,muyaltoya,reverberabadeluz,yelcalor
excesivoprometíaparamuyprontocambiodetiempo.Despuésdetrasponerla
loma,loscaballosvierondeprontoalasvacasdetenidasenelcamino,yel
recuerdodelatardeanteriorexcitósusorejasysupaso:queríanvercómoerael
nuevoalambrado.
Perosudecepción,alllegar,fuegrande.Enlosnuevospostes–oscurosy
torcidos–habíadossimplesalambresdepúa,gruesostalvez,peroúnicamente
dos.
Noobstantesumezquinaaudacia,lavidaconstanteenchacrasdemonte
habíadadoaloscaballosciertaexperienciaencercados.Observaronatentamente
aquello,especialmentelospostes.
–Sondemaderadeley–observóelmalacara.
–Sí,cernesquemados–comprobóelalazán.
Ytrasotralargamiradadeexamen,elmalacaraañadió:
–Elhilopasaporelmedio,nohaygrampas...
Yelalazán:
–Estánmuycercaunodeotrodeotro...
Cerca,lospostes,sí,indudablemente:tresmetros.Peroencambio,aquellos
dosmodestosalambresenreemplazodeloscincohilosdelcercadoanterior,
desilusionaronaloscaballos.¿Cómoeraposiblequeelhombrecreyeraqueaquel
alambradoparaternerosibaaconteneralterribletoro?
–Elhombredijoquenoibaapasar–seatreviósinembargoelmalacara,que
enrazóndeserelfavoritodesuamo,comíamásmaíz,porlocualsentíasemás
creyente.
Perolasvacasloshabíanoído.
–Sonloscaballos.Losdostienensoga.Ellosnopasan.Barigüípasóya.
–¿Pasó?¿Poraquí?–preguntódescorazonadoelmalacara.
–Porelfondo.Poraquípasatambién.Comiólaavena.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
59
Entretanto,lavaquillalocuazhabíapretendidopasarloscuernosentrelos
hilos;yunavibraciónaguda,seguidadeunsecogolpeenloscuernos,dejóen
suspensoaloscaballos.
–Losalambresestánmuyestirados–dijoelalazándespuésdelargo
examen.
–Sí.Másestiradosnosepuede...
Yambos,sinapartarlosojosdeloshilos,pensabanconfusamenteencómo
sepodríapasarentrelosdoshilos.
Lasvacas,mientrastanto,seanimabanunasaotras.
–Élpasóayer.Pasaelalambredepúa.Nosotrasdespués.
–Ayernopasaron.Lasvacasdicensí,ynopasan–comprobóelalazán.
–¡Aquíhaypúa,yBarigüípasa!¡Allíviene!
Costeandoporadentroelmontedelfondo,adoscientosmetrosaún,eltoro
avanzabahaciaelavenal.Lasvacassecolocarontodasdefrentealcercado,
siguiendoatentasconlosojosalabestiainvasora.Loscaballos,inmóviles,
alzaronlasorejas.
–¡Cometodalaavena!¡Despuéspasa!
–Loshilosestánmuyestirados...–observóaúnelmalacara,tratandosiempre
deprecisarloquesucederíasi...
–¡Comiólaavena!¡Elhombreviene!¡Vieneelhombre!–lanzólavaquilla
locuaz.
Enefecto,elhombreacababadesalirdelranchoyavanzabahaciaeltoro.
Traíaelpaloenlamano,peronoparecíairacundo;estabasímuyserioyconel
ceñocontraído.
Elanimalesperóqueelhombrellegarafrenteaél,yentoncesdioprincipioa
losmugidosdesiempre,confintasdecornadas.Elhombreavanzómás,eltoro
comenzóaretroceder,berreandosiempreyarrasandolaavenaconsusbestiales
cabriolas.Hastaque,adiezmetrosyadelcamino,volviógrupasconunpostrer
mugidodedesafíoburlón,yselanzósobreelalambrado.
–¡VieneBarigüí!¡Lapasatodo!¡Pasaalambredepúa!–alcanzaronaclamar
lasvacas.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
60
Conelimpulsodesupesadotrote,elenormetorobajóeltestuzyhundióla
cabezaentrelosdoshilos.Seoyóunagudogemidodealambre,unestridente
chirridosepropagódeposteapostehastaelfondo,yeltoropasó.
Perodesulomoydesuvientre,profundamentecanalizadosdesdeelpecho
alagrupa,llovíaríosdesangre.Labestia,presadeestupor,quedóuninstante
atónitaytemblando.Sealejóenseguidaalpaso,inundandoelpastodesangre,
hastaquealosveintemetrosseechó,conunroncosuspiro.
Amediodíaelpolacofueabuscarasutoro,ylloróenfalseteanteel
chacareroimpasible.Elanimalsehabíalevantado,ypodíacaminar.Perosu
dueño,comprendiendoquelecostaríamuchocurarlo–siestoaúneraposible–,lo
carneóesatarde.Yeldíasiguientetocóleensuertealmalacarallevarasucasa
enlamaleta,doskilosdecarnedetoromuerto.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
61
LOSMENSÚ
CayetanoMaidanayEstebanPodeley,peonesdeobraje,volvíanaPosadas
enelSilexconquincecompañeros.Podeley,labradordemadera,tornabaalos
nuevemeses,lacontrataconcluida,yconpasajegratisporlogratis,porlotanto.
Cayé–mensualero–llegabaenigualescondiciones,masalañoymedio,tiempo
quehabíanecesitadoparacancelarsucuenta.
Flacos,despeinados,encalzoncillos,lacamisaabiertaenlargostajos,
descalzoscomolamayoría,sucioscomotodosellos,losdosmensúdevoraban
conlosojoslacapitaldelbosque,JerusalemyGólgotadesusvidas.¡Nueve
mesesalláarriba!¡Añoymedio!Perovolvíanporfin,yelhachazoaúndolientede
lavidadelobrajeeraapenasunrocedeastillaanteelrotundogoceque
olfateabanallí.
Decienpeones,sólodoslleganaPosadasconhaber.Paraesagloriade
unasemanaaquelosarrastraelríoaguasabajo,cuentanconelanticipodeuna
nuevacontrata.Comointermediarioycoadyuvante,esperaenlaplayaungrupo
demuchachasalegresdecarácterydeprofesión,antelascualeslosmensú
sedientoslanzansu¡ahijú!deurgentelocura.
CayéyPodeleybajarontambaleantesdeorgíapregustada,yrodeadosde
tresocuatroamigassehallaronenunmomentoantelacantidadsuficientede
cañaparacolmarelhambredeesodeunmensú.
Uninstantedespuésestabanborrachos,yconnuevacontratafirmada.¿En
quétrabajo?¿Endónde?Nolosabían,nilesimportabatampoco.Sabían,sí,que
teníancuarentapesosenelbolsillo,yfacultadparallegaramuchomásengastos.
Babeantesdedescansoydichaalcohólica,dócilesytorpes,siguieronambosalas
muchachasavestirse.Lasavisadasdoncellascondujéronlosaunatiendaconla
queteníanrelacionesespecialesdeuntantoporciento,otalvezalalmacéndela
mismacasacontratista.Peroenunauotrolasmuchachasrenovaronellujo
detonantedesustrapos,anidáronselacabezadepeinetones,ahorcáronsede
cintas–robadotodoelloconperfectasangrefríaalhidalgoalcoholdesu
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
62
compañero,puesloúnicoqueunmensúrealmenteposeeesundesprendimiento
brutaldesudinero.
Porsuparte,Cayéadquiriómuchosmásextractosylocionesyaceitesdelos
necesariosparasahumarhastalanáuseasuropanueva,mientrasPodeley,más
juicioso,optabaporuntrajedepaño.Posiblementepagaronmuycaraunacuenta
entreoídayabonadaconunmontóndepapelestiradosalmostrador.Perode
todosmodosunahoradespuéslanzabanauncochedescubiertosusflamantes
personas,calzadosdebotas,ponchoalhombro–yrevólver44enelcinto,desde
luego–,repletalaropadecigarrillosquedeshacíantorpementeentrelosdientes,y
dejandocaerdecadabolsillolapuntadeunpañuelodecolor.Acompañábanlos
dosmuchachas,orgullosasdeesaopulencia,cuyamagnitudseacusabaenla
expresiónuntantohastiadadelosmensú,arrastrandosucochemañanaytarde
porlascallescaldeadas,unainfeccióndetabacoyextractosdeobraje.
Lanochellegabaporfin,yconellalabailanta,dondelasmismasdamiselas
avisadasinducíanabeberalosmensú,cuyarealezaendineroleshacíalanzar
diezpesosporunabotelladecerveza,pararecibirencambiounpesoycuarenta
centavos,queguardabansinojearsiquiera.
Así,trasconstantesderrochesdenuevosadelantos–necesidadirresistiblede
compensarconsietedíasdegranseñorlasmiseriasdelobraje–,losmensú
volvieronarearemontarelríoenelSílex.Cayéllevócompañera,ylostres,
borrachoscomolosdemáspeones,seinstalaronjuntoalabodega,dondeyadiez
mulassehacinabaneníntimocontactoconbaúles,atados,perros,mujeresy
hombres.
Aldíasiguiente,yadespejadaslascabezas,PodeleyyCayéexaminaronsus
libretas:eralaprimeravezquelohacíandesdesucontrata.Cayéhabíarecibido
cientoveintepesosenefecto,ytreintaycincoengasto;yPodeley,cientotreintay
setentaycinco,respectivamente.
Ambossemiraronconexpresiónquepudierahabersidodeespanto,siun
mensúnoestuvieraperfectamentecuradodeello.Norecordabanhabergastado
nilaquintapartesiquiera.
–¡Añá...!–murmuróCayé–.Novoyacumplirnunca...
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
63
Ydesdeesemomentoadquiriósencillamente–comojustocastigodesu
despilfarro–laideadeescaparsedeallá.
LalegitimidaddesuvidaenPosadasera,sinembargo,tanevidenteparaél,
quesintiócelosdelmayoradelantoacordadoaPodeley.
–Vostenéssuerte...–dijo–.Grande,tuanticipo...
–Vostraéscompañera–objetóPodeley–.Esotecuestaparatubolsillo...
Cayémiróasumujer;yaunquelabellezayotrascualidadesdeordenmás
moralpesanmuypocoenlaeleccióndeunmensú,quedósatisfecho.La
muchachadeslumbraba,efectivamente,consutrajederaso,faldaverdeyblusa
amarilla;lucíaenelcuellosuciountriplecollardeperlas:calzabazapatosLuisXV,
teníalasmejillasbrutalmentepintadas,yundesdeñosocigarrodehojabajolos
párpadosentornados.
Cayéconsideróalamuchachaysurevólver44:ambascosaseran
realmenteloúnicoquevalíadecuantollevabaconél.Yaúnel44corríariesgode
naufragartraselanticipo,porminúsculaquefuerasutentacióndetallar.
Sobreunbaúldepunta,enefecto,losmensújugabanconcienzudamenteal
montecuantotenían.Cayéobservóunratoriéndose,comoseríensiemprelos
peonescuandoestánjuntos,seacualfueraelmotivo;yseaproximóalbaúl,
colocandoaunacartacincocigarros.
Modestoprincipio,quepodíallegaraproporcionarleeldinerosuficientepara
pagareladelantoenelobrajeyvolverseenelmismovaporaPosadas,a
derrocharunnuevoanticipo.
Perdió.Perdiólosdemáscigarros,perdiócincopesos,elponcho,elcollarde
sumujer,suspropiasbotas,ysu44.Aldíasiguienterecuperólasbotas,pero
nadamás,mientraslamuchachacompensabaladesnudezdesupescuezocon
incesantescigarrosdespreciativos.
Podeleyganó,trasinfinitocambiodedueño,elcollarencuestión,yunacaja
dejabonesdeolorquehallómododejugarcontraunmacheteymediadocenade
medias,queganó,quedandoasísatisfecho.
Porfin,quincedíasdespués,llegaronadestino.Lospeonestreparonalegres
lainterminablecintarojaqueescalabalabarranca,desdecuyacimaelSílex
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
64
aparecíadiminutoyhundidoenellúgubrerío.Yconahijúsyterriblesinvectivasen
guaraní,losmensúdespidieronalvaporquedebíaahogar,enunabaldeadade
treshoras,lanauseabundaatmósferadedesaseo,pachulíymulasenfermas,que
durantecuatrodíasremontóconél.ParaPodeley,labradordemadera,cuyodiario
podíasubirasietepesos,lavidadeobrajenoeramuydura.Hechoaella,
domabasuaspiracióndeestrictajusticiaenelcubicajedelamadera,
compensandolasrapiñasrutinariasconciertosprivilegiosdebuenpeón.Sunueva
etapacomenzóaldíasiguiente,unavezdemarcadasuzonadebosque.
Construyóconhojasdepalmerasucobertizo–techoyparedsur,nadamás–;dio
nombredecamaaochovarashorizontales,ydeunhorcóncolgólaprovista
semanal.Recomenzó,automáticamente,susdíasdeobraje:silenciososmatesal
levantarse,denocheaún,quesesucedíansindesprenderlamanodelapava;la
exploraciónendescubiertamadera;eldesayunoalasocho,–harina,charquey
grasa–;elhachaluego,abustodescubierto,cuyosudorarrastrabatábanos,
barigüísymosquitos;despuéselalmuerzo–estavezporotosymaízflotandoenla
inevitablegrasa–,paraconcluirdenoche,trasnuevaluchaconlaspiezasdeocho
portreinta,conelyoparádelmediodía.
Fueradealgúnincidenteconsuscolegaslabradores,queinvadíansu
jurisdicción;delhastíodelosdíasdelluviaqueloreleganencuclillasfrenteala
pava,latareaproseguíahastaelsábadodetarde.Lavabaentoncessuropa,yel
domingoibaalalmacénaproveerse.
Eraésteelrealmomentodesolazdelosmensú,olvidándolotodoentrelos
anatemasdelalenguanatal,sobrellevandoconfatalismoindígenalasuba
siemprecrecientedelaprovista,quealcanzabaentoncesaochentacentavospor
kilodegalleta,ysietepesosporuncalzoncillodelienzo.Elmismofatalismoque
aceptabaestoconun¡añá!yunarientemiradaalosdemáscompañeros,le
dictaba,enelementaldesagravio,eldeberdehuirdelobrajeencuantopudiera.Y
siestaambiciónnoestabaentodoslospechos,todoslospeonescomprendían
esamordeduradecontra–justiciaqueiba,encasodellegar,aclavarlosdientes
enlaentrañamismadelpatrón.Este,porsuparte,llevabalaluchaasuextremo
final,vigilandodíaynocheasugente,yenespeciallosmensualeros.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
65
Ocupábanseentonceslosmensúenlaplanchada,tumbandopiezasentre
inacabablegritería,quesubíadepuntocuandolasmulas,impotentespara
contenerlaalzaprimaquebajabadelaaltísimabarrancaatodavelocidad,
rodabanunassobreotrasdandotumbos,vigas,animales,carretas,todobien
mezclado.Raramenteselastimabanlasmulas;perolaalgazaraeralamisma.
Cayé,entrerisayrisa,meditabasiempresufuga.Hartoyadereviradosy
yoparás,queelpregustodelahuidatornabamásindigestos,deteníaseaúnpor
faltaderevólvery,ciertamente,anteelwinchesterdelcapataz.
¡Perosituvieraun44!...
Lafortunallególeestavezenformabastantedesviada.
LacompañeradeCayé,quedesprovistayadesulujosoatavíoseganabala
vidalavandolaropaalospeones,cambióundíadedomicilio.Cayélaesperódos
noches;yalatercerafuealranchodesureemplazante,dondepropinóuna
soberbiapalizaalamuchacha.Losdosmensúquedaronsoloscharlando,
amistosamente,resultasdelocualconvinieronenvivirjuntos,acuyoefectoel
seductorseinstalóconlapareja.Estoeraeconómicoybastantejuicioso.Pero
comoelmensúparecíagustarrealmentedeladama–cosararaenelgremio–,
Cayéofrecióselaenventaporunrevólverconbalas,queélmismosacaríadel
almacén.Noobstanteestasencillez,eltratoestuvoapuntoderomperse,porque
aúltimahoraCayépidióqueseagregaraunmetrodetabacoencuerda,loque
parecióexcesivoalmensú.Concluyóseporfinelmercado,ymientraselfresco
matrimonioseinstalabaensurancho,Cayécargabaconcienzudamentesu44
paradirigirseaconcluirlatardelluviosatomandomateconaquéllos.
Elotoñofinalizaba,yelcielo,fijoensequíaconchubascosdecincominutos,
sedescomponíaporfinenmaltiempoconstante,cuyahumedadhinchabael
hombrodelosmensú.Podeley,libredeestohastaentonces,sintióseundíacon
taldesganoalllegarasuviga,quesedetuvo,mirandoatodaspartessinsaber
quéhacer.Noteníaánimoparanada.Volvióasucobertizo,yenelcaminosintió
unligerocosquilleoenlaespalda.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
66
Podeleysabíamuybienquésignificabaaqueldesganoyaquelhormigueoa
flordepiel.Sentósefilosóficamenteatomarmateymediahoradespuésunhondo
ylargoescalofríorecorríalelaespalda.
Nohabíanadaquehacer.Elmensúseechósobrelasvarastiritandodefrío,
dobladoengatillobajoelponcho,mientraslosdientes,incontenibles,
castañeteabanamásnopoder.
Aldíasiguienteelacceso,noesperadohastaelcrepúsculo,tornóa
mediodía,yPodeleyfuealacomisaríaapedirquinina.Tanclaramentese
denunciabaelchuchoenelaspectodelmensú,queeldependiente,sinmirarcasi
alenfermo,bajólospaquetesdequinina.Podeleyvolcótranquilamentesobresu
lengualaterribleamarguraaquella,ycuandoregresabaalmontetropezóconel
mayordomo.
–¡Vostambién!–ledijoelmayordomo,mirándolo–.Yvancuatro.Losotros
noimporta...pocacosa.Vossoscumplidor...¿Cómoestátucuenta?
–Faltapoco...Peronovoyapoderhachear...
–¡Bah!Curatebienynoesnada...Hastamañana.
–Hastamañana–sealejóPodeleyapresurandoelpaso,porqueenlos
talonesacababadesentirunlevecosquilleo.
Eltercerataquecomenzóunahoradespués,quedandoPodeleydesplomado
enunaprofundafaltadefuerzas,ylamiradafijayopaca,comosinopudiera
alcanzarmásalládeunoodosmetros.
Eldescansoabsolutoaqueseentregóportresdías–bálsamoespecífico
paraelmensú,porloinesperado–,nohizosinoconvertirleenunbulto
castañeteanteyarrebujadosobreunraigón.Podeley,cuyafiebreanteriorhabía
tenidohonradoyperiódicoritmo,nopresagiónadabuenoparaéldeesagalopada
deaccesos,casisinintermitencia.Hayfiebreyfiebre.Silaquininanohabía
cortadoaraselsegundoataque,erainútilquesequedaraalláarriba,amorir
hechounovilloencualquierrecododepicada.Ybajódenuevoalalmacén.
–¡Otravez,vos!–lorecibióelmayordomo.Esonoandabien...¿Notomaste
quinina?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
67
–Tomé...nomehalloconestafiebre...Nopuedoconmihacha.Siquerés
darmeparamipasaje,tevoyacumplirencuantomesane...
Elmayordomocontemplóaquellaruina,ynoestimóengrancosalavidaque
quedabaensupeón.
–¿Cómoestátucuenta?–preguntóotravez.
–Deboveintepesostodavía...Elsábadoentregué...
Mehalloenfermogrande...
–Sabésbienquemientrastucuentanoestépagada,debésquedar.Abajo...
tepodésmorir.Curateaquí,yarreglástucuentaenseguida.
¿Curarsedeunafiebreperniciosa,allídondeselaadquirió?No,porcierto;
peroelmensúquesevapuedenovolver,yelmayordomopreferíahombremuerto
adeudorlejano.
Podeleyjamáshabíadejadodecumplirnada,únicaaltaneríaquesepermite
antesupatrónunmensúdetalla.
–¡Nomeimportaquehayasdejadoonodecumplir!–replicóelmayordomo–.
¡Pagátucuentaprimero,ydespuéshablaremos!
Estainjusticiaparaconélcreólógicayvelozmenteeldeseodeldesquite.
FueainstalarseconCayé,cuyoespírituconocíabien,yambosdecidieron
escaparseelpróximodomingo.
–¡Ahítenés!–gritóelmayordomoaPodeleyesamismatardealcruzarsecon
él–.Anochesehanescapadotres...¿Esoesloquetegusta,no?¡Esostambién
erancumplidores!¡Comovos!¡Peroantesvasareventaraquí,quesalirdela
planchada!¡Ymuchocuidado,vosytodoslosqueestánoyendo!¡Yasaben!
Ladecisióndehuirysuspeligros–paralosqueelmensúnecesitatodassus
fuerzas–escapazdeconteneralgomásqueunafiebreperniciosa.Eldomingo,
porlodemás,habíallegado;yconfalsasmaniobrasdelavajederopa,simulados
guitarreosenelranchodetalocual,lavigilanciapudoserburlada,yPodeleyy
Cayéseencontrarondeprontoamilmetrosdelacomisaría.
Mientrasnosesintieranperseguidos,noabandonaríanlapicada,pues
Podeleycaminabamal.Yaúnasí...
Laresonanciapeculiardelbosquetrájoles,lejana,unavozronca:
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
68
–¡Alacabeza!¡Alosdos!
Yunmomentodespuésdesembocandodeuncododelapicadasurgían
corriendoelcapatazytrespeones.Lacaceríacomenzaba.
Cayéamartillósurevólversindejardehuir.
–¡Entregáte,añá!–gritóleselcapatazdesdeatrás.
–Entremosenelmonte–dijoPodeley–.Yonotengofuerzaparami
machete...
–¡Volvéotetiro!–llegóotravoz.
–Cuandoesténmáscerca...–comenzóCayé.Unabaladewinchesterpasó
silbandoporlapicada.
–¡Entrá!–gritóCayéasucompañero.Yparapetándosetrasunárbol,
descargóhacialosperseguidorescincotirosdesurevólver.
Unagriteríaagudarespondióles,mientrasotrabaladewinchesterhacía
saltarlacortezadelárbolqueocultabaaCayé.
–¡Entregáteotevoyadejarlacabeza...!
–¡Andánomás!–instóCayéaPodeley–.Yovoya...
Ytrasnuevadescargaentróasuvezenelmonte.Losperseguidores,
detenidosunmomentoporlasexplosiones,lanzáronserabiososadelante,
fusilando,golpetrasgolpedewinchester,elderroteroprobabledelosfugitivos.
Acienmetrosdelapicada,ysiguiendosumismalínea,CayéyPodeleyse
alejaban,dobladoshastaelsueloparaevitarlaslianas.Losperseguidores
presumíanestamaniobra;perocomodentrodelmonteelqueatacatienecien
probabilidadescontraunadeserdetenidoporunabalaenmitaddelafrente,el
capatazsecontentabaconsalvasdewinchesteryaullidosdesafiantes.Porlo
demás,lostiroserradoshoyhabíanhecholindoblancolanochedeljueves...
Elpeligrohabíapasado.Losfugitivossesentaron,rendidos.Podeleyse
envolvióenelponcho,yrecostadoenlaespaldadesucompañero,sufrióendos
terribleshorasdechucho,elcontragolpedeaquelesfuerzo.
Luegoprosiguieronlafuga,siemprealavistadelapicada,ycuandola
nochellegó,porfin,acamparon.Cayéhabíallevadochipas,yPodeleyencendió
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
69
fuego,noobstantelosmilinconvenientesenunpaísdonde,fueradelospavones,
hayotrosseresquetienendebilidadporlaluz,sincontarloshombres.
Elsolestabamuyaltoyacuandoalamañanasiguienteencontraronel
riacho,primerayúltimaesperanzadelosescapados.Cayécortódocetacuaras
sinmásprolijaelección,yPodeley,cuyasúltimasfuerzasfuerondedicadasa
cortarlosisipós,tuvoapenastiempodehacerloantesdearrollarseatiritar.
Cayé,pues,construyósololajangada–dieztacuarasatadas
longitudinalmenteconlianas,llevandoencadaextremounaatravesada.
Alosdiezsegundosdeconcluidaseembarcaron.Ylajangadilla,arrastrada
aladeriva,entróenelParaná.
Lasnochessonenesaépocaexcesivamentefrescas;ylosdosmensú,con
lospiesenelagua,pasaronlanochehelados,unojuntoalotro.Lacorrientedel
Paraná,quellegabacargadodeinmensaslluvias,retorcíalajangadaenel
borbollóndesusremolinos,yaflojabalentamentelosnudosdeisipó.
Entodoeldíasiguientecomierondoschipas,últimorestodeprovisión,que
Podeleyprobóapenas.Lastacuarastaladradasporlostambússehundían.Yal
caerlatarde,lajangadahabíadescendidoaunacuartadelniveldelagua.
Sobreelríosalvaje,encajonadoenloslúgubresmurallonesdebosque,
desiertodelmásremoto¡ay!,losdoshombres,sumergidoshastalarodilla,
derivabangirandosobresímismos,detenidosunmomentoinmóvilesanteun
remolino,siguiendodenuevo,sosteniéndoseapenassobrelastacuarascasi
sueltasqueseescapabandesuspies,enunanochedetintaquenoalcanzabana
rompersusojosdesesperados.
Elaguallegábalesyaalpechocuandotocarontierra.¿Dónde?Nolo
sabían...Unpajonal.Peroenlamismaorillaquedaroninmóviles,tendidosde
vientre.
Yadeslumbrabaelsolcuandodespertaron.Elpajonalseextendíaveinte
metrostierraadentro,sirviendodelitoralaríoybosque.Amediacuadraalsur,el
riachoParanaí,quedecidieronvadearcuandohubieranrecuperadolasfuerzas.
Peroéstasnovolvíantanrápidamentecomoeradedesear,dadoqueloscogollos
ygusanosdetacuarasontardosfortificantes.Yduranteveintehoraslalluvia
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
70
cerradatransformóalParanáenaceiteblanco,yalParanaíenfuriosaavenida.
Todoimposible.Podeleyseincorporódeprontochorreandoagua,yapoyándose
enelrevólverparalevantarse,apuntóaCayé.Volabadefiebre.
–¡Pasá,añá!...
Cayévioquepocopodíaesperardeaqueldelirio,yseinclinó
disimuladamenteparaalcanzarasucompañerodeunpalo.Peroelotroinsistió:
–¡Andáalagua!¡Vosmetrajiste!¡Bandeáelrío!
Losdedoslívidostemblabansobreelgatillo.
Cayéobedeció;dejósellevarporlacorrienteydesapareciótraselpajonal,al
quepudoabordarconterribleesfuerzo.
Desdeallí,ydeatrás,acechóasucompañero;peroPodeleyyacíadenuevo
decostado,conlasrodillasrecogidashastaelpecho,bajolalluviaincesante.Al
aproximarseCayéalzólacabeza,ysinabrirelenfermolosojos,cegadosporel
agua,murmuró:
–Cayé,caray...Fríomuygrande...
Llovióaúntodalanochesobreelmoribundo,lalluviablancaysordadelos
diluviosotoñales,hastaquealamadrugadaPodeleyquedóinmóvilparasiempre
ensutumbadeagua.
Yenelmismopajonal,sitiadosietedíasporelbosque,elríoylalluvia,el
supervivienteagotólasraícesygusanosposibles,perdiópocoapocosusfuerzas,
hastaquedarsentado,muriéndosedefríoyhambre,conlosojosfijosenel
Paraná.
ElSílex,quepasóporallíalatardecer,recogióalmensúyacasimoribundo.
Massufelicidadtransformóseenterroraldarsecuenta,aldíasiguiente,dequeel
vaporremontabaelrío.
–¡Porfavortepido!–lloriqueóanteelcapitán–.¡NomebajésenPuertoX!
¡Mevanamatar!...¡Telopidodeveras!...
ElSílexvolvióaPosadas,llevandoconélalmensú,empapadoaúnen
pesadillasnocturnas.
Peroalosdiezminutosdebajaratierraestabayaborrachoconnueva
contrata,yseencaminabatambaleandoacomprarextractos.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
71
LAGALLINADEGOLLADA
Todoeldía,sentadosenelpatioenunbanco,estabanloscuatrohijos
idiotasdelmatrimonioMazzini–Ferraz.Teníanlalenguaentreloslabios,losojos
estúpidosyvolvíanlacabezaconlabocaabierta.
Elpatioeradetierra,cerradoaloesteporuncercodeladrillos.Elbanco
quedabaparaleloaél,acincometros,yallísemanteníaninmóviles,fijoslosojos
enlosladrillos.Comoelsolseocultabatraselcerco,aldeclinarlosidiotastenían
fiesta.Laluzenceguecedorallamabasuatenciónalprincipio,pocoapocosus
ojosseanimaban;sereíanalfinestrepitosamente,congestionadosporlamisma
hilaridadansiosa,mirandoelsolconalegríabestial,comosifueracomida.
Otrasveces,alineadosenelbanco,zumbabanhorasenteras,imitandoal
tranvíaeléctrico.Losruidosfuertessacudíanasimismosuinercia,ycorrían
entonces,mordiéndoselalenguaymugiendo,alrededordelpatio.Perocasi
siempreestabanapagadosenunsombríoletargodeidiotismo,ypasabantodoel
díasentadosensubanco,conlaspiernascolgantesyquietas,empapandode
glutinosasalivaelpantalón.
Elmayorteníadoceaños,yelmenorocho.Entodosuaspectosucioy
desvalidosenotabalafaltaabsolutadeunpocodecuidadomaternal.
Esoscuatroidiotas,sinembargo,habíansidoundíaelencantodesus
padres.Alostresmesesdecasados,MazziniyBertaorientaronsuestrechoamor
demaridoymujer,ymujerymarido,haciaunporvenirmuchomásvital:unhijo:
¿Quémayordichaparadosenamoradosqueesahonradaconsagracióndesu
cariño,libertadoyadelvilegoísmodeunmutuoamorsinfinningunoy,loquees
peorparaelamormismo,sinesperanzasposiblesderenovación?
AsílosintieronMazziniyBerta,ycuandoelhijollegó,aloscatorcemesesde
matrimonio,creyeroncumplidasufelicidad.Lacriaturacreció,bellayradiante,
hastaquetuvoañoymedio.Peroenelvigésimomessacudiéronlounanoche
convulsionesterribles,yalamañanasiguientenoconocíamásasuspadres.El
médicoloexaminóconesaatenciónprofesionalqueestávisiblementebuscando
lacausadelmalenlasenfermedadesdelospadres.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
72
Despuésdealgunosdíaslosmiembrosparalizadosrecobraronel
movimiento;perolainteligencia,elalma,aunelinstinto,sehabíanidodeltodo;
habíaquedadoprofundamenteidiota,baboso,colgante,muertoparasiempre
sobrelasrodillasdesumadre.
–¡Hijo,mihijoquerido!–sollozabaésta,sobreaquellaespantosaruinadesu
primogénito.
Elpadre,desolado,acompañóalmédicoafuera.
–Austedselepuededecir;creoqueesuncasoperdido.Podrámejorar,
educarseentodoloquelepermitasuidiotismo,peronomásallá.
–¡Sí!...¡sí!...–asentíaMazzini.–Perodígame:¿Ustedcreequeesherencia,
que...?
–Encuantoalaherenciapaterna,yaledijeloquecreícuandoviasuhijo.
Respectoalamadre,hayallíunpulmónquenosoplabien.Noveonadamás,
perohayunsoplounpocorudo.Hágalaexaminarbien.
Conelalmadestrozadaderemordimiento,Mazziniredoblóelamorasuhijo,
elpequeñoidiotaquepagabalosexcesosdelabuelo.Tuvoasimismoque
consolar,sostenersintreguaaBerta,heridaenlomásprofundoporaquelfracaso
desujovenmaternidad.
Comoesnatural,elmatrimoniopusotodosuamorenlaesperanzadeotro
hijo.Nacióéste,ysusaludylimpidezderisareencendieronelporvenirextinguido.
Peroalosdieciochomeseslasconvulsionesdelprimogénitoserepetian,yaldía
siguienteamanecíaidiota.
Estavezlospadrescayeronenhondadesesperación.¡Luegosusangre,su
amorestabanmalditos!¡Suamor,sobretodo!Veintiochoañosél,veintidósella,y
todasuapasionadaternuranoalcanzabaacrearunátomodevidanormal.Yano
pedíanmásbellezaeinteligenciacomoenelprimogénito;¡perounhijo,unhijo
comotodos!
Delnuevodesastrebrotaronnuevasllamaradasdedoloridoamor,unloco
anheloderedimirdeunavezparasiemprelasantidaddesuternura.
Sobrevinieronmellizos,ypuntoporpuntorepitióseelprocesodelosdosmayores.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
73
Mas,porencimadesuinmensaamargura,quedabaaMazziniyBertagran
compasiónporsuscuatrohijos.
Huboquearrancardellimbodelamáshondaanimalidad,noyasusalmas,
sinoelinstintomismoabolido.Nosabíandeglutir,cambiardesitio,niaun
sentarse.Aprendieronalfinacaminar,perochocabancontratodo,pornodarse
cuentadelosobstáculos.Cuandoloslavabanmugíanhastainyectarsedesangre
elrostro.Animábansesóloalcomer,ocuandoveíancoloresbrillantesuoían
truenos.Sereíanentonces,echandoafueralenguayríosdebaba,radiantesde
frenesíbestial.Tenían,encambio,ciertafacultadimitativa;peronosepudo
obtenernadamás.
Conlosmellizosparecióhaberconcluidolaaterradoradescendencia.Pero
pasadostresañosdesearondenuevoardientementeotrohijo,confiandoenqueel
largotiempotranscurridohubieraaplacadoalafatalidad.
Nosatisfacíansusesperanzas.Yeneseardienteanheloqueseexasperaba,
enrazóndesuinfructuosidad,seagriaron.Hastaesemomentocadacualhabía
tomadosobresílapartequelecorrespondíaenlamiseriadesushijos;perola
desesperanzaderedenciónantelascuatrobestiasquehabíannacidodeellos,
echóafueraesaimperiosanecesidaddeculparalosotros,queespatrimonio
específicodeloscorazonesinferiores.
Iniciáronseconelcambiodepronombres:tushijos.Ycomoamásdelinsulto
habíalainsidia,laatmósferasecargaba.
–Meparece–díjoleunanocheMazzini,queacababadeentraryselavaba
lasmanos–quepodríastenermáslimpiosalosmuchachos.
Bertacontinuóleyendocomosinohubieraoído.
–Eslaprimeravez–repusoalrato–queteveoinquietarteporelestadode
tushijos.
Mazzinivolvióunpocolacaraaellaconunasonrisaforzada:
–Denuestroshijos,¿meparece?
–Bueno;denuestroshijos.¿Tegustaasí?–alzóella
EstavezMazziniseexpresóclaramente:
–¿Creoquenovasadecirqueyotengalaculpa,no?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
74
–¡Ah,no!–sesonrióBerta,muypálida–¡peroyotampoco,supongo!...¡No
faltabamás!...–murmuró.
–¿Qué,nofaltabamás?
–¡Quesialguientienelaculpa,nosoyyo,entiéndelobien!Esoesloquete
queríadecir.
Sumaridolamiróunmomento,conbrutaldeseodeunmomentocon
insultarla.
–¡Dejemos!–articuló,secándoseporfinlasmanos.
–Comoquieras;perosiquieresdecir...
–¡Berta!
–¡Comoquieras!
Estefueelprimerchoqueylesucedieronotros.Peroenlasinevitables
reconciliaciones,susalmasseuníandoblearrebatoylocuraporotrohijo.
Nacióasíunaniña.Vivierondosañosconlaangustiaaflordealma,
esperandosiempreotrodesastre.Nadaacaeció,sinembargo,ylospadres
pusieronenellatodasucomplacencia,quelapequeñallevabaalosmás
extremoslímitesdelmimoylamalacrianza.
SiaúnenlosúltimostiemposBertacuidabasiempredesushijos,alnacer
Bertitaolvidósecasideltododelosotros.Susolorecuerdolahorrorizaba,como
algoatrozquelahubieranobligadoacometer.AMazzini,bienqueenmenor
grado,pasábalelomismo.
Noporesolapazhabíallegadoasusalmas.Lamenorindisposicióndesu
hijaechabaahoraafuera,coneldeterrordeperderla,losrencoresdesu
descendenciapodrida.Habíanacumuladohielsobradotiempoparaqueelvasono
quedaradistendido,yalmenorcontactoelvenenosevertíaafuera.Desdeel
primerdisgustoemponzoñadohabíanseperdidoelrespeto;ysihayalgoaqueel
hombresesientearrastradoconcruelfruición,es,cuandoyasecomenzó,a
humillardeltodoaunapersona.Antesseconteníanporlamutuafaltadeéxito;
ahoraqueéstehabíallegado,cadacual,atribuyéndoloasímismo,sentíamayor
lainfamiadeloscuatroengendrosqueelotrohabíaleforzadoacrear.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
75
Conestossentimientos,nohuboyaparaloscuatrohijosmayoresafecto
posible.Lasirvientalosvestía,lesdabadecomer,losacostaba,convisible
brutalidad.Noloslavabancasinunca.Pasabancasitodoeldíasentadosfrenteal
cerco,abandonadosdetodaremotacaricia.
DeestemodoBertitacumpliócuatroaños,yesanoche,resultadodelas
golosinasqueeraalospadresabsolutamenteimposiblenegarle,lacriaturatuvo
algúnescalofríoyfiebre.Yeltemoraverlamoriroquedaridiota,tornóareabrirla
eternallaga.
Hacíatreshorasquenohablaban,yelmotivofue,comocasisiempre,los
fuertespasosdeMazzini.
–¡MiDios!¿Nopuedescaminarmásdespacio?¿Cuántasveces?...
–Bueno,esquemeolvido;¡seacabó!Nolohagoapropósito.
Ellasesonrió,desdeñosa:
–¡No,notecreotanto!
–Niyo,jamás,tehubieracreídotantoati...¡tisiquilla!
–¡Qué!¿quédijiste?...
–¡Nada!
–¡Sí,teoíalgo!Mira:¡noséloquedijiste;perotejuroqueprefierocualquier
cosaatenerunpadrecomoelquehastenidotú!
Mazzinisepusopálido.
–¡Alfin!–murmuróconlosdientesapretados.–¡Alfin,víbora,hasdicholo
quequerías!
–¡Sí,víbora,sí!¡Peroyohetenidopadressanos!¿Oyes?,¡sanos!¡Mipadre
nohamuertodedelirio!¡Yohubieratenidohijoscomolosdetodoelmundo!¡Esos
sonhijostuyos,loscuatrotuyos!
Mazziniexplotóasuvez.
–¡Víboratísica!¡esoesloquetedije,loquetequierodecir!¡Pregúntale,
pregúntalealmédicoquiéntienelamayorculpadelameningitisdetushijos:mi
padreotupulmónpicado,víbora!
Continuaroncadavezconmayorviolencia,hastaqueungemidodeBertita
sellóinstantáneamentesusbocas.Alaunadelamañanalaligeraindigestión
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
76
habíadesaparecido,ycomopasafatalmentecontodoslosmatrimoniosjóvenes
quesehanamadointensamenteunavezsiquiera,lareconciliaciónRegó,tanto
másefusivacuantohirientesfueranlosagravios.
Amanecióunespléndidodía,ymientrasBertaselevantabaescupiósangre.
Lasemocionesymalanochepasadatenían,sinduda,granculpa.Mazzinila
retuvoabrazadalargorato,yellalloródesesperadamente,perosinqueninguno
seatrevieraadecirunapalabra.
Alasdiezdecidieronsalir,despuésdealmorzar.Comoapenastenían
tiempo,ordenaronalasirvientaquemataraunagallina.
Eldíaradiantehabíaarrancadoalosidiotasdesubanco.Demodoque
mientraslasirvientadegollabaenlacocinaalanimal,desangrándolocon
parsimonia(Bertahabíaaprendidodesumadreestebuenmododeconservar
frescuraalacarne),creyósentiralgocomorespiracióntrasella.Volvióse,yvioa
loscuatroidiotas,conloshombrospegadosunoaotro,mirandoestupefactosla
operación.Rojo...rojo...
–¡Señora!Losniñosestánaquí,enlacocina.
Bertallegó;noqueríaquejamáspisaranallí.¡Yniaúnenesashorasde
plenoperdón,olvidoyfelicidadreconquistada,podíaevitarseesahorriblevisión!
Porque,naturalmente,cuantomásintensoseranlosraptosdeamorasumaridoe
hija,másirritadoerasuhumormásirritableerasuhumorconlosmonstruos.
–¡Quesalgan,María!¡Échelos!¡Échelos,ledigo!Lascuatropobresbestias,
sacudidas,brutalmenteempujadas,fueronadarasubanco.
Despuésdealmorzar,salierontodos.LasirvientafueaBuenosAires,yel
matrimonioapasearporlasquintas.Albajarelsolvolvieron,peroBertaquiso
saludarunmomentoasusvecinasdeenfrente.Suhijaescapóseenseguidaa
casa.
Entretantolosidiotasnosehabíanmovidoentodoeldíadesubanco.Elsol
habíatraspuestoyaelcerco,comenzabaahundirse,yelloscontinuabanmirando
losladrillos,másinertesquenunca.
Depronto,algoseinterpusoentresumiradayelcerco.Suhermana,
cansadadecincohoraspaternales,queríaobservarporsucuenta.Detenidaalpie
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
77
delcerco,mirabapensativalacresta.Queríatrepar,esonoofrecíaduda.Alfin
decidióseporunasilladesfondada,perofaltabaaún.Recurrióentoncesauncajón
dekerosene,ysuinstintotopográficohízolecolocarverticalelmueble,conlocual
triunfó.
Loscuatroidiotas,lamiradaindiferente,vieroncómosuhermanalograba
pacientementedominarelequilibrio,ycómoenpuntasdepieapoyabalagarganta
sobrelacrestadelcerro,entresusmanostirantes.
Viéronlamiraratodoslados,ybuscarapoyoconelpieparaalzarsemás.
Perolamiradadelosidiotassehabíaanimado;unamismaluzinsistente
estabafijaensuspupilas.Noapartabanlosojosdesuhermana,mientras
crecientesensacióndegulabestialibacambiandocadalíneadesusrostros.
Lentamenteavanzaronhaciaelcerco.Lapequeña,quehabiendologradocalzarel
pie,ibayaamontarahorcajadasyacaersedelotrolado,seguramente,sintióse
cogidadelapierna.Debajodeella,losochoojosclavadosenlossuyosledieron
miedo.
–¡Soltáme!¡dejáme!–gritósacudiendolapierna.Perofueatraída.
–¡Mamá!¡Ay,mamá!¡Mamá,papá!–lloróimperiosamente.Tratóaúnde
sujetarsedelborde,perosintiósearrancadaycayó.
–Mamá,¡ay!Ma...–Nopudogritarmás.Unodeellosleapretóelcuello,
apartandolosbuclescomosifueranplumas,ylosotroslaarrastrarondeunasola
piernahastalacocina,dondeesamañanasehabíadesangradoalagallina,bien
sujeta,arrancándolelavidasegundoporsegundo.
Mazzini,enlacasadeenfrente,creyóoírlavozdesuhija.
–Meparecequetellama–ledijoaBerta.
Prestaronoído,inquietos,peronooyeronmás.Contodo,unmomento
despuéssedespidieron,ymientrasBertaibaadejarsusombrero,Mazziniavanzó
enelpatio:
–¡Bertita!
Nadierespondió.
–¡Bertita!–alzómáslavoz,yaalterada.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
78
Yelsilenciofuetanfúnebreparasucorazónsiempreaterrado,quela
espaldaselehelódehorriblepresentimiento.
–¡Mihija,mihija!–corrióyadesesperadohaciaelfondo.Peroalpasarfrente
alacocinavioenelpisounmardesangre.Empujóviolentamentelapuerta
entornada,ylanzóungritodehorror.
Berta,queyasehabíalanzadocorriendoasuvezaloírelangustioso
llamadodelpadre,oyóelgritoyrespondióconotro.Peroalprecipitarseenla
cocina,Mazzini,lívidocomolamuerte,seinterpuso,conteniéndola:
–¡Noentres!¡Noentres!
Bertaalcanzóaverelpisoinundadodesangre.Sólopudoecharsusbrazos
sobrelacabezayhundirsealolargodeélconunroncosuspiro.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
79
ELALMOHADÓNDEPLUMAS
Sulunademielfueunlargoescalofrío.Rubia,angelicalytímida,elcarácter
durodesumaridohelósussoñadasniñeríasdenovia.Ellaloqueríamucho,sin
embargo,aunqueavecesconunligeroestremecimientocuandovolviendode
nochejuntosporlacalle,echabaunafurtivamiradaalaaltaestaturadeJordán,
mudodesdehacíaunahora.Él,porsuparte,laamabaprofundamente,sindarloa
conocer.
Durantetresmeses–sehabíancasadoenabril–,vivieronunadichaespecial.
Sindudahubieraelladeseadomenosseveridadeneserígidocielodeamor;más
expansivaeincautaternura;peroelimpasiblesemblantedesumaridolacontenía
siempre.
–Lacasaenquevivíaninfluíanopocoensusestremecimientos.Lablancura
delpatiosilencioso–frisos,columnasyestatuasdemármol–producíaunaotoñal
impresióndepalacioencantado.Dentro,elbrilloglacialdelestuco,sinelmásleve
rasguñoenlasaltasparedes,afirmabaaquellasensacióndedesapaciblefrío.Al
cruzardeunapiezaaotra,lospasoshallabanecoentodalacasa,comosiun
largoabandonohubierasensibilizadosuresonancia.
Eneseextrañonidodeamor,Aliciapasótodoelotoño.Habíaconcluído,no
obstante,porecharunvelosobresusantiguossueños,yaúnvivíadormidaenla
casahostilsinquererpensarennadahastaquellegabasumarido.
Noesraroqueadelgazara.Tuvounligeroataquedeinfluenzaquese
arrastróinsidiosamentedíasydías;Alicianosereponíanunca.Alfinunatarde
pudosaliraljardínapoyadaenelbrazodesumarido.Mirabaindiferenteaunoy
otrolado.DeprontoJordán,conhondaternura,lepasómuylentolamanoporla
cabeza,yAliciarompióenseguidaensollozos,echándolelosbrazosalcuello.
Llorólargamente,todosuespantocallado,redoblandoelllantoalamásleve
cariciadeJordán.Luegolossollozosfueronretardándose,yaúnquedólargorato
escondidaensucuello,sinmoversenipronunciarunapalabra.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
80
FueéseelúltimodíaqueAliciaestuvolevantada.Aldíasiguienteamaneció
desvanecida.ElmédicodeJordánlaexaminóconsumaatención,ordenándole
calmaydescansoabsolutos.
–Nosé–ledijoaJordánenlapuertadecalle–.Tieneunagrandebilidadque
nomeexplico.Ysinvómitos,nada...Simañanasedespiertacomohoy,llámeme
enseguida.
AldíasiguienteAliciaamanecíapeor.Huboconsulta.Constatóseuna
anemiademarchaagudísima,completamenteinexplicable.Alicianotuvomás
desmayos,peroseibavisiblementealamuerte.Todoeldíaeldormitorioestaba
conlaslucesprendidasyenplenosilencio.Pasábansehorassinqueseoyerael
menorruido.Aliciadormitaba.Jordánvivíacasienlasala,tambiéncontodalaluz
encendida.Paseábasesincesardeunextremoaotro,conincansableobstinación.
Laalfombraahogabasuspasos.Aratosentrabaeneldormitorioyproseguíasu
mudovaivénalolargodelacama,deteniéndoseuninstanteencadaextremoa
mirarasumujer.
ProntoAliciacomenzóateneralucinaciones,confusasyflotantesalprincipio,
yquedescendieronluegoarasdelsuelo.Lajoven,conlosojos
desmesuradamenteabiertos,nohacíasinomirarlaalfombraaunoyotroladodel
respaldodelacama.Unanochequedóderepenteconlosojosfijos.Alratoabrió
labocaparagritar,ysusnaricesylabiosseperlarondesudor.
–¡Jordán!¡Jordán!–clamó,rígidadeespanto,sindejardemirarlaalfombra.
Jordáncorrióaldormitorio,yalverloaparecerAlicialanzóunalaridode
horror.
–¡Soyyo,Alicia,Soyyo!
Alicialomiróconextravío,mirólaalfombra,volvióamirarlo,ydespuésde
largoratodeestupefactaconfrontación,volvióensí.Sonrióytomóentrelassuyas
lamanodesumarido,acariciándolapormediahoratemblando.
Entresusalucinacionesmásporfiadas,hubounantropoideapoyadoenla
alfombrasobrelosdedos,queteníafijosenellalosojos.
Losmédicosvolvieroninútilmente.Habíaallídelantedeellosunavidaquese
acababa,desangrándosedíaadía,horaahora,sinsaberabsolutamentecómo.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
81
EnlaúltimaconsultaAliciayacíaenestupormientraselloslapulsaban,
pasándosedeunoaotrolamuñecainerte.Laobservaronlargoratoensilencio,y
siguieronalcomedor.
–Pst...–seencogiódehombrosdesalentadoelmédicodecabecera–.Esun
casoinexplicable...Pocohayquehacer...
–¡Sóloesomefaltaba!–resoplóJordán.Ytamborileóbruscamentesobrela
mesa.
Aliciafueextinguiéndoseensubdeliriodeanemia,agravadodetarde,pero
queremitíasiempreenlasprimerashoras.Duranteeldíanoavanzabasu
enfermedad,perocadamañanaamanecíalívida,ensíncopecasi.
Parecíaqueúnicamentedenocheselefueralavidaennuevasoleadasde
sangre.Teníasiemprealdespertarlasensacióndeestardesplomadaenlacama
conunmillóndekilosencima.Desdeeltercerdíaestehundimientonola
abandonómás.Apenaspodíamoverlacabeza.Noquisoqueletocaranlacama,
niaunquelearreglaranelalmohadón.Susterrorescrepuscularesavanzaban
ahoraenformademonstruosquesearrastrabanhastalacama,ytrepaban
dificultosamenteporlacolcha.
Perdióluegoelconocimiento.Losdosdíasfinalesdelirósincesaramedia
voz.Laslucescontinuabanfúnebrementeencendidaseneldormitorioylasala.En
elsilencioagónicodelacasa,noseoíamásqueeldeliriomonótonoquesalíade
lacama,yelsordoretumbodeloseternospasosdeJordán.
Aliciamurió,porfin.Lasirvienta,cuandoentródespuésadeshacerlacama,
solaya,miróunratoextrañadaelalmohadón.
–¡Señor!–llamóaJordánenvozbaja–.Enelalmohadónhaymanchasque
parecendesangre.
Jordánseacercórápidamenteysedoblósobreaquél.Efectivamente,sobre
lafunda,aambosladosdelhuecoquehabíadejadolacabezadeAlicia,seveían
manchitasoscuras.
–Parecenpicaduras–murmurólasirvientadespuésdeunratodeinmóvil
observación.
–Levánteloalaluz–ledijoJordán.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
82
Lasirvientalolevantó;peroenseguidalodejócaer,ysequedómirandoa
aquél,lívidaytemblando.Sinsaberporqué,Jordánsintióqueloscabellossele
erizaban.
–¿Quéhay?–murmuróconlavozronca.
–Pesamucho–articulólasirvienta,sindejardetemblar.
Jordánlolevantó;pesabaextraordinariamente.Salieronconél,ysobrela
mesadelcomedorJordáncortofundayenvolturadeuntajo.Lasplumas
superioresvolaron,ylasirvientadioungritodehorrocontodalabocaabierta,
levándoselasmanoscrispadasalosbandós.Sobreelfondo,entrelasplumas,
moviendolentamentelaspatasvelludas,habíaunanimalmonstruoso,unabola
vivienteyviscosa.Estabatanhinchadoqueapenasselepronunciabalaboca.
Nocheanoche,desdequeAliciahabíacaídoencama,habíaaplicado
sigilosamentesuboca–sutrompa,mejordicho–alassienesdeaquélla,
chupándolelasangre.Lapicaduraeracasiimperceptible.Laremocióndiariadel
almohadónsindudahabíaimpedidoalprincipiosudesarrollo:perodesdequela
jovennopudomoverse,lasucciónfuevertiginosa.Encincodías,encinconoches,
habíaelmonstruovaciadoaAlicia.
Estosparásitosdelasaves,diminutosenelmediohabitual,lleganaadquirir
enciertascondicionesproporcionesenormes.Lasangrehumanapareceserles
particularmentefavorable,ynoesrarohallarlosenlosalmohadonesdepluma.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
83
YAGUÍ
Ahorabien,nopodíasersinoallí.Yaguaíolfateólapiedra–unsólidobloque
demineraldehierro–ydiounacautelosavueltaentorno.Bajoelsolamediodía
deMisiones,elairevibrabasobreelnegropeñasco,fenómenoéstequeno
seducíaalfox–terrier.Allíabajo,sinembargo,estabalalagartija.Elperrogiró
nuevamentealrededor,resoplóenunintersticio,y,parahonordelaraza,rascóun
instanteelbloqueardiente.Hecholocualregresóconpasoperezoso,queno
impedíaunsistemáticoolfateoaambosladosdelsendero.
Entróenelcomedor,echándoseentreelaparadorylapared,frescorefugio
queélconsiderabacomosuyo,apesardetenerensucontralaopinióndetodala
casa.Peroelsombríorincón,admirablecuandoaladepresióndelaatmósfera
acompañafaltadeaire,tornábaseimposibleenundíadevientonorte.Eraéste
otroflamanteconocimientodelfox–terrier,enquienluchabaaúnlaherenciadel
paístemplado–BuenosAires,patriadesusabuelosysuya–,dondesucede
precisamentelocontrario.Salió,porlotanto,afuera,ysesentóbajounnaranjo,
enplenovientodefuego,peroquefacilitabainmensamentelarespiración.Ycomo
losperrostranspiranmuypoco,Yaguaíapreciabacuantoesdebidoalviento
evaporizador,sobrelalenguadanzantepuestaasupaso.
Eltermómetroalcanzabaenesemomentoacuarentagrados.Perolosfox–
terriersdebuenacunasonsingularmentefalacesencuantoapromesasde
quietudserefiera.Bajoaquelmediodíadefuego,sobrelamesetavolcánicaquela
rojaarenatornabaaúnmáscaliente,habíalagartijas.
Conlabocaahoracerrada,Yaguaítraspusoeltejidodealambreysehalló
enplenocampodecaza.Desdesetiembrenohabíalogradootraocupaciónalas
siestasbravas.Estavezrastreócuatrolagartijasdelaspocasquequedabanya,
cazótres,perdióuna,ysefueentoncesabañar.
Acienmetrosdelacasa,enlabasedelamesetayaorillasdelbananal,
existíaunpozoenpiedravivadefacturayformaoriginales,puessiendo
comenzadoadinamitaporunprofesional,habíaloconcluidounaficionadocon
paladepunta.Verdadesquenomedíasinodosmetrosdehondura,tendiéndose
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
84
enlargaescarpaporunlado,amododetamajar.Sufuente,bienquesuperficial,
resistíaasecasdedosmeses,loqueesbienmeritorioenMisiones.
Allísebañabaelfox–terrier,primerolalengua,despuéselvientresentadoen
elagua,paraconcluirconunatravesíaanado.Volvíaalacasa,siempreque
algúnrastronoseatravesaraensucamino.Alcaerelsol,tornabaalpozo.De
aquíqueYaguaísufrieravagamentedepulgas,yconbastantefacilidad,elcalor
tropicalparaelquesurazanohabíasidocreada.
Elinstintocombativodelfox–terriersemanifestónormalmentecontralas
hojassecas;subióluegoalasmariposasysusombra,ysefijóporfinenlas
lagartijas.Aúnennoviembre,cuandoteníayaenjaqueatodaslasratasdela
casa,sugranencantoeranlossaurios.Lospeonesqueporaobllegabanala
siesta,admiraronsiemprelaobstinacióndelperro,resoplandoencuevitasbajoun
soldefuego;sibienlaadmiracióndeaquéllosnopasabadelcuadrodecaza.
–Eso–dijounoundía,señalandoalperroconunavueltadecabeza–,no
sirvemásqueparabichitos...
EldueñodeYaguaílooyó:
–Talvez–repuso–;peroningunodelosfamososperrosdeustedessería
capazdehacerloquehaceése.
Loshombressesonrieronsincontestar.
Cooper,sinembargo,conocíabienalosperrosdemonteysumaravillosa
aptitudparalacazaalacarrera,quesufox–terrierignoraba.¿Enseñarle?Acaso;
peronoteníacómohacerlo.
PrecisamenteesamismatardeunpeónsequejóaCooperdelosvenados
queestabanconcluyendoconlosporotos.Pedíaescopeta,porqueaunqueéltenía
unbuenperro,nopodíasinoavecesalcanzaralosvenadosdeunalcanzarlosde
unpalo...
Cooperprestólaescopeta,yaunpropusoiresanochealrozado.
–Nohayluna–objetóelpeón.
–Noimporta.Suelteelperroyveremossielmíolosigue.
Esanochefueronalplantío.Elpeónsoltóasuperro,yelanimalselanzó
enseguidaenlastinieblasdelmonte,enbuscadeunrastro.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
85
Alverpartirasucompañero,Yaguaíintentóenvanoforzarlabarrerade
caraguatá.Logróloalfin,ysiguiólapistadelotro.Peroalosdosminutos
regresaba,muycontentodeaquellaescapatorianocturna.Esosí,noquedó
agujeritosinolfatearendiezmetrosalaredonda.
Perocazartraselrastro,enelmonte,aungalopequepuededurarmuybien
desdelamadrugadahastalastresdelatarde,esono.Elperrodelpeónhallóuna
pista,muylejos,queperdióenseguida.Unahoradespuésvolvíaasuamo,y
todosjuntosregresaronalacasa.Laprueba,sinoconcluyente,desanimóa
Cooper.
Seolvidóluegodeellos,mientraselfox–terriercontinuabacazandoratas,
algúnlagartoozorroensucueva,ylagartijas.
Entretanto,losdíassesucedíanunosaotros,enceguecientes,pesados,en
unaobstinacióndevientonortequedoblabalasverdurasenlacioscolgajos,bajo
elblancocielodelosmediodíastórridos.Eltermómetrosemanteníaentretreintay
cincoycuarenta,sinlamásremotaesperanzadelluvia.Durantecuatrodíasel
tiemposecargó,conasfixiantecalmayaumentódecalor.Ycuandoseperdióal
finlaesperanzadequeelsurdevolvieraentorrentesdeaguatodoelvientode
fuegorecibidounmesenterodelnorte,lagenteseresignóaunadesastrosa
sequía.
Elfox–terrierviviódesdeentoncessentadobajosunaranjo,porquecuando
elcalortraspasaciertolímiterazonable,losperrosnorespiranbien,echados.Con
lalenguaafueraylosojosentornados,asistióalamuerteprogresivadecuanto
erabrotaciónprimaveral.Lahuertaseperdiórápidamente.Elmaizalpasódel
verdeclaroaunablancuraamarillenta,yafinesdenoviembresóloquedabande
élcolumnitastruncassobrelanegruradesoladadelrozado.Lamandioca,heroica
entretodas,resistíabien.
Elpozodelfox–terrier–agotadasufuente–perdiódíaadíasuaguaverdosa,
yahoratancalientequeYaguaínoibaaélsinodemañana,sibienhallabarastros
deapereás,agutíesyhurones,quelasequíadelmonteforzabahastaelpozo.
Envueltadesubaño,elperrosesentabadenuevo,viendoaumentarpocoa
pocoelviento,mientraseltermómetro,refrescadoaquincealamanecer,llegabaa
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
86
cuarentayunoalasdosdelatarde.Lasequedaddelairellevabaabeberalfox–
terriercadamediahora,debiendoentonceslucharconlasavispasyabejasque
invadíanlosbaldes,muertasdesed.Lasgallinas,conlasalasentierra,jadeaban
tendidasalatriplesombradelosbananos,laglorietaylaenredaderadeflorroja,
sinatreverseadarunpasosobrelaarenaabrasada,ybajounsolquemataba
instantáneamentealashormigasrubias.
Alrededor,cuantoabarcabanlosojosdelfox–terrier:losbloquesdehierro,el
pedregullovolcánico,elmontemismo,danzaba,mareadodecalor.Aloeste,enel
fondodelvalleboscoso,hundidoenladepresióndeladoblesierra,elParaná
yacía,muertoaesahoraensuaguadecinc,esperandolacaídadelatardepara
revivir.Laatmósfera,entonces,ligeramenteahumadahastaesahora,sevelabaal
horizonteendensovapor,traselcualelsol,cayendosobreelrío,sosteníase
asfixiadoenperfectocírculodesangre.Ymientraselvientocesabaporcompleto
y,enelaireaúnabrasado,Yaguaíarrastrabaporlamesetasudiminutamancha
blanca,laspalmerasnegras,recortándoseinmóvilessobreelríocuajadoenrubí,
infundíanenelpaisajeunasensacióndelujosoysombríooasis.
Losdíassesucedíaniguales.Elpozodelfox–terriersesecó,ylasasperezas
delavida,quehastaentoncesevitaranaYaguaí,comenzaronparaélesamisma
tarde.
Desdetiempoatráselperritoblancohabíasidomuysolicitadoporunamigo
deCooper,hombredeselva,cuyosmuchosratosperdidossepasabanenel
montetraslostatetos.Teníatresperrosmagníficosparaestacaza,aunquemuy
inclinadosarastrearcoatís,loqueenvolviendounapérdidadetiempoparael
cazador,constituyetambiénlaposibilidaddeundesastre,puesladentelladade
uncoatídegüellafundamentalmentealperroquenosupocogerlo.
Fragoso,habiendovistoundíatrabajaralfox–terrierenunasuntodeirara,a
laqueYaguaíforzóaestarsedefinitivamentequieta,dedujoqueunperritoque
teníaesetalentoespecialparamorderjustamenteentrecruzypescuezonoeraun
perrocualquierapormáscortaquetuvieralacola.Porloqueinstórepetidasveces
aCooperaqueleprestaraaYaguaí.
–Yotelovoyaenseñarbienausted,patrón–ledecía.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
87
–Tienetiempo–respondíaCooper.
Peroenesosdíasabrumadores–lavisitadeFragosohabiendoavivadoel
recuerdodelpedido–,Cooperleentregósuperroafindequeleenseñaraa
correr.
Yaguaícorrió,sinduda,muchomásdeloquehubieradeseadoelmismo
Cooper.
FragosovivíaenlamargenizquierdadelYabebirí,yhabíaplantadoen
octubreunmandiocalquenoproducíaaún,ymediahectáreademaízyporotos,
totalmenteperdidaporlaseca.Estoúltimo,específicoparaelcazador,teníapara
Yaguaímuypocaimportancia,trastornándoleencambiolanuevaalimentación.Él,
queencasadeCoopercoleabaantelamandiocasimplementecocida,parano
ofenderasuamo,yolfateabaportresocuatroladosellocro,paranoquebrardel
todoconlacocinera,conociólaangustiadelosojosbrillantesyfijosenelamo
quecome,paraconcluirlamiendoelplatoquesustrescompañeroshabíanpulido
ya,esperandoansiosamenteelpuñadodemaízsancochadoquelesdabancada
día.
Lostresperrossalíandenocheacazarporsucuenta–maniobraéstaque
entrabaenelsistemaeducacionaldelcazador–;peroelhambre,quellevabaa
aquéllosnaturalmentealmontearastrearparacomer,inmovilizabaalfox–terrier
enelrancho,únicolugardelmundodondepodíahallarcomida.Losperrosqueno
devoranlacaza,seránsiempremaloscazadores;yjustamentelarazaaque
pertenecíaYaguaícazadesdesucreaciónporsimplesport.
Fragosointentóalgúnaprendizajeconelfox–terrier.PerosiendoYaguaí
muchomásperjudicialqueútilaltrabajodesenvueltodesustresperros,lorelegó
desdeentoncesenelranchoaesperademejorestiemposparaesaenseñanza.
Entretanto,lamandiocadelañoanteriorcomenzabaaconcluirse;lasúltimas
espigasdemaízrodaronporelsuelo,blancasysinungrano,yelhambre,yadura
paralostresperrosnacidosconella,royólasentrañasdeYaguaí.Enaquella
nuevavidaelfox–terrierhabíaadquiridoconpasmosarapidezelaspecto
humillado,servilytraicionerodelosperrosdelpaís.Aprendióentoncesa
merodeardenocheporlosranchosvecinos,avanzandoconcautela,laspiernas
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
88
dobladasyelásticas,hundiéndoselentamentealpiedeunamatadeespartilloal
menorrumorhostil.Aprendióanoladrarpormásfuroromiedoquetuviera,ya
gruñirdeunmodoparticularmentesordocuandoelcuzcodeunranchodefendíaa
éstedelpillaje.Aprendióavisitarlosgallineros,aseparardosplatosencimados
conelhocico,yallevarseenlabocaunalatacongrasaafindevaciarlaenla
impunidaddelpajonal.Conocióelgustodelasguascasensebadas,delos
zapatonesuntadosdegrasa,delhollínpegoteadodeunaollay–algunavez–,de
lamielrecogidayguardadaenuntrozodetacuara.Adquiriólaprudencia
necesariaparaapartarsedelcaminocuandounpasajeroavanzaba,siguiéndolo
conlosojos,agachadoentreelpasto.Yafinesdeenero,delamiradaencendida,
lasorejasfirmessobrelosojos,yelraboaltoyprovocadordelfox–terrier,no
quedabasinounesqueletillosarnoso,deorejasechadasatrásyrabohundidoy
traicionero,quetrotabafurtivamenteporloscaminos.
Lasequíacontinuaba,entretanto;elmontequedópocoapocodesierto,
pueslosanimalesseconcentrabanenloshilosdeaguaquehabíansidograndes
arroyos.Lostresperrosforzabanladistanciaquelosseparabadelabrevaderode
lasbestiasconéxitomediano,puessiendoaquélmuyfrecuentadoasuvezporlos
yaguareteí,lacazamenortornábasedesconfiada.Fragoso,preocupadoconla
ruinadelrozadoyconnuevosdisgustosconelpropietariodelatierra,notenía
humorparacazar,niaunporhambre.Ylasituaciónamenazabaasítornarsemuy
crítica,cuandounacircunstanciafortuitatrajounpocodealientoalalamentable
jauría.
FragosodebióiraSanIgnacio,yloscuatroperros,quefueronconél,
sintieronensusnaricesdilatadasunaimpresióndefrescuravegetal–vaguísima,si
sequiere–,peroqueacusabaunpocodevidaenaquelinfiernodecaloryseca.
Enefecto,SanIgnaciohabíasidomenosazotado,resultasdelocualalgunos
maizales,aunquemiserables,sesosteníanenpie.
Nocomieronlosperrosesedía;peroalregresarjadeandodetrásdelcaballo,
probaronensumemoriaaquellasensacióndefrescura.Yalanochesiguiente
salíanjuntosenmudotrotehaciaSanIgnacio.EnlaorilladelYabebiríse
detuvieronoliendoelaguaylevantandoelhocicotrémuloalaotracosta.Laluna
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
89
salíaentonces,consuamarillentaluzdemenguante.Losperrosavanzaron
cautelosamentesobreelríoaflordepiedra,saltandoaquí,nadandoallá,enun
pasoqueenaguanormalnodafondoatresmetros.
Sinsacudirsecasi,reanudaroneltrotesilenciosoytenazhaciaelmaizalmás
cercano.Allíelfox–terrierviocómosuscompañerosquebrabanlostallosconlos
dientes,devorandoconsecosmordiscosqueentrabanhastaelmarlo,lasespigas
enchoclo.Hizoéllomismo;yduranteunahora,enelnegrocementeriode
árbolesquemados,quelafúnebreluzdelmenguantevolvíamásespectral,los
perrossemovierondeaquíparaalláentrelascañas,gruñéndosemutuamente.
Volvierontresvecesmás,hastaquelaúltimanocheunestampido
demasiadocercanolospusoenguardia.Mascoincidiendoestaaventuraconla
mudanzadeFragosoaSanIgnacio,losperrosnolosintieronmucho.
Fragosohabíalogradoporfintrasladarseallá,alfondodelacolonia.El
monte,entretejidodetacuapí,denunciabatierraexcelente;yaquellasinmensas
madejasdebambú,tendidasenelsueloconelmachete,debíandepreparar
magníficosrozados.
CuandoFragososeinstaló,eltacuapícomenzabaasecarse.Rozóyquemó
rápidamenteuncuartodehectárea,confiandoenalgúnmilagrodelluvia.Eltiempo
sedescompuso,enefecto;elcieloblancosetornóplomo,yenlashorasmás
calientessetrasparentabanenelhorizontelívidasorlasdecúmulos.El
termómetroatreintaynueveyelvientonortesoplandoconfuriatrajeronalfin
docemilímetrosdeagua,queFragosoaprovechóparasumaíz,muycontento.Lo
vionacer,loviocrecermagníficamentehastacincocentímetros.Peronadamás.
Eneltacuapí,bajoélyalimentándoseacasodesusbrotos,viveninfinidadde
roedores.Cuandoaquélseseca,sushuéspedessedesbandanyelhambrelos
llevaforzosamentealasplantaciones.DeestemodolostresperrosdeFragoso,
quesalíanunanoche,volvieronenseguidarestregándoseelhocicomordido.
Fragosomatóesamismanochecuatroratasqueasaltabansulatadegrasa.
Yaguaínoestabaallí.Peroalanochesiguienteélysuscompañerosse
internabanenelmonte(aunqueelfox–terriernocorríatraselrastro,sabía
perfectamentedesenfundartatúsyhallarnidosdeurúes),cuandoYaguaíse
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
90
sorprendiódelrodeoqueefectuabansuscompañerosparanocruzarelrozado.
Yaguaíavanzóporél,noobstante;yunmomentodespuéslomordíanenuna
pata,mientrasrápidassombrascorríanatodoslados.
Yaguaívioloqueera;einstantáneamente,enplenabarbariedebosque
tropicalymiseria,surgieronlosojosbrillantes,elraboaltoyduro,ylaactitud
batalladoradeladmirableperroinglés.Hambre,humillación,viciosadquiridos,
todoseborróenunsegundoantelasratasquesalíandetodaspartes.Ycuando
volvióporfinaecharseenelrancho,ensangrentado,muertodefatiga,tuvoque
saltartraslasratashambrientasqueinvadíanliteralmentelacasa.
Fragosoquedóencantadodeaquellabruscaenergíadenerviosymúsculos
quenorecordabamás,ysubióasumemoriaelrecuerdodelviejocombateconla
irara:eralamismamordidalamismamordidasobrelacruz;ungolpesecode
mandíbula,yaotrarata.
Comprendiótambiéndedóndeproveníaaquellanefastainvasión,yconlarga
seriedejuramentosenvozalta,diosumaizalporperdido.¿Quépodíahacer
Yaguaísolo?Fuealrozado,acariciandoalfox–terrier,ysilbóasusperros;pero
apenaslosrastreadoresdetigressentíanlosdientesdelasratasenelhocico,
chillabanrestregándoloadospatas.FragosoyYaguaíhicieronsoloselgastode
lajornada,ysielprimerosacódeellalamuñecadolorida,elsegundoechabaal
respirarburbujassanguinolentasporlanariz.
Endocedías,apesardecuantohicieronFragosoyelfox–terrierpara
salvarlo,elrozadoestabaperdido.Lasratas,aligualdelasmartinetas,sabenmuy
biendesenterrarelgranoadheridoaúnalaplantita.Eltiempo,otravezdefuego,
nopermitíanilasombradenuevaplantación,yFragososevioforzadoairaSan
Ignacioenbuscadetrabajo,llevandoalmismotiemposuperroaCooper,queél
nopodíayaentretenerpoconimucho.Lohacíaconverdaderapena,pueslas
últimasaventuras,colocandoalfox–terrierensuverdaderoteatrodecaza,habían
levantadomuyaltalaestimadelcazadorporelperritoblanco.
Enelcamino,elfox–terrieroyó,lejanas,lasexplosionesdelospajonalesdel
Yabebiríardiendoconlasequía;vioalaveradelbosquealasvacasque
soportandolanubedetábanosempujabanloscatiguásconelpecho,avanzando
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
91
montadassobreeltroncoarqueadohastaalcanzarlashojas.Violasrígidastunas
delmontetropicaldobladascomovelas;ysobreelbrumosohorizontedelas
tardesdetreintayochoacuarentagrados,volvióaverelsolcayendoasfixiadoen
uncírculorojoymate.
MediahoradespuésentrabanenSanIgnacio.
SiendoyatardeparallegarhastalodeCooper,Fragosoaplazóparala
mañanasiguientesuvisita.Lostresperros,aunquemuertosdehambre,nose
aventuraronmuchoamerodearenpaísdesconocido,conexcepcióndeYaguaí,al
queelrecuerdobruscamentedespiertodelasviejascarrerasdelantedelcaballo
deCooper,llevabaenlínearectaacasadesuamo.
Lascircunstanciasanormalesporquepasabaelpaísconlasequíadecuatro
meses–yesprecisosaberloqueestosuponeenMisiones–,hacíanquelos
perrosdelospeones,yafamélicosentiempodeabundancia,llevaransuspillajes
nocturnosaungradointolerable.Enplenodía,Cooperhabíatenidoocasiónde
perdertresgallinas,arrebatadasporlosperroshaciaelmonte.Ysiserecuerda
queelingeniodeunpobladorharagánllegahastaenseñarasuscachorrosesta
maniobraparaaprovecharseambosdelapresa,secomprenderáqueCooper
perdieralapaciencia,descargandoirremisiblementesuescopetasobretodo
ladrónnocturno.Aunquenousabasinoperdigones,laleccióneraasimismodura.
Asíunanoche,enelmomentoqueseibaaacostar,percibiósuoídoalertael
ruidodelasuñasenemigas,tratandodeforzareltejidodealambre.Conungesto
defastidiodescolgólaescopeta,ysaliendoafueraviounamanchablancaque
avanzabadentrodelpatio.Rápidamentehizofuego,yalosaullidostraspasantes
delanimalconlaspatastraserasalarastra,tuvounfugitivosobresalto,queno
pudoexplicar.Llegóhastaellugar,peroelperrohabíadesaparecidoya,yentró
denuevoenlacasa.
–¿Quéfue,papá?–lepreguntódesdelacamasuhija–¿Unperro?
–Sí–repusoCoopercolgandolaescopeta–.Letiréunpocodecerca...
–¿Grandeelperro,papá?
–No,chico.
Pasóunmomento.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
92
–¡PobreYaguaí!–prosiguióJulia–¡Cómoestará!
Súbitamente,Cooperrecordólaimpresiónsufridaaloíraullaralperro:algo
desuYaguaíhabíaallí...Peropensandotambiénencuánremotaeraesa
probabilidad,sedurmiótranquilo.
Fuealamañanasiguiente,muytemprano,cuandoCooper,siguiendoel
rastrodesangre,hallóasufox–terriermuertoalbordedelpozodelbananal.
Depésimohumorvolvióacasa,ylaprimerapreguntadeJuliafueporel
perrochico:–¿Murió,papá?
–Sí,alláenelpozo...EsYaguaí.
Cogiólapala,yseguidodesusdoshijosconsternadosfuealpozo.Julia,
despuésdemirarunratoinmóvil,acercódespacioasollozarjuntoalpantalónde
Cooper.
–¡Quéhiciste,papá!
–Nosabía,chiquita...Apártateunmomento.
Enelbananalenterróasuperro;apisonólatierraencima,yregresó
profundamentedisgustado,llevandodelamanoasusdoschicosquelloraban
despacioparachicos,quesupadrenolossintiera.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
93
LOSPESCADORESDEVIGAS
ElmotivofueciertosmueblesdecomedorquemísterHallnoteníaaún,ysu
fonógrafolesirviódeanzuelo.
Candiyúlovioenlaoficinaprovisoriadela«YerbaCompany»,dondemíster
Hallmaniobrabasufonógrafoapuertaabierta.
Candiyú,comobuenindígena,nomanifestósorpresaalguna,contentándose
condetenersucaballounpocoaltravésanteelchorrodeluz,ymiraraotraparte.
Perocomouninglésalacaídadelanoche,enmangasdecamisaporelcalory
conunabotelladewhiskyallado,escienvecesmáscircunspectoquecualquier
mestizo,místerHallnolevantólavistadeldisco.Conloquevencidoy
conquistado,Candiyúconcluyóporarrimarsucaballoalapuerta,encuyoumbral
apoyóelcodo.
–Buenasnoches,patrón.¡Lindamúsica!
–Sí,linda–repusomísterHall.
–¡Linda!–repitióelotro–¡Cuántoruido!
–Sí,muchoruido–asintiómísterHall,quehallabasindudaoportunaslas
observacionesdesuvisitante.
Candiyúproseguíaentretanto:
–¿Tecostómuchoausted,patrón?
–Costó...¿Qué?
–Esehablero...Losmozosquecantan.
LamiradaturbiaeinexpresivademísterHallseaclaró.Elcontadorcomercial
surgía.
–¡Oh,cuestamucho...!¿Ustedquierecomprar?
–Siustedquerésvenderme...–contestópordeciralgoCandiyú,convencido
deantemanodelaimposibilidaddetalcompra.PeromísterHallproseguía
mirándoloconpesadafijeza,mientraslamembranasaltabadeldiscoafuerzade
marchasmetálicas.
–Vendobaratoausted...¡Cincuentapesos!
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
94
Candiyúsacudiólacabeza,sonriendoalaparatoyasumaquinista,
alternativamente:
–¡Muchaplata!Notengo.
–¿Ustedquétiene,entonces?
Elhombresesonriódenuevo,sinresponder.
–¿Dóndeustedvive?–prosiguiómísterHall,evidentementedecididoa
desprendersedesugramófono.
–Enelpuerto.
–¡Ah!Yoconozcousted...¿UstedllamaCandiyú?
–Mellama...
–¿Yustedpescavigas?
–Aveces;algunaviguitasindueño...
–¡Vendoporvigas...!Tresvigasaserradas.Yomandocarreta.¿Conviene?
Candiyúsereía.
–Notengoahora.Yesa...maquinaria,¿tienemuchadelicadeza?
–No;botónacá,ybotónallá...Yoenseño.¿Cuándotienemadera?
–Algunacreciente...Ahorahadeveniruna.¿Yquépaloquerésusted?
–Palorosa.¿Conviene?
–¡Hum...!Nobajaesepalocasinunca...Medianteunacrecientegrande,
solamente.¡Lindopalo!Tegustapalobueno,austed.
–Yustedllevabuengramófono.¿Conviene?
Elmercadoprosiguióasondecantosbritánicos,elindígenaesquivandola
víarecta,yelcontadoracorralándoloenelpequeñocírculodelaprecisión.Enel
fondo,ydescontadoselcaloryelwhisky,elciudadanoinglésnohacíaunmal
negocio,cambiandounperrogramófonoporvariasdocenasdebellastablas,
mientraselpescadordevigas,asuvez,entregabaalgunosdíasdehabitual
trabajoacuentadeunamaquinitaprodigiosamenteruidera.
Porlocualelmercadoserealizó,atantotiempodeplazo.
CandiyúvivetodavíaenlacostadelParaná,desdehacetreintaaños;ysisu
hígadoesaúncapazdeeliminarcualquiercosadespuésdelúltimoataquedela
fiebreendiciembrepasado,debeviviraúnunosmesesmás.Pasaahoralosdías
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
95
sentadoensucatredevaras,conelsombreropuesto.Sólosusmanos,lívidas
zarpasveteadasdeverdequependeninmensasdelasmuñecas,como
proyectadasenprimertérminodeunafotografía,semuevenmonótonamentesin
cesar,contemblordeloroimplume.
Peroenaqueltiempo,Candiyúeraotracosa.TeníaEnentoncesporoficio
honorableelcuidadodeunbananalajeno,y,pocomenoslícito,eldepescar
vigas.Normalmente,ysobretodoenépocadecreciente,derivanvigasescapadas
delosobrajes,bienquesedesprendandeunajangadaenformación,bienqueun
peónbromistacortedeunmachetazolasogaquelasretiene.Candiyúera
poseedordeunanteojotelescopado,ypasabalasmañanasapuntandoalagua,
hastaquelalíneablanquecinadeunaviga,destacándoseenlapuntade
Itacurubí,lolanzabaensucanoaalencuentrodelapresa.Vistalavigaatiempo,
laempresanoesextraordinaria,porquelapaladeunhombredecoraje,recostado
ohalandodeunapiezadediezporcuarenta,valecualquierremolcador.
...
AlláenelobrajedeCastelhum,másarribadePuertoFelicidad,laslluvias
habíancomenzadodespuésdesesentaycincodíasdesecaabsolutaquenodejó
llantaenlasalzaprimas.Elhaberrealizabledelobrajeconsistíaenesemomento
ensietemilvigas–bastantemásqueunafortuna–.Perocomolasdostoneladas
deunaviga,mientrasnoesténenelpuerto,nopesandosescrúpulosencaja,
CastelhumyCía.distabanmuchísimasleguasdeestarcontentos.
DeBuenosAiresllegaronórdenesdemovilizacióninmediata;elencargado
delobrajepidiómulasyalzaprimasparamovilizar;lerespondieronqueconel
dinerodelaprimerajangadaarecibir,leremitiríanlasmulas;yelencargado
contestóqueconesasmulasanticipadas,lesmandaríalaprimerajangada.
Nohabíamododeentenderse.Castelhumsubióhastaelobrajeyvioelstock
demaderaenelcampamento,sobrelabarrancadelÑacanguazú.
–¿Cuánto?–preguntóCastelhumasuencargado.
–Treinticincomilpesos–repusoéste.
EralonecesarioparatrasladarlasvigasalParaná.Ysincontarlaestación
impropia.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
96
Bajolalluviaqueuníaenunsolohilodeaguasucapadegomaysucaballo,
Castelhumconsiderólargoratoelarroyoarremolinado.Señalandoluegoel
torrenteconunmovimientodelcapuchón:
–¿Lasaguasllegaránacubrirelsalto?–preguntóasucompañero.
–Silluevemucho,sí.
–Hastaestemomento;esperabaórdenessuyas.
–Bien–dijoCastelhum–.Creoquevamosasalirbien.Óigame,Fernández:
Estamismatarderefuercelamaromaenlabarra,ycomienceaarrimartodaslas
vigas,aquíalabarranca.Elarroyoestálimpio,segúnmedijo.Mañanademañana
bajoaPosadas,ydesdeentonces,conelprimertemporalquevenga,echelos
palosalarroyo.¿Entiende?Unabuenalluvia.
Elmayordomolomiróabriendolosojos.
–Lamaromavaacederantesquelleguenmilvigas.
–Yasé,noimporta.Ynoscostarámuchísimospesos.Volvamosy
hablaremosmáslargo.
Fernándezseencogiódehombros,ysilbóaloscapataces.
Enelrestodeldía,sinlluviaperoempapadoencalmadeagua,lospeones
tendierondeunaorillaaotraenlabarradelarroyolacadenadevigas,yel
tumbajedepaloscomenzóenelcampamento.CastelhumbajóaPosadassobre
unaguadeinundaciónqueibacorriendosietemillas,yquealsalirdelGuayráse
habíaalzadosietemetroslanocheanterior.
Trasgransequía,grandeslluvias.Amediodíacomenzóeldiluvio,ydurante
cincuentaydoshorasconsecutivaselmontetronódeagua.Elarroyo,venidoa
torrente,pasóarugienteavalanchadeaguaroja.Lospeones,caladoshastalos
huesos,consuflacuraenrelieveporlaropapegadaalcuerpo,despeñabanlas
vigasporlabarranca.Cadaesfuerzoarrancabaununísonogritodeánimo,y
cuandolamonstruosavigarodabadandotumbosysehundíaconuncañonazoen
elagua,todoslospeoneslanzabansu¡a...hijú!detriunfo.
Yluego,losesfuerzosmalgastadosenelbarrolíquido,lazafaduradelas
palancas,lascostaladasbajolalluviatorrencial.Ylafiebre.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
97
Bruscamente,porfin,eldiluviocesó.Enelsúbitosilenciocircunstante,se
oyóeltronardelalluviatodavíasobreelbosqueinmediato.Mássordoymás
hondo,elretumbodelÑacanguazú.Algunasgotas,distanciadasylivianas,caían
aúndelcieloexhausto.Peroeltiempoproseguíacargado,sinelmásligerosoplo.
Serespirabaagua,yapenaslospeoneshubierondescansadounpardehoras,la
lluviarecomenzó–lalluviaaplomo,macizayblancadelascrecidas.Eltrabajo
urgía–lossueldoshabíansubidovalientemente–,ymientraseltemporalsiguió,
lospeonescontinuarongritando,cayéndoseytumbandobajoelaguahelada.
EnlabarradelÑacanguazú,labarreraflotantecontuvoalosprimerospalos
quellegaron,yresistióarqueadaygimiendoamuchosmás;hastaquealempuje
incontenibledelasvigasquellegabancomocatapultascontralamaroma,elcable
cedió.
...
Candiyúobservabaelríoconsuanteojo,considerandoquelacreciente
actual,queallíenSanIgnaciohabíasubidodosmetrosmáseldíaanterior–
llevándose,porlodemás,suchalana–,seríamásalládePosadasformidable
inundación.Lasmaderashabíancomenzadoadescender,cedrosopocomenos,
yelpescadorreservabaprudentementesusfuerzas.
Esanocheelaguasubióunmetroaún,yalatardesiguienteCandiyútuvola
sorpresadeverenelextremodesuanteojounabarra,unaverdaderatropade
vigassueltasquedoblabanlapuntadeItacurubí.Maderadelomoblanquecino,y
perfectamenteseca.
Allíestabasulugar.Saltóensuguabiroba,ypaleóalencuentrodelacaza.
Ahorabien,enunacrecientedelAltoParanáseencuentranmuchascosas
antesdellegaralavigaelegida.Arbolesenteros,desdeluego,arrancadosde
cuajoyconlasraícesnegrasalaire,comopulpos.Vacasymulasmuertas,en
compañíadebuenlotedeanimalessalvajesahogados,fusiladosoconunaflecha
plantadaaúnenelvientre.Altosconosdehormigasamontonadassobreun
raigón.Algúntigre,talvez;camalotesyespumaadiscreción–sincontar,claro
está,lasvíboras.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
98
Candiyúesquivó,derivó,tropezóyvolcómuchasvecesmásdelas
necesariashastallegarasupresa.Alfinlatuvo;unmachetazopusoalvivola
vetasanguíneadelpalorosa,yrecostándosealavigapudoderivarconella
oblicuamentealgúntrecho.Perolasramas,losárboles,pasabansincesar
arrastrándolo.Cambiódetáctica;enlazósupresa,ycomenzóentonceslalucha
mudaysintregua,echandosilenciosamenteelalmaacadapalada.
Unaviga,derivandoconunagrancreciente,llevaunimpulsosuficientemente
grandeparaquetreshombrestitubeenantesdeatreverseconella.PeroCandiyú
uníaasugranalientotreintaañosdepirateríasenríobajooalto,ydeseaba,
además,serdueñodeungramófono.
Lanochequecaíayaledeparóincidentesasuplenasatisfacción.Elrío,a
flordeojocasi,corríavelozmenteconuntuosidaddeaceite.Aamboslados
pasabanypasabansincesarsombrasdensas.Unhombreahogadotropezócon
laguabiroba;Candiyúseinclinó,yvioqueteníalagargantaabierta.Luego
visitantesincómodos,víborasalasalto,lasmismasqueenlascrecidastrepanpor
lasruedasdelosvaporeshastaloscamarotes.
Elhercúleotrabajoproseguía,lapalatemblababajoelagua,peroelremero
eraarrastradoapesardetodo.Alfinserindió;cerrómáselángulodeabordaje,y
sumósusúltimasfuerzasparaalcanzarelbordedelacanal,querozabalos
cantelesdelTeyucuaré.Durantediezminutoselpescadordevigas,lostendones
delcuellodurosylospectoralescomopiedra,hizoloquejamásvolveráahacer
nadieparasalirdelacanalenunacreciente,conunavigaaremolque.La
guabirobaalcanzóporfinlaspiedras,setumbó,justamentecuandoaCandiyú
quedabalafuerzasuficiente–ynadamás–parasujetarlasogaydesplomarsede
espaldas.
SolamenteunmesmástardetuvomísterHallsustresdocenasdetablas,y
veintesegundosdespuésentregabaaCandiyúelgramófono,inclusoveinte
discos.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
99
LafirmaCastelhumyCía.,noobstantelaflotilladelanchasavaporque
lanzócontralasvigas–yestoporbastantemásdetreintadías–perdiómuchas.Y
sialgunavezCastelhumllegaaSanIgnacioyvisitaamísterHall,admirará
sinceramentelosmueblesdelcitadocontador,hechosdepalorosa.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
100
LAMIELSILVESTRE
TengoenelSaltoOrientaldosprimos,hoyhombresya,queasusdoce
años,yenconsecuenciadeprofundaslecturasdeJulioVerne,dieronenlarica
empresadeabandonarsucasaparairaviviralmonte.Estequedaadosleguas
delaciudad.Allíviviríanprimitivamentedelacazaylapesca.Ciertoesquelos
dosmuchachosnosehabíanacordadoparticularmentedellevarescopetasni
anzuelos;perodetodosmodoselbosqueestabaallí,consulibertadcomofuente
dedicha,ysuspeligroscomoencanto.
Desgraciadamente,alsegundodíafueronhalladosporquieneslos
buscaban.Estabanbastanteatónitostodavía,nopocodébiles,ycongran
asombrodesushermanosmenores–iniciadostambiénenJulioVerne–,sabían
aúnandarendospiesyrecordabanelhabla.
Laaventuradelosdosrobinsones,sinembargo,fueraacasomásformala
habertenidocomoteatrootrobosquemenosdominguero.Lasescapatoriasllevan
aquíenMisionesalímitesimprevistos,yaelloarrastróaGabrielBenincasael
orgullodesusstromboot.
Benincasa,habiendoconcluidosusestudiosdecontaduríapública,sintió
fulminantedeseodeconocerlavidadelaselva.Nofuearrastradoporsu
temperamento,puesantesbienBenincasaeraunmuchachopacífico,gordinflóny
decararosada,enrazóndesuexcelentesalud.Enconsecuencia,losuficiente
cuerdoparapreferiruntéconlecheypastelitos,aquiénsabequéfortuitae
infernalcomidadelbosque.Peroasícomoelsolteroquefuesiemprejuiciosocree
desudeber,lavísperadesusbodas,despedirsedelavidalibreconunanochede
orgíaencompañíadesusamigos,deigualmodoBenincasaquisohonrarsuvida
aceitadacondosotreschoquesdevidaintensa.Yporestemotivoremontabael
Paranáhastaunobraje,consusfamososstromboot.
ApenassalidodeCorrienteshabíacalzadosusreciasbotas,pueslos
yacarésdelaorillacalentabanyaelpaisaje.Masapesardeelloelcontador
públicocuidabamuchodesucalzado,evitándolearañazosysucioscontactos.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
101
Deestemodollegóalobrajedesupadrino,yalahoratuvoésteque
contenereldesenfadodesuahijado.
–¿Adóndevasahora?–lehabíapreguntadosorprendido.
–Almonte;quierorecorrerlounpoco–repusoBenincasa,queacababade
colgarseelwinchesteralhombro.
–¡Peroinfeliz!Novasapoderdarunpaso.Siguelapicada,siquieres...O
mejor,dejaesaarma,ymañanateharéacompañarporunpeón.
Benincasarenuncióasupaseo.Noobstante,fuehastalaveradelbosquey
sedetuvo.Intentóvagamenteunpasoadentro,yquedóquieto.Metióselasmanos
enlosbolsillos,ymiródetenidamenteaquellainextricablemaraña,silbando
débilmenteairestruncos.Despuésdeobservardenuevoelbosqueaunoyotro
lado,retornóbastantedesilusionado.
Aldíasiguiente,sinembargo,recorriólapicadacentralporespaciodeuna
legua,yaunquesufusilvolvióprofundamentedormido,Benincasanodeploróel
paseo.Lasfierasllegaríanpocoapoco.
Llegaronéstasalasegundanoche–aunquedeuncarácterunpocosingular.
Benincasadormíaprofundamente,cuandofuedespertadoporsupadrino.
–¡Eh,dormilón!Levántatequetevanacomervivo.Benincasasesentó
bruscamenteenlacama,alucinadoporlaluzdelostresfarolesdevientoquese
movíandeunladoaotroenlapieza.Supadrinoydospeonesregabanelpiso.
–¿Quéhay,quehay?–preguntó,echándosealsuelo.
–Nada...Cuidadoconlospies...Lacorrección.
Benincasahabíasidoyaenteradodelascuriosashormigasaquellamamos
corrección.Sonpequeñas,negras,brillantes,ymarchanvelozmenteenríosmáso
menosanchos.Sonesencialmentecarnívoras.Avanzandevorandotodoloque
encuentranasupaso:arañas,grillos,alacranes,sapos,víboras,yacuantoserno
puederesistirles.Nohayanimal,porgrandeyfuertequesea,quenohuyade
ellas.Suentradaenunacasasuponelaexterminaciónabsolutadetodoser
viviente,puesnohayrincónniagujeroprofundodondenoseprecipiteelrío
devorador.Losperrosaúllan,losbueyesmugen,yesforzosoabandonarlesla
casa,atruequedeserroídoendiezhorashastaelesqueleto.Permanecenenel
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
102
lugaruno,dos,hastacincodías,segúnsuriquezaeninsectos,carneograsa.Una
vezdevoradotodo,sevan.
Noresistensinembargoalacreolinaodrogasimilar;ycomoenelobraje
abundaaquélla,antesdeunahoraelchaletquedólibredelacorrección.
Benincasaseobservabamuydecercaenlospieslaplacalívidadeuna
mordedura.
–¡Picanmuyfuerte,realmente!–dijosorprendido,levantandolacabezahacia
supadrino.
Este,paraquienlaobservaciónnoteníayaningúnvalor,norespondió,
felicitándoseencambiodehabercontenidoatiempolainvasión.Benincasa
reanudóelsueño,aunquesobresaltadotodalanocheporpesadillastropicales.
Aldíasiguientesefuealmonte,estavezconunmachete,pueshabía
concluidoporcomprenderquetalutensilioleseríaenelmontemuchomásútilque
elfusil.
Ciertoesquesupulsonoeramaravilloso,ysuacierto,muchomenos.Pero
detodosmodoslograbatrozarlasramas,azotarselacaraycortarselasbotas–
todoenuno.
Elmontecrepuscularysilenciosolocansópronto.Dábalelaimpresión–
exactaporlodemás–deunescenariovistodedía.Delabullentevidatropical,no
hayaesahoramásqueelteatrohelado;niunanimal,niunpájaro,niunruido
casi.Benincasavolvía,cuandounsordozumbidolellamólaatención.Adiez
metrosdeél,enuntroncohueco,diminutasabejasaureolabanlaentradadel
agujero.Seacercóconcautela,yvioenelfondodelaaberturadiezodocebolas
oscurasdeltamañodeunhuevo.
–Estoesmiel–sedijoelcontadorpúblicoconíntimagula–.Debendeser
bolsitasdecera,llenasdemiel
Peroentreél,Benincasa,ylasbolsitas,estabanlasabejas.Despuésdeun
momentodedescanso,pensóenelfuego:levantaríaunabuenahumareda.La
suertequisoquemientraselladrónacercabacautelosamentelahojarasca
húmeda,cuatroocincoabejasseposaranensumano,sinpicarlo.Benincasa
cogióunaenseguida,yoprimiéndoleelabdomenconstatóquenoteníaaguijón.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
103
Susaliva,yaliviana,seclarificóenmelíficaabundancia.¡Maravillososybuenos
animalitos!
Enuninstanteelcontadordesprendiólasbolsitasdecera,yalejándoseun
buentrechoparaescaparalpegajosocontactodelasabejas,sesentóenun
raigón.Delasdocebolas,sieteconteníanpolen.Perolasrestantesestabanllenas
demiel,unamieloscura,desombríatransparencia,queBenincasapaladeó
golosamente.Sabíadistintamenteaalgo.¿Aqué?Elcontadornopudoprecisarlo.
Acasoaresinadefrutalesodeeucalipto.Yporigualmotivo,teníaladensamiel
unvagodejoáspero.¡Másqueperfume,encambio!
Benincasa,unavezbiensegurodequesólocincobolsitasleseríanútiles,
comenzó.Suideaerasencilla:tenersuspendidoelpanalgoteantesobresuboca.
Perocomolamieleraespesa,tuvoqueagrandarelagujero,despuésdehaber
permanecidomediominutoconlabocainútilmenteabierta.Entonceslamiel
asomó,adelgazándoseenpesadohilohastalalenguadelcontador.
Unotrasotro,loscincopanalessevaciaronasídentrodelabocade
Benincasa.Fueinútilqueésteprolongaralasuspensión,ymuchomásque
repasaralosglobosexhaustos;tuvoqueresignarse.
Entretanto,lasostenidaposicióndelacabezaenaltolohabíamareadoun
poco.Pesadodemiel,quietoylosojosbienabiertos,Benincasaconsideróde
nuevoelmontecrepuscular.Losárbolesyelsuelotomabanposturaspordemás
oblicuas,ysucabezaacompañabaelvaivéndelpaisaje.
–Quécuriosomareo...–pensóelcontador–.Ylopeores...
Allevantarseeintentardarunpaso,sehabíavistoobligadoacaerdenuevo
sobreeltronco.Sentíasucuerpodeplomo,sobretodolaspiernas,comosi
estuvieraninmensamentehinchadas.Ylospiesylasmanoslehormigueaban.
–¡Esmuyraro,muyraro,muyraro!–serepitióestúpidamenteBenincasa,sin
escudriñarsinembargoelmotivodeesarareza–.Comosituvierahormigas...La
corrección–concluyó.
Ydeprontolarespiraciónselecortóenseco,deespanto.
–¡Debedeserlamiel...!¡Esvenenosa...!¡Estoyenvenenado!
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
104
Yaunsegundoesfuerzoparaincorporarse,seleerizóelcabellodeterror:
nohabíapodidoniaunmoverse.Ahoralasensacióndeplomoyelhormigueo
subíanhastalacintura.Duranteunratoelhorrordemorirallí,miserablemente
solo,lejosdesumadreysusamigos,lecohibiótodomediodedefensa.
–¡Voyamorirahora...!¡Deaquíaunratovoyamorir...!¡Yanopuedomover
lamano...!
Ensupánicoconstatósinembargoquenoteníafiebreniardordegarganta,
yelcorazónypulmonesconservabansuritmonormal.Suangustiacambióde
forma.
–¡Estoyparalítico,eslaparálisis!¡Ynomevanaencontrar...!
Perounainvenciblesomnolenciacomenzabaaapoderarsedeél,dejándole
íntegrassusfacultades,alaparqueelmareoseaceleraba.Creyóasínotarqueel
suelooscilantesevolvíanegroyseagitabavertiginosamente.Otravezsubióasu
memoriaelrecuerdodelacorrección,yensupensamientosefijócomouna
supremaangustialaposibilidaddequeesonegroqueinvadíaelsuelo...
Tuvoaúnfuerzasparaarrancarseaeseúltimoespanto,ydeprontolanzóun
grito,unverdaderoalaridoenquelavozdelhombrerecobralatonalidaddelniño
aterrado:porsuspiernastrepabaunprecipitadoríodehormigasnegras.Alrededor
deéllacorreccióndevoradoraoscurecíaelsuelo,yelcontadorsintióporbajodel
calzoncilloelríodehormigascarnívorasquesubían.
Supadrinohallóporfin,dosdíasdespués,ysinlamenorpartículadecarne,
elesqueletocubiertoderopadeBenincasa.Lacorrecciónquemerodeabaaúnpor
allí,ylasbolsitasdecera,loiluminaronsuficientemente.
Noescomúnquelamielsilvestretengaesaspropiedadesnarcóticaso
paralizantes,peroselahalla.Lasfloresconigualcarácterabundaneneltrópico,y
yaelsabordelamieldenunciaenlamayoríadeloscasossucondición–talel
dejoaresinadeeucaliptoquecreyósentirBenincasa.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
105
NUESTROPRIMERCIGARRO
NingunaépocademayoralegríaquelaquenosproporcionóaMaríayamí,
nuestratíaconsumuerte.
LucíavolvíadeBuenosAires,dondehabíapasadotresmeses.Esanoche,
cuandonosacostábamos,oímosqueLucíadecíaamamá:
–¡Quéextraño...!Tengolascejashinchadas.
Mamáexaminóseguramentelascejasdenuestratía,puesdespuésdeun
ratocontestó:
–Escierto...¿Nosientesnada?
–No...Sueño.
Aldíasiguiente,hacialasdosdelatarde,notamosdeprontofuerteagitación
encasa,puertasqueseabríanynosecerraban,diálogoscortadosde
exclamaciones,ysemblantesasustados.Lucíateníaviruela,ydeciertaespecie
hemorrágicaquehabíaadquiridoenBuenosAires.
Desdeluego,amihermanayamínosentusiasmóeldrama.Lascriaturas
tienencasisiempreladesgraciadequelasgrandescosasnopasenensucasa.
¡Estaveznuestratía–¡casualmentenuestratía!–enfermadeviruela!Yo,chico
feliz,contabayaenmiorgullolaamistaddeunagentedepolicía,yelcontactocon
unpayasoquesaltandolasgradashabíatomadoasientoamilado.Peroahorael
granacontecimientopasabaennuestrapropiacasa;yalcomunicarloalprimer
chicoquesedetuvoenlapuertadecalleamirar,habíayaenmisojoslavanidad
conqueunacriaturaderigurosolutopasaporprimeravezantesusvecinillos
atónitosyenvidiosos.
Esamismatardesalimosdecasa,instalándonosenlaúnicaquepudimos
hallarcontantapremura,unaviejaquintadelosalrededores.Unahermanade
mamá,quehabíatenidoviruelaensuniñez,quedóalladodeLucía.
Seguramenteenlosprimerosdíasmamápasócruelesangustiasporsus
hijosquehabíanbesadoalavirolenta.Peroencambionosotros,convertidosen
furiososrobinsones,noteníamostiempoparaacordarnosdenuestratía.Hacía
muchotiempoquelaquintadormíaensusombríoyhúmedososiego.Naranjos
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
106
blanquecinosdediaspis;duraznosrajadosenlahorqueta;membrillosconaspecto
demimbres;higuerasrastreantesafuerzadeabandono,aquellodaba,ensu
tupidahojarascaqueahogabalospasos,fuertesensacióndeparaísoterrenal.
NosotrosnoéramosprecisamenteAdányEva;perosíheroicosrobinsones,
arrastradosanuestrodestinoporunagrandesgraciadefamilia:lamuertede
nuestratía,acaecidacuatrodíasdespuésdecomenzarnuestraexploración.
Pasábamoseldíaenterohuroneandoporlaquinta,bienquelashigueras,
demasiadotupidasalpie,nosinquietaranunpoco.Elpozotambiénsuscitaba
nuestraspreocupacionesgeográficas.Eraésteunviejopozoinconcluso,cuyos
trabajossehabíandetenidoaloscatorcemetrossobreunfondodepiedra,yque
desaparecíaahoraentrelosculantrillosydoradillasdesusparedes.Era,sin
embargo,menesterexplorarlo,yporvíadeavanzadalogramosconinfinitos
esfuerzosllevarhastasubordeunagranpiedra.Comoelpozoquedabaoculto
trasunmacizodecañas,nosfuepermitidaestamaniobrasinquemamáse
enterase.Noobstante,María,cuyainspiraciónpoéticaprivósiempreennuestras
empresas,obtuvoqueaplazáramoselfenómenohastaqueunagranlluvia,
llenandoamediaselpozo,nosproporcionarasatisfacciónartísticaalaparque
científica.
Peroloquesobretodoatrajonuestrosasaltosdiariosfueelcañaveral.
Tardamosdossemanasenterasenexplorarcomoeradebidoaqueldiluviano
enredodevarasverdes,varassecas,varasverticales,varasoblicuas,varas
atravesadas,varasdobladashaciatierra.
Lashojassecas,detenidasensucaída,entretejíanelmacizo,quellenabael
airedepolvoybriznasalmenorcontacto.
Aclaramoselsecreto,sinembargo,ysentadosconmihermanaenla
sombríaguaridadealgúnrincón,bienjuntosymudosenlasemioscuridad,
gozamoshorasenteraselorgullodenosentirmiedo.
Fueallídondeunatarde,avergonzadosdenuestrapocainiciativa,
inventamosfumar.Mamáeraviuda;connosotrosvivíanhabitualmentedos
hermanassuyas,yenaquellosmomentosunhermano,precisamenteelquehabía
venidoconLucíadeBuenosAires.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
107
Estenuestrotíodeveinteaños,muyeleganteypresumido,habíaseatribuido
sobrenosotrosdosciertapotestadquemamá,coneldisgustoactualysufaltade
carácter,fomentaba.
Maríayyo,pordepronto,profesábamoscordialísimaantipatíaalpadrastrillo.
–Teaseguro–decíaélamamá,señalándonosconelmentón–quedesearía
vivirsiemprecontigoparavigilaratushijos.Tevanadarmuchotrabajo.
–¡Déjalos!–respondíamamá,cansada.
Nosotrosnodecíamosnada;peronosmirábamosporencimadelplato.
Aesteseveropersonaje,pues,habíamosrobadounpaquetedecigarrillos;y
aunquenostentabainiciarnossúbitamenteenlavirilvirtud,esperamosel
artefacto.
Esteartefactoconsistíaenunpipaqueyohabíafabricadoconuntrozode
caña,pordepósito;unavarilladecortina,porboquilla;yporcemento,masillade
unvidrioreciéncolocado.Lapipaeraperfecta:grande,livianaydevarioscolores.
EnnuestramadrigueradelcañaveralcargámoslaMaríayyoconreligiosay
firmeunción.Cincocigarrillosdejaronsutabacoadentro,ysentándonosentonces
conlasrodillasaltasencendílapipayaspiré.María,quedevorabamiactoconlos
ojos,notóquelosmíossecubríandelágrimas:jamássehavistoniverácosamás
abominable.Deglutí,sinembargo,valerosamentelanauseosasaliva.
–¿Rico?–mepreguntóMaríaansiosa,tendiendolamano.
–Rico–lecontestépasándolelahorriblemáquina.
Maríachupó,yconmásfuerzaaún.Yo,quelaobservabaatentamente,noté
amivezsuslágrimasyelmovimientosimultáneodelabios,lenguaygarganta,
rechazandoaquello.Suvalorfuemayorqueelmío.
–Esrico–dijoconlosojosllorososyhaciendocasiunpuchero.Ysellevó
heroicamenteotravezalabocalavarilladebronce.
Erainminentesalvarla.Elorgullo,sóloél,laprecipitabadenuevoaaquel
infernalhumocongustoasaldeChantaud,elmismoorgulloquemehabíahecho
alabarlelanauseabundafogata.
–¡Psht!–dijebruscamente,prestandooído–.Mepareceelgargantilladelotro
día...Debedetenernidoaquí...
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
108
Maríaseincorporó,dejandolapipadelado;yconeloídoatentoylosojos
escudriñantes,nosalejamosdeallí,ansiososaparentementedeveralanimalito,
peroenverdadasidoscomomoribundosaaquelhonorablepretextodemi
invención,pararetirarnosprudentementedeltabacosinquenuestroorgullo
sufriera.
Unmesmástardevolvíalapipadecaña,peroentoncesconmuydistinto
resultado.
Poralgunaqueotratravesuranuestra,elpadrastrillohabíanoslevantadoya
lavozmuchomásduramentedeloquepodíamospermitirlemihermanayyo.Nos
quejamosamamá.
–¡Bah!,nohagancaso–nosrespondiómamá,sinoírnoscasi–.Élesasí.
–¡Esquenosvaapegarundía!–gimoteóMaría.
–Siustedesnoledanmotivos,no.¿Quélehanhecho?–añadiódirigiéndose
amí.
–Nada,mamá...¡Peroyonoquieroquemetoque!–objetéamivez.
Enestemomentoentrónuestrotío.
–¡Ah!AquíestáelbuenapiezadetuEduardo...¡Tevaasacarcanaseste
hijo,yaverás!
–Sequejandequequierespegarles.
–¿Yo?–exclamóelpadrastrillomidiéndome–.Nolohepensadoaún.Peroen
cuantomefaltesalrespeto...
–Yharásbien–asintiómamá.
–¡Yonoquieroquemetoque!–repetíenfurruñadoyrojo–.¡Elnoespapá!
–Peroafaltadetupobrepadre,estutío.Enfin,¡déjenmetranquila!–
concluyóapartándonos.
Solosenelpatio,Maríayyonosmiramosconaltivofuegoenlosojos.
–¡Nadiemevaapegaramí’–asenté.
–¡No...Niamítampoco!–apoyóella,porlacuentaqueleiba.
–¡Esunzonzo!
Ylainspiraciónvinobruscamente,ycomosiempre,amihermana,con
furibundarisaymarchatriunfal:
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
109
–¡TíoAlfonso...esunzonzo!¡TíoAlfonso...esunzonzo!
Cuandounratodespuéstropecéconelpadrastrillo,mepareció,porsu
mirada,quenoshabíaoído.PeroyahabíamosplanteadolahistoriadelCigarro
Pateador,peroyaepítetoestealamayorgloriadelamulaMaud.
Elcigarropateadorconsistió,ensuslíneaselementales,enuncoheteque
rodeadodepapeldefumarfuecolocadoenelatadodecigarrillosquetíoAlfonso
teníasiempreensuvelador,usandodeellosalasiesta.
Unextremohabíasidocortadoafindequeelcigarronoafectara
excesivamentealfumador.Conelviolentochorrodechispashabíabastante,yen
sutotal,todoeléxitoestribabaenquenuestrotío,adormilado,nosedieracuenta
delasingularrigidezdesucigarrillo.
Lascosasseprecipitanavecesdetalmodo,quenohaytiemponialiento
paracontarlas.Sóloséqueelpadrastrillosaliócomounabombadesucuarto,
encontrandoamamáenelcomedor.
–¡Ah,estásacá!¿Sabesloquehanhecho?¡Tejuroqueestavezsevana
acordardemí!
–¡Alfonso!
–¿Qué?¡Nofaltabamásquetútambién...!¡Sinosabeseducaratushijos,
yolovoyahacer!
Aloírlavozfuriosadeltío,yo,quemeocupabainocentementeconmi
hermanaenhacerrayitasenelbrocaldelaljibe,evolucionéhastaentrarporla
segundapuertaenelcomedor,ycolocarmedetrásdemamá.Elpadrastrillome
vioentoncesyselanzósobremí.
–¡Yonohicenada!–grité.
–¡Espérate!–rugiómitío,corriendotrasdemíalrededordelamesa.
–¡Alfonso,déjalo!
–¡Despuéstelodejaré!
–¡Yonoquieroquemetoque!
–¡Vamos,Alfonso!Parecesunacriatura!
Estoeraloúltimoquesepodíadeciralpadrastrillo.Lanzóunjuramentoy
suspiernasenmipersecucióncontalvelocidad,queestuvoapuntode
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
110
alcanzarme.Peroeneseinstanteyosalíacomodeunahondaporlapuerta
abierta,ydisparabahacialaquinta,conmitíodetrás.
Encincosegundospasamoscomounaexhalaciónporlosdurazneros,los
naranjosylosperales,yfueenestemomentocuandolaideadelpozo,ysu
piedra,surgióterriblementenítida.
–¡Noquieroquemetoque!–gritéaún.
–¡Espérate!
Eneseinstantellegamosalcañaveral.
–¡Mevoyatiraralpozo!–aulléparaquemamámeoyera.
–¡Yosoyelquetevaatirar!
Bruscamentedesaparecíasusojostraslascañas;corriendosiempre,diun
empujónalapiedraexploradoraqueesperabaunalluvia,ysaltédecostado,
hundiéndomebajolahojarasca.
Tíodesembocóenseguida,atiempoquedejandodeverme,sentíaalláenel
fondodelpozoelabominablezumbidodeuncuerpoqueseaplastaba.
Elpadrastrillosedetuvo,totalmentelívido;volvióatodaspartessusojos
dilatados,yseaproximóalpozo.
Tratódemiraradentro,perolosculantrillosseloimpidieron.Entonces
parecióreflexionar,ydespuésdeunalentamiradaalpozoysusalrededores,
comenzóabuscarme.
Comodesgraciadamenteparaelcaso,hacíapocotiempoqueeltíoAlfonso
cesaraasuvezdeesconderseparaevitarloscuerpoacuerpoconsuspadres,
conservabaaúnmuyfrescaslasestrategiassubsecuentes,ehizopormipersona
cuantoeraposiblehacerparahallarme.
Descubrióenseguidamicubil,volviendopertinazmenteaélconadmirable
olfato;peroapartedequelahojarascadiluvianameocultabadeltodo,elruidode
micuerpoestrellándoseobsediabaamitío,quenobuscababien,en
consecuencia.
Fuepuesresueltoqueyoyacíaaplastadoenelfondodelpozo,dando
entoncesprincipioaloquellamaríamosmivenganzapóstuma.Elcasoerabien
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
111
claro.¿Conquécaramitíocontaríaamamáqueyomehabíasuicidadopara
evitarqueélmepegara?
Pasarondiezminutos.
–¡Alfonso!–sonódeprontolavozdemamáenelpatio.
–¿Mercedes?–respondióaquéltrasunabruscasacudida.
Seguramentemamápresintióalgo,porquesuvozsonódenuevo,alterada.
–¿YEduardo?¿Dóndeestá?–agregóavanzando.
–¡Aquí,conmigo!–contestóriendo–.Yahemoshecholaspaces.
Comodelejosmamánopodíaversupalideznilaridículamuecaqueél
pretendíaserbeatíficasonrisa,todofuebien.
–¿Nolepegaste,no?–insistióaúnmamá.
–No.¡Sifueunabroma!
Mamáentródenuevo.¡Broma!Bromacomenzabaaserlamíaparael
padrastrillo.
Celia,mitíamayor,quehabíaconcluidodedormirlasiesta,cruzóelpatio,y
Alfonsolallamóensilencioconlamano.MomentosdespuésCelialanzabaun¡oh!
ahogado,llevándoselasmanosalacabeza.
–¡Pero,cómo!¡Quéhorror!¡Pobre,pobreMercedes!¡Quégolpe!
EramenesterresolveralgoantesqueMercedesseenterara.¿Sacarmecon
vidaaún...?Elpozoteníacatorcemetrossobrepiedraviva.Talvez,quiénsabe...
Peroparaelloseríaprecisotraersogas,hombres;yMercedes...
–¡Pobre,pobremadre!–repetíamitía.
Justoesdecirqueparamí,elpequeñohéroe,mártirdesudignidadcorporal,
nohubounasolalágrima.Mamáacaparabatodoslosentusiasmosdeaqueldolor,
sacrificándoleelloslaremotaprobabilidaddevidaqueyopudieraaúnconservar
alláabajo.Locual,hiriendomidoblevanidaddemuertoydevivo,avivómisedde
venganza.
Mediahoradespuésmamávolvióapreguntarpormí,respondiéndoleCelia
contanpobrediplomacia,quemamátuvoenseguidalaseguridaddeuna
catástrofe.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
112
–¡Eduardo,mihijo!–clamóarrancándosedelasmanosdesuhermanaque
pretendíasujetarla,yprecipitándosealaquinta.
–¡Mercedes!¡Tejuroqueno!¡Hasalido!
–¡Mihijo!¡Mihijo!¡Alfonso!
Alfonsocorrióasuencuentro,deteniéndolaalverquesedirigíaalpozo.
Mamánopensabaennadaconcreto;peroalverelgestohorrorizadodesu
hermano,recordóentoncesmiexclamacióndeunahoraantes,ylanzóun
espantosoalarido.
–¡Ay!¡Mihijo!¡Sehamatado!¡Déjame,déjenme!¡Mihijo,Alfonso!¡Melo
hasmuerto!
Sellevaronamamásinsentido.Nomehabíaconmovidoenlomásmínimo
ladesesperacióndemamá,puestoqueyo–motivodeaquella–estabaenverdad
vivoybienvivo,jugandosimplementeenmisochoañosconlaemoción,amanera
delosgrandesqueusandelassorpresassemitrágicas:¡elgustoquevaatener
cuandomevea!
Entretanto,gozabayoíntimodeleiteconelfracasodelpadrastrillo.
–¡Hum...!¡Pegarme!–rezongabayo,aúnbajolahojarasca.Levantándome
entoncesconcautela,sentémeencuclillasenmicubilyrecogílafamosapipa
bienguardadaentreelfollaje.Aquéleraelmomentodededicartodamiseriedada
agotarlapipa.
Elhumodeaqueltabacohumedecido,seco,vueltoahumedeceryresecar
infinitasveces,teníaenaquelmomentoungustoacumbarí,soluciónCoirrey
sulfatodesoda,muchomásventajosoquelaprimeravez.Emprendí,sinembargo,
latareaquesabíadura,conelcañocontraídoylosdientescrispadossobrela
boquilla.
Fumé,quierocreerquecuartapipa.Sólorecuerdoquealfinalelcañaveral
sepusocompletamenteazulycomenzóadanzaradosdedosdemisojos.Doso
tresmartillosdecadaladodelacabezacomenzaronadestrozarmelassienes,
mientraselestómago,instaladoenplenaboca,aspirabaélmismodirectamente
lasúltimasbocanadasdehumo.
...
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
113
Volvíenmícuandomellevabanenbrazosacasa.Apesardelo
horriblementeenfermoquemeencontraba,tuveeltactodecontinuardormido,por
loquepudierapasar.Sentílosbrazosdelirantesdemamásacudiéndome.
–¡Mihijoquerido!¡Eduardo,mihijo!¡Ah,Alfonso,nuncateperdonaréeldolor
quemehascausado!
–¡Pero,vamos!–decíalemitíamayor–.¡Noseasloca,Mercedes!¡Yaves
quenotienenada!
–¡Ah!–repusomamállevándoselasmanosalcorazónenuninmenso
suspiro–.¡Sí,yapasó...!Perodime,Alfonso,¿cómopudonohabersehecho
nada?¡Esepozo,Diosmío...!
Elpadrastrillo,quebrantadoasuvez,hablóvagamentededesmoronamiento,
tierrablanda,prefiriendodejarparaunmomentodemayorcalmalasolución
verdadera,mientraslapobremamánosepercatabadelahorribleinfecciónde
tabacoqueexhalabasusuicida.
Abríalfinlosojos,mesonreí,yvolvíadormirme,estavezhonraday
profundamente.
Tardeya,eltíoAlfonsomedespertó.
–¿Quémereceríasquetehiciera?–medijoconsibilanterencor–.¡Loquees
mañana,lecuentotodoatumadre,yyaverásloquesongracias!
Yoveíaaúnbastantemal,lascosasbailabanunpoco,yelestómago
continuabatodavíaadheridoalagarganta.
Sinembargo,lerespondí:
–¡Silecuentasalgoamamá,loqueesestaveztejuroquemetiro!
Losojosdeunjovensuicidaquefumóheroicamentesupipa,¿expresan
acasodesesperadovalor?
Esposiblequesí.Detodosmodoselpadrastrillo,despuésdemirarme
fijamente,seencogiódehombros,levantandohastamicuellolasábanaunpoco
caída.
–Meparecequemejorharíaenseramigodeestemicrobio–murmuró.
–Creolomismo–lerespondí.
Ymedormí.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
114
LAMENINGITISYSUSOMBRA
Novuelvodemisorpresa.¿QuédiablosquierendecirlacartadeFunes,y
luegolacharladelmédico?Confiesonoentenderunapalabradetodoesto.
Heaquílascosas.Hacecuatrohoras,alassietedelamañana,recibouna
tarjetadeFunes,quediceasí:
Estimadoamigo:
Sinotieneinconveniente,leruegoquepaseestanocheporcasa.
Sitengotiempoiréaverloantes.Muysuyo
LuisMaríaFunes.
Aquíhacomenzadomisorpresa.Noseinvitaanadie,queyosepa,alas
sietedelamañanaparaunapresuntaconversaciónenlanoche,sinunmotivo
serio.¿QuémepuedequererFunes?Miamistadconélesbastantevaga,yen
cuantoasucasa,heestadoallíunasolavez.Porciertoquetienedoshermanas
bastantemonas.
Así,pues,hequedadointrigado.EstoencuantoaFunes.Yheaquíqueuna
horadespués,enelmomentoenquesalíadecasa,llegaeldoctorAyestarain,otro
sujetodequienhesidocondiscípuloenelcolegionacional,yconquientengoen
sumalamismarelaciónalolejosqueconFunes.
Yelhombremehabladea,byc,paraconcluir:
–Veamos,Durán:Ustedcomprendedesobraquenohevenidoaverloaesta
horaparahablarledepavadas,¿noescierto?
–Meparecequesí–nopudemenosqueresponderle.
–Esclaro.Así,pues,mevaapermitirunapregunta,unasola.Todoloque
tengadeindiscreta,seloexplicaréenseguida.¿Mepermite?
–Todoloquequiera–lerespondífrancamente,aunqueponiéndomeal
mismotiempoenguardia.
Ayestarainmemiróentoncessonriendo,comosesonríenloshombresentre
ellos,ymehizoestapreguntadisparatada:
–¿QuéclasedeinclinaciónsienteustedhaciaMaríaElviraFunes?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
115
¡Ah,ah!¡Poraquíandabalacosa,entonces!¡MaríaElviraFunes,hermana
deLuisMaríaFunes,todosenMaría!¡Perosiapenasconocíaaesapersona!
Nadaextraño,pues,quemiraraalmédicocomoquienmiraaunloco.
–¿MaríaElviraFunes?–repetí–.Ningúngradoniningunainclinación.La
conozcoapenas.Yahora...
–No,permítame–meinterrumpió–.Leaseguroqueesunacosabastante
seria...¿Mepodríadarpalabradecompañerodequenohaynadaentreustedes
dos?
–¡Peroestáloco!–ledijealfin–.¡Nada,absolutamentenada!Apenasla
conozco,vuelvoarepetirle,ynocreoqueellaseacuerdedehabermevistojamás.
Hehabladounminutoconella,pongados,tres,ensupropiacasa,ynadamás.
Notengo,porlotanto,lerepitopordécimavez,inclinaciónparticularhaciaella.
–Esraro,profundamenteraro...–murmuróelhombre,mirándomefijamente.
Comenzabayaasermepesadoelgaleno,poreminentequefuese–yloera–
,pisandounterrenoconelquenadateníanqueversusaspirinas.
–Creoquetengoahoraelderecho...
Peromeinterrumpiódenuevo:
–Sí,tienederechodesobra...¿Quiereesperarhastaestanoche?Condos
palabraspodrácomprenderqueelasuntoesdetodo,menosdebroma...La
personadequienhablamosestágravementeenferma,casialamuerte...
¿Entiendealgo?–concluyó,mirándomebienalosojos.
Yohicelomismoconélduranteunrato.
–Niunapalabra–lecontesté.
–Niyotampoco–apoyó,encogiéndosedehombros.Poresolehedichoque
elasuntoesbienserio...Porfinestanochesabremosalgo.¿Iráallá?Es
indispensable.
–Iré–ledije,encogiéndomeamivezdehombros.
Yheaquíporquéhepasadotodoeldíapreguntándomecomounidiotaqué
relaciónpuedeexistirentrelaenfermedadgravísimadeunahermanadeFunes,
queapenasmeconoce,yyo,quelaconozcoapenas.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
116
VengodelodeFunes.Eslacosamásextraordinariaquehayavistoenmi
vida.Metempsicosis,espiritismos,telepatíasydemásabsurdosdelmundointerior,
nosonnadaencomparacióndeestemipropioabsurdoenquemeveoenvuelto.
Esunpequeñoasuntoparavolverseloco.Véase:
FuialodeFunes.LuisMaríamellevóalescritorio.Hablamosunrato,
esforzándonoscomodoszonzos–puestoquecomprendiéndoloasíevitábamos
mirarnos–encharlardebueyesperdidos.PorfinentróAyestarain,yLuisMaría
salió,dejándomesobrelamesaelpaquetedecigarrillos,puessemehabían
concluidolosmíos.Miexcondiscípulomecontóentoncesloqueenresumenes
esto:
Cuatroocinconochesantes,alconcluirunreciboensupropiacasa,María
Elvirasehabíasentidomal.Cuestióndeunbañodemasiadofríoesatarde,según
opinióndelamadre.Lociertoesquehabíapasadolanochefatigada,yconbuen
dolordecabeza.Alamañanasiguiente,mayorquebranto,fiebre;yalanoche,
unameningitis,contodosucortejo.Eldelirio,sobretodo,francoyprolongadoa
másnopedir.Concomitantemente,unaansiedadangustiosa,imposibledecalmar.
Lasproyeccionespsicológicasdeldelirio,pordecirloasí,seerigieronygiraron
desdelaprimeranochealrededordeunsoloasunto,unosolo,peroqueabsorbe
suvidaentera.
–Esunaobsesión–prosiguióAyestarain–,unasencillaobsesiónacuarentay
ungrados.Laenfermatieneconstantementefijoslosojosenlapuerta,perono
llamaanadie.Suestadonerviososeresientedeesamudaansiedadquelaestá
matando,ydesdeayerhemospensadoconmiscolegasencalmareso...No
puedeseguirasí.¿Ysabeusted–concluyó–aquiénnombracuandoelsoporla
aplasta?
–Nosé...–lerespondí,sintiendoquemicorazóncambiababruscamentede
ritmo.
–Austed–medijo,pidiéndomefuego.
Quedamos,biensecomprende,unratomudos.
–¿Noentiendetodavía?–dijoalfin.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
117
–Niunapalabra...–murmuréaturdido,tanaturdidocomopuedeestarloun
adolescentequealasalidadelteatrovealaprimeragranactrizquedesdela
penumbradelcochemantieneabiertahaciaéllaportezuela...Peroyoteníaya
casitreintaaños,ypreguntéalmédicoquéexplicaciónsepodíadardeeso.
–¿Explicación?Ninguna.Nilamásmínima.¿Quéquiereustedquesesepa
deeso?Ah,bueno...Siquiereunaatodacosta,supóngasequeenunatierrahay
unmillón,dosmillonesdesemillasdistintas,comoencualquierparte.Vieneun
terremoto,remuevecomoundemoniotodoeso,trituraelresto,ybrotauna
semilla,unacualquiera,dearribaodelfondo,lomismoda.Unaplantamagnífica...
¿Lebastaeso?Nopodríadecirleunapalabramás.¿Porquéusted,precisamente,
queapenaslaconoce,yaquienlaenfermanoconocetampocomás,hasidoen
sucerebrodelirantelasemillaprivilegiada?¿Quéquierequesesepadeesto?
–Sinduda...–repuseasumiradasiempreinterrogante,sintiéndomealmismo
tiempobastanteenfriadoalvermeconvertidoensujetogratuitodedivagación
cerebral,primero,yenagenteterapéutico,después.
EnesemomentoentróLuisMaría.
–Mamálollama–dijoalmédico.Yvolviéndoseamí,conunasonrisa
forzada:
–¿LoenteróAyestaraindeloquepasa?...Seríacosadevolverselococon
otrapersona...
Estodeotrapersonamereceunaexplicación.LosFunes,yenparticularla
familiadequecomenzabayoaformartanridículaparte,tienenunfuerteorgullo;
pormotivosdeabolengo,supongo,yporsufortuna,quemeparecelomás
probable.Siendoasí,sedabanporpasablementesatisfechosdequelasfantasías
amorosasdelhermosoretoñosehubierandetenidoenmí,CarlosDurán,
ingeniero,envezdemariposearsobreunsujetocualquieradeinsuficiente
posiciónsocial.Así,pues,agradecíenmifuerointernoeldistingodequemehacía
honoreljovenpatricio.
–Esextraordinario...–recomenzóLuisMaría,haciendocorrercondisgusto
losfósforossobrelamesa.
Yunmomentodespués,conunanuevasonrisaforzada:
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
118
–¿Notendríainconvenienteenacompañarnosunrato?¿Yasabe,no?Creo
quevuelveAyestarain...
Enefecto,ésteentraba.
–Empiezaotravez...–Sacudiólacabeza,mirandoúnicamenteaLuisMaría.
LuisMaríasedirigióentoncesamíconlatercerasonrisaforzadadeesanoche:
–¿Quierequevayamos?
–Conmuchogusto–ledije.Yfuimos.
Entróelmédicosinhacerruido,entróLuisMaría,yporfinentréyo,todoscon
ciertointervalo.Loqueprimeromechocó,aunquedebíahaberloesperado,fuela
penumbradeldormitorio.Lamadreylahermanadepiememiraronfijamente,
respondiendoconunacortainclinacióndecabezaalamía,puescreínodeber
pasardeallí.Ambasmeparecieronmuchomásaltas.Mirélacama,yvi,bajola
bolsadehielo,dosojosabiertosvueltosamí.Miréalmédico,titubeando,pero
éstemehizounaimperceptibleseñaconlosojos,ymeacerquéalacama.
Yotengoalgunaidea,comotodohombre,deloquesondosojosquenos
amancuandounosevaacercandodespacioaellos.Perolaluzdeaquellosojos,
lafelicidadenqueseibananegandomientrasmeacercaba,elmareado
relampagueodedicha–hastaelestrabismo–cuandomeinclinésobreellos,jamás
enunamornormalatreintaysietegradoslosvolveréahallar.
Laenfermabalbuceóalgunaspalabras,perocontantadificultaddesus
labiosresecos,quenadaoí.Creoquemesonreícomounestúpido(¡quéibaa
hacer,quieroquemedigan!),yellatendióentoncessubrazohaciamí.Su
intenciónerataninequívocaqueletomélamano.
–Siénteseahí–murmuró.
LuisMaríacorrióelsillónhacialacamaymesenté.
Véaseahorasihasidodadoapersonaalgunaunasituaciónmásextrañay
disparatada:
Yo,enprimertérmino,puestoqueeraelhéroe,teniendoenlamíaunamano
ardiendoenfiebreyenunamortotalmenteequivocado.Enelladoopuesto,de
pie,elmédico.Alospiesdelacama,sentado,LuisMaría.Apoyadasenel
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
119
respaldo,enelfondo,lamamáylahermana.Ytodossinhablar,mirándonosala
enfermayamíaconelceñofruncido.
¿Quéibaahaceryo?¿Quéibaadecir?Precisoesquepiensenunmomento
enesto.Laenferma,porsuparte,arrancabaavecessusojosdelosmíosy
recorríacondurainquietudlosrostrospresentesunotrasotro,sinreconocerlos,
paradejarcaerotravezsumiradasobremí,confiadaenprofundafelicidad.
¿Quétiempoestuvimosasí?Nosé;acasomediahora,acasomuchomás.
Unmomentointentéretirarlamano,perolaenfermalaoprimiómásentrelasuya.
–Todavíano...–murmuró,tratandodehallarmáscómodaposturaasu
cabeza.Todosacudieron,seestiraronlassábanas,serenovóelhielo,yotravez
losojossefijaroneninmóvildicha.Perodevezencuandotornabanaapartarse
inquietosyrecorríanlascarasdesconocidas.Dosotresvecesmiré
exclusivamentealmédico;peroéstebajólaspestañas,indicándomeque
esperara.Ytuvorazónalfin,porquedepronto,bruscamente,comounderrumbe
desueño,laenfermacerrólosojosysedurmió.
Salimostodos,menoslahermana,queocupómilugarenelsillón.Noera
fácildeciralgo–yoalmenos.Lamadre,porfin,sedirigióamíconunatristey
secasonrisa:
–Quécosamáshorrible,¿no?¡Dapena!
¡Horrible,horrible!Noeralaenfermedad,sinolasituaciónloquelesparecía
horrible.Estabavistoquetodaslasgalanteríasibanaserparamíenaquellacasa.
Primeroelhermanito,luegolamadre...Ayestarain,quenoshabíadejadoun
instante,saliómuysatisfechodelestadodelaenferma;descansabaconuna
placidezdesconocidaaún.Lamadremiróaotrolado,yyomiréalmédico.Podía
irme,claroquesí,ymedespedí.
Hedormidomal,llenodesueñosquenadatienenqueverconmihabitual
vida.YlaculpadeelloestáenlafamiliaFunes,conLuisMaría,madre,hermanas
yparientescolaterales.Porquesiseconcretabienlasituación,elladalosiguiente:
Hayunajovendediecinueveaños,muybellasindudaalguna,queapenas
meconoceyaquienyolesoyprofundaytotalmenteindiferente.Estoencuantoa
MaríaElvira.Hay,porotrolado,unsujetojoventambién–ingeniero,sisequiere–
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
120
quenorecuerdahaberpensadodosvecesseguidasenlajovenencuestión.Todo
estoesrazonable,inteligibleynormal.
Peroheaquíquelajovenhermosaseenferma,demeningitisocosaporel
estilo,yeneldeliriodelafiebre,únicayexclusivamenteeneldelirio,sesiente
abrasadadeamor.¿Porunprimo,unhermanodesusamigos,unjovenmundano
queellaconocebien?Noseñor;pormí.
¿Esestobastanteidiota?Tomo,pues,unadeterminaciónqueharéconocer
alprimerodeesabenditacasaquelleguehastamipuerta.
¡Sí,esclaro!Comoloesperaba.Ayestarainestuvoestemediodíaaverme.
Nopudemenosquepreguntarleporlaenferma,ysumeningitis.
–¿Meningitis?–medijo–.¡SabeDiosloquees!Alprincipioparecíaeso,y
anochetambién...Hoyyanotenemosideadeloqueserá.
–Peorenfin–objeté–,siempreunaenfermedadcerebral...
–Ymedular,claroestá...Conunaslesioncillasquiénsabedónde...¿usted
entiendealgodemedicina?
–Muyvagamente...
–Bueno;hayunafiebreremitente,quenosabemosdedóndesale...Eraun
casoparamarcharatodoescapealamuerte...Ahorahayremisiones,tac–tac–
tac,justasremisionescomounreloj
–Peroeldelirio–insistí–,¿existesiempre?
–¡Yalocreo!Haydetodoallí...Yapropósito,estanocheloesperamos.
Ahoramehabíallegadoelturnodehacermedicinaamimodo.Ledijequemi
propiasustanciahabíacumplidoyasupapelcurativolanocheanterior,yqueno
pensabairmás.
Ayestarainmemirófijamente:
–¿Porqué?¿Quélepasa?
–Nada,sinoquenocreosinceramentesernecesarioallá...Dígame:¿usted
tieneideadeloqueesestarenunaposiciónhumillantementeridícula;síono?
–Nosetratadeeso...
–Sí,setratadeeso,dedesempeñarunpapelestúpido...¡Curiosoqueno
comprenda!
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
121
–Comprendodesobra...Peromeparecealgoasícomo...,noseofenda,
cuestióndeamorpropio.
–¡Muylindo!–salté–.¡Amorpropio!¡Y¡nselesocurraotracosa!¡Lesparece
cuestióndeamorpropioirasentarsecomounidiotaparaquemetomenlamano
lanocheenteraantetodalaparentelaconelceñofruncido!Siaustedesles
pareceunasimplecuestióndeamorpropio,arréglenseentreustedes.Yotengo
otrascosasquehacer.
Ayestaraincomprendió,alparecer,lapartedeverdadquehabíaenlo
anterior,porquenoinsistióyhastaquesefuenovolvimosahablardelasunto.
Todoestoestábien.Loquenoloestátantoesquehacediezminutosacabo
derecibirunaesqueladelmédico,asíconcebida:
AmigoDurán:
Contodosubagajederencores,nosesustedindispensableestanoche.
Supóngaseunavezmásqueustedhacedecloral,veronal,elhipnóticoque
menosleirritelosnervios,yvéngase.
Dijeunmomentoantesquelomaloeralaprecedentecarta.Ytengorazón,
porquedesdeestamañananoesperabasinoestacarta...
Durantesietenochesconsecutivas–deonceaunadelamañana,momento
enquemeremitíalafiebre,yconellaeldelirio–hepermanecidoalladodeMaría
ElviraFunes,tancercacomopuedenestarlodosamantes.Mehatendidoaveces
sumanocomolaprimeranoche,yotrassehapreocupadodedeletrearmi
nombre,mirándome.Séacienciacierta,pues,quemeamaprofundamenteenese
estado,noignorandotampocoqueensusmomentosdelucideznotienelamenor
preocupaciónpormiexistencia,presenteofutura.Estocreaasíuncasode
psicologíasingulardequeinnovelistapodríasacaralgúnpartido.Porloqueamí
serefiere,sédecirqueestadoblevidasentimentalmehatocadofuertementeel
corazón.Elcasoeséste:MaríaElvira,siesqueacasonolehedicho,tienelos
ojosmásadmirablesdelmundo.Estábienquelaprimeranocheyonovieraensu
miradasineelreflejodemipropiaridiculezderemedioinocuo.Lasegundanoche
sentímenosmiinsuficienciareal.Laterceraveznomecostóesfuerzoalguno
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
122
sentirmeelentedichosoquesimulabaser,ydesdeentoncesvivoysueñoese
amorconlafiebreenlazasucabezaalamía.
¿Quéhacer?Bienséquetodoestoestransitorio,quededíaellanosabe
quiénsoy,yqueyomismoacasonolaamecuandolaveadepie.Perolossueños
deamor,aunqueseandedoshorasyacuarentagrados,sepaganeneldía,y
muchometemoquesihayunapersonaenelmundoalacualestéexpuestoa
amaraplenaluz,ellanoseamivanoamornocturno...Amo,pues,unasombra,y
piensoconangustiaeneldíaqueAyestarainconsidereasuenfermafuerade
peligro,ynoprecisemásdemí.
Crueldadestaqueapreciaránentodasucálidasimpatíaloshombresque
estánenamorados–deunasombraono.
Ayestarainacabadesalir.Me,hadichoquelaenfermasiguemejor,yque
muchoseequivoca,omeveréunodeestosdíaslibredelapresenciadeMaría
Elvira.
–Sí,compañero–medice–.Libredeveladasridículas,deamorescerebrales
yceñosfruncidos...¿Seacuerda?
Micaranodebeexpresarsupremaalegría,porqueeltaimadogalenose
echaareíryagrega:
–Levamosadarencambiounacompensación...LosFuneshanvividoestos
quincedíasconlacabezaenelaire,ynoextrañepuessihanolvidadomuchas
cosas,sobretodoenloqueaustedserefiere...Porlopronto,hoycenamosallá.
Sinsubienaventuradapersona,dichoseadepaso,yelamordemarras,noséen
quéhubieraacabadoaquello...¿Quédiceusted?
–Digo–leherespondido–,quecasiestoytentadodedeclinarelhonorque
mehacenlosFunes,admitiéndomeasumesa...
Ayestarainseechóareír.
–¡Noembrome!...Lerepitoquenosabíadóndeteníanlacabeza...
–Peroparaopio,ymorfina,ycalmantedemademoiselle,sí,¿eh?¡Paraeso
noseolvidabandemí!
Mihombresepusoserioymemiródetenidamente.
–¿Sabeloquepienso,compañero?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
123
–Diga.
–Queustedeselindividuomásfelizdelatierra.
–¿Yo,feliz?...
–Omássuertudo.¿Entiendeahora?–Yquedómirándome.
¡Hum!–medijeamímismo–:Oyosoyunidiota,queeslomásposible,o
estegalenomerecequeloabracehastaromperleeltermómetroenelbolsillo.El
malignotiposabemásdeloqueparece,yacaso,acaso...Perovuelvoalode
idiota,queeslomásseguro.
–¿Feliz?...–repetísinembargo–.¿Porelamorestrafalarioqueustedha
inventadoconsumeningitis?
Ayestaraintornóamirarmefijamente,peroestavezcreínotarunvago,
vaguísimodejodeamargura.
–Yaunquenofueramásqueeso,grandísimozonzo...–hamurmurado,
cogiéndomedelbrazoparasalir.
Enelcamino–hemosidoalAguila,atomarelvermut–mehaexplicadobien
clarotrescosas.
1º:quemipresenciaalladodelaenfermaeraabsolutamentenecesaria,
dadoelestadodeprofundaexcitación–depresión,todoenuno,desudelirio.2º:
quelosFuneslohabíancomprendidoasí,nimásnimenos,adespechodeloraro,
subrepticioeinconvenientequepudieraparecerlaaventura,constándoles,está
claro,loartificialdetodoaquelamor.3º:quelosFuneshanconfiadosencillamente
enmieducación,paraquemedécuenta–sumamenteclara–delsentido
terapéuticoquehatenidomipresenciaantelaenferma,yladelaenfermaante
mí.
–Sobretodoloúltimo,¿eh?–heagregadoaguisadecomentario.Elobjeto
detodaestacharlaeséste:quenovayayojamásacreerqueMaríaElvirasiente
lamenorinclinaciónrealhaciamí.¿Eseso?
–¡Claro!–Sehaencogidodehombroselmédico–.Póngaseustedenellugar
deellos...
Ytienerazónelbenditohombre.Porquealasolaprobabilidaddequeella...
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
124
AnochecenéenlodeFunes.Noeraprecisamenteunacomidaalegre,si
bienLuisMaría,porlomenos,estuvomuycordialconmigo.Querríadecirlomismo
delamadre,peropormásesfuerzosqueladamahacíaparatornarmegratala
mesa,evidentementenoveenmísinoaunintrusoaquienenciertashorassuhija
prefiereunmillóndeveces.Estácelosa,ynodebemoscondenarla.Porlodemás,
sealternabanconsuhijaparairaveralaenferma.Estahabíatenidounbuendía,
tanbuenoqueporprimeravezdespuésdequincedíasnohuboesanochesubida
seriadefiebre,yaunquemequedéhastalaunaporpedidodeAyestarain,tuve
quevolvermeacasasinhaberlavistouninstante.¿Secomprendeesto?¡Noverla
entodoeldía!¡Ah!SiporbendicióndeDios,lafiebredecuarenta,ochenta,ciento
veintegrados,cualquierfiebre,cayeraestanochesobresucabeza...
¡Yaquí!:EstasolalíneadelbenditoAyestarain:
Deliriodenuevo.Vengaenseguida.
Todoloantedichoessuficienteparaenloquecerbienquemalaunhombre
discreto.Véaseestoahora:
Cuandoentréanoche,MaríaElvirametendiósubrazocomolaprimeravez.
Acostósucarasobrelamejillaizquierda,ycómodaasí,fijólosojosenmí.Nosé
quémedecíansusojos;posiblementemedabantodasuvidaytodasualmaen
unaentregainfinitamentedichosa.Suslabiosmedijeronalgo,ytuveque
inclinarmeparaoír:
–Soyfeliz.–Sesonrió.
Pasadounmomentosusojosmellamarondenuevo,ymeinclinéotravez.
–Ydespués...–murmuróapenas,cerrandolosojosconlentitud.Creoque
tuvounasúbitafugadeideas.Perolaluz,lainsensataluzqueextravíalamirada
enlosrelámpagosdefelicidad,inundódenuevosusojos.Yestavezoíbienclaro,
sentíclaramenteenmisoídosestapregunta:
–Ycuandosaneynotengamásdelirio...,¿mequerrástodavía?
¡Locuraquesehasentadoahorcajadassobremicorazón!¡Después!
¡Cuandonotengamásdelirio!¿Peroestábamostodoslocosenlacasa,ohabía
allí,proyectadofuerademímismo,unecoamiincesanteangustiadeldespués?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
125
¿Cómoesposiblequeelladijeraeso?¿Habíameningitisono?¿Habíadelirioo
no?LuegomiMaríaElvira...
Noséquécontesté;presumoquecualquiercosaaescandalizarala
parentelacompletasimehubieranoído.Peroapenashabíamurmuradoyo;
apenashabíamurmuradoellaconunasonrisa...Ysedurmió.
Devueltaacasa,micabezaeraunvértigovivo,conlocosimpulsosdesaltar
alaireylanzaralaridosdefelicidad.¿Quiéndeentrenosotros,puedejurarqueno
hubierasentidolomismo?Porquelascosas,paraserclaras,debenser
planteadasasí:Laenfermacondelirio,queporunaaberraciónpsicológica
cualquiera,amaúnicamenteensudelirio,aX.Estoporunlado.Porelotro,el
mismoX,quedesgraciadamenteparaél,nosesienteconfuerzaspara
concretarseasupapelmedicamentoso.Yheaquíquelaenferma,consu
meningitisysuinconsciencia–suincontestableinconsciencia–,murmuraanuestro
amigo:
–Ycuandonotengamásdelirio...¿mequerrástodavía?
Estoesloqueyollamounpequeñocasodelocura,claroyrotundo.Anoche,
cuandollegabaacasa,creíunmomentohaberhalladolasolución,queseríaésta:
MaríaElvira,ensufiebre,soñabaqueestabadespierta.¿Aquiénnohasidodado
soñarqueestásoñando?Ningunaexplicaciónmássencilla,claroestá.
Perocuandoporpantalladeeseamormentidohaydosojosinmensos,que
empapándonosdedichaseaneganellosmismosenunamorquenosepuede
mentir;cuandosehavistoaesosojosrecorrerconduraextrañezalosrostros
familiares,paracaerenextáticafelicidadanteunomismo,pesealdelirioycienmil
delirioscomoése,unotieneelderechodesoñartodalanocheconaquelamor–o
seamosmásexplícitos–:conMaríaElviraFunes.
¡Sueño,sueñoysueño!Hanpasadodosmeses,ycreoavecessoñaraún.
¿Fuiyoono,porDiosbendito,aquelaquienseletendiólamano,yelbrazo
desnudohastaelcodo,cuandolafiebretornabahostilesaúnlosrostrosbien
amadosdelacasa?¿Fuiyoonoelqueapaciguóconsusojos,duranteminutos
inmensosdeeternidad,lamiradamareadadeamordemiMaríaElvira?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
126
Sí,fuiyo.Peroesoestáacabado,concluido,finalizado,muerto,inmaterial,
comosinuncahubierasido.Ysinembargo...
Volvíaverlaveintedíasdespués.Yaestabasana,ycenéconellos.Huboal
principiounaevidentealusiónalosdesvaríossentimentalesdelaenferma,todo
congrantactodelacasa,enloquecooperécuantomefueposible,puesenesos
veintedíastranscurridosnohabíasidomipreocupaciónmenorpensarenla
discrecióndequedebíayohacergalaenesaprimeraentrevista.
Todofueapedirdeboca,noobstante.
–Yusted–medijolamadresonriendo–,¿hadescansadodeltododelas
fatigasquelehemosdado?
–¡Oh,eramuypocacosa!...Yaún–concluíriendotambién–estaría
dispuestoasoportarlasdenuevo...
MaríaElvirasesonrióasuvez.
–Ustedsí;peroyono;¡leaseguro!
Lamadrelamirócontristeza:
–¡Pobremihija!Cuandopiensoenlosdisparatesquesetehanocurrido...En
fin–sevolvióamíconagrado–.Ustedesahora,podríamosdecir,delacasa,yle
aseguroqueLuisMaríaloestimamuchísimo.
Elaludidomepusolamanoenelhombroymeofreciócigarillos.
–Fume,fume,ynohagacaso.
–¡PeroLuisMaría!–lereprochólamadre,semiseria–.¡Cualquieracreeríaal
oírtequeleestamosdiciendomentirasaDurán!
–No,mamá;loquedicesestáperfectamentebiendicho;peroDuránme
entiende.
LoqueyoentendíaeraqueLuisMaríaqueríacortarconamabilidadesmáso
menossosas;peronoseloagradecíaenlomásmínimo.
Entretanto,cuantasvecespodía,sinllamarlaatención,fijabalosojosen
MaríaElvira.¡Alfin!Yalateníaantemí,sana,biensana.Habíaesperadoytemido
conansiaeseinstante.Habíaamadounasombra,omásbiendicho,dosojosy
treintacentímetrosdebrazo,pueselrestoeraunalargamanchablanca.Yde
aquellapenumbra,comodeuncapullotaciturno,sehabíalevantadoaquella
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
127
espléndidafigurafresca,indiferenteyalegre,quenomeconocía.Memirabacomo
aunamigodelacasa,enelqueesprecisodetenerunsegundolosojoscuando
secuentaalgoosecomentaunafraserisueña.
Peronadamás.Nielmásleverastrodelopasado,nisiquieraafectaciónde
nomirarme,conloquehabíayocontadocomoúltimotriunfodemijuego.Eraun
sujeto–nodigamossujeto,sinoser–absolutamentedesconocidoparaella.Y
piénseseahoraenlagraciaquemehacíarecordar,mientraslamiraba,queuna
nocheesosmismosojosahorafrívolosmehabíandicho,aochodedosdelos
míos:
–¿Ycuandoestésana...mequerrástodavía?
¡Aquébuscarluces,fuegosfatuosdeunafelicidadmuerta,selladaafuego
enelcofrecillohormigueantedeunafiebrecerebral!Olvidarla...Siendoloque
hubieradeseado,eraprecisamenteloquenopodíahacer.
Mástarde,enelhall,hallémododeaislarmeconLuisMaría,mascolocando
aésteentreMaríaElvirayyo;podíaasímirarlaimpunementesopretextodeque
mivistaibanaturalmentemásalládemiinterlocutor.Yesextraordinariocómosu
cuerpo,desdeelmásaltocabellodesucabezaaltacóndesuszapatos,enun
vivodeseo,ycómoalcruzarelhallparairadentro,cadagolpedesufaldacontra
elcharolibaarrastrandomialmacomounpapel.
Volvió,serió,cruzórozandoamilado,sonriéndomeforzosamente,pues
estabaasupaso,mientrasyo,comounidiota,continuabasoñandoconunasúbita
detenciónamilado,ynouna,sinodosmanos,puestassobremissienes:
–Ybien:ahoraquemehasvistodepie,¿mequierestodavía?
¡Bah!Muerto,bienmuertomedespedíyoprimíuninstanteaquellamanofría,
amableyrápida.
Hay,sinembargo,unacosaabsolutamentecierta,yesésta:MaríaElvira
puedenorecordarloquesintióensusdíasdefiebre;admitoesto.Peroestá
perfectamenteenteradadeloquepasó,porloscuentosposteriores.Luego,es
imposiblequeyoestéparaelladesprovistodelmenorinterés.Deencantos–¡Dios
meperdone!–todoloqueellaquiera.Perodeinterés,elhombreconquienseha
soñadoveintenochesseguidas,esono.Porlotanto,superfectaindiferenciaami
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
128
respectonoesracional.¿Quéventajas,quéremotaprobabilidaddedichapuede
reportarmeconstataresto?Ninguna,queyovea.MaríaElviraseprecaveasí
contramisposiblespretensionesporaquello;heaquítodo.
Enloquenotienerazón.Quemegustedesesperadamente,muybien.Pero
quevayayoaexigirelcumplimientodeunpagarédeamorfirmadosobreuna
carpetademeningitis,¡diablo!esono.
Nuevedelamañana.Noeshorasobremaneradecentedeacostarse,pero
asíes.DelbailedelodeRodríguezPeña,aPalermo.Luegoalbar.Todo
perfectamentesolo.Yahoraalacama.
Peronosindisponermeaconcluirelpaquetedecigarrillos,antesdequeel
sueñovenga.Yaquíestálacausa:bailéanocheconMaríaElvira.Ydespuésde
bailar,hablamosasí:
–Estospuntitosenlapupila–medijo,frenteunodeotroenlamesitadel
buffet–,nosehanidoaún.Noséquéserá...Antesdemienfermedadnolostenía.
Precisamentenuestravecinademesaacababadehacerlenotaresedetalle.
Conloquesusojosnoquedabansinomásluminosos.
Apenascomencéaresponderle,medicuentadelacaída;peroyaeratarde.
–Sí–ledije,observandosusojos–.Meacuerdodequeantesnolostenía...
Ymiréaotrolado.PeroMaríaElviraseechóareír:
–Escierto;usteddebesaberlomásquenadie.
¡Ah!¡Quésensacióndeinmensalosaderrumbadaporfindesobremipecho!
¡Eraposiblehablardeeso,porfin!
–Esocreo–repuse–.Másquenadie,nosé...Perosí;enelmomentoaque
serefiere,¡másquenadie,conseguridad!
Medetuvedenuevo;mivozcomenzabaabajardemasiadodetono.
–¡Ah,sí!–sesonrióMaríaElvira.Apartólosojos,seriaya,alzándolosalas
parejasquepasabananuestrolado.
Corrióunmomento,paraelladeperfectoolvidodeloquehablábamos,
supongo,ydesombríaangustiaparamí.Perosinvolveramílosojos,comosile
interesaransiemprelosrostrosquecruzabanensucesióndefilm,agregóun
instantedespués:
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
129
–Cuandoeramiamor,alparecer.
–Perfectamentebiendicho–ledije–.Suamor,alparecer.
Ellamemiróentoncesdepleno.
–No...
Ysecalló.
–¿No...qué?Concluya.
–¿Paraqué?Esunazoncera.
–Noimporta:concluya.
Ellaseechóareír:
–¿Paraqué?Enfin...¿Nosupondráquenoeraalparecer?
–Esoesuninsultogratuito–lerespondí–.Yofuielprimeroencomprobarla
exactituddelacosa,cuandoyoerasuamor...alparecer.
–¡Ydale...!–murmuró.Peroamivezeldemoniodelalocuramearrastrótras
aquel¡ydale!burlón,aunapreguntaquenuncadebierahaberhecho.
–Óigame,MaríaElvira–meincliné–:¿ustednorecuerdanada,noescierto,
nadadeaquellaridículahistoria?
Memirómuyseria,conaltivezsisequiere,peroalmismotiempocon
atención,comocuandonosdisponemosaoírcosasqueapesardetodononos
disgustan.
–¿Quéhistoria?–dijo.
–Laotra,cuandoyovivíaasulado...–lehicenotarconsuficienteclaridad.
–Nada...absolutamentenada.
–Veamos;míremeuninstante...
–¡No,niaunquelomire...!–melanzóenunacarcajada.
–¡No,noeseso...!Ustedmehamiradodemasiadoantesparaqueyono
sepa...Queríadecirleesto:¿Noseacuerdausteddehabermedichoalgo...doso
trespalabrasnadamás...laúltimanochequetuvofiebre?
MaríaElviracontrajolascejasunlargoinstante,ylaslevantóluego,más
altasquelonatural.Memiróatentamente,sacudiendolacabeza:
–No,norecuerdo...
–¡Ah!–mecallé.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
130
Pasóunrato.Videreojoquememirabaaún.
–¿Qué?–murmuró.
–¿Qué...qué?–repetí.
–¿Quéledije?
–Tampocomeacuerdoya...
–Sí,seacuerda...¿Quéledije?
–Nosé,leaseguro...
–¡Sí,sabe...!¿Quéledije?
–¡Veamos!–meaproximédenuevoaella–.Siustednorecuerda
absolutamentenada,puestoquetodoeraunaalucinacióndefiebre,¿quépuede
importarleloquemehayaonodichoensudelirio?
Elgolpeeraserio.PeroMaríaElviranopensóencontestarlo,contentándose
conmirarmeuninstantemásyapartarlavistaconunacortasacudidade
hombros.
–Vamos–medijobruscamente–.Quierobailarestevals.
–Esjusto–melevanté–.Elsueñodevalsquebailábamosnotienenadade
divertido.
Nomerespondió.Mientrasavanzábamosalsalón,parecíabuscarconlos
ojosaalgunodesushabitualescompañerosdevals.
–¿Quésueñodevalsdesagradableparausted?–medijodepronto,sindejar
derecorrerelsalónconlavista.
–Unvalsdedelirio...Notienenadaqueverconesto.–Meencogíamivezde
hombros.
Creíquenohablaríamosmásesanoche.PeroaunqueMaríaElvirano
respondióunapalabra,tampocoparecióhallaralcompañeroidealquebuscaba.
Demodoque,deteniéndose,medijoconunasonrisaforzada–laineludible
forzadasonrisaquecampeósobretodaaquellahistoria:
–Siquiere,entonces,baileestevalsconsuamor...
–...alparecer.Noagregounapalabramás–repuse,pasandolamanoporsu
cintura.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
131
Unmesmástranscurrido.¡Pensarquelamadre,AngélicayLuisMaríaestán
paramíllenosahoradepoéticomisterio!Lamadrees,desdeluego,lapersonaa
quienMaríaElviratuteaybesamásíntimamente.Suhermanalahavisto
desvestirse.LuisMaría,porsuparte,sepermitepasarlelamanoporlabarbilla
cuandoentrayellaestásentadadeespaldas.Trespersonasbienfelices,comose
ve,eincapacesdeapreciarladichaenquesevenenvueltos.
Encuantoamí,mepasolavidallevandocigarrosalabocacomoquien
quemamargaritas:¿mequiere?¿nomequiere?
DespuésdelbaileenlodePeña,heestadoconellamuchasveces,ensu
casa,desdeluego,todoslosmiércoles.
Conservasumismocírculodeamigos,sostieneatodosconsurisa,yflirtea
admirablementecuantasvecesseloproponen.Perosiemprehallamododeno
perdermedevista.Estocuandoestáconlosotros.Perocuandoestáconmigo,
entoncesnoapartalosojosdeellos.
¿Esestorazonable?No,noloes.Yporesotengodesdehaceunmesuna
buenalaringitis,afuerzadeahumarmelagarganta.
Anoche,sinembargo,hemostenidounmomentodetregua.Eramiércoles.
Ayestarainconversabaconmigo,yunabrevemiradadeMaríaElvira,lanzada
hacianosotrosporsobreloshombrosdecuádrupleflirtquelarodeaba,pusosu
espléndidafiguraennuestraconversación.Hablamosdeellay,fugazmente,dela
viejahistoria.UnratodespuésMaríaElvirasedeteníaantenosotros.
–¿Dequehablan?
–Demuchascosas;deustedenprimertérmino–respondióelmédico.
–Ah,yameparecía...–yrecogiendohaciaellaunsilloncitoromano,sesentó
cruzadadepiernas,conlacarasostenidaenlamano.
–Sigan;yaescucho.
–ContabaaDurán–dijoAyestarain–quecasoscomoelquelehapasadoa
ustedensuenfermedadsonraros,perohayalgunos.Unautoringlés,norecuerdo
cuál,citauno.Solamentequeesmásfelizqueelsuyo.
–¿Másfeliz?¿Yporqué?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
132
–Porqueenaquélnohayfiebre,yambosseamanensueños.Encambio,en
estecaso,ustederaúnicamentequienamaba...
¿DijeyaquelaactituddeAyestarainmehabíaparecidosiempreuntanto
tortuosarespectodemí?Sinolodije,tuveenaquelmomentounfulminantedeseo
dehacérselosentir,nosolamenteconlamirada.Algonoobstantedeeseanhelo
debiópercibirenmisojos,porqueselevantóriendo:
–Losdejoparaquehaganlaspaces.
–¡Malditobicho!–murmurécuandosealejó.
–¿Porqué?¿Quélehahecho?
–Dígame,MaríaElvira–exclamé–.¿Lehahechoelamoraustedalguna
vez?
–¿Quién,Ayestarain?
–Sí,él.
Memirótitubeandoalprincipio.Luego,plenamenteenlosojos,seria:
–Sí–mecontestó.
–¡Ah,yameloesperaba...!Porlomenosésetienesuerte...–murmuré,ya
amargadodeltodo.
–¿Porqué?–mepreguntó.
Sinresponderle,meencogíviolentamentedehombrosymiréaotrolado.
Ellasiguiómivista.Pasóunmomento.
–¿Porqué?–insistió,conesaobstinaciónpesadaydistraídadelasmujeres
cuandocomienzanahallarseperfectamenteagustoconunhombre.Estaba
ahora,yestuvodurantelosbrevesmomentosquesiguieron,depie,conlarodilla
sobreelsilloncito.Mordíaunpapel–jamássupededóndepudosalir–yme
miraba,subiendoybajandoimperceptiblementelascejas.
–¿Porqué?–repusealfin–.Porqueéltieneporlomenoslasuertedeno
haberservidodetítereridículoalladodeunacama,ypuedehablarseriamente,
sinversubirybajarlascejascomosinoseentendieraloquedigo...¿Comprende
ahora?
MaríaElviramemiróunosinstantespensativa,yluegomoviónegativamente
lacabeza,consupapelenloslabios.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
133
–¿Esciertoono?–insistí,peroyaconelcorazónalocoescape.
Ellatornóasacudirlacabeza:
–No,noescierto...
–¡MaríaElvira!–llamóAngélicadelejos.
Todossabenquelavozdeloshermanossueleserdelomásinoportuna.
Perojamásunavozfraternalhacaídoenundiluviodehieloypezfríatanfuerade
propósitocomoaquellavez.
MaríaElviratiróelpapelybajólarodilla.
–Mevoy–medijoriendo,conlarisaqueyaleconocíacuandoafrontabaun
flirt.
–¡Unsolomomento!–ledije.
–¡Niunomás!–merespondióalejándoseyaynegandoconlamano.
¿Quémequedabaporhacer?Nada,anosertragarelpapelitohúmedo,
hundirlabocaenelhuecoquehabíadejadosurodilla,yestrellarelsillóncontrala
pared.Yestrellarmeenseguidayomismocontraunespejo,porimbécil.La
inmensarabiademímismomehacíasufrir,sobretodo.¡Intuicionesviriles!
¡Psicologíasdehombrecorrido!¡Ylaprimeracoquetacuyarodillaquedamarcada
allí,seburladetodoesoconunafrescurasinpar!
Nopuedomás.Laquierocomounloco,ynosé–loqueesmásamargo
aún–siellamequiererealmenteono.Además,sueño,sueñodemasiado,ycosas
porelestilo:Ibamosdelbrazoporunsalón,ellatodadeblanco,yyocomoun
bultonegroasulado.Nohabíamásquepersonasdeedadenelsalón,ytodas
sentadas,mirándonospasar.Era,sinembargo,unsalóndebaile.Ydecíande
nosotros:Lameningitisysusombra.Medesperté,yvolvíasoñar;eltalsalónde
baileestabafrecuentadoporlosmuertosdiariosdeunaepidemia.Eltrajeblanco
deMaríaElviraeraunsudario,yyoeralamismasombradeantes,perotenía
ahoraporcabezauntermómetro.EramossiempreLameningitisysusombra.
¿Quépuedohacerconsueñosdeestanaturaleza?Nopuedomás.Mevoya
Europa,aNorteamérica,acualquierpartedondepuedaolvidarla.
¿Aquéquedarme?¿Arecomenzarlahistoriadesiempre,quemándome
solo,comounpayaso,oadesencontrarnoscadavezquenossentimosjuntos?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
134
¡Ah,no!Concluyamosconesto.Noséelbienquelespodráhaceramisplanosde
máquinasestaausenciasentimental(¡ysí,sentimental,¡aunquenoquiera!);pero
quedarmeseríaridículo,yestúpido,ynohayparaquédivertirmásalasMaría
Elvira.
...
Podríaescribiraquícosaspasablementedistintasdelasqueacabode
anotar,peroprefierocontarsimplementeloquepasóelúltimodíaqueviaMaría
Elvira.
Porbravata,odesafíoamímismo,oquiénsabeporquémortuoria
esperanzadesuicida,fuilatardeanteriordemisalidaadespedirmedelosFunes.
Yahacíadiezdíasqueteníamispasajesenelbolsillo–pordondeseverácuánto
desconfiabademímismo.
MaríaElviraestabaindispuesta–asuntodegargantaojaqueca–perovisible.
Paséunmomentoalaantesalaasaludarla.Lahalléhojeandomúsicas,
desganada.Alvermesesorprendióunpoco,aunquetuvotiempodeecharuna
rápidaojeadaalespejo.Teníaelrostroabatido,loslabiospálidos,ylosojos
hundidosdeojeras.Peroeraellasiempre,máshermosaaúnparamíporquela
perdía.
Ledijesencillamentequemeiba,yledeseabamuchafelicidad.
Alprincipionomecomprendió.
–¿Seva?¿Yadónde?
–ANorteamérica...Acabodedecírselo.
–¡Ah!–murmuró,marcandobienclaramentelacontraccióndeloslabios.
Peroenseguidamemiróinquieta.
–¿Estáenfermo?
–¡Pst...!Noprecisamente...Noestoybien.
–¡Ah!–murmuródenuevo.Ymiróhaciaafueraatravésdelosvidrios
abriendobienlosojos,comocuandounopierdeelpensamiento.
Porlodemás,llovíaenlacalleylaantesalanoestabaclara.
Sevolvióamí.
–¿Porquéseva?–mepreguntó.
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
135
–¡Hum!–mesonreí–.Seríamuylargo,infinitamentelargodecontar...Enfin,
mevoy.
MaríaElvirafijóaúnlosojosenmí,ysuexpresiónpreocupadayatentase
tornósombría.Concluyamos,medije.Yadelántame:
–Bueno,MaríaElvira
Metendiólentamentelamano,unamanofríayhúmedadejaqueca.
–Antesdeirse–medijo–¿nomequieredecirporquéseva?
Suvozhabíabajadountono.Elcorazónmelatiólocamente,perocomoen
unrelámpagolaviantemí,comoaquellanoche,alejándoseriendoynegandocon
lamano:«no,yaestoysatisfecha...»¡Ah,no,yotambién!¡Conaquellotenía
bastante!
–¡Mevoy–ledijebienclaro–,porqueestoyhastaaquídedolor,ridiculezy
vergüenzademímismo!¿Estácontentaahora?
Teníaaúnsumanoenlamía.Laretiró,sevolviólentamente,quitólamúsica
delatrilparacolocarlasobreelpiano,todoconpausaymesura,ymemiróde
nuevo,conesforzadaydolorosasonrisa:
–¿Ysiyo...lepidieraquenosefuera?
–¡PeroporDiosbendito!–exclamé.¡Nosedacuentadequemeestá
matandoconestascosas!¡Estoyhartodesufriryecharmeencaramiinfelicidad!
¿Quéganamos,queganaustedconestascosas?¡No,bastaya!¿Sabeusted–
agreguéadelantándome–loqueustedmedijoaquellaúltimanochedesu
enfermedad?¿Quierequeselodiga?¿Quiere?
Quedóinmóvil,todaojos.
–Sí,dígame...
–¡Bueno!Ustedmedijo,ymalditasealanocheenquelooí,ustedmedijo
bienclaroesto:Y–cuan–do–no–ten–ga–más–de–li–rio,¿me–que–rrás–to–da–ví–
a?Ustedteníadelirioaún,yalosé...¿Peroquéquierequehagayoahora?
¿Quedarmeaquí,asulado,desangrándomevivoconsumododeser,porquela
quierocomounidiota...?Estoesbienclarotambién¿eh?¡Ah!¡Leaseguroqueno
esvidalaquellevo!¡No,noesvida!
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
136
Yapoyélafrenteenlosvidrios,deshecho,sintiendoquedespuésdeloque
habíadicho,mividasederrumbabaparasiemprejamás.
Peroeramenesterconcluir,ymevolví:Ellaestabaamilado,yensusojos–
comoenunrelámpago,defelicidadestavez–viensusojosresplandecer,
marearse,sollozar,laluzdehúmedadichaquecreíamuertaya.
–¡MaríaElvira!–grité,creo–¡Miamorquerido!¡Mialmaadorada!
Yella,ensilenciosaslágrimasdetormentoconcluido,vencida,entregada,
dichosa,habíahalladoporfinsobremipechoposturacómodaasucabeza.
Ynadamás.¿Habrácosamássencillaquetodoesto?Yohesufrido,esbien
posible,llorado,aulladodedolor;debocreerloporqueasíloheescrito.¡Peroqué
endiabladamentelejosestátodoeso!Ytantomáslejosporque–yaquíestálo
másgraciosodeestanuestrahistoria–ellaestáaquí,amilado,leyendoconla
cabezasobrelalapiceraloqueescribo.Haprotestado,bienseve,antenopocas
observacionesmías;peroenhonordelarteliterarioenquenoshemosengolfado
contantafrescura,seresignacomobuenaesposa.Porlodemás,ellacree
conmigoquelaimpresióngeneraldelanarración,reconstruidaporetapas,esun
reflejobastanteacertadodeloquepasó,sentimosysufrimos.Locual,paraobra
deuningeniero,noestádeltodomal.
EnestemomentoMaríaElvirameinterrumpeparadecirmequelaúltima
líneaescritanoesverdad:Minarraciónnosólonoestádeltodomal,sinoqueestá
bien,muybien.Ycomoargumentoirrefutablemeechalosbrazosalcuelloyme
mira,nosésiamuchomásdecincocentímetros.
–¿Esverdad?–murmura,oarrulla,mejordicho.
–¿Sepuedeponerarrulla?–lepregunto.
–¡Sí,yesto,yesto!–Ymedaunbeso.
¿Quémáspuedoañadir?
CUENTOSDEAMOR,DELOCURAYDEMUERTEHoracioQuiroga
137
INDICE
UNAESTACIÓNDEAMOR...........................................................................................................................2
PRIMAVERA..................................................................................................................................................2
VERANO.........................................................................................................................................................4
[I]..................................................................................................................................................................4
[II]................................................................................................................................................................6
[III]............................................................................................................................................................12
OTOÑO..........................................................................................................................................................14
INVIERNO....................................................................................................................................................17
[I]................................................................................................................................................................17
[II]..............................................................................................................................................................19
LAMUERTEDEISOLDA.............................................................................................................................22
ELSOLITARIO...............................................................................................................................................29
LOSBUQUESSUICIDANTES......................................................................................................................35
ALADERIVA..................................................................................................................................................39
LAINSOLACIÓN...........................................................................................................................................43
ELALAMBREDEPÚA.................................................................................................................................50
LOSMENSÚ....................................................................................................................................................61
LAGALLINADEGOLLADA........................................................................................................................71
ELALMOHADÓNDEPLUMAS..................................................................................................................79
YAGUÍ..............................................................................................................................................................83
LOSPESCADORESDEVIGAS....................................................................................................................93
LAMIELSILVESTRE.................................................................................................................................100
NUESTROPRIMERCIGARRO.................................................................................................................105
LAMENINGITISYSUSOMBRA..............................................................................................................114