[10] Πλὴν τόν γε Δημάδην πάντες ὡμο-λόγουν τῇ φύσει χρώμενον ἀνίκητον εἶναικαὶ παραφέρειν αὐτοσχεδιάζοντα τὰς τοῦΔημοσθένους σκέψεις καὶ παρασκευάς.Ἀρίστων δ' ὁ Χῖος (I p. 87 n. 381 Arn.)καὶ Θεοφράστου (fr. 144 W.) τινὰ δόξανἱστόρηκε περὶ τῶν ῥητόρων· ἐρωτηθένταγὰρ ὁποῖός τις αὐτῷ φαίνεται ῥήτωρ ὁ Δη-μοσθένης, εἰπεῖν· 'ἄξιος τῆς πόλεως'· ὁπο-ῖος δέ τις ὁ Δημάδης· 'ὑπὲρ τὴν πόλιν.' ὁ δ'αὐτὸς φιλόσοφος Πολύευκτον ἱστορεῖ τὸνΣφήττιον, ἕνα τῶν τότε πολιτευομένωνἈθήνησιν, ἀποφαίνεσθαι, μέγιστον μὲνεἶναι ῥήτορα Δημοσθένην, δυνατώτατον δ'εἰπεῖν Φωκίωνα· πλεῖστον γὰρ ἐν βραχυ-τάτῃ λέξει νοῦν ἐκφέρειν. καὶ μέντοι καὶτὸν Δημοσθένην φασὶν αὐτόν, ὁσάκις ἀντε-ρῶν αὐτῷ Φωκίων ἀναβαίνοι, λέγειν πρὸςτοὺς συνήθεις· 'ἡ τῶν ἐμῶν λόγων κοπὶςἀνίσταται.' τοῦτο μὲν οὖν ἄδηλον εἴτε πρὸςτὸν λόγον τοῦ ἀνδρὸς ὁ Δημοσθένης εἴτε

20

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ

Η

ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣKAI

ΚΙΚΕΡΩΝ

1

Κρονιάδων, ξίφη δὲ καὶ στυππεῖον καὶ θε-ῖον εἰς τὴν Κεθήγου φέροντες οἰκίανἀπέκρυψαν. ἄνδρας δὲ τάξαντες ἑκατὸν καὶμέρη τοσαῦτα τῆς Ῥώμης, ἕκαστον ἐφ’ἑκάστῳ διεκλήρωσαν, ὡς δι’ ὀλίγου πολ-λῶν ἀναψάντων φλέγοιτο πανταχόθεν ἡπόλις. ἄλλοι δὲ τοὺς ὀχετοὺς ἔμελλον ἐμ-φράξαντες ἀποσφάττειν τοὺς ὑδρευο-μένους. πραττομένων δὲ τούτων ἔτυχονἐπιδημοῦντες Ἀλλοβρίγων δύο πρέσβεις,ἔθνους μάλιστα δὴ τότε πονηρὰ πράττο-ντος καὶ βαρυνομένου τὴν ἡγεμονίαν. τού-τους οἱ περὶ Λέντλον ὠφελίμους ἡγούμενοιπρὸς τὸ κινῆσαι καὶ μεταβαλεῖν τὴν Γαλα-τίαν, ἐποιήσαντο συνωμότας, καὶ γράμμα-τα μὲν αὐτοῖς πρὸς τὴν ἐκεῖ βουλήν, γράμ-ματα δὲ πρὸς Κατιλίναν ἔδοσαν, τῇ μὲνὑπισχνούμενοι τὴν ἐλευθερίαν, τὸν δὲ Κα-τιλίναν παρακαλοῦντες ἐλευθερώσαντατοὺς δούλους ἐπὶ τὴν Ῥώμην ἐλαύνειν. συ-ναπέστελλον δὲ μετ’ αὐτῶν πρὸς τὸν Κατι-

96

ἐπιφανῶν καὶ πρῶτος Ἀντώνιος ὁ τοῦ Κι-κέρωνος συνάρχων, ὡς τῶν δέκα γενη-σόμενος· ἐδόκει δὲ καὶ τὸν Κατιλίνα νεωτε-ρισμὸν εἰδὼς οὐ δυσχεραίνειν ὑπὸ πλήθουςδανείων. ὃ μάλιστα τοῖς ἀρίστοις φόβονπαρεῖχε. καὶ τοῦτο πρῶτον θεραπεύων ὁΚικέρων, ἐκείνῳ μὲν ἐψηφίσατο τῶν ἐπαρ-χιῶν Μακεδονίαν, ἑαυτῷ δὲ τὴν Γαλατίανδιδομένην παρῃτήσατο, καὶ κατειργάσατοτῇ χάριτι ταύτῃ τὸν Ἀντώνιον ὥσπερ ὑπο-κριτὴν ἔμμισθον αὐτῷ τὰ δεύτερα λέγεινὑπὲρ τῆς πατρίδος. ὡς δ’ οὗτος ἑαλώκεικαὶ χειροήθης ἐγεγόνει, μᾶλλον ἤδη θα-ῤῥῶν ὁ Κικέρων ἐνίστατο πρὸς τοὺς καινο-τομοῦντας. ἐν μὲν οὖν τῇ βουλῇ κατηγορί-αν τινὰ τοῦ νόμου διαθέμενος, οὕτωςἐξέπληξεν αὐτοὺς τοὺς εἰσφέροντας, ὥστεμηδέν’ ἀντιλέγειν. ἐπεὶ δ’ αὖθις ἐπεχείρουνκαὶ παρασκευασάμενοι προεκαλοῦντο τοὺςὑπάτους ἐπὶ τὸν δῆμον, οὐδὲν ὑποδείσας ὁΚικέρων, ἀλλὰ τὴν βουλὴν ἕπεσθαι κελεύ-

85

2

ἐν τοῖς λόγοις πολλαχοῦ γεγονέναι πα-ράβακχον, ὁ δὲ Φαληρεὺς (FGrH 228 F16) τὸν ἔμμετρον ἐκεῖνον ὅρκον ὀμόσαιποτὲ πρὸς τὸν δῆμον ὥσπερ ἐνθουσιῶντα(CAF II 128. 466)μὰ γῆν, μὰ κρήνας, μὰ ποταμούς, μὰ νάμα-τα.τῶν δὲ κωμικῶν ὁ μέν τις αὐτὸν ἀποκαλεῖῥωποπερπερήθραν, ὁ δὲ παρασκώπτων ὡςχρώμενον τῷ ἀντιθέτῳ φησὶν οὕτως(Antiphan. fr. 169 CAF II 80)·ἀπέλαβεν ὥσπερ ἔλαβεν. <Β.> ἠγάπησενἂντὸ ῥῆμα τοῦτο παραλαβὼν Δημοσθένης.ἐκτὸς εἰ μὴ νὴ Δία πρὸς τὸν ὑπὲρ Ἁλοννή-σου λόγον ὁ Ἀντιφάνης καὶ τουτὶ πέπαι-χεν, ἣν Ἀθηναίοις Δημοσθένης (7, 5) συνε-βούλευε μὴ λαμβάνειν, ἀλλ' ἀπολαμβάνεινπαρὰ Φιλίππου, περὶ συλλαβῶν διαφε-ρόμενος.

19

σας καὶ προελθών, οὐ μόνον ἐκεῖνον ἐξέβα-λε τὸν νόμον, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων ἀπο-γνῶναι τοὺς δημάρχους ἐποίησε, παρὰ το-σοῦτον τῷ λόγῳ κρατηθέντας ὑπ’ αὐτοῦ.[13] Μάλιστα γὰρ οὗτος ὁ ἀνὴρ ἐπέδειξεῬωμαίοις, ὅσον ἡδονῆς λόγος τῷ καλῷπροστίθησι, καὶ ὅτι τὸ δίκαιον ἀήττητόνἐστιν, ἂν ὀρθῶς λέγηται, καὶ δεῖ τὸν ἐμμε-λῶς πολιτευόμενον ἀεὶ τῷ μὲν ἔργῳ τὸ κα-λὸν ἀντὶ τοῦ κολακεύοντος αἱρεῖσθαι, τῷδὲ λόγῳ τὸ λυποῦν ἀφαιρεῖν τοῦ συμφέρο-ντος. δεῖγμα δ’ αὐτοῦ τῆς περὶ τὸν λόγονχάριτος καὶ τὸ παρὰ τὰς θέας ἐν τῇ ὑπα-τείᾳ γενόμενον. τῶν γὰρ ἱππικῶν πρότερονἐν τοῖς θεάτροις ἀναμεμειγμένων τοῖς πολ-λοῖς καὶ μετὰ τοῦ δήμου θεωμένων ὡς ἔτυ-χε, πρῶτος διέκρινεν ἐπὶ τιμῇ τοὺς ἱππέαςἀπὸ τῶν ἄλλων πολιτῶν Μᾶρκος Ὄθωνστρατηγῶν, καὶ κατένειμεν ἰδίαν ἐκείνοιςθέαν, ἣν ἔτι καὶ νῦν ἐξαίρετον ἔχουσι. το-ῦτο πρὸς ἀτιμίαν ὁ δῆμος ἔλαβε, καὶ φα-

86

μάντεις τινὲς καὶ γόητες, ἔπη πεπλασμένακαὶ χρησμοὺς ᾄδοντες ὡς ἐκ τῶν Σιβυλλεί-ων, προδηλοῦντας εἱμαρμένους εἶναι τῇῬώμῃ Κορνηλίους τρεῖς μονάρχους, ὧνδύο μὲν ἤδη πεπληρωκέναι τὸ χρεών, Κίν-ναν τε καὶ Σύλλαν, τρίτῳ δὲ λοιπῷ Κορνη-λίων ἐκείνῳ φέροντα τὴν μοναρχίαν ἥκειντὸν δαίμονα, καὶ δεῖν πάντως δέχεσθαι καὶμὴ διαφθείρειν μέλλοντα τοὺς καιροὺςὥσπερ Κατιλίναν.[18] Οὐδὲν οὖν ἐπενόει κακὸν ὁ Λέντλοςἰάσιμον, ἀλλ’ ἐδέδοκτο τὴν βουλὴν ἅπασανἀναιρεῖν καὶ τῶν ἄλλων πολιτῶν ὅσους δύ-ναιντο, τήν τε πόλιν αὐτὴν καταπιμπράναι,φείδεσθαι δὲ μηδενὸς ἢ τῶν Πομπηίουτέκνων· ταῦτα δ’ ἐξαρπασαμένους ἔχεινὑφ’ αὑτοῖς καὶ φυλάττειν ὅμηρα τῶν πρὸςΠομπήιον διαλύσεων· ἤδη γὰρ ἐφοίτα πο-λὺς λόγος καὶ βέβαιος ὑπὲρ αὐτοῦ κα-τιόντος ἀπὸ τῆς μεγάλης στρατείας. καὶνὺξ μὲν ὥριστο πρὸς τὴν ἐπίθεσιν μία τῶν

95

μπίασι, παραναστὰς καὶ διεξελθὼν μεθ'ἱστορίας καὶ ἀποδείξεως, ὅσα Θηβαίοιςκαὶ Χαλκιδεῦσιν ὑπάρχει καλὰ πρὸς τὴνἙλλάδα, καὶ πάλιν ὅσων αἴτιοι γεγόνασικακῶν οἱ κολακεύοντες Μακεδόνας, οὕτωςἐπέστρεψε τοὺς παρόντας, ὥστε δείσαντατῷ θορύβῳ τὸν σοφιστὴν ὑπεκδῦναι τῆςπανηγύρεως; ἀλλ' ἔοικεν ὁ ἀνὴρ τοῦ Περι-κλέους τὰ μὲν ἄλλα μὴ πρὸς αὑτὸν ἡγήσα-σθαι, τὸ δὲ πλάσμα καὶ τὸν σχηματισμὸναὐτοῦ καὶ τὸ μὴ ταχέως μηδὲ περὶ παντὸςἐκ τοῦ παρισταμένου λέγειν, ὥσπερ ἐκτούτων μεγάλου γεγονότος, ζηλῶν καὶ μι-μούμενος, οὐ πάνυ προσίεσθαι τὴν ἐν τῷκαιρῷ δόξαν, οὐδ' ἐπὶ τῇ τύχῃ πολλάκιςἑκὼν εἶναι ποιεῖσθαι τὴν δύναμιν. ἐπεὶ τόλ-μαν γε καὶ θάρσος οἱ λεχθέντες ὑπ' αὐτοῦλόγοι τῶν γραφέντων μᾶλλον εἶχον, εἴ τιδεῖ πιστεύειν Ἐρατοσθένει καὶ Δημητρίῳτῷ Φαληρεῖ καὶ τοῖς κωμικοῖς. ὧν Ἐρατο-σθένης (FGrH 241 F 32) μέν φησιν αὐτὸν

18

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ

[1] Ὁ μὲν γράψας τὸ ἐπὶ τῇ νίκῃ τῆςὈλυμπίασιν ἱπποδρομίας εἰς Ἀλκιβιάδηνἐγκώμιον, εἴτ' Εὐριπίδης (PLG II p. 266B4) ὡς ὁ πολὺς κρατεῖ λόγος, εἴθ' ἕτερόςτις ἦν, ὦ Σόσσιε Σενεκίων, φησὶ χρῆναι τῷεὐδαίμονι πρῶτον ὑπάρξαι 'τὰν πόλινεὐδόκιμον·' ἐγὼ δὲ τῷ μὲν εὐδαιμονήσεινμέλλοντι τὴν ἀληθινὴν εὐδαιμονίαν, ἧς ἐνἤθει καὶ διαθέσει τὸ πλεῖστόν ἐστιν, οὐδὲνἡγοῦμαι διαφέρειν ἀδόξου καὶ ταπεινῆςπατρίδος ἢ μητρὸς ἀμόρφου καὶ μικρᾶς γε-νέσθαι. γελοῖον γάρ, εἴ τις οἴοιτο τὴν Ἰου-λίδα, μέρος μικρὸν οὖσαν οὐ μεγάλης νή-σου τῆς Κέω, καὶ τὴν Αἴγιναν, ἣν τῶν Ἀτ-τικῶν τις ἐκέλευεν ὡς λήμην τοῦ Πειραιῶςἀφελεῖν, ὑποκριτὰς μὲν ἀγαθοὺς τρέφειν

3

τότε δὲ στρατηγῶν τὸ δεύτερον, ὡς ἔθοςἐστὶ τοῖς ἐξ ὑπαρχῆς ἀνακτωμένοις τὸ βου-λευτικὸν ἀξίωμα. λέγεται δὲ καὶ τὴν ἐπί-κλησιν αὐτῷ γενέσθαι τὸν Σούραν ἐξ αἰτί-ας τοιαύτης. ἐν τοῖς κατὰ Σύλλαν χρόνοιςταμιεύων, συχνὰ τῶν δημοσίων χρημάτωνἀπώλεσε καὶ διέφθειρεν. ἀγανακτοῦντος δὲτοῦ Σύλλα καὶ λόγον ἀπαιτοῦντος ἐν τῇ συ-γκλήτῳ, προελθὼν ὀλιγώρως πάνυ καὶ κα-ταφρονητικῶς, λόγον μὲν οὐκ ἔφη διδόναι,παρεῖχε δὲ τὴν κνήμην, ὥσπερ εἰώθασιν οἱπαῖδες ὅταν ἐν τῷ σφαιρίζειν διαμάρτωσιν.ἐκ τούτου Σούρας παρωνομάσθη· σούρανγὰρ Ῥωμαῖοι τὴν κνήμην λέγουσι. πάλινδὲ δίκην ἔχων καὶ διαφθείρας ἐνίους τῶνδικαστῶν, ἐπεὶ δυσὶ μόναις ἀπέφυγε ψή-φοις, ἔφη παρανάλωμα γεγονέναι τὸ θα-τέρῳ κριτῇ δοθέν· ἀρκεῖν γὰρ εἰ καὶ μιᾷψήφῳ μόνον ἀπελύθη. τοῦτον ὄντα τῇ φύ-σει τοιοῦτον καὶ κεκινημένον ὑπὸ τοῦ Κα-τιλίνα προσδιέφθειραν ἐλπίσι κεναῖς ψευδο-

94

νέντος ἐν τῷ θεάτρῳ τοῦ Ὄθωνος ἐφυβρί-ζων ἐσύριττεν, οἱ δ’ ἱππεῖς ὑπέλαβονκρότῳ τὸν ἄνδρα λαμπρῶς· αὖθις δ’ ὁδῆμος ἐπέτεινε τὸν συριγμόν, εἶτ’ ἐκεῖνοιτὸν κρότον. ἐκ δὲ τούτου τραπόμενοι πρὸςἀλλήλους ἐχρῶντο λοιδορίαις, καὶ τὸ θέα-τρον ἀκοσμία κατεῖχεν. ἐπεὶ δ’ ὁ Κικέρωνἧκε πυθόμενος, καὶ τὸν δῆμον ἐκκαλέσαςπρὸς τὸ τῆς Ἐνυοῦς ἱερὸν ἐπετίμησε καὶπαρῄνεσεν, ἀπελθόντες εἰς τὸ θέατροναὖθις ἐκρότουν τὸν Ὄθωνα λαμπρῶς, καὶπρὸς τοὺς ἱππέας ἅμιλλαν ἐποιοῦντο περὶτιμῶν καὶ δόξης τοῦ ἀνδρός.[14] Ἡ δὲ περὶ τὸν Κατιλίναν συνωμοσία,πτήξασα καὶ καταδείσασα τὴν ἀρχήν,αὖθις ἀνεθάῤῥει, καὶ συνῆγον ἀλλήλους καὶπαρεκάλουν εὐτολμότερον ἅπτεσθαι τῶνπραγμάτων πρὶν ἐπανελθεῖν Πομπήιον,ἤδη λεγόμενον ὑποστρέφειν μετὰ τῆς δυ-νάμεως. μάλιστα δὲ τὸν Κατιλίναν ἐξηρέθι-ζον οἱ Σύλλα πάλαι στρατιῶται, διαπεφυ-

87

καὶ ποιητάς, ἄνδρα δ' οὐκ ἄν ποτε δύνα-σθαι δίκαιον καὶ αὐτάρκη καὶ νοῦν ἔχοντακαὶ μεγαλόψυχον ἐξενεγκεῖν. τὰς μὲν γὰρἄλλας τέχνας εἰκός ἐστι, πρὸς ἐργασίανκαὶ δόξαν συνισταμένας, ἐν ταῖς ἀδόξοιςκαὶ ταπειναῖς πόλεσιν ἀπομαραίνεσθαι,τὴν δ' ἀρετὴν ὥσπερ ἰσχυρὸν καὶ διαρκὲςφυτὸν ἐν ἅπαντι ῥιζοῦσθαι τόπῳ, φύσεώςγε χρηστῆς καὶ φιλοπόνου ψυχῆς ἐπιλαμ-βανομένην. ὅθεν οὐδ' ἡμεῖς, εἴ τι τοῦ φρο-νεῖν ὡς δεῖ καὶ βιοῦν ἐλλείπομεν, τοῦτο τῇμικρότητι τῆς πατρίδος, ἀλλ' αὑτοῖς δικαί-ως ἀναθήσομεν.[2] Τῷ μέντοι σύνταξιν ὑποβεβλημένῳ καὶἱστορίαν, ἐξ οὐ προχείρων οὐδ' οἰκείων,ἀλλὰ ξένων τε τῶν πολλῶν καὶ διεσπαρ-μένων ἐν ἑτέροις συνιοῦσαν ἀναγνω-σμάτων, τῷ ὄντι χρῆν πρῶτον ὑπάρχεινκαὶ μάλιστα 'τὰν πόλιν εὐδόκιμον' καὶ φι-λόκαλον καὶ πολυάνθρωπον, ὡς βιβλίων τεπαντοδαπῶν ἀφθονίαν ἔχων, καὶ ὅσα τοὺς

4

οὔτ' ἄγραφα κομιδῇ λέγειν ὡμολόγει, καὶμέντοι δημοτικὸν ἀπέφαινεν ἄνδρα τὸνλέγειν μελετῶντα· θεραπείας γὰρ εἶναιτοῦ[το] δήμου <τὴν> παρασκευήν, τὸ δ'ὅπως ἕξουσιν οἱ πολλοὶ πρὸς τὸν λόγονἀφροντιστεῖν ὀλιγαρχικοῦ καὶ βίᾳ μᾶλλονἢ πειθοῖ προσέχοντος. τῆς δὲ πρὸς καιρὸνἀτολμίας αὐτοῦ καὶ τοῦτο ποιοῦνται σημε-ῖον, ὅτι Δημάδης μὲν ἐκείνῳ θορυβηθέντιπολλάκις ἀναστὰς ἐκ προχείρου συνεῖπεν,ἐκεῖνος δ' οὐδέποτε Δημάδῃ.[9] Πόθεν οὖν, φαίη τις ἄν, ὁ Αἰσχίνης (3,152) πρὸς τὴν ἐν τοῖς λόγοις τόλμαν θαυ-μασιώτατον ἀπεκάλει τὸν ἄνδρα; πῶς δὲΠύθωνι τῷ Βυζαντίῳ, θρασυνομένῳ καὶῥέοντι πολλῷ κατὰ τῶν Ἀθηναίων, ἀνα-στὰς μόνος ἀντεῖπεν, ἢ Λαμάχου τοῦΣμυρναίου γεγραφότος ἐγκώμιον Ἀλεξάν-δρου καὶ Φιλίππου τῶν βασιλέων, ἐν ᾧπολλὰ Θηβαίους καὶ Ὀλυνθίους εἰρήκεικακῶς, καὶ τοῦτ' ἀναγινώσκοντος Ὀλυ-

17

κότες μὲν ὅλης τῆς Ἰταλίας, πλεῖστοι δὲκαὶ μαχιμώτατοι ταῖς Τυῤῥηνίσιν ἐγκατε-σπαρμένοι πόλεσιν, ἁρπαγὰς δὲ πάλιν καὶδιαφορήσεις πλούτων ἑτοίμων ὀνειροπολο-ῦντες. οὗτοι γὰρ ἡγεμόνα Μάλλιον ἔχο-ντες, ἄνδρα τῶν ἐπιφανῶς ὑπὸ Σύλλᾳστρατευσαμένων, συνίσταντο τῷ Κατιλίνᾳκαὶ παρῆσαν εἰς Ῥώμην συναρχαιρεσιάσο-ντες. ὑπατείαν γὰρ αὖθις μετῄει, βεβουλευ-μένος ἀνελεῖν τὸν Κικέρωνα περὶ αὐτὸν τὸντῶν ἀρχαιρεσιῶν θόρυβον. ἐδόκει δὲ καὶ τὸδαιμόνιον προσημαίνειν τὰ πρασσόμενασεισμοῖς καὶ κεραυνοῖς καὶ φάσμασιν. αἱ δ’ἀπ’ ἀνθρώπων μηνύσεις ἀληθεῖς μὲν ἦσαν,οὔπω δ’ εἰς ἔλεγχον ἀποχρῶσαι κατ’ ἀν-δρὸς ἐνδόξου καὶ δυναμένου μέγα τοῦ Κα-τιλίνα· διὸ τὴν ἡμέραν τῶν ἀρχαιρεσιῶνὑπερθέμενος ὁ Κικέρων ἐκάλει τὸν Κατιλί-ναν εἰς τὴν σύγκλητον καὶ περὶ τῶν λεγο-μένων ἀνέκρινεν. ὁ δὲ πολλοὺς οἰόμενοςεἶναι τοὺς πραγμάτων καινῶν ἐφιεμένους

88

ἀλλὰ πάντες ἀπὸ τοῦ βάθρου μετῆλθον. ἀρ-ξάμενος δὲ λέγειν ἐθορυβεῖτο, καὶ τέλοςἀναστὰς ὁ Κικέρων προσέταξεν αὐτῷ τῆςπόλεως ἀπαλλάττεσθαι· δεῖν γὰρ αὐτοῦμὲν ἐν λόγοις, ἐκείνου δ’ ἐν ὅπλοις πολι-τευομένου, μέσον εἶναι τὸ τεῖχος. ὁ μὲν οὖνΚατιλίνας εὐθὺς ἐξελθὼν μετὰ τριακοσίωνὁπλοφόρων, καὶ περιστησάμενος αὑτῷ ῥα-βδουχίας ὡς ἄρχοντι καὶ πελέκεις καὶ ση-μαίας ἐπαράμενος, πρὸς τὸν Μάλλιονἐχώρει, καὶ δισμυρίων ὁμοῦ τι συνηθροι-σμένων ἐπῄει τὰς πόλεις ἀφιστὰς καὶ ἀνα-πείθων, ὥστε τοῦ πολέμου φανεροῦ γεγο-νότος τὸν Ἀντώνιον ἀποσταλῆναι διαμα-χούμενον.[17] Τοὺς δ’ ὑπολειφθέντας ἐν τῇ πόλειτῶν διεφθαρμένων ὑπὸ τοῦ Κατιλίνα συ-νῆγε καὶ παρεθάῤῥυνε Κορνήλιος ΛέντλοςΣούρας ἐπίκλησιν, ἀνὴρ γένους μὲν ἐν-δόξου, βεβιωκὼς δὲ φαύλως καὶ δι’ ἀσέλ-γειαν ἐξεληλαμένος τῆς βουλῆς πρότερον,

93

οἷς παρέτυχε λεγομένοις ἀναλαμβάνωνπρὸς ἑαυτὸν εἰς γνώμας ἀνῆγε καὶ πε-ριόδους, ἐπανορθώσεις τε παντοδαπὰς καὶμεταφράσεις ἐκαινοτόμει τῶν εἰρημένωνὑφ' ἑτέρου πρὸς ἑαυτὸν ἢ ὑφ' ἑαυτοῦ πάλινπρὸς ἄλλον. ἐκ δὲ τούτου δόξαν ἔσχεν ὡςοὐκ εὐφυὴς ὤν, ἀλλ' ἐκ πόνου συγκειμένῃδεινότητι καὶ δυνάμει χρώμενος, ἐδόκει τετούτου σημεῖον εἶναι μέγα καὶ τὸ μὴ ῥᾳδί-ως ἀκοῦσαί τινα Δημοσθένους ἐπὶ καιροῦλέγοντος, ἀλλὰ καὶ καθήμενον ἐν ἐκκλησίᾳπολλάκις τοῦ δήμου καλοῦντος ὀνομαστὶμὴ παρελθεῖν, εἰ μὴ τύχοι πεφροντικὼς καὶπαρεσκευασμένος. εἰς τοῦτο δ' ἄλλοι τεπολλοὶ τῶν δημαγωγῶν ἐχλεύαζον αὐτόν,καὶ Πυθέας ἐπισκώπτων ἐλλυχνίων ἔφησενὄζειν αὐτοῦ τὰ ἐνθυμήματα. τοῦτον μὲνοὖν ἠμείψατο πικρῶς ὁ Δημοσθένης· 'οὐταὐτά' γὰρ εἶπεν 'ἐμοὶ καὶ σοὶ ὁ λύχνος ὦΠυθέα σύνοιδε.' πρὸς δὲ τοὺς ἄλλους οὐπαντάπασιν ἦν ἔξαρνος, ἀλλ' οὔτε γράψας

16

γράφοντας διαφυγόντα σωτηρίᾳ μνήμηςἐπιφανεστέραν εἴληφε πίστιν, ὑπολαμ-βάνων ἀκοῇ καὶ διαπυνθανόμενος, μηδενὸςτῶν ἀναγκαίων ἐνδεὲς ἀποδιδοίη τὸ ἔργον.ἡμεῖς δὲ μικρὰν μὲν οἰκοῦντες πόλιν, καὶἵνα μὴ μικροτέρα γένηται φιλοχωροῦντες,ἐν δὲ Ῥώμῃ καὶ ταῖς περὶ τὴν Ἰταλίαν δια-τριβαῖς οὐ σχολῆς οὔσης γυμνάζεσθαι περὶτὴν Ῥωμαϊκὴν διάλεκτον ὑπὸ χρειῶν πολι-τικῶν καὶ τῶν διὰ φιλοσοφίαν πλησια-ζόντων, ὀψέ ποτε καὶ πόρρω τῆς ἡλικίαςἠρξάμεθα Ῥωμαϊκοῖς συντάγμασιν ἐντυγ-χάνειν, καὶ πρᾶγμα θαυμαστὸν μέν, ἀλλ'ἀληθὲς ἐπάσχομεν. οὐ γὰρ οὕτως ἐκ τῶνὀνομάτων τὰ πράγματα συνιέναι καὶ γνω-ρίζειν συνέβαινεν ἡμῖν, ὡς ἐκ τῶν πραγ-μάτων, <ὧν> ἁμῶς γέ πως εἴχομεν ἐμπει-ρίαν, ἐπακολουθεῖν δι' αὐτὰ καὶ τοῖςὀνόμασι. κάλλους δὲ Ῥωμαϊκῆς ἀπαγγελί-ας καὶ τάχους αἰσθάνεσθαι καὶ μεταφορᾶςὀνομάτων καὶ ἁρμονίας καὶ τῶν ἄλλων, οἷς

5

βάλλοντος αὐτοῦ τοὺς παραπέμποντας,οὐκέτι καρτερῶν τὴν μέλλησιν ὁ Κατιλί-νας, αὐτὸς μὲν ἐκπηδᾶν ἔγνω πρὸς τὸνΜάλλιον ἐπὶ τὸ στράτευμα, καὶ Μάρκιονδὲ καὶ Κέθηγον ἐκέλευσε ξίφη λαβόνταςἐλθεῖν ἐπὶ τὰς θύρας ἕωθεν ὡς ἀσπασο-μένους τὸν Κικέρωνα καὶ διαχρήσασθαιπροσπεσόντας. τοῦτο Φουλβία, γυνὴ τῶνἐπιφανῶν, ἐξήγγειλε τῷ Κικέρωνι, νυκτὸςἐλθοῦσα καὶ διακελευσαμένη φυλάττεσθαιτοὺς περὶ τὸν Κέθηγον. οἱ δ’ ἧκον ἅμ’ἡμέρᾳ, καὶ κωλυθέντες εἰσελθεῖν ἠγα-νάκτουν καὶ κατεβόων ἐπὶ ταῖς θύραις,ὥσθ’ ὑποπτότεροι γενέσθαι. προελθὼν δ’ ὁΚικέρων ἐκάλει τὴν σύγκλητον εἰς τὸ τοῦΣτησίου Διὸς ἱερόν, ὃν Στάτορα Ῥωμαῖοικαλοῦσιν, ἱδρυμένον ἐν ἀρχῇ τῆς ἱερᾶςὁδοῦ πρὸς τὸ Παλάτιον ἀνιόντων. ἐνταῦθακαὶ τοῦ Κατιλίνα μετὰ τῶν ἄλλων ἐλ-θόντος ὡς ἀπολογησομένου, συγκαθίσαιμὲν οὐδεὶς ὑπέμεινε τῶν συγκλητικῶν,

92

ἐν τῇ βουλῇ, καὶ ἅμα τοῖς συνωμόταις ἐν-δεικνύμενος, ἀπεκρίνατο τῷ Κικέρωνι μα-νικὴν ἀπόκρισιν. „τί γάρ“ ἔφη „πράττωδεινόν, εἰ δυοῖν σωμάτων ὄντων, τοῦ μὲνἰσχνοῦ καὶ κατεφθινηκότος, ἔχοντος δὲ κε-φαλήν, τοῦ δ’ ἀκεφάλου μέν, ἰσχυροῦ δὲκαὶ μεγάλου, τούτῳ κεφαλὴν αὐτὸς ἐπιτί-θημι;“ τούτων εἴς τε τὴν βουλὴν καὶ τὸνδῆμον ᾐνιγμένων ὑπ’ αὐτοῦ, μᾶλλον ὁ Κι-κέρων ἔδεισε, καὶ τεθωρακισμένον αὐτὸνοἵ τε δυνατοὶ πάντες ἀπὸ τῆς οἰκίας καὶτῶν νέων πολλοὶ κατῆγον εἰς τὸ πεδίον.τοῦ δὲ θώρακος ἐπίτηδες ὑπέφαινέ τι πα-ραλύσας ἐκ τῶν ὤμων τοῦ χιτῶνος, ἐνδει-κνύμενος τοῖς ὁρῶσι τὸν κίνδυνον. οἱ δ’ἠγανάκτουν καὶ συνεστρέφοντο περὶ αὐτόν,καὶ τέλος ἐν ταῖς ψήφοις τὸν μὲν Κατιλίναναὖθις ἐξέβαλον, εἵλοντο δὲ Σιλανὸν ὕπατονκαὶ Μουρήναν.[15] Οὐ πολλῷ δ’ ὕστερον τούτων ἤδη τῷΚατιλίνᾳ τῶν ἐν Τυῤῥηνίᾳ στρατευμάτων

89

ὁ λόγος ἀγάλλεται, χαρίεν μὲν ἡγούμεθακαὶ οὐκ ἀτερπές· ἡ δὲ πρὸς τοῦτο μελέτηκαὶ ἄσκησις οὐκ εὐχερής, ἀλλ' οἷστισιπλείων τε σχολὴ καὶ τὰ τῆς ὥρας ἔτι[πρὸς] τὰς τοιαύτας ἐπιχωρεῖ φιλοτιμίας.[3] Διὸ καὶ γράφοντες ἐν τῷ βιβλίῳ τούτῳ,τῶν παραλλήλων βίων ὄντι πέμπτῳ, περὶΔημοσθένους καὶ Κικέρωνος, ἀπὸ τῶνπράξεων καὶ τῶν πολιτειῶν τὰς φύσειςαὐτῶν καὶ τὰς διαθέσεις πρὸς ἀλλήλας ἐπι-σκεψόμεθα, τὸ δὲ τοὺς λόγους ἀντεξε-τάζειν καὶ ἀποφαίνεσθαι, πότερος ἡδίων ἢδεινότερος εἰπεῖν, ἐάσομεν. 'κακὴ' γὰρ ὥςφησιν ὁ Ἴων (TGF p. 744 N 2) 'δελφῖνοςἐν χέρσῳ βία', *** ἣν ὁ περιττὸς ἐν ἅπασιΚαικίλιος ἀγνοήσας, ἐνεανιεύσατο σύγκρι-σιν τοῦ Δημοσθένους λόγου καὶ Κικέρωνοςἐξενεγκεῖν. ἀλλὰ γὰρ ἴσως, εἰ παντὸς ἦν τὸ'γνῶθι σαυτὸν' ἔχειν πρόχειρον, οὐκ ἂνἐδόκει τὸ πρόσταγμα θεῖον εἶναι. Δημο-σθένει γὰρ Κικέρωνα τὸν αὐτὸν ἔοικε

6

ἑτέραν τῷ Δημοσθένει φανῆναι. πεισθένταδ' ὅσον ἐκ τῆς ὑποκρίσεως τῷ λόγῳκόσμου καὶ χάριτος πρόσεστι, μικρὸν ἡγή-σασθαι καὶ τὸ μηδὲν εἶναι τὴν ἄσκησινἀμελοῦντι τῆς προφορᾶς καὶ διαθέσεωςτῶν λεγομένων. ἐκ δὲ τούτου κατάγειονμὲν οἰκοδομῆσαι μελετητήριον, ὃ δὴ διε-σῴζετο καὶ καθ' ἡμᾶς, ἐνταῦθα δὲ πάντωςμὲν ἑκάστης ἡμέρας κατιόντα πλάττειντὴν ὑπόκρισιν καὶ διαπονεῖν τὴν φωνήν,πολλάκις δὲ καὶ μῆνας ἑξῆς δύο καὶ τρεῖςσυνάπτειν, ξυρούμενον τῆς κεφαλῆς θάτε-ρον μέρος ὑπὲρ τοῦ μηδὲ βουλομένῳ πάνυπροελθεῖν ἐνδέχεσθαι δι' αἰσχύνην.[8] Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὰς πρὸς τοὺς ἐκτὸςἐντεύξεις καὶ λόγους καὶ ἀσχολίας ὑπο-θέσεις ἐποιεῖτο καὶ ἀφορμὰς τοῦ φιλοπονε-ῖν. ἀπαλλαγεὶς γὰρ αὐτῶν τάχιστα κα-τέβαινεν εἰς τὸ μελετητήριον, καὶ διεξῄειτάς τε πράξεις ἐφεξῆς καὶ τοὺς ὑπὲραὐτῶν ἀπολογισμούς. ἔτι δὲ τοὺς λόγους

15

συνερχομένων καὶ καταλοχιζομένων, καὶτῆς ὡρισμένης πρὸς τὴν ἐπίθεσιν ἡμέραςἐγγὺς οὔσης, ἧκον ἐπὶ τὴν Κικέρωνος οἰκί-αν περὶ μέσας νύκτας ἄνδρες οἱ πρῶτοι καὶδυνατώτατοι Ῥωμαίων, Μᾶρκος τε Κράσ-σος καὶ Μᾶρκος Μάρκελλος καὶ ΣκιπίωνΜέτελλος, κόψαντες δὲ τὰς θύρας καὶ κα-λέσαντες τὸν θυρωρόν, ἐκέλευον ἐπεγεῖραικαὶ φράσαι Κικέρωνι τὴν παρουσίαναὐτῶν. ἦν δὲ τοιόνδε· τῷ Κράσσῳ μετὰ δε-ῖπνον ἐπιστολὰς ἀποδίδωσιν ὁ θυρωρός,ὑπὸ δή τινος ἀνθρώπου κομισθείσαςἀγνῶτος, ἄλλας ἄλλοις ἐπιγεγραμμένας,αὐτῷ δὲ Κράσσῳ μίαν ἀδέσποτον. ἣνμόνην ἀναγνοὺς ὁ Κράσσος, ὡς ἔφραζε τὰγράμματα φόνον γενησόμενον πολὺν διὰΚατιλίνα καὶ παρῄνει τῆς πόλεως ὑπεξελ-θεῖν, τὰς ἄλλας οὐκ ἔλυσεν, ἀλλ’ ἧκενεὐθὺς πρὸς τὸν Κικέρωνα, πληγεὶς ὑπὸ τοῦδεινοῦ καί τι καὶ τῆς αἰτίας ἀπολυόμενος,ἣν ἔσχε διὰ φιλίαν τοῦ Κατιλίνα. βουλευ-

90

σάμενος οὖν ὁ Κικέρων ἅμ’ ἡμέρᾳ βουλὴνσυνήγαγε, καὶ τὰς ἐπιστολὰς κομίσαςἀπέδωκεν οἷς ἦσαν ἐπεσταλμέναι, κελεύ-σας φανερῶς ἀναγνῶναι. πᾶσαι δ’ ὁμοίωςτὴν ἐπιβουλὴν ἔφραζον. ἐπεὶ δὲ καὶ Κόι-ντος Ἄῤῥιος, ἀνὴρ στρατηγικός, εἰσήγγελ-λε τοὺς ἐν Τυῤῥηνίᾳ καταλοχισμούς, καὶΜάλλιος ἀπηγγέλλετο σὺν χειρὶ μεγάλῃπερὶ τὰς πόλεις ἐκείνας αἰωρούμενος ἀεί τιπροσδοκᾶν καινὸν ἀπὸ τῆς Ῥώμης, γίνεταιδόγμα τῆς βουλῆς παρακαταθέσθαι τοῖςὑπάτοις τὰ πράγματα, δεξαμένους δ’ ἐκεί-νους ὡς ἐπίστανται διοικεῖν καὶ σῴζειν τὴνπόλιν. τοῦτο δ’ οὐ πολλάκις, ἀλλ’ ὅταν τιμέγα δείσῃ, ποιεῖν εἴωθεν ἡ σύγκλητος.[16] Ἐπεὶ δὲ ταύτην λαβὼν τὴν ἐξουσίαν ὁΚικέρων τὰ μὲν ἔξω πράγματα ΚοΐντῳΜετέλλῳ διεπίστευσε, τὴν δὲ πόλιν εἶχεδιὰ χειρὸς καὶ καθ’ ἡμέραν προῄει δορυφο-ρούμενος ὑπ’ ἀνδρῶν τοσούτων τὸ πλῆθος,ὥστε τῆς ἀγορᾶς πολὺ μέρος κατέχειν ἐμ-

91

ἀγῶνας ἐξαρτυόμενος, ἀλλὰ τρυφῇ περιο-ρῶν μαραινόμενον.[7] Πάλιν δέ ποτέ φασιν ἐκπεσόντος αὐτοῦκαὶ ἀπιόντος οἴκαδε συγκεχυμένου καὶ βα-ρέως φέροντος, ἐπακολουθῆσαι Σάτυροντὸν ὑποκριτὴν ἐπιτήδειον ὄντα καὶ συνει-σελθεῖν. ὀδυρομένου δὲ τοῦ Δημοσθένουςπρὸς αὐτόν, ὅτι πάντων φιλοπονώτατος ὢντῶν λεγόντων καὶ μικροῦ δέων καταναλω-κέναι τὴν τοῦ σώματος ἀκμὴν εἰς τοῦτο,χάριν οὐκ ἔχει πρὸς τὸν δῆμον, ἀλλὰ κραι-παλῶντες ἄνθρωποι ναῦται καὶ ἀμαθεῖςἀκούονται καὶ κατέχουσι τὸ βῆμα, παρο-ρᾶται δ' αὐτός, 'ἀληθῆ λέγεις ὦ Δημόσθε-νες' φάναι τὸν Σάτυρον, 'ἀλλ' ἐγὼ τὸ αἴτιονἰάσομαι ταχέως, ἄν μοι τῶν Εὐριπίδουτινὰ ῥήσεων ἢ Σοφοκλέους ἐθελήσῃς εἰπεῖνἀπὸ στόματος.' εἰπόντος δὲ τοῦ Δημο-σθένους, μεταλαβόντα τὸν Σάτυρον οὕτωπλάσαι καὶ διεξελθεῖν ἐν ἤθει πρέποντι καὶδιαθέσει τὴν αὐτὴν ῥῆσιν, ὥστ' εὐθὺς ὅλως

14

πλάττων ἐξ ἀρχῆς ὁ δαίμων πολλὰς μὲν εἰςτὴν φύσιν ἐμβαλεῖν αὐτοῦ τῶν ὁμοιοτήτων,ὥσπερ τὸ φιλότιμον καὶ φιλελεύθερον ἐντῇ πολιτείᾳ, πρὸς δὲ κινδύνους καὶ πο-λέμους ἄτολμον, πολλὰ δ' ἀναμεῖξαι καὶτῶν τυχηρῶν. δύο γὰρ ἑτέρους οὐκ ἂνεὑρεθῆναι δοκῶ ῥήτορας ἐκ μὲν ἀδόξωνκαὶ μικρῶν ἰσχυροὺς καὶ μεγάλους γενο-μένους, προσκρούσαντας δὲ βασιλεῦσι καὶτυράννοις, θυγατέρας δ' ἀποβαλόντας, ἐκ-πεσόντας δὲ τῶν πατρίδων, κατελθόνταςδὲ μετὰ τιμῆς, ἀποδράντας δ' αὖθις καὶ λη-φθέντας ὑπὸ τῶν πολεμίων, ἅμα δὲ παυσα-μένῃ τῇ τῶν πολιτῶν ἐλευθερίᾳ τὸν βίονσυγκαταστρέψαντας· ὥστ' εἰ γένοιτο τῇφύσει καὶ τῇ τύχῃ καθάπερ τεχνίταις ἅμιλ-λα, χαλεπῶς ἂν διακριθῆναι, πότερον αὕτητοῖς τρόποις ἢ τοῖς πράγμασιν ἐκείνη τοὺςἄνδρας ὁμοιοτέρους ἀπείργασται. λεκτέονδὲ περὶ τοῦ πρεσβυτέρου πρότερον.

7

Κλώδιος. οὐ μὴν ἀλλὰ τότε τοῦ δήμουπρὸς τοὺς καταμαρτυροῦντας αὐτοῦ καὶσυνεστῶτας ἀντιταττομένου, φοβηθέντεςοἱ δικασταὶ φυλακὴν περιεστήσαντο, καὶτὰς δέλτους οἱ πλεῖστοι συγκεχυμένοιςτοῖς γράμμασιν ἤνεγκαν. ὅμως δὲ πλείονεςἔδοξαν οἱ ἀπολύοντες γενέσθαι, καί τιςἐλέχθη καὶ δεκασμὸς διελθεῖν. ὅθεν ὁ μὲνΚάτλος ἀπαντήσας τοῖς δικασταῖς, „ὑμεῖς“εἶπεν „ὡς ἀληθῶς ὑπὲρ ἀσφαλείας ᾐτήσα-σθε τὴν φυλακήν, φοβούμενοι μή τις ὑμῶνἀφέληται τὸ ἀργύριον“. Κικέρων δὲ τοῦΚλωδίου πρὸς αὐτὸν λέγοντος, ὅτι μαρτυ-ρῶν οὐκ ἔσχε πίστιν παρὰ τοῖς δικασταῖς,„ἀλλ’ ἐμοὶ μέν“ εἶπεν „οἱ πέντε καὶ εἴκοσιτῶν δικαστῶν ἐπίστευσαν· τοσοῦτοι γάρσου κατεψηφίσαντο· σοὶ δ’ οἱ τριάκονταοὐκ ἐπίστευσαν· οὐ γὰρ πρότερον ἀπέλυ-σαν ἢ ἔλαβον τὸ ἀργύριον“. ὁ μέντοι Κα-ῖσαρ οὐ κατεμαρτύρησε κληθεὶς ἐπὶ τὸνΚλώδιον, οὐδ’ ἔφη μοιχείαν κατεγνωκέναι

120

Τῇ δ’ ὑστεραίᾳ γιγνομένων ἐν συγκλήτῳλόγων περὶ τιμωρίας τῶν ἀνδρῶν, ὁπρῶτος ἐρωτηθεὶς γνώμην Σιλανὸς εἶπετὴν ἐσχάτην δίκην δοῦναι προσήκειν,ἀχθέντας εἰς τὸ δεσμωτήριον, καὶ τούτῳπροσετίθεντο πάντες ἐφεξῆς μέχρι ΓαΐουΚαίσαρος τοῦ μετὰ ταῦτα δικτάτορος γε-νομένου. τότε δὲ νέος ὢν ἔτι καὶ τὰςπρώτας ἔχων τῆς αὐξήσεως ἀρχάς, ἤδη δὲτῇ πολιτείᾳ καὶ ταῖς ἐλπίσιν εἰς ἐκείνηντὴν ὁδὸν ἐμβεβηκὼς ᾗ τὰ Ῥωμαίων εἰς μο-ναρχίαν μετέστησε πράγματα, τοὺς μὲνἄλλους ἐλάνθανε, τῷ δὲ Κικέρωνι πολλὰςμὲν ὑποψίας, λαβὴν δ’ εἰς ἔλεγχον οὐδεμί-αν παρέδωκεν, ἀλλὰ καὶ λεγόντων ἦν ἐνίωνἀκούειν, ὡς ἐγγὺς ἐλθὼν ἁλῶναι διεκφύγοιτὸν ἄνδρα. τινὲς δέ φασι περιιδεῖν ἑκόντακαὶ παραλιπεῖν τὴν κατ’ ἐκείνου μήνυσινφόβῳ τῶν φίλων αὐτοῦ καὶ τῆς δυνάμεως·παντὶ γὰρ εἶναι πρόδηλον, ὅτι μᾶλλον ἂνἐκεῖνοι γένοιντο προσθήκη Καίσαρι σωτη-

101

[4] Δημοσθένης ὁ πατὴρ Δημοσθένους ἦνμὲν τῶν καλῶν καὶ ἀγαθῶν ἀνδρῶν, ὡςἱστορεῖ Θεόπομπος (FGrH 115 F 325),ἐπεκαλεῖτο δὲ μαχαιροποιός, ἐργαστήριονἔχων μέγα καὶ δούλους τεχνίτας τοὺς το-ῦτο πράττοντας. ἃ δ' Αἰσχίνης ὁ ῥήτωρ (3,171) εἴρηκε περὶ τῆς μητρός, ὡς ἐκ Γύλω-νός τινος ἐπ' αἰτίᾳ προδοσίας φεύγοντος ἐξἄστεος γεγόνοι καὶ βαρβάρου γυναικός,οὐκ ἔχομεν εἰπεῖν εἴτ' ἀληθῶς εἴρηκεν εἴτεβλασφημῶν καὶ καταψευδόμενος. ἀπολει-φθεὶς δ' ὁ Δημοσθένης ὑπὸ τοῦ πατρὸςἑπταέτης ἐν εὐπορίᾳ'μικρὸν γὰρ ἀπέλιπενἡ σύμπασα τίμησις αὐτοῦ τῆς οὐσίας πε-ντεκαίδεκα ταλάντων'ὑπὸ τῶν ἐπιτρόπωνἠδικήθη, τὰ μὲν νοσφισαμένων, τὰ δ' ἀμε-λησάντων, ὥστε καὶ τῶν διδασκάλωναὐτοῦ τὸν μισθὸν ἀποστερῆσαι. διά τε δὴταῦτα τῶν ἐμμελῶν καὶ προσηκόντωνἐλευθέρῳ παιδὶ μαθημάτων ἀπαίδευτος δο-κεῖ γενέσθαι, καὶ διὰ τὴν τοῦ σώματος

8

θώσεως ἕνεκα τῶν ἰδίων ἀποδύντι πρὸς τὸλέγειν, ἐκ δὲ τούτου κτησαμένῳ δεινότητακαὶ δύναμιν, ἐν τοῖς πολιτικοῖς ἤδη κα-θάπερ στεφανίταις ἀγῶσι πρωτεύειν τῶνἀπὸ τοῦ βήματος ἀγωνιζομένων πολιτῶν.καίτοι τό γε πρῶτον ἐντυγχάνων τῷ δήμῳθορύβοις περιέπιπτε καὶ κατεγελᾶτο δι'ἀήθειαν, τοῦ λόγου συγκεχύσθαι ταῖς πε-ριόδοις καὶ βεβασανίσθαι τοῖς ἐνθυμήμασιπικρῶς ἄγαν καὶ κατακόρως δοκοῦντος. ἦνδέ τις ὡς ἔοικε καὶ φωνῆς ἀσθένεια καὶγλώττης ἀσάφεια καὶ πνεύματος κολο-βότης, ἐπιταράττουσα τὸν νοῦν τῶν λεγο-μένων τῷ διασπᾶσθαι τὰς περιόδους. τέλοςδ' ἀποστάντα τοῦ δήμου καὶ ῥεμβόμενον ἐνΠειραιεῖ δι' ἀθυμίαν Εὔνομος ὁ Θριάσιοςἤδη πάνυ γέρων θεασάμενος ἐπετίμησεν,ὅτι τὸν λόγον ἔχων ὁμοιότατον τῷ Περι-κλέους, προδίδωσιν ὑπ' ἀτολμίας καὶ μα-λακίας ἑαυτόν, οὔτε τοὺς ὄχλους ὑφιστάμε-νος εὐθαρσῶς, οὔτε τὸ σῶμα πρὸς τοὺς

13

ρίας ἢ Καῖσαρ ἐκείνοις κολάσεως.[21] Ἐπεὶ δ’ οὖν ἡ γνώμη περιῆλθεν εἰςαὐτόν, ἀναστὰς ἀπεφήνατο μὴ θανατοῦντοὺς ἄνδρας, ἀλλὰ τὰς οὐσίας εἶναι δημοσί-ας, αὐτοὺς δ’ ἀπαχθέντας εἰς πόλεις τῆςἸταλίας, ἃς ἂν δοκῇ Κικέρωνι, τηρεῖσθαιδεδεμένους, ἄχρι ἂν οὗ καταπολεμηθῇ Κα-τιλίνας. οὔσης δὲ τῆς γνώμης ἐπιεικοῦςκαὶ τοῦ λέγοντος εἰπεῖν δυνατωτάτου, ῥο-πὴν ὁ Κικέρων προσέθηκεν οὐ μικράν.αὐτὸς γὰρ ἀναστὰς ἐνεχείρησεν εἰς ἑκάτε-ρον, τὰ μὲν τῇ προτέρᾳ, τὰ δὲ τῇ Καίσαροςγνώμῃ συνειπών, οἵ τε φίλοι πάντες οἰόμε-νοι τῷ Κικέρωνι λυσιτελεῖν τὴν Καίσαροςγνώμην—ἧττον γὰρ ἐν αἰτίαις ἔσεσθαι μὴθανατώσαντα τοὺς ἄνδρας—ᾑροῦντο τὴνδευτέραν μᾶλλον γνώμην, ὥστε καὶ τὸν Σι-λανὸν αὖθις μεταβαλόμενον παραιτεῖσθαικαὶ λέγειν, ὡς οὐδ’ αὐτὸς εἴποι θανατικὴνγνώμην· ἐσχάτην γὰρ ἀνδρὶ βουλευτῇ Ῥω-μαίων εἶναι δίκην τὸ δεσμωτήριον· εἰρη-

102

Κικέρωνος, ἀεὶ δὲ πρὸς τὴν Κλωδίαν φοι-τῶν καὶ θεραπεύων ἐγγὺς οἰκοῦσαν, ὑποψί-αν τῇ Τερεντίᾳ παρέσχε. χαλεπὴ δὲ τὸντρόπον οὖσα καὶ τοῦ Κικέρωνος ἄρχουσα,παρώξυνε τῷ Κλωδίῳ συνεπιθέσθαι καὶκαταμαρτυρῆσαι. κατεμαρτύρουν δὲ τοῦΚλωδίου πολλοὶ τῶν καλῶν καὶ ἀγαθῶνἀνδρῶν ἐπιορκίας, ῥᾳδιουργίας, ὄχλων δε-κασμούς, φθορὰς γυναικῶν. Λεύκολλος δὲκαὶ θεραπαινίδας παρεῖχεν, ὡς συγγένοιτοτῇ νεωτάτῃ τῶν ἀδελφῶν ὁ Κλώδιος, ὅτεΛευκόλλῳ συνῴκει. πολλὴ δ’ ἦν δόξα καὶταῖς ἄλλαις δυσὶν ἀδελφαῖς πλησιάζειν τὸνΚλώδιον, ὧν Τερτίαν μὲν Μάρκιος <ὁ>Ῥήξ, Κλωδίαν δὲ Μέτελλος ὁ Κέλερ εἶχεν,ἣν Κουαδρανταρίαν ἐκάλουν, ὅτι τῶν ἐρα-στῶν τις αὐτῇ χαλκοῦς ἐμβαλὼν εἰς βα-λάντιον ὡς ἀργύριον εἰσέπεμψε· τὸ δὲ λε-πτότατον τοῦ χαλκοῦ νομίσματος κουα-δράντην Ῥωμαῖοι καλοῦσιν. ἐπὶ ταύτῃμάλιστα τῶν ἀδελφῶν κακῶς ἤκουσεν ὁ

119

ντος κρύφα λαβόντα τὸν Δημοσθένη κατα-μαθεῖν.[6] Ὡς δ' οὖν ἐν ἡλικίᾳ γενόμενος τοῖς ἐπι-τρόποις ἤρξατο δικάζεσθαι καὶ λογογραφε-ῖν ἐπ' αὐτούς, πολλὰς διαδύσεις καὶ παλιν-δικίας εὑρίσκοντας, ἐγγυμνασάμενος κατὰτὸν Θουκυδίδην (1, 18, 3) ταῖς μελέταιςοὐκ ἀκινδύνως οὐδ' ἀργῶς, κατευτυχήσαςἐκπρᾶξαι μὲν οὐδὲ πολλοστὸν ἠδυνήθημέρος τῶν πατρῴων, τόλμαν δὲ πρὸς τὸλέγειν καὶ συνήθειαν ἱκανὴν λαβών, καὶγευσάμενος τῆς περὶ τοὺς ἀγῶνας φιλοτι-μίας καὶ δυνάμεως, ἐνεχείρησεν εἰς μέσονπαριέναι καὶ τὰ κοινὰ πράττειν, καὶ κα-θάπερ Λαομέδοντα τὸν Ὀρχομένιον λέγου-σι καχεξίαν τινὰ σπληνὸς ἀμυνόμενονδρόμοις μακροῖς χρῆσθαι τῶν ἰατρῶν κε-λευσάντων, εἶθ' οὕτως διαπονήσαντα τὴνἕξιν ἐπιθέσθαι τοῖς στεφανίταις ἀγῶσι καὶτῶν ἄκρων γενέσθαι δολιχοδρόμων, οὕτωςτῷ Δημοσθένει συνέβη τὸ πρῶτον ἐπανορ-

12

ἀσθένειαν καὶ θρύψιν, οὐ προϊεμένης τοῖςπόνοις τῆς μητρὸς αὐτὸν οὐδὲ προσβιαζο-μένων τῶν παιδαγωγῶν. ἦν γὰρ ἐξ ἀρχῆςκάτισχνος καὶ νοσώδης, διὸ καὶ τὴν λοιδο-ρουμένην ἐπωνυμίαν, τὸν Βάταλον, εἰς τὸσῶμα λέγεται σκωπτόμενος ὑπὸ τῶν παί-δων λαβεῖν. ἦν δ' ὁ Βάταλος, ὡς μὲν ἔνιοίφασιν, αὐλητὴς τῶν κατεαγότων, καὶ δρα-μάτιον εἰς τοῦτο κωμῳδῶν αὐτὸν Ἀντι-φάνης (fr. 57 CAF II 35) πεποίηκεν. ἕτε-ροι δέ τινες ὡς ποιητοῦ τρυφερὰ καὶ παροί-νια γράφοντος τοῦ Βατάλου μέμνηνται. δο-κεῖ δὲ καὶ τῶν οὐκ εὐπρεπῶν τι λεχθῆναιτοῦ σώματος μορίων παρὰ τοῖς Ἀττικοῖςτότε καλεῖσθαι βάταλος. ὁ δ' Ἀργᾶς'καὶτοῦτο γάρ φασι τῷ Δημοσθένει γενέσθαιπαρωνύμιον'ἢ πρὸς τὸν τρόπον ὡς θηριώδηκαὶ πικρὸν ἐτέθη· τὸν γὰρ ὄφιν ἔνιοι τῶνποιητῶν ἀργᾶν ὀνομάζουσιν· ἢ πρὸς τὸνλόγον, ὡς ἀνιῶντα τοὺς ἀκροωμένους· καὶγὰρ Ἀργᾶς τοὔνομα ποιητὴς ἦν νόμων πο-

9

δὲ πράγματος περιβοήτου γενομένου, Κα-ῖσάρ τε τὴν Πομπηίαν ἀφῆκε, καὶ δίκην τις<τῶν δημάρχων> ἀσεβείας ἐγράψατο τῷΚλωδίῳ.[29] Κικέρων δ’ ἦν μὲν αὐτοῦ φίλος, καὶτῶν περὶ Κατιλίναν πραττομένων ἐκέχρη-το προθυμοτάτῳ συνεργῷ καὶ φύλακι τοῦσώματος, ἰσχυριζομένου δὲ πρὸς τὸ ἔγκλη-μα τῷ μηδὲ γεγονέναι κατ’ ἐκεῖνον ἐνῬώμῃ τὸν χρόνον, ἀλλ’ ἐν τοῖς ποῤῥωτάτωχωρίοις διατρίβειν, κατεμαρτύρησεν ὡςἀφιγμένου τε πρὸς αὐτὸν οἴκαδε καὶ διει-λεγμένου περί τινων· ὅπερ ἦν ἀληθές. οὐμὴν ἐδόκει μαρτυρεῖν ὁ Κικέρων διὰ τὴνἀλήθειαν, ἀλλὰ πρὸς τὴν αὑτοῦ γυναῖκαΤερεντίαν ἀπολογούμενος. ἦν γὰρ αὐτῇπρὸς τὸν Κλώδιον ἀπέχθεια διὰ τὴν ἀδελ-φὴν τὴν ἐκείνου Κλωδίαν, ὡς τῷ Κικέρωνιβουλομένην γαμηθῆναι καὶ τοῦτο διὰ Τύλ-λου τινὸς Ταραντίνου πράττουσαν, ὃς ἑτα-ῖρος μὲν ἦν καὶ συνήθης ἐν τοῖς μάλιστα

118

μένης δὲ τῆς γνώμης, πρῶτος ἀντέκρουσεναὐτῇ Κάτλος Λουτάτιος, εἶτα διαδεξάμε-νος Κάτων, καὶ τῷ λόγῳ σφοδρῶς συνεπε-ρείσας ἐπὶ τὸν Καίσαρα τὴν ὑπόνοιαν,ἐνέπλησε θυμοῦ καὶ φρονήματος τὴν σύ-γκλητον, ὥστε θάνατον καταψηφίσασθαιτῶν ἀνδρῶν. περὶ δὲ δημεύσεως χρημάτωνἐνίστατο Καῖσαρ, οὐκ ἀξιῶν τὰ φιλάνθρω-πα τῆς ἑαυτοῦ γνώμης ἐκβαλόντας ἑνὶ χρή-σασθαι τῷ σκυθρωποτάτῳ. βιαζομένων δὲπολλῶν, ἐπεκαλεῖτο τοὺς δημάρχους· οἱ δ’οὐχ ὑπήκουον, ἀλλὰ Κικέρων αὐτὸς ἐνδοὺςἀνῆκε τὴν περὶ δημεύσεως γνώμην.[22] Ἐχώρει δὲ μετὰ τῆς βουλῆς ἐπὶ τοὺςἄνδρας. οὐκ ἐν ταὐτῷ δὲ πάντες ἦσαν, ἄλ-λος δ’ ἄλλον ἐφύλαττε τῶν στρατηγῶν. καὶπρῶτον ἐκ Παλατίου παραλαβὼν τὸνΛέντλον ἦγε διὰ τῆς ἱερᾶς ὁδοῦ καὶ τῆςἀγορᾶς μέσης, τῶν μὲν ἡγεμονικωτάτωνἀνδρῶν κύκλῳ περιεσπειραμένων καὶ δορυ-φορούντων, τοῦ δὲ δήμου φρίττοντος τὰ

103

νηρῶν καὶ ἀργαλέων. καὶ ταῦτα μὲν ταύτῃ[κατὰ Πλάτωνα].[5] Τῆς δὲ πρὸς τοὺς λόγους ὁρμῆς ἀρχὴναὐτῷ φασι τοιαύτην γενέσθαι. Καλλι-στράτου τοῦ ῥήτορος ἀγωνίζεσθαι τὴν περὶὨρωποῦ κρίσιν ἐν τῷ δικαστηρίῳ μέλλο-ντος, ἦν προσδοκία τῆς δίκης μεγάλη διάτε τὴν τοῦ ῥήτορος δύναμιν, ἀνθοῦντοςτότε μάλιστα τῇ δόξῃ, καὶ διὰ τὴν πρᾶξινοὖσαν περιβόητον. ἀκούσας οὖν ὁ Δημο-σθένης τῶν διδασκάλων καὶ τῶν παιδαγω-γῶν συντιθεμένων τῇ δίκῃ παρατυχεῖν,ἔπεισε τὸν ἑαυτοῦ παιδαγωγὸν δεόμενοςκαὶ προθυμούμενος, ὅπως αὐτὸν ἀγάγοιπρὸς τὴν ἀκρόασιν. ὁ δ' ἔχων πρὸς τοὺςἀνοίγοντας τὰ δικαστήρια δημοσίους συνή-θειαν, εὐπόρησε χώρας ἐν ᾗ καθήμενος ὁπαῖς ἀδήλως ἀκροάσεται τῶν λεγόντων.εὐημερήσαντος δὲ τοῦ Καλλιστράτου καὶθαυμασθέντος ὑπερφυῶς, ἐκείνου μὲν ἐζή-λωσε τὴν δόξαν, ὁρῶν προπεμπόμενον ὑπὸ

10

πολλῶν καὶ μακαριζόμενον, τοῦ δὲ λόγουμᾶλλον ἐθαύμασε καὶ κατενόησε τὴν ἰσχὺνὡς πάντα χειροῦσθαι καὶ τιθασεύειν πεφυ-κότος. ὅθεν ἐάσας τὰ λοιπὰ μαθήματα καὶτὰς παιδικὰς διατριβάς, αὐτὸς αὑτὸν ἤσκεικαὶ διεπόνει ταῖς μελέταις, ὡς ἂν τῶν λε-γόντων ἐσόμενος καὶ αὐτός. ἐχρήσατο δ'Ἰσαίῳ πρὸς τὸν λόγον ὑφηγητῇ, καίπερἸσοκράτους τότε σχολάζοντος, εἴθ' ὥς τι-νες λέγουσι τὸν ὡρισμένον μισθὸν Ἰσο-κράτει τελέσαι μὴ δυνάμενος τὰς δέκαμνᾶς διὰ τὴν ὀρφανίαν, εἴτε μᾶλλον τοῦἸσαίου τὸν λόγον ὡς δραστήριον καὶ πανο-ῦργον εἰς τὴν χρείαν ἀποδεχόμενος. Ἕρ-μιππος (FGH III 49) δέ φησιν ἀδεσπότοιςὑπομνήμασιν ἐντυχεῖν, ἐν οἷς ἐγέγραπτοτὸν Δημοσθένη συνεσχολακέναι Πλάτωνικαὶ πλεῖστον εἰς τοὺς λόγους ὠφελῆσθαι,Κτησιβίου δὲ μέμνηται λέγοντος παρὰΚαλλίου τοῦ Συρακουσίου καί τινων ἄλλωντὰς Ἰσοκράτους τέχνας καὶ τὰς Ἀλκιδάμα-

11

δρώμενα καὶ παριέντος σιωπῇ, μάλιστα δὲτῶν νέων, ὥσπερ ἱεροῖς τισι πατρίοις ἀρι-στοκρατικῆς τινος ἐξουσίας τελεῖσθαι μετὰφόβου καὶ θάμβους δοκούντων. διελθὼν δὲτὴν ἀγορὰν καὶ γενόμενος πρὸς τῷ δεσμω-τηρίῳ, παρέδωκε τὸν Λέντλον τῷ δημίῳκαὶ προσέταξεν ἀνελεῖν, εἶθ’ ἑξῆς τὸνΚέθηγον, καὶ οὕτω τῶν ἄλλων ἕκαστον κα-ταγαγὼν ἀπέκτεινεν. ὁρῶν δὲ πολλοὺς ἔτιτῶν ἀπὸ τῆς συνωμοσίας ἐν ἀγορᾷ συνε-στῶτας ἀθρόους, καὶ τὴν μὲν πρᾶξιν ἀγνο-οῦντας, τὴν δὲ νύκτα προσμένοντας, ὡς ἔτιζώντων τῶν ἀνδρῶν καὶ δυναμένων ἐξαρ-παγῆναι, φθεγξάμενος μέγα πρὸς αὐτοὺς„ἔζησαν“ εἶπεν· οὕτω δὲ Ῥωμαίων οἱ δυ-σφημεῖν μὴ βουλόμενοι τὸ τεθνάναι σημαί-νουσιν. ἤδη δ’ ἦν ἑσπέρα, καὶ δι’ ἀγορὰςἀνέβαινεν εἰς τὴν οἰκίαν, οὐκέτι σιωπῇ τῶνπολιτῶν οὐδὲ τάξει προπεμπόντων αὐτόν,ἀλλὰ φωναῖς καὶ κρότοις δεχομένων καθ’οὓς γένοιτο, σωτῆρα καὶ κτίστην ἀνακα-

104

τῷ δὲ φρονήματι θρασὺς καὶ αὐθάδης.οὗτος ἐρῶν Πομπηίας τῆς Καίσαρος γυναι-κός, εἰς τὴν οἰκίαν αὐτοῦ παρεισῆλθε κρύ-φα, λαβὼν ἐσθῆτα καὶ σκευὴν ψαλτρίας·ἔθυον γὰρ ἐν τῇ Καίσαρος οἰκίᾳ τὴνἀπόῤῥητον ἐκείνην καὶ ἀθέατον ἀνδράσιθυσίαν αἱ γυναῖκες, καὶ παρῆν ἀνὴρ οὐδείς·ἀλλὰ μειράκιον ὢν ἔτι καὶ μήπω γενειῶν ὁΚλώδιος ἤλπιζε λήσεσθαι διαδὺς πρὸς τὴνΠομπηίαν διὰ τῶν γυναικῶν. ὡς δ’ εἰσῆλθενυκτὸς εἰς οἰκίαν μεγάλην, ἠπόρει τῶνδιόδων, καὶ πλανώμενον αὐτὸν ἰδοῦσα θε-ραπαινὶς Αὐρηλίας τῆς Καίσαρος μητρός,ᾔτησεν ὄνομα. φθέγξασθαι δ’ ἀναγκα-σθέντος αὐτοῦ καὶ φήσαντος ἀκόλουθονΠομπηίας ζητεῖν Ἄβραν τοὔνομα, συνεῖσατὴν φωνὴν οὐ γυναικείαν οὖσαν ἀνέκραγεκαὶ συνεκάλει τὰς γυναῖκας. αἱ δ’ ἀποκλεί-σασαι τὰς θύρας καὶ πάντα διερευνώμεναι,λαμβάνουσι τὸν Κλώδιον, εἰς οἴκημα παι-δίσκης ᾗ συνεισῆλθε καταπεφευγότα. τοῦ

117

[21] Τότε δὲ τῆς ἀτυχίας τοῖς Ἕλλησι γε-γενημένης, οἱ μὲν ἀντιπολιτευόμενοι ῥήτο-ρες ἐπεμβαίνοντες τῷ Δημοσθένει κατε-σκεύαζον εὐθύνας καὶ γραφὰς ἐπ' αὐτόν· ὁδὲ δῆμος οὐ μόνον τούτων ἀπέλυεν, ἀλλὰκαὶ τιμῶν διετέλει καὶ προκαλούμενοςαὖθις ὡς εὔνουν εἰς τὴν πολιτείαν, ὥστεκαὶ τῶν ὀστῶν ἐκ Χαιρωνείας κομι-σθέντων καὶ θαπτομένων, τὸν ἐπὶ τοῖς ἀν-δράσιν ἔπαινον εἰπεῖν ἀπέδωκεν, οὐ ταπει-νῶς οὐδ' ἀγεννῶς φέρων τὸ συμβεβηκός,ὡς γράφει καὶ τραγῳδεῖ Θεόπομπος,(FGrH 115 F 329), ἀλλὰ τῷ τιμᾶν μάλι-στα καὶ κοσμεῖν τὸν σύμβουλον ἐπιδεικνύ-μενος τὸ μὴ μεταμέλεσθαι τοῖς βεβουλευ-μένοις. τὸν μὲν οὖν λόγον εἶπεν ὁ Δημο-σθένης, τοῖς δὲ ψηφίσμασιν οὐχ ἑαυτόν,ἀλλ' ἐν μέρει τῶν φίλων ἕκαστον ἐπέγρα-φεν, ἐξοιωνιζόμενος τὸν ἴδιον δαίμονα καὶτὴν τύχην, ἕως αὖθις ἀνεθάρρησε Φιλίπ-που τελευτήσαντος. ἐτελεύτησε δὲ τῇ περὶ

40

πρὸς τὸν βίον καὶ τὴν δόξαν ἐπεπόνθει,πολλῶν πάνυ καὶ μακρῶν περιόδων ἓνῥῆμα καὶ νεῦμα πίστιν ἔχοντος ἀνθρώπουκυριώτερον ἡγούμενος.[11] Τοῖς δὲ σωματικοῖς ἐλαττώμασιτοιαύτην ἐπῆγεν ἄσκησιν, ὡς ὁ ΦαληρεὺςΔημήτριος (FGrH 228 F 17) ἱστορεῖ,λέγων αὐτοῦ Δημοσθένους ἀκοῦσαι πρε-σβύτου γεγονότος· τὴν μὲν γὰρ ἀσάφειανκαὶ τραυλότητα τῆς γλώττης ἐκβιάζεσθαικαὶ διαρθροῦν εἰς τὸ στόμα ψήφους λαμ-βάνοντα καὶ ῥήσεις ἅμα λέγοντα, τὴν δὲφωνὴν γυμνάζειν ἐν τοῖς δρόμοις καὶ ταῖςπρὸς τὰ σιμ' ἀναβάσεσι διαλεγόμενον καὶλόγους τινὰς ἢ στίχους ἅμα τῷ πνεύματιπυκνουμένῳ προφερόμενον· εἶναι δ' αὐτῷμέγα κάτοπτρον οἴκοι, καὶ πρὸς τοῦτο τὰςμελέτας ἱστάμενον ἐξ ἐναντίας περαίνειν.λέγεται δ' ἀνθρώπου προσελθόντος αὐτῷδεομένου συνηγορίας καὶ διεξιόντος ὡςὑπό του λάβοι πληγάς, 'ἀλλὰ σύ γε', φάναι

21

στάντων ὡς ἔπινεν, „ὀρθῶς φοβεῖσθε“ ἔφη„μή μοι γένηται χαλεπὸς ὁ τιμητὴς ὅτιὕδωρ πίνω“. Βοκωνίῳ δ’ ἀπαντήσας, ἄγο-ντι μεθ’ ἑαυτοῦ τρεῖς ἀμορφοτάτας θυγα-τέρας, ἀνεφθέγξατο·"Φοίβου ποτ’ οὐκ ἐῶντος ἔσπειρεν τέκνα".Μάρκου δὲ Γελλίου δοκοῦντος οὐκ ἐξ ἐλευ-θέρων γεγονέναι, λαμπρᾷ δὲ τῇ φωνῇ καὶμεγάλῃ γράμματα πρὸς τὴν σύγκλητονἐξαναγνόντος, „μὴ θαυμάζετε“ εἶπε· „καὶαὐτὸς εἷς ἐστι τῶν ἀναπεφωνηκότων“. ἐπεὶδὲ Φαῦστος ὁ Σύλλα, τοῦ μοναρχήσαντοςἐν Ῥώμῃ καὶ πολλοὺς ἐπὶ θανάτῳ προ-γράψαντος, ἐν δανείοις γενόμενος καὶ πολ-λὰ τῆς οὐσίας διασπαθήσας ἀπαρτίαν προ-έγραψε, ταύτην ἔφη μᾶλλον αὐτῷ τὴν προ-γραφὴν ἀρέσκειν ἢ τὴν πατρῴαν.[28] Ἐκ τούτων ἐγίνετο πολλοῖς ἐπαχθής,καὶ οἱ μετὰ Κλωδίου συνέστησαν ἐπ’αὐτόν, ἀρχὴν τοιαύτην λαβόντες. ἦνΚλώδιος ἀνὴρ εὐγενής, τῇ μὲν ἡλικίᾳ νέος,

116

λούντων τῆς πατρίδος. τὰ δὲ φῶτα πολλὰκατέλαμπε τοὺς στενωπούς, λαμπάδια καὶδᾷδας ἱστάντων ἐπὶ ταῖς θύραις. αἱ δὲ γυ-ναῖκες ἐκ τῶν τεγῶν προὔφαινον ἐπὶ τιμῇκαὶ θέᾳ τοῦ ἀνδρός, ὑπὸ πομπῇ τῶν ἀρί-στων μάλα σεμνῶς ἀνιόντος· ὧν οἱ πλε-ῖστοι πολέμους τε κατειργασμένοι με-γάλους καὶ διὰ θριάμβων εἰσεληλακότεςκαὶ προσεκτημένοι γῆν καὶ θάλατταν οὐκὀλίγην, ἐβάδιζον ἀνομολογούμενοι πρὸςἀλλήλους, πολλοῖς μὲν τῶν τόθ’ ἡγεμόνωνκαὶ στρατηγῶν πλούτου καὶ λαφύρων καὶδυνάμεως χάριν ὀφείλειν τὸν Ῥωμαίωνδῆμον, ἀσφαλείας δὲ καὶ σωτηρίας ἑνὶμόνῳ Κικέρωνι, τηλικοῦτον ἀφελόντι καὶτοσοῦτον αὐτοῦ κίνδυνον. οὐ γὰρ τὸ κω-λῦσαι τὰ πραττόμενα καὶ κολάσαι τοὺςπράττοντας ἐδόκει θαυμαστόν, ἀλλ’ ὅτιμέγιστον τῶν πώποτε νεωτερισμῶν οὗτοςἐλαχίστοις κακοῖς ἄνευ στάσεως καὶ ταρα-χῆς κατέσβεσε. καὶ γὰρ τὸν Κατιλίναν οἱ

105

τὸν Δημοσθένην, 'τούτων ὧν λέγεις οὐδὲνπέπονθας.' ἐπιτείναντος δὲ τὴν φωνὴν τοῦἀνθρώπου καὶ βοῶντος 'ἐγὼ Δημόσθενεςοὐδὲν πέπονθα;' 'νὴ Δία' φάναι, 'νῦν ἀκούωφωνὴν ἀδικουμένου καὶ πεπονθότος.'οὕτως ᾤετο μέγα πρὸς πίστιν εἶναι τὸντόνον καὶ τὴν ὑπόκρισιν τῶν λεγόντων.τοῖς μὲν οὖν πολλοῖς ὑποκρινόμενος ἤρε-σκε θαυμαστῶς, οἱ δὲ χαρίεντες ταπεινὸνἡγοῦντο καὶ ἀγεννὲς αὐτοῦ τὸ πλάσμα καὶμαλακόν, ὧν καὶ Δημήτριος ὁ Φαληρεύς(FGrH 228 F 18) ἐστιν. Αἰσίωνα δέ φησινἝρμιππος (FHG III 50) ἐπερωτηθένταπερὶ τῶν πάλαι ῥητόρων καὶ τῶν καθ'αὑτὸν εἰπεῖν, ὡς ἀκούων μὲν ἄν τις ἐθαύ-μασεν ἐκείνους εὐκόσμως καὶ μεγαλοπρε-πῶς τῷ δήμῳ διαλεγομένους, ἀναγινω-σκόμενοι δ' οἱ Δημοσθένους λόγοι πολὺ τῇκατασκευῇ καὶ δυνάμει διαφέρουσιν. οἱ μὲνοὖν γεγραμμένοι τῶν λόγων ὅτι τὸ αὐστη-ρὸν πολὺ καὶ πικρὸν ἔχουσι, τί ἂν λέγοι

22

διαιρῶν καὶ ὑποκρούων·Δημοσθένης Δημοσθένους Παιανιεὺς τάδ'εἶπεν· ἐκνήψας δὲ καὶ τὸ μέγεθος τοῦ περι-στάντος αὐτὸν ἀγῶνος ἐν νῷ λαβών, ἔφριτ-τε τὴν δεινότητα καὶ τὴν δύναμιν τοῦ ῥήτο-ρος, ἐν μέρει μικρῷ μιᾶς ἡμέρας τὸν ὑπὲρτῆς ἡγεμονίας καὶ τοῦ σώματος ἀναρρῖψαικίνδυνον ἀναγκασθεὶς ὑπ' αὐτοῦ. διῖκτο δ'ἡ δόξα μέχρι τοῦ Περσῶν βασιλέως, κἀκε-ῖνος ἔπεμψε τοῖς σατράπαις ἐπὶ θάλασσανγράμματα καὶ χρήματα, Δημοσθένει δι-δόναι κελεύων καὶ προσέχειν ἐκείνῳ μάλι-στα τῶν Ἑλλήνων, ὡς περισπάσαι δυνα-μένῳ καὶ κατασχεῖν ταῖς Ἑλληνικαῖς ταρα-χαῖς τὸν Μακεδόνα. ταῦτα μὲν οὖν ὕστερονἐφώρασεν Ἀλέξανδρος, ἐν Σάρδεσιν ἐπι-στολάς τινας ἀνευρὼν τοῦ Δημοσθένουςκαὶ γράμματα τῶν βασιλέως στρατηγῶν,δηλοῦντα τὸ πλῆθος τῶν δοθέντων αὐτῷχρημάτων.

39

πλεῖστοι τῶν συνεῤῥυηκότων πρὸς αὐτὸνἅμα τῷ πυθέσθαι τὰ περὶ Λέντλον καὶΚέθηγον ἐγκαταλιπόντες ᾤχοντο, καὶ μετὰτῶν συμμεμενηκότων αὐτῷ διαγωνισάμε-νος πρὸς Ἀντώνιον αὐτός τε διεφθάρη καὶτὸ στρατόπεδον.[23] Οὐ μὴν ἀλλ' ἦσαν οἱ τὸν Κικέρωναπαρεσκευασμένοι καὶ λέγειν ἐπὶ τούτοιςκαὶ ποιεῖν κακῶς, ἔχοντες ἡγεμόνας τῶνεἰς τὸ μέλλον ἀρχόντων Καίσαρα μὲν στρα-τηγοῦντα, Μέτελλον δὲ καὶ Βηστίαν δη-μαρχοῦντας. οἳ τὴν ἀρχὴν παραλαβόντες,ἔτι τοῦ Κικέρωνος ἡμέρας ὀλίγας ἄρχο-ντος, οὐκ εἴων δημηγορεῖν αὐτόν, ἀλλ’ὑπὲρ τῶν ἐμβόλων βάθρα θέντες οὐ παρίε-σαν οὐδ’ ἐπέτρεπον λέγειν, ἀλλ’ ἐκέλευον,εἰ βούλοιτο, μόνον περὶ τῆς ἀρχῆς ἀπο-μόσαντα καταβαίνειν, κἀκεῖνος ἐπὶ τούτοιςὡς ὀμόσων προῆλθε· καὶ γενομένης αὐτῷσιωπῆς, ἀπώμνυεν οὐ τὸν πάτριον, ἀλλ’ἴδιόν τινα καὶ καινὸν ὅρκον, ἦ μὴν σεσω-

106

λαγρον τὸν καθηγητὴν ἐπιμελέστερον,ἐπέστησεν αὐτοῦ τῷ τάφῳ κόρακα λίθινον,καὶ ὁ Κικέρων „τοῦτο“ ἔφη „σοφώτατονἐποίησας· πέτεσθαι γάρ σε μᾶλλον ἢλέγειν ἐδίδαξεν“. ἐπεὶ δὲ Μᾶρκος Ἄππιοςἔν τινι δίκῃ προοιμιαζόμενος εἶπε φίλοναὐτοῦ δεδεῆσθαι παρασχεῖν ἐπιμέλειαν καὶλογιότητα καὶ πίστιν, „εἶθ’ οὕτως“ ἔφη„σιδηροῦς γέγονας ἄνθρωπος, ὥστε μηδὲνἐκ τοσούτων ὧν ᾐτήσατο φίλῳ παρα-σχεῖν;“[27] Τὸ μὲν οὖν πρὸς ἐχθροὺς ἢ πρὸς ἀντι-δίκους σκώμμασι χρῆσθαι πικροτέροις δο-κεῖ ῥητορικὸν εἶναι· τὸ δ’ οἷς ἔτυχε προ-σκρούειν ἕνεκα τοῦ γελοίου πολὺ συνῆγεμῖσος αὐτῷ. γράψω δὲ καὶ τούτων ὀλίγα.Μᾶρκον Ἀκύλλιον ἔχοντα δύο γαμβροὺςφυγάδας Ἄδραστον ἐκάλει. Λευκίου δὲΚόττα τὴν τιμητικὴν ἔχοντος ἀρχήν, φι-λοινοτάτου δ’ ὄντος, ὑπατείαν μετιὼν ὁ Κι-κέρων ἐδίψησε, καὶ τῶν φίλων κύκλῳ περι-

115

λαμπρὸς ὑπὸ ῥώμης καὶ προθυμίας ἀνδρῶντοσούτων προκαλουμένων τοὺς πολεμίουςαἰρόμενος, οὔτε χρησμοῖς ἐᾶν προσέχεινοὔτε μαντείας ἀκούειν, ἀλλὰ καὶ τὴν Πυθί-αν ὑπονοεῖν ὡς φιλιππίζουσαν, ἀναμι-μνῄσκων Ἐπαμεινώνδου τοὺς Θηβαίουςκαὶ Περικλέους τοὺς Ἀθηναίους, ὡς ἐκε-ῖνοι τὰ τοιαῦτα πάντα δειλίας ἡγούμενοιπροφάσεις ἐχρῶντο τοῖς λογισμοῖς. μέχριμὲν οὖν τούτων ἦν ἀνὴρ ἀγαθός· ἐν δὲ τῇμάχῃ καλὸν οὐδὲν οὐδ' ὁμολογούμενον ἔρ-γον οἷς εἶπεν ἀποδειξάμενος, ᾤχετο λιπὼντὴν τάξιν, ἀποδρὰς αἴσχιστα καὶ τὰ ὅπλαῥίψας, οὐδὲ τὴν ἐπιγραφὴν τῆς ἀσπίδος ὡςἔλεγε Πυθέας (fr. 8 M.) αἰσχυνθείς, ἐπιγε-γραμμένης γράμμασι χρυσοῖς· ἀγαθῇτύχῃ.Παραυτίκα μὲν οὖν ἐπὶ τῇ νίκῃ διὰ τὴν χα-ρὰν ὁ Φίλιππος ἐξυβρίσας καὶ κωμάσαςἐπὶ τοὺς νεκροὺς μεθύων ᾖδε τὴν ἀρχὴντοῦ Δημοσθένους ψηφίσματος, πρὸς πόδα

38

τις; ἐν δὲ ταῖς παρὰ τὸν καιρὸν ἀπαντήσε-σιν ἐχρῆτο καὶ τῷ γελοίῳ. Δημάδου (fr. 54de F.) μὲν γὰρ εἰπόντος 'ἐμὲ Δημοσθένης;ἡ ὗς τὴν Ἀθηνᾶν', 'αὕτη' εἶπεν 'ἡ Ἀθηνᾶπρώην ἐν Κολλυτῷ μοιχεύουσα ἐλήφθη.'πρὸς δὲ τὸν κλέπτην ὃς ἐπεκαλεῖτο Χαλκο-ῦς καὶ αὐτὸν εἰς τὰς ἀγρυπνίας αὐτοῦ καὶνυκτογραφίας πειρώμενόν τι λέγειν· 'οἶδα'εἶπεν 'ὅτι σε λυπῶ λύχνον καίων. ὑμεῖς δ'ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι μὴ θαυμάζετε τὰς γινο-μένας κλοπάς, ὅταν τοὺς μὲν κλέπτας χαλ-κοῦς, τοὺς δὲ τοίχους πηλίνους ἔχωμεν.'ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων καὶ ἑτέρων γελοίωνκαίπερ ἔτι πλείω λέγειν ἔχοντες, ἐνταῦθαπαυσόμεθα· τὸν δ' ἄλλον αὐτοῦ τρόπον καὶτὸ ἦθος ἀπὸ τῶν πράξεων καὶ τῆς πολιτεί-ας θεωρεῖσθαι δίκαιόν ἐστιν.[12] Ὥρμησε μὲν οὖν ἐπὶ τὸ πράττειν τὰκοινὰ τοῦ Φωκικοῦ πολέμου συνεστῶτος,ὡς αὐτός τέ φησι (18, 18) καὶ λαβεῖν ἔστινἀπὸ τῶν Φιλιππικῶν δημηγοριῶν. αἱ μὲν

23

“. Ποπλίου δὲ Σηστίου συνήγορον μὲναὐτὸν ἔν τινι δίκῃ παραλαβόντος μεθ’ἑτέρων, αὐτοῦ δὲ πάντα βουλομένου λέγεινκαὶ μηδενὶ παριέντος εἰπεῖν, ὡς δῆλος ἦνἀφιέμενος ὑπὸ τῶν δικαστῶν ἤδη τῆς ψή-φου φερομένης, „χρῶ σήμερον“ ἔφη „τῷκαιρῷ Σήστιε· μέλλεις γὰρ αὔριον ἰδιώτηςεἶναι“. Πόπλιον δὲ Κώσταν, νομικὸν εἶναιβουλόμενον, ὄντα δ’ ἀφυῆ καὶ ἀμαθῆ, πρόςτινα δίκην ἐκάλεσε μάρτυρα. τοῦ δὲ μηδὲνεἰδέναι φάσκοντος, „ἴσως“ ἔφη „δοκεῖςπερὶ τῶν νομικῶν ἐρωτᾶσθαι“. Μετέλλουδὲ Νέπωτος ἐν διαφορᾷ τινι πολλάκιςλέγοντος „τίς σοῦ πατήρ ἐστιν ὦΚικέρων“, „σοὶ ταύτην“ ἔφη „τὴν ἀπόκρι-σιν ἡ μήτηρ χαλεπωτέραν πεποίηκεν“·ἐδόκει δ’ ἀκόλαστος ἡ μήτηρ εἶναι τοῦΝέπωτος, αὐτὸς δέ τις εὐμετάβολος, καίποτε τὴν δημαρχίαν ἀπολιπὼν ἄφνω πρὸςΠομπήιον ἐξέπλευσεν εἰς Συρίαν, εἶτ’ ἐκε-ῖθεν ἐπανῆλθεν ἀλογώτερον. θάψας δὲ Φί-

114

κέναι τὴν πατρίδα καὶ διατετηρηκέναι τὴνἡγεμονίαν. ἐπώμνυε δὲ τὸν ὅρκον αὐτῷ σύ-μπας ὁ δῆμος. ἐφ’ οἷς ἔτι μᾶλλον ὅ τε Κα-ῖσαρ οἵ τε δήμαρχοι χαλεπαίνοντες, ἄλλαςτε τῷ Κικέρωνι ταραχὰς ἐμηχανῶντο, καὶνόμος ὑπ’ αὐτῶν εἰσήγετο καλεῖν Πομπή-ιον μετὰ τῆς στρατιᾶς, ὡς δὴ καταλύσοντατὴν Κικέρωνος δυναστείαν. ἀλλ’ ἦν ὄφελοςμέγα τῷ Κικέρωνι καὶ πάσῃ τῇ πόλει δη-μαρχῶν τότε Κάτων καὶ τοῖς ἐκείνων πολι-τεύμασιν ἀπ’ ἴσης μὲν ἐξουσίας, μείζονοςδὲ δόξης ἀντιτασσόμενος. τά τε γὰρ ἄλλαῥᾳδίως ἔλυσε, καὶ τὴν Κικέρωνος ὑπατείανοὕτως ἦρε τῷ λόγῳ δημηγορήσας, ὥστετιμὰς αὐτῷ τῶν πώποτε μεγίστας ψηφίσα-σθαι καὶ προσαγορεῦσαι πατέρα πατρίδος.πρώτῳ γὰρ ἐκείνῳ δοκεῖ τοῦθ’ ὑπάρξαι,Κάτωνος αὐτὸν οὕτως ἐν τῷ δήμῳ προσα-γορεύσαντος.[24] Καὶ μέγιστον μὲν ἴσχυσεν ἐν τῇ πόλειτότε, πολλοῖς δ’ ἐπίφθονον ἑαυτὸν ἐποίη-

107

γὰρ ἤδη διαπεπραγμένων ἐκείνων γεγόνα-σιν, αἱ δὲ πρεσβύταται τῶν ἔγγιστα πραγ-μάτων ἅπτονται. δῆλος δ' ἐστὶ καὶ τὴνκατὰ Μειδίου παρασκευασάμενος εἰπεῖνδίκην δύο μὲν ἐπὶ τοῖς τριάκοντα γεγονὼςἔτη, μηδέπω δ' ἔχων ἰσχὺν ἐν τῇ πολιτείᾳμηδὲ δόξαν. ὃ καὶ μάλιστά μοι δοκεῖ δεί-σας ἐπ' ἀργυρίῳ καταθέσθαι τὴν πρὸς τὸνἄνθρωπον ἔχθραν (Il. 20, 467)·οὐ γάρ τι γλυκύθυμος ἀνὴρ ἦν οὐδ' ἀγα-νόφρων,ἀλλ' ἔντονος καὶ βίαιος περὶ τὰς ἀμύνας.ὁρῶν δ' οὐ φαῦλον οὐδὲ τῆς αὑτοῦ δυνάμε-ως ἔργον ἄνδρα καὶ πλούτῳ καὶ λόγῳ καὶφίλοις εὖ πεφραγμένον καθελεῖν τὸν Μειδί-αν, ἐνέδωκε τοῖς ὑπὲρ αὐτοῦ δεομένοις. αἱδὲ τρισχίλιαι καθ' ἑαυτὰς οὐκ ἄν μοι δοκο-ῦσι τὴν Δημοσθένους ἀμβλῦναι πικρίαν, ἐλ-πίζοντος καὶ δυναμένου περιγενέσθαι.Λαβὼν δὲ τῆς πολιτείας καλὴν ὑπόθεσιντὴν πρὸς Φίλιππον ὑπὲρ τῶν Ἑλλήνων δι-

24

μώδοντα τότε λέγεσθαι· καὶ γὰρ παραρρεῖπαρὰ τὸ Ἡράκλειον, ὅπου κατεστρατο-πέδευον οἱ Ἕλληνες· καὶ τεκμαιρόμεθατῆς μάχης γενομένης αἵματος ἐμπλη-σθέντα καὶ νεκρῶν τὸν ποταμὸν ταύτηνδιαλλάξαι τὴν προσηγορίαν. ὁ δὲ Δοῦρις(FGrH 76 F 40) οὐ ποταμὸν εἶναι τὸνΘερμώδοντά φησιν, ἀλλ' ἱστάντας τινὰςσκηνὴν καὶ περιορύττοντας ἀνδριαντίσκονεὑρεῖν λίθινον, ὑπὸ γραμμάτων τινῶν δια-σημαινόμενον ὡς εἴη Θερμώδων, ἐν ταῖςἀγκάλαις Ἀμαζόνα φέροντα τετρωμένην.πρὸς δὲ τούτῳ χρησμὸν ἄλλον ᾄδεσθαιλέγει (Hendess 138)·τὴν δ' ἐπὶ Θερμώδοντι μάχην μένε, παμ-μέλαν ὄρνι·τηνεί τοι κρέα πολλὰ παρέσσεται ἀν-θρώπεια.[20] Ταῦτα μὲν οὖν ὅπως ἔχει, διαιτῆσαιχαλεπόν· ὁ δὲ Δημοσθένης λέγεται, τοῖςτῶν Ἑλλήνων ὅπλοις ἐκτεθαρρηκὼς καὶ

37

σεν ἀπ’ οὐδενὸς ἔργου πονηροῦ, τῷ δ’ ἐπαι-νεῖν ἀεὶ καὶ μεγαλύνειν αὐτὸς ἑαυτὸν ὑπὸπολλῶν δυσχεραινόμενος. οὔτε γὰρ βουλὴνοὔτε δῆμον οὔτε δικαστήριον ἦν συνελθεῖν,ἐν ᾧ μὴ Κατιλίναν ἔδει θρυλούμενον ἀκο-ῦσαι καὶ Λέντλον, ἀλλὰ καὶ τὰ βιβλία τε-λευτῶν κατέπλησε καὶ τὰ συγγράμματατῶν ἐγκωμίων, καὶ τὸν λόγον, ἥδιστονὄντα καὶ χάριν ἔχοντα πλείστην, ἐπαχθῆκαὶ φορτικὸν ἐποίησε τοῖς ἀκροωμένοις,ὥσπερ τινὸς ἀεὶ κηρὸς αὐτῷ τῆς ἀηδίαςταύτης προσούσης. ὅμως δέ, καίπερ οὕτωςἀκράτῳ φιλοτιμίᾳ συνών, ἀπήλλακτο τοῦφθονεῖν ἑτέροις, ἀφθονώτατος ὢν ἐν τῷτοὺς πρὸ αὑτοῦ καὶ τοὺς καθ’ αὑτὸν ἄνδραςἐγκωμιάζειν, ὡς ἐκ τῶν συγγραμμάτωνλαβεῖν ἔστι. πολλὰ δ’ αὐτοῦ καὶ ἀπομνημο-νεύουσιν, οἷον περὶ Ἀριστοτέλους, ὅτε χρυ-σοῦ ποταμὸς εἴη ῥέοντος, καὶ περὶ τῶνΠλάτωνος διαλόγων, ὡς τοῦ Διός, εἰ λόγῳχρῆσθαι πέφυκεν, οὕτω διαλεγομένου. τὸν

108

νος σαφῶς ὅτι ζῇ· „κακὸς τοίνυν ἀπόλοιτοκακῶς ὁ ψευσάμενος“. ἐπεὶ δὲ Καίσαρι ψη-φισαμένῳ τὴν ἐν Καμπανίᾳ χώραν κατανε-μηθῆναι τοῖς στρατιώταις πολλοὶ μὲν ἐδυ-σχέραινον ἐν τῇ βουλῇ, Λεύκιος δὲ Γέλλιοςὁμοῦ τι πρεσβύτατος ὢν εἶπεν, ὡς οὐ γενή-σεται τοῦτο ζῶντος αὐτοῦ, „περιμείνωμεν“ὁ Κικέρων ἔφη· „μακρὰν γὰρ οὐκ αἰτεῖταιΓέλλιος ὑπέρθεσιν“. ἦν δέ τις Ὀκταούιοςαἰτίαν ἔχων ἐκ Λιβύης γεγονέναι· πρὸς το-ῦτον ἔν τινι δίκῃ λέγοντα τοῦ Κικέρωνοςμὴ ἐξακούειν „καὶ μὴν οὐκ ἔχεις“ εἶπε „τὸοὖς ἀτρύπητον“. Μετέλλου δὲ Νέπωτοςεἰπόντος, ὅτι πλείονας καταμαρτυρῶνἀνῄρηκεν ἢ συνηγορῶν σέσωκεν, „ὁμολο-γῶ γάρ“ ἔφη „πίστεως ἐν ἐμοὶ πλέον ἢ δει-νότητος εἶναι“. νεανίσκου δέ τινος, αἰτίανἔχοντος ἐν πλακοῦντι φάρμακον τῷ πατρὶδεδωκέναι, θρασυνομένου καὶ λέγοντος ὅτιλοιδορήσει τὸν Κικέρωνα, „τοῦτ´“ ἔφη„παρὰ σοῦ βούλομαι μᾶλλον ἢ πλακοῦντα

113

μένου παρ' ἀμφοτέροις καὶ δυναστεύοντοςοὐκ ἀδίκως οὐδὲ παρ' ἀξίαν, καθάπερ ἀπο-φαίνεται Θεόπομπος (FGrH 115 F 328),ἀλλὰ καὶ πάνυ προσηκόντως.[19] Τύχη δέ τις [ὡς] ἔοικε δαιμόνιος ἢ πε-ριφορὰ πραγμάτων, εἰς ἐκεῖνο καιροῦ συ-μπεραίνουσα τὴν ἐλευθερίαν τῆς Ἑλλάδος,ἐναντιοῦσθαι τοῖς πραττομένοις καὶ πολλὰσημεῖα τοῦ μέλλοντος ἀναφαίνειν, ἐν οἷς ἥτε Πυθία δεινὰ προὔφερε μαντεύματα, καὶχρησμὸς ᾔδετο παλαιὸς ἐκ τῶν Σιβυλλείων(Hendess 137)·τῆς ἐπὶ Θερμώδοντι μάχης ἀπάνευθε γε-νοίμην,αἰετὸς ἐν νεφέεσσι καὶ ἠέρι θηήσασθαι.κλαίει ὁ νικηθείς, ὁ δὲ νικήσας ἀπόλωλε.τὸν δὲ Θερμώδοντά φασιν εἶναι παρ' ἡμῖνἐν Χαιρωνείᾳ ποτάμιον μικρὸν εἰς τὸν Κη-φισὸν ἐμβάλλον. ἡμεῖς δὲ νῦν μὲν οὐδὲνοὕτω τῶν ῥευμάτων ἴσμεν ὀνομαζόμενον,εἰκάζομεν δὲ τὸν καλούμενον Αἵμονα Θερ-

36

καιολογίαν, καὶ πρὸς ταύτην ἀγωνιζόμενοςἀξίως, ταχὺ δόξαν ἔσχε καὶ περίβλεπτοςὑπὸ τῶν λόγων ἤρθη καὶ τῆς παρρησίας,ὥστε θαυμάζεσθαι μὲν ἐν τῇ Ἑλλάδι, θερα-πεύεσθαι δ' ὑπὸ τοῦ μεγάλου βασιλέως,πλεῖστον δ' αὐτοῦ λόγον εἶναι παρὰ τῷ Φι-λίππῳ τῶν δημαγωγούντων, ὁμολογεῖν δὲκαὶ τοὺς ἀπεχθανομένους, ὅτι πρὸς ἔνδοξοναὐτοῖς ἄνθρωπον ὁ ἀγών ἐστι. καὶ γὰρΑἰσχίνης καὶ Ὑπερείδης (or. 1 col. 22, 10Jens.) τοιαῦτα περὶ αὐτοῦ κατηγοροῦντεςεἰρήκασιν.[13] Ὅθεν οὐκ οἶδ' ὅπως παρέστη Θεο-πόμπῳ (FGrH 115 F 326) λέγειν, αὐτὸνἀβέβαιον τῷ τρόπῳ γεγονέναι καὶ μήτεπράγμασι μήτ' ἀνθρώποις πολὺν χρόνοντοῖς αὐτοῖς ἐπιμένειν δυνάμενον. φαίνεταιγάρ, εἰς ἣν ἀπ' ἀρχῆς τῶν πραγμάτων με-ρίδα καὶ τάξιν αὑτὸν ἐν τῇ πολιτείᾳ κα-τέστησε, ταύτην ἄχρι τέλους διαφυλάξαςκαὶ οὐ μόνον ἐν τῷ βίῳ μὴ μεταβαλόμενος,

25

λαργυρίαν ὁ Κράσσος. ἐπεὶ δὲ τοῦ Κράσ-σου τῶν παίδων ὁ ἕτερος, Ἀξίῳ τινὶ δοκῶνὅμοιος εἶναι καὶ διὰ τοῦτο τῇ μητρὶ προ-στριβόμενος αἰσχρὰν ἐπὶ τῷ Ἀξίῳ διαβο-λήν, εὐδοκίμησε λόγον ἐν βουλῇ διελθών,ἐρωτηθεὶς ὁ Κικέρων, τί φαίνεται αὐτῷ,„ἄξιος“ εἶπε „Κράσσου“.[26] Μέλλων δὲ Κράσσος εἰς Συρίαν ἀπαί-ρειν, ἐβούλετο τὸν Κικέρωνα φίλον αὐτῷμᾶλλον ἢ ἐχθρὸν εἶναι, καὶ φιλοφρονούμε-νος ἔφη βούλεσθαι δειπνῆσαι παρ’ αὐτῷ,κἀκεῖνος ὑπεδέξατο προθύμως. ὀλίγαις δ’ὕστερον ἡμέραις περὶ Βατινίου φίλων τι-νῶν ἐντυγχανόντων ὡς μνωμένου διαλύ-σεις καὶ φιλίαν—ἦν γὰρ ἐχθρός—, „οὐ δή-που καὶ Βατίνιος“ εἶπε „δειπνῆσαι παρ’ἐμοὶ βούλεται;“ πρὸς μὲν οὖν Κράσσοντοιοῦτος. αὐτὸν δὲ τὸν Βατίνιον, ἔχονταχοιράδας ἐν τῷ τραχήλῳ καὶ λέγοντα δί-κην, οἰδοῦντα ῥήτορα προσεῖπεν. ἀκούσαςδ’ ὅτι τέθνηκεν, εἶτα μετὰ μικρὸν πυθόμε-

112

δὲ Θεόφραστον εἰώθει τρυφὴν ἰδίαν ἀπο-καλεῖν. περὶ δὲ τῶν Δημοσθένους λόγωνἐρωτηθείς, τίνα δοκοίη κάλλιστον εἶναι,τὸν μέγιστον εἶπε. καίτοι τινὲς τῶν προ-σποιουμένων δημοσθενίζειν ἐπιφύονταιφωνῇ τοῦ Κικέρωνος, ἣν πρός τινα τῶνἑταίρων ἔθηκεν ἐν ἐπιστολῇ γράψας, ἐνια-χοῦ τῶν λόγων ὑπονυστάζειν τὸν Δημο-σθένην· τῶν δὲ μεγάλων καὶ θαυμαστῶνἐπαίνων, οἷς πολλαχοῦ χρῆται περὶ τοῦ ἀν-δρός, καὶ ὅτι περὶ οὓς μάλιστα τῶν ἰδίωνἐσπούδασε λόγους, τοὺς κατ’ Ἀντωνίου,Φιλιππικοὺς ἐπέγραψεν, ἀμνημονοῦσι. τῶνδὲ κατ’ αὐτὸν ἐνδόξων ἀπὸ λόγου καὶ φιλο-σοφίας οὐκ ἔστιν οὐδεὶς ὃν οὐκ ἐποίησενἐνδοξότερον, ἤ τι λέγων ἢ γράφων εὐμενῶςπερὶ ἑκάστου. Κρατίππῳ δὲ τῷ περιπατη-τικῷ διεπράξατο μὲν Ῥωμαίῳ γενέσθαιπαρὰ Καίσαρος ἄρχοντος ἤδη, διεπράξατοδὲ <καὶ> τὴν ἐξ Ἀρείου πάγου βουλὴν ψη-φίσασθαι καὶ δεηθῆναι μένειν αὐτὸν ἐν

109

ἀλλὰ καὶ τὸν βίον ἐπὶ τῷ μὴ μεταβαλέσθαιπροέμενος. οὐ γάρ'ὡς Δημάδης ἀπολογού-μενος τὴν ἐν τῇ πολιτείᾳ μεταβολὴν ἔλε-γεν, αὑτῷ μὲν αὐτὸς τἀναντία πολλάκιςεἰρηκέναι, τῇ δὲ πόλει μηδέποτε, καὶ Με-λάνωπος ἀντιπολιτευόμενος Καλλιστράτῳκαὶ πολλάκις ὑπ' αὐτοῦ χρήμασι μετατι-θέμενος εἰώθει λέγειν πρὸς τὸν δῆμον 'ὁμὲν ἀνὴρ ἐχθρός, τὸ δὲ τῆς πόλεως νικάτωσυμφέρον,' Νικόδημος δ' ὁ ΜεσσήνιοςΚασσάνδρῳ προστιθέμενος πρότερον, εἶτ'αὖθις ὑπὲρ Δημητρίου πολιτευόμενος, οὐκἔφη τἀναντία λέγειν, ἀεὶ γὰρ εἶναι συμ-φέρον ἀκροᾶσθαι τῶν κρατούντων', οὕτωκαὶ περὶ Δημοσθένους ἔχομεν εἰπεῖν οἷονἐκτρεπομένου καὶ πλαγιάζοντος ἢ φωνὴν ἢπρᾶξιν, ἀλλ' ὥσπερ ἀφ' ἑνὸς καὶ ἀμετα-βόλου διαγράμματος τῆς πολιτείας ἕνατόνον ἔχων ἐν τοῖς πράγμασιν ἀεὶ διετέλε-σε. Παναίτιος δ' ὁ φιλόσοφος (fr. 94 v.Str.) καὶ τῶν λόγων αὐτοῦ φησιν οὕτω γε-

26

ἀντεροῦντας. τὸ μὲν οὖν συμφέρον οὐδιέφευγε τοὺς τῶν Θηβαίων λογισμούς,ἀλλ' ἐν ὄμμασιν ἕκαστος εἶχε τὰ τοῦ πο-λέμου δεινά, τῶν Φωκικῶν ἔτι τραυμάτωννεαρῶν παραμενόντων· ἡ δὲ τοῦ ῥήτοροςδύναμις, ὥς φησι Θεόπομπος (FGrH 115F 328), ἐκριπίζουσα τὸν θυμὸν αὐτῶν καὶδιακαίουσα τὴν φιλοτιμίαν, ἐπεσκότησετοῖς ἄλλοις ἅπασιν, ὥστε καὶ φόβον καὶ λο-γισμὸν καὶ χάριν ἐκβαλεῖν αὐτούς, ἐνθουσι-ῶντας ὑπὸ τοῦ λόγου πρὸς τὸ καλόν. οὕτωδὲ μέγα καὶ λαμπρὸν ἐφάνη τὸ τοῦ ῥήτοροςἔργον, ὥστε τὸν μὲν Φίλιππον εὐθὺς ἐπι-κηρυκεύεσθαι δεόμενον εἰρήνης, ὀρθὴν δὲτὴν Ἑλλάδα γενέσθαι καὶ συνεξαναστῆναιπρὸς τὸ μέλλον, ὑπηρετεῖν δὲ μὴ μόνοντοὺς στρατηγοὺς τῷ Δημοσθένει, ποιο-ῦντας τὸ προσταττόμενον, ἀλλὰ καὶ τοὺςβοιωτάρχας, διοικεῖσθαι δὲ καὶ τὰς ἐκκλη-σίας ἁπάσας οὐδὲν ἧττον ὑπ' ἐκείνου τότετὰς Θηβαίων ἢ τὰς Ἀθηναίων, ἀγαπω-

35

Ἀθήναις καὶ διαλέγεσθαι τοῖς νέοις, ὡς κο-σμοῦντα τὴν πόλιν. ἐπιστολαὶ δὲ περὶ τού-των Κικέρωνος εἰσὶ πρὸς Ἡρώδην, ἕτεραιδὲ πρὸς τὸν υἱόν, ἐγκελευομένου συμφιλο-σοφεῖν Κρατίππῳ. Γοργίαν δὲ τὸν ῥητορι-κὸν αἰτιώμενος πρὸς ἡδονὰς προάγειν καὶπότους τὸ μειράκιον, ἀπελαύνει τῆς συνου-σίας αὐτοῦ, καὶ σχεδὸν αὕτη γε τῶν Ἑλλη-νικῶν μία καὶ δευτέρα πρὸς Πέλοπα τὸνΒυζάντιον ἐν ὀργῇ τινι γέγραπται, τὸν μὲνΓοργίαν αὐτοῦ προσηκόντως ἐπικόπτο-ντος, εἴπερ ἦν φαῦλος καὶ ἀκόλαστοςὥσπερ ἐδόκει, πρὸς δὲ τὸν Πέλοπα μικρο-λογουμένου καὶ μεμψιμοιροῦντος, ὥσπερἀμελήσαντα τιμάς τινας αὐτῷ καὶ ψηφί-σματα παρὰ Βυζαντίων γενέσθαι.[25] Ταῦτά τε δὴ φιλότιμα, καὶ τὸ πολ-λάκις ἐπαιρόμενον τοῦ λόγου τῇ δεινότητιτὸ πρέπον προΐεσθαι. Μουνατίῳ μὲν γάρποτε συνηγορήσας, ὡς ἀποφυγὼν τὴν δί-κην ἐκεῖνος ἐδίωκεν ἑταῖρον αὐτοῦ Σα-

110

βῖνον, οὕτω λέγεται προπεσεῖν ὑπ’ ὀργῆς ὁΚικέρων, ὥστ’ εἰπεῖν· „σὺ γὰρ ἐκείνην ὦΜουνάτιε τὴν δίκην ἀπέφυγες διὰ σεαυτόν,οὐκ ἐμοῦ πολὺ σκότος ἐν φωτὶ τῷ δικαστη-ρίῳ περιχέαντος;“ Μᾶρκον δὲ Κράσσονἐγκωμιάζων ἀπὸ τοῦ βήματος εὐημέρησε,καὶ μεθ’ ἡμέρας αὖθις ὀλίγας λοιδορῶναὐτόν, ὡς ἐκεῖνος εἶπεν „οὐ γὰρ ἐνταῦθαπρώην αὐτὸς ἡμᾶς ἐπῄνεις;“ „ναί“ φησι,„μελέτης ἕνεκα γυμνάζων τὸν λόγον εἰςφαύλην ὑπόθεσιν“. εἰπόντος δέ ποτε τοῦΚράσσου μηδένα Κράσσον ἐν Ῥώμῃ βε-βιωκέναι μακρότερον ἑξηκονταετίας, εἶθ’ὕστερον ἀρνουμένου καὶ λέγοντος „τί δ’ ἂνἐγὼ παθὼν τοῦτ’ εἶπον;“ „ᾔδεις“ ἔφη„Ῥωμαίους ἡδέως ἀκουσομένους, καὶ διὰτοῦτ’ ἐδημαγώγεις“. ἀρέσκεσθαι δὲ τοῦΚράσσου τοῖς Στωικοῖς φήσαντος, ὅτιπλούσιον εἶναι τὸν ἀγαθὸν ἀποφαίνουσιν,„ὅρα μὴ μᾶλλον“ εἶπεν „ὅτι πάντα τοῦ σο-φοῦ λέγουσιν εἶναι“. διεβάλλετο δ’ εἰς φι-

111

μένους ὑπὸ τοῦ Φιλίππου μεταστῆσαι τοὺςΘηβαίους, καὶ μάλιστα ταῖς διὰ τὴν γειτνί-ασιν ἁψιμαχίαις ἀναξαινομένων ἑκάστοτετῶν πολεμικῶν πρὸς ἀλλήλας διαφορῶνταῖς πόλεσιν.[18] Οὐ μὴν ἀλλ' ἐπεὶ Φίλιππος ὑπὸ τῆςπερὶ τὴν Ἄμφισσαν εὐτυχίας ἐπαιρόμενοςεἰς τὴν Ἐλάτειαν ἐξαίφνης ἐνέπεσε καὶ τὴνΦωκίδα κατέσχεν, ἐκπεπληγμένων τῶνἈθηναίων καὶ μηδενὸς τολμῶντος ἀναβαί-νειν ἐπὶ τὸ βῆμα μηδ' ἔχοντος ὅ τι χρὴλέγειν, ἀλλ' ἀπορίας οὔσης ἐν μέσῳ καὶσιωπῆς, παρελθὼν μόνος ὁ Δημοσθένης συ-νεβούλευε τῶν Θηβαίων ἔχεσθαι, καὶ τἆλ-λα παραθαρρύνας καὶ μετεωρίσας ὥσπερεἰώθει ταῖς ἐλπίσι τὸν δῆμον, ἀπεστάληπρεσβευτὴς μεθ' ἑτέρων εἰς Θήβας. ἔπεμ-ψε δὲ καὶ Φίλιππος, ὡς Μαρσύας (FGrH135 136 F 20) φησίν, Ἀμύνταν μὲν καὶΚλέανδρον καὶ Κάσανδρον Μακεδόνας,Δάοχον δὲ Θεσσαλὸν καὶ Θρασυδαῖον

34

γράφθαι τοὺς πλείστους, ὡς μόνου τοῦ κα-λοῦ δι' αὐτὸ αἱρετοῦ ὄντος, τὸν περὶ τοῦστεφάνου, τὸν κατ' Ἀριστοκράτους, τὸνὑπὲρ τῶν ἀτελειῶν, τοὺς Φιλιππικούς· ἐνοἷς πᾶσιν οὐ πρὸς τὸ ἥδιστον ἢ ῥᾷστον ἢλυσιτελέστατον ἄγει ποὺς πολίτας, ἀλλὰπολλαχοῦ τὴν ἀσφάλειαν καὶ τὴν σωτηρίανοἴεται δεῖν ἐν δευτέρᾳ τάξει τοῦ καλοῦποιεῖσθαι καὶ τοῦ πρέποντος, ὡς εἴγε τῇπερὶ τὰς ὑποθέσεις αὐτοῦ φιλοτιμίᾳ καὶ τῇτῶν λόγων εὐγενείᾳ παρῆν ἀνδρεία τε πο-λεμιστήριος καὶ τὸ καθαρῶς ἕκαστα πράτ-τειν, οὐκ ἐν τῷ κατὰ Μοιροκλέα καὶ Πολύ-ευκτον καὶ Ὑπερείδην ἀριθμῷ τῶν ῥη-τόρων, ἀλλ' ἄνω μετὰ Κίμωνος καὶ Θουκυ-δίδου καὶ Περικλέους ἄξιος ἦν τίθεσθαι.[14] Τῶν γοῦν κατ' αὐτὸν ὁ Φωκίων, οὐκἐπαινουμένης προϊστάμενος πολιτείας,ἀλλὰ δοκῶν μακεδονίζειν, ὅμως δι' ἀνδρεί-αν καὶ δικαιοσύνην οὐδὲν οὐδαμῇ χείρωνἔδοξεν Ἐφιάλτου καὶ Ἀριστείδου καὶ Κί-

27

στρατεύεσθαι, παρ’ οὐδὲν ἦλθεν ἀναιρε-θῆναι, Πομπηίου τοῦ νέου καὶ τῶν φίλωνπροδότην ἀποκαλούντων καὶ τὰ ξίφη σπα-σαμένων, εἰ μὴ Κάτων ἐνστὰς μόλις ἀφεί-λετο καὶ διῆκεν αὐτὸν ἐκ τοῦ στρατοπέδου.καταχθεὶς δ’ εἰς Βρεντέσιον ἐνταῦθαδιέτριβε, Καίσαρα περιμένων βραδύνονταδιὰ τὰς ἐν Ἀσίᾳ καὶ περὶ Αἴγυπτον ἀσχολί-ας. ἐπεὶ δ’ εἰς Τάραντα καθωρμισμένοςἀπηγγέλλετο καὶ πεζῇ παριὼν ἐκεῖθεν εἰςΒρεντέσιον, ὥρμησε πρὸς αὐτόν, οὐ πάνυμὲν ὢν δύσελπις, αἰδούμενος δὲ πολλῶνπαρόντων ἀνδρὸς ἐχθροῦ καὶ κρατοῦντοςλαμβάνειν πεῖραν. οὐ μὴν ἐδέησεν αὐτῷπρᾶξαί τι παρ’ ἀξίαν ἢ εἰπεῖν· ὁ γὰρ Κα-ῖσαρ ὡς εἶδεν αὐτὸν πολὺ πρὸ τῶν ἄλλωνἀπαντῶντα, κατέβη καὶ ἠσπάσατο καὶ δια-λεγόμενος μόνῳ συχνῶν σταδίων ὁδὸν προ-ῆλθεν. ἐκ δὲ τούτου διετέλει τιμῶν καὶ φι-λοφρονούμενος, ὥστε καὶ γράψαντι λόγονἐγκώμιον Κάτωνος ἀντιγράφων τόν τε

140

τῆς γυναικός, ἀφεικέναι δ’ αὐτὴν ὅτι τὸνΚαίσαρος ἔδει γάμον οὐ πράξεως αἰσχρᾶςμόνον, ἀλλὰ καὶ φήμης καθαρὸν εἶναι.[30] Διαφυγὼν δὲ τὸν κίνδυνον ὁ Κλώδιοςκαὶ δήμαρχος αἱρεθείς, εὐθὺς εἴχετο τοῦΚικέρωνος, πάνθ’ ὁμοῦ πράγματα καὶπάντας ἀνθρώπους συνάγων καὶ ταράττωνἐπ’ αὐτόν. τόν τε γὰρ δῆμον ᾠκειώσατονόμοις φιλανθρώποις, καὶ τῶν ὑπάτων ἑκα-τέρῳ μεγάλας ἐπαρχίας ἐψηφίσατο, Πεί-σωνι μὲν Μακεδονίαν, Γαβινίῳ δὲ Συρίαν·πολλοὺς δὲ καὶ τῶν ἀπόρων συνέτασσεν εἰςτὸ πολίτευμα, καὶ δούλους ὡπλισμένουςπερὶ αὑτὸν εἶχε. τῶν δὲ πλεῖστον δυνα-μένων τότε τριῶν ἀνδρῶν, Κράσσου μὲνἄντικρυς Κικέρωνι πολεμοῦντος, Πομπηί-ου δὲ θρυπτομένου πρὸς ἀμφοτέρους, Καί-σαρος δὲ μέλλοντος εἰς Γαλατίαν ἐξιέναιμετὰ στρατεύματος, ὑπὸ τοῦτον ὑποδὺς ὁΚικέρων, καίπερ οὐκ ὄντα φίλον, ἀλλ’ ὕπο-πτον ἐκ τῶν περὶ Κατιλίναν, ἠξίωσε πρε-

121

μωνος ἀνὴρ γενέσθαι. Δημοσθένης δ' οὐκὢν ἐν τοῖς ὅπλοις ἀξιόπιστος, ὥς φησιν ὁΔημήτριος (FGrH 228 F 19), οὐδὲ πρὸς τὸλαμβάνειν παντάπασιν ἀπωχυρωμένος,ἀλλὰ τῷ μὲν παρὰ Φιλίππου καὶ ἐκ Μακε-δονίας ἀνάλωτος ὤν, τῷ δ' ἄνωθεν ἐκ Σού-σων καὶ Ἐκβατάνων ἐπιβατὸς χρυσίῳ γε-γονὼς καὶ κατακεκλυσμένους, ἐπαινέσαιμὲν ἦν ἱκανώτατος τὰ τῶν προγόνων καλά,μιμήσασθαι δ' οὐχ ὁμοίως. ἐπεὶ τούς γεκαθ' αὑτὸν ῥήτορας'ἔξω δὲ λόγου τίθεμαιΦωκίωνα'καὶ τῷ βίῳ παρῆλθε. φαίνεται δὲκαὶ μετὰ παρρησίας μάλιστα τῷ δήμῳ δια-λεγόμενος, καὶ πρὸς τὰς ἐπιθυμίας τῶνπολλῶν ἀντιτείνων, καὶ τοῖς ἁμαρτήμασιναὐτῶν ἐπιφυόμενος, ὡς ἐκ τῶν λόγωναὐτῶν λαβεῖν ἔστιν. ἱστορεῖ δὲ καὶ Θε-όφραστος, ὅτι τῶν Ἀθηναίων ἐπί τινα προ-βαλλομένων αὐτὸν κατηγορίαν, εἶθ' ὡς οὐχὑπήκουε θορυβούντων, ἀναστὰς εἶπεν 'ὑμε-ῖς ἐμοὶ ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι συμβούλῳ μέν,

28

νέστησε πλὴν ὀλίγων ἅπαντας ἐπὶ τὸν Φί-λιππον, ὥστε σύνταξιν γενέσθαι πεζῶν μὲνμυρίων καὶ πεντακισχιλίων, ἱππέων δὲ δι-σχιλίων ἄνευ τῶν πολιτικῶν δυνάμεων,χρήματα δὲ καὶ μισθοὺς εἰσφέρεσθαι τοῖςξένοις προθύμως. ὅτε καί φησι Θεόφρα-στος, (fr. 145 W.), ἀξιούντων τῶν συμ-μάχων ὁρισθῆναι τὰς εἰσφοράς, εἰπεῖνΚρωβύλον τὸν δημαγωγόν, ὡς οὐ τεταγ-μένα σιτεῖται πόλεμος. ἐπηρμένης δὲ τῆςἙλλάδος πρὸς τὸ μέλλον, καὶ συνιστα-μένων κατ' ἔθνη καὶ πόλεις Εὐβοέων,Ἀχαιῶν, Κορινθίων, Μεγαρέων, Λευκαδί-ων, Κερκυραίων, ὁ μέγιστος ὑπελείπετοΔημοσθένει τῶν ἀγώνων, Θηβαίους προ-σαγαγέσθαι τῇ συμμαχίᾳ, χώραν τε σύνο-ρον τῆς Ἀττικῆς καὶ δύναμιν ἐναγώνιονἔχοντας καὶ μάλιστα τότε τῶν Ἑλλήνωνεὐδοκιμοῦντας ἐν τοῖς ὅπλοις. ἦν δ' οὐῥᾴδιον ἐπὶ προσφάτοις εὐεργετήμασι τοῖςπερὶ τὸν Φωκικὸν πόλεμον τετιθασσευ-

33

σβευτὴς αὐτῷ συστρατεύειν. δεξαμένου δὲτοῦ Καίσαρος, ὁ Κλώδιος ὁρῶν ἐκφεύγο-ντα τὴν δημαρχίαν αὐτοῦ τὸν Κικέρωνα,προσεποιεῖτο συμβατικῶς ἔχειν, καὶ τῇΤερεντίᾳ τὴν πλείστην ἀνατιθεὶς αἰτίαν,ἐκείνου δὲ μεμνημένος ἐπιεικῶς ἀεὶ καὶλόγους εὐγνώμονας ἐνδιδούς, ὡς ἄν τις οὐμισῶν οὐδὲ χαλεπαίνων, ἀλλ’ ἐγκαλῶνμέτρια καὶ φιλικά, παντάπασιν αὐτοῦ τὸνφόβον ἀνῆκεν, ὥστ’ ἀπειπεῖν τῷ Καίσαριτὴν πρεσβείαν καὶ πάλιν ἔχεσθαι τῆς πολι-τείας. ἐφ’ ᾧ παροξυνθεὶς ὁ Καῖσαρ, τόν τεΚλώδιον ἐπέῤῥωσε, καὶ Πομπήιονἀπέστρεψε κομιδῇ τοῦ Κικέρωνος, αὐτόςτε κατεμαρτύρησεν ἐν τῷ δήμῳ, μὴ δοκεῖναὐτῷ καλῶς μηδὲ νομίμως ἄνδρας ἀκρί-τους ἀνῃρῆσθαι τοὺς περὶ Λέντλον καὶΚέθηγον. αὕτη γὰρ ἦν ἡ κατηγορία, καὶἐπὶ τούτῳ[ὁ] Κικέρων ἐνεκαλεῖτο. κινδυ-νεύων οὖν καὶ διωκόμενος, ἐσθῆτά τε με-τήλλαξε καὶ κόμης ἀνάπλεως περιιὼν

122

νεωστὶ καὶ λέγοντος ἐν Ῥώμῃ φήμην ἐπι-κρατεῖν, ὡς πολιορκοῖτο Πομπήιος, „εἶτ’ἐξέπλευσας“ εἶπεν „ἵνα τοῦτο πιστεύσῃςαὐτὸς θεασάμενος;“ μετὰ δὲ τὴν ἧττανΝωνίου μὲν εἰπόντος ὅτι δεῖ χρηστὰς ἐλπί-δας ἔχειν, ἑπτὰ γὰρ ἀετοὺς ἐν τῷ στρατο-πέδῳ τοῦ Πομπηίου λελεῖφθαι, „κα– λῶςἄν“ ἔφη „παρῄνεις, εἰ κολοιοῖς ἐπολεμο-ῦμεν“. Λαβιηνοῦ δὲ μαντείαις τισὶν ἰσχυρι-ζομένου καὶ λέγοντος, ὡς δεῖ περιγενέσθαιΠομπήιον, „οὐκοῦν“ ἔφη „στρατηγή– ματιτούτῳ χρώμενοι νῦν ἀποβεβλήκαμεν τὸστρατόπεδον“.[39] Ἀλλὰ γὰρ γενομένης τῆς κατὰ Φάρ-σαλον μάχης, ἧς οὐ μετέσχε δι’ ἀῤῥωστί-αν, καὶ Πομπηίου φυγόντος, ὁ μὲν Κάτωνκαὶ στράτευμα συχνὸν ἐν Δυῤῥαχίῳ καὶστόλον ἔχων μέγαν ἐκεῖνον ἠξίου στρατη-γεῖν κατὰ νόμον, ὡς τῷ τῆς ὑπατείαςἀξιώματι προὔχοντα. διωθούμενος δὲ τὴνἀρχὴν ὁ Κικέρων καὶ ὅλως φεύγων τὸ συ-

139

στον ὀφθῆναι καὶ νὴ Δία συμπιεῖν ἱκα-νώτατον, ἠναγκάζετο βασκαίνων ἐπι-σκώπτειν, ὡς τὸ μὲν σοφιστοῦ, τὸ δὲ γυ-ναικός, τὸ δὲ σπογγιᾶς εἴη, βασιλέως δ'οὐδὲν ἐγκώμιον.[17] Ἐπειδὴ δ' εἰς τὸ πολεμεῖν ἔρρεπε τὰπράγματα, τοῦ μὲν Φιλίππου μὴ δυνα-μένου τὴν ἡσυχίαν ἄγειν, τῶν δ' Ἀθηναίωνἐγειρομένων ὑπὸ τοῦ Δημοσθένους,πρῶτον μὲν εἰς Εὔβοιαν ἐξώρμησε τοὺςἈθηναίους, καταδεδουλωμένην ὑπὸ τῶντυράννων Φιλίππῳ, καὶ διαβάντες, ἐκείνουτὸ ψήφισμα γράψαντος, ἐξήλασαν τοὺςΜακεδόνας. δεύτερον δὲ Βυζαντίοις ἐβοή-θησε καὶ Περινθίοις ὑπὸ τοῦ Μακεδόνοςπολεμουμένοις, πείσας τὸν δῆμον, ἀφέντατὴν ἔχθραν καὶ τὸ μεμνῆσθαι τῶν περὶ τὸνσυμμαχικὸν ἡμαρτημένων ἑκατέροις πόλε-μον, ἀποστεῖλαι δύναμιν αὐτοῖς, ὑφ' ἧςἐσώθησαν. ἔπειτα πρεσβεύων καὶ διαλε-γόμενος τοῖς Ἕλλησι καὶ παροξύνων, συ-

32

κἂν μὴ θέλητε, χρήσεσθε· συκοφάντῃ δ'οὐδ' ἂν θέλητε.' σφόδρα δ' ἀριστοκρατικὸναὐτοῦ πολίτευμα καὶ τὸ περὶ Ἀντιφῶντος·ὃν ὑπὸ τῆς ἐκκλησίας ἀφεθέντα συλλαβὼνἐπὶ τὴν ἐξ Ἀρείου πάγου βουλὴν ἀνήγαγε,καὶ παρ' οὐδὲν τὸ προσκροῦσαι τῷ δήμῳθέμενος, ἤλεγξεν ὑπεσχημένον Φιλίππῳτὰ νεώρια ἐμπρήσειν, καὶ παραδοθεὶς ὁ ἄν-θρωπος ὑπὸ τῆς βουλῆς ἀπέθανε. κατη-γόρησε δὲ καὶ τῆς ἱερείας Θεωρίδος ὡςἄλλα τε ῥᾳδιουργούσης πολλὰ καὶ τοὺςδούλους ἐξαπατᾶν διδασκούσης, καὶ θα-νάτου τιμησάμενος ἀπέκτεινε.[15] Λέγεται δὲ καὶ τὸν κατὰ Τιμοθέουτοῦ στρατηγοῦ λόγον, ᾧ χρησάμενοςἈπολλόδωρος εἷλε τὸν ἄνδρα τοῦ ὀφλήμα-τος, Δημοσθένης γράψαι τῷ Ἀπολλοδώρῳ,καθάπερ καὶ τοὺς πρὸς Φορμίωνα καὶΣτέφανον, ἐφ' οἷς εἰκότως ἠδόξησε. καὶγὰρ ὁ Φορμίων ἠγωνίζετο λόγῳ Δημο-σθένους πρὸς τὸν Ἀπολλόδωρον, ἀτεχνῶς

29

τοῦ παρασκώπτειν τι καὶ λέγειν ἀεὶ χαρίενεἰς τοὺς συμμάχους οὐκ ἀπεχόμενος, ἀλλ’αὐτὸς μὲν ἀγέλαστος ἀεὶ περιιὼν ἐν τῷστρατοπέδῳ καὶ σκυθρωπός, ἑτέροις δὲπαρέχων γέλωτα μηδὲν δεομένοις. βέλτιονδὲ καὶ τούτων ὀλίγα παραθέσθαι. Δομιτίουτοίνυν ἄνθρωπον εἰς τάξιν ἡγεμονικὴν ἄγο-ντος οὐ πολεμικόν, καὶ λέγοντος ὡς ἐπιει-κὴς τὸν τρόπον ἐστὶ καὶ σώφρων, „τί οὖν“εἶπεν „οὐκ ἐπίτροπον αὐτὸν τοῖς τέκνοιςφυλάσσεις;“ ἐπαινούντων δέ τινων Θεο-φάνην τὸν Λέσβιον, ὃς ἦν ἐν τῷ στρατο-πέδῳ τεκτόνων ἔπαρχος, ὡς εὖ παραμυθή-σαιτο Ῥοδίους τὸν στόλον ἀποβαλόντας,„ἡλίκον“ εἶπεν „ἀγα– θόν ἐστι Γραικὸνἔχειν ἔπαρχον“. Καίσαρος δὲ κατορθοῦντοςτὰ πλεῖστα καὶ τρόπον τινὰ πολιορκοῦντοςαὐτούς, Λέντλῳ μὲν εἰπόντι πυνθάνεσθαιστυγνοὺς εἶναι τοὺς Καίσαρος φίλους ἀπε-κρίνατο „λέγεις αὐτοὺς δυσνοεῖν Καίσαρι“.† Μορίκκου δέ τινος ἥκοντος ἐξ Ἰταλίας

138

ἱκέτευε τὸν δῆμον. πανταχοῦ δ’ ὁ Κλώδιοςἀπήντα κατὰ τοὺς στενωπούς, ἀνθρώπουςἔχων ὑβριστὰς περὶ αὑτὸν καὶ θρασεῖς, οἳπολλὰ μὲν χλευάζοντες ἀκολάστως εἰς τὴνμεταβολὴν καὶ τὸ σχῆμα τοῦ Κικέρωνος,πολλαχοῦ δὲ πηλῷ καὶ λίθοις βάλλοντες,ἐνίσταντο ταῖς ἱκεσίαις.[31] Οὐ μὴν ἀλλὰ τῷ Κικέρωνι πρῶτονμὲν ὀλίγου δεῖν σύμπαν τὸ τῶν ἱππικῶνπλῆθος συμμετέβαλε τὴν ἐσθῆτα, καὶ δι-σμυρίων οὐκ ἐλάττους νέων παρηκολού-θουν κομῶντες καὶ συνικετεύοντες· ἔπειτατῆς βουλῆς συνελθούσης, ὅπως ψηφίσαιτοτὸν δῆμον ὡς ἐπὶ πένθει συμμεταβαλεῖν τὰἱμάτια, καὶ τῶν ὑπάτων ἐναντιωθέντων,Κλωδίου δὲ σιδηροφορουμένου περὶ τὸβουλευτήριον, ἐξέδραμον οὐκ ὀλίγοι τῶνσυγκλητικῶν καταῤῥηγνύμενοι τοὺς χι-τῶνας καὶ βοῶντες. ὡς δ’ ἦν οὔτ’ οἶκτοςοὔτε τις αἰδὼς πρὸς τὴν ὄψιν, ἀλλ’ ἔδει τὸνΚικέρωνα φεύγειν ἢ βίᾳ καὶ σιδήρῳ δια-

123

καθάπερ ἐξ ἑνὸς μαχαιροπωλίου τὰ κατ'ἀλλήλων ἐγχειρίδια πωλοῦντος αὐτοῦ τοῖςἀντιδίκοις. τῶν δὲ δημοσίων λόγων ὁ μὲνκατ' Ἀνδροτίωνος καὶ κατὰ Τιμοκράτουςκαὶ <κατ'> Ἀριστοκράτους ἑτέροιςἐγράφησαν, οὔπω τῇ πολιτείᾳ προσεληλυ-θότος αὐτοῦ· δοκεῖ γὰρ δυεῖν ἢ τριῶν δέο-ντα ἔτη τριάκοντα γεγονὼς ἐξενεγκεῖντοὺς λόγους ἐκείνους· τοῖς δὲ κατ' Ἀριστο-γείτονος αὐτὸς ἠγωνίσατο, καὶ τὸν περὶτῶν ἀτελειῶν διὰ τὸν Χαβρίου παῖδα Κτή-σιππον, ὥς φησιν αὐτός, ὡς δ' ἔνιοι λέγου-σι, τὴν μητέρα τοῦ νεανίσκου μνώμενος. οὐμὴν ἔγημε ταύτην, ἀλλὰ Σαμίᾳ τινὶ συ-νῴκησεν, ὡς ἱστορεῖ Δημήτριος ὁ Μάγνηςἐν τοῖς περὶ συνωνύμων. ὁ δὲ κατ' Αἰσχί-νου <περὶ> τῆς παραπρεσβείας ἄδηλον εἰλέλεκται· καίτοι φησὶν Ἰδομενεὺς (FGrH338 F 10) παρὰ τριάκοντα μόνας τὸνΑἰσχίνην ἀποφυγεῖν. ἀλλ' οὐκ ἔοικενοὕτως ἔχειν τὸ ἀληθές, εἰ δεῖ τοῖς περὶ τοῦ

30

στεφάνου γεγραμμένοις ἑκατέρῳ λόγοιςτεκμαίρεσθαι. μέμνηται γὰρ οὐδέτεροςαὐτῶν ἐναργῶς οὐδὲ τρανῶς ἐκείνου τοῦἀγῶνος ὡς ἄχρι δίκης προελθόντος. ταυτὶμὲν οὖν ἕτεροι διακρινοῦσι μᾶλλον.[16] Ἡ δὲ τοῦ Δημοσθένους πολιτεία φα-νερὰ μὲν ἦν ἔτι καὶ τῆς εἰρήνης ὑπαρχού-σης οὐδὲν ἐῶντος ἀνεπιτίμητον τῶν πρατ-τομένων ὑπὸ τοῦ Μακεδόνος, ἀλλ' ἐφ'ἑκάστῳ χαράττοντος τοὺς Ἀθηναίους καὶδιακαίοντος ἐπὶ τὸν ἄνθρωπον. διὸ καὶπαρὰ Φιλίππῳ πλεῖστος ἦν λόγος αὐτοῦ,καὶ ὅτε πρεσβεύων δέκατος ἧκεν εἰς Μακε-δονίαν, ἤκουσε μὲν ἁπάντων ὁ Φίλιππος,ἀντεῖπε δὲ μετὰ πλείστης ἐπιμελείας πρὸςτὸν ἐκείνου λόγον. οὐ μὴν ἔν γε ταῖς ἄλλαιςτιμαῖς καὶ φιλοφροσύναις ὅμοιον αὑτὸν τῷΔημοσθένει παρεῖχεν, ἀλλὰ καὶ προσήγετοτοὺς περὶ Αἰσχίνην καὶ Φιλοκράτην μᾶλ-λον. ὅθεν ἐπαινούντων ἐκείνων τὸν Φίλιπ-πον, ὡς καὶ λέγειν δυνατώτατον καὶ κάλλι-

31

κριθῆναι πρὸς τὸν Κλώδιον, ἐδεῖτο Πομπη-ίου βοηθεῖν, ἐπίτηδες ἐκποδὼν γεγονότοςκαὶ διατρίβοντος ἐν ἀγροῖς περὶ τὸ Ἀλβα-νόν, καὶ πρῶτον μὲν ἔπεμψε Πείσωνα τὸνγαμβρὸν δεησόμενον, ἔπειτα καὶ αὐτὸςἀνέβη. πυθόμενος δ’ ὁ Πομπήιος οὐχὑπέμεινεν εἰς ὄψιν ἐλθεῖν—δεινὴ γὰραὐτὸν αἰδὼς εἶχε πρὸς τὸν ἄνδρα, με-γάλους ἠγωνισμένον ἀγῶνας ὑπὲρ αὐτοῦκαὶ πολλὰ πρὸς χάριν ἐκείνῳ πεπολιτευ-μένον—, ἀλλὰ Καίσαρι γαμβρὸς ὢν δεο-μένῳ προὔδωκε τὰς παλαιὰς χάριτας, καὶκατὰ θύρας ἄλλας ὑπεξελθὼν ἀπεδίδρασκετὴν ἔντευξιν. οὕτω δὴ προδοθεὶς ὁ Κι-κέρων ὑπ’ αὐτοῦ καὶ γεγονὼς ἔρημος, ἐπὶτοὺς ὑπάτους κατέφυγε. καὶ Γαβίνιος μὲνἦν χαλεπὸς ἀεί, Πείσων δὲ διελέχθηπρᾳότερον αὐτῷ, παραινῶν ἐκστῆναι καὶὑποχωρῆσαι τῇ τοῦ Κλωδίου ῥύμῃ, καὶ τὴνμεταβολὴν τῶν καιρῶν ἐνεγκεῖν, καὶ γε-νέσθαι πάλιν σωτῆρα τῆς πατρίδος, ἐν

124

πρὸς ὀργὴν ὡς οὐδὲν ἀνάξιον πράξει τῶνπεπολιτευμένων. τὰ μὲν οὖν ἐν ταῖς ἐπι-στολαῖς γεγραμμένα τοιαῦτά ἐστι.[38] Τοῦ δὲ Καίσαρος εἰς Ἰβηρίαν ἀπάρα-ντος, εὐθὺς πρὸς Πομπήιον ἔπλευσε, καὶτοῖς μὲν ἄλλοις ἀσμένοις ὤφθη, Κάτων δ’αὐτὸν ἰδίᾳ πολλὰ κατεμέμψατο Πομπηίῳπροσθέμενον· αὑτῷ μὲν γὰρ οὐχὶ καλῶςἔχειν ἐγκαταλιπεῖν ἣν ἀπ’ ἀρχῆς εἵλετοτῆς πολιτείας τάξιν, ἐκεῖνον δὲ χρησιμώτε-ρον ὄντα τῇ πατρίδι καὶ τοῖς φίλοις, εἰμένων ἴσος ἐκεῖ πρὸς τὸ ἀποβαῖνον ἡρμόζε-το, κατ’ οὐδένα λογισμὸν οὐδ’ ἐξ ἀνάγκηςπολέμιον γεγονέναι Καίσαρι καὶ τοσούτουμεθέξοντα κινδύνου δεῦρ’ ἥκειν. οὗτοί τεδὴ τοῦ Κικέρωνος ἀνέστρεφον οἱ λόγοι τὴνγνώμην, καὶ τὸ μέγα μηδὲν αὐτῷ χρῆσθαιΠομπήιον. αἴτιος δ’ ἦν αὐτός, οὐκ ἀρνού-μενος μεταμέλεσθαι, φλαυρίζων δὲ τοῦΠομπηίου τὴν παρασκευήν, καὶ πρὸς τὰβουλεύματα δυσχεραίνων ὑπούλως, καὶ

137

δριάντος (PLG 4 II p. 331)·εἴπερ ἴσην γνώμῃ ῥώμην Δημόσθενεςἔσχες,οὔποτ' ἂν Ἑλλήνων ἦρξεν Ἄρης Μακεδών.οἱ γὰρ αὐτὸν τὸν Δημοσθένην τοῦτο ποι-ῆσαι λέγοντες ἐν Καλαυρείᾳ, μέλλοντα τὸφάρμακον προσφέρεσθαι, κομιδῇ φλυαρο-ῦσι.[31] Μικρῷ δὲ πρόσθεν ἢ παραβαλεῖν ἡμᾶςἈθήναζε λέγεται τὸ τοιόνδε συμβῆναι.στρατιώτης ἐπὶ κρίσιν τινὰ καλούμενος ὑφ'ἡγεμόνος, ὅσον εἶχε χρυσίδιον εἰς τὰς χε-ῖρας ἐνέθηκε τοῦ ἀνδριάντος. ἕστηκε δὲτοὺς δακτύλους συνέχων δι' ἀλλήλων, καὶπαραπέφυκεν οὐ μεγάλη πλάτανος. ἀπὸταύτης πολλὰ τῶν φύλλων, εἴτε πνεύματοςἐκ τύχης καταβαλόντος, εἴτ' αὐτὸς οὕτως ὁθεὶς ἐπεκάλυψε, περικείμενα καὶ συμπε-σόντα λαθεῖν ἐποίησε τὸ χρυσίον οὐκ ὀλί-γον χρόνον. ὡς δ' ὁ ἄνθρωπος ἐπανελθὼνἀνεῦρε, καὶ διεδόθη λόγος ὑπὲρ τούτου,

60

Χαιρώνειαν εὐτυχίᾳ χρόνον οὐ πολὺν ἐπι-βιώσας· καὶ τοῦτο δοκεῖ τῷ τελευταίῳ τῶνἐπῶν ὁ χρησμὸς ἀποθεσπίσαι·κλαίει ὁ νικηθείς, ὁ δὲ νικήσας ἀπόλωλεν.[22] Ἔγνω μὲν οὖν κρύφα τὴν τοῦ Φιλίπ-που τελευτὴν ὁ Δημοσθένης, προκαταλαμ-βάνων δὲ τὸ θαρρύνειν ἐπὶ τὰ μέλλοντατοὺς Ἀθηναίους, προῆλθε φαιδρὸς εἰς τὴνβουλήν, ὡς ὄναρ ἑωρακὼς ἀφ' οὗ τι μέγαπροσδοκᾶν Ἀθηναίοις ἀγαθόν· καὶ μετ' οὐπολὺ παρῆσαν οἱ τὸν Φιλίππου θάνατονἀπαγγέλλοντες. εὐθὺς οὖν ἔθυον εὐαγγέλιακαὶ στεφανοῦν ἐψηφίσαντο Παυσανίαν, καὶπροῆλθεν ὁ Δημοσθένης ἔχων λαμπρὸνἱμάτιον ἐστεφανωμένος, ἑβδόμην ἡμέραντῆς θυγατρὸς αὐτοῦ τεθνηκυίας, ὡς Αἰσχί-νης (3, 77) φησί, λοιδορῶν ἐπὶ τούτῳ καὶκατηγορῶν αὐτοῦ μισοτεκνίαν, αὐτὸς ὢνἀγεννὴς καὶ μαλακός, εἰ τὰ πένθη καὶ τοὺςὀδυρμοὺς ἡμέρου καὶ φιλοστόργου ψυχῆςἐποιεῖτο σημεῖα, τὸ δ' ἀλύπως φέρειν τα-

41

σαρος ἐπερχομένου Πομπήιος οὐκ ἔμεινεν,ἀλλὰ μετὰ πολλῶν καὶ ἀγαθῶν ἀνδρῶν τὴνπόλιν ἐξέλιπε, ταύτης μὲν ἀπελείφθη τῆςφυγῆς ὁ Κικέρων, ἔδοξε δὲ Καίσαρι προ-στίθεσθαι, καὶ δῆλός ἐστι τῇ γνώμῃ πολλὰῥιπτασθεὶς ἐπ’ ἀμφότερα καὶ διστάσας.γράφει γὰρ ἐν ταῖς ἐπιστολαῖς διαπορεῖν,ποτέρωσε χρὴ τραπέσθαι, Πομπηίου μὲνἔνδοξον καὶ καλὴν ὑπόθεσιν πρὸς τὸ πολε-μεῖν ἔχοντος, Καίσαρος δ’ ἄμεινον τοῖςπράγμασι χρωμένου καὶ μᾶλλον ἑαυτὸν καὶτοὺς φίλους σῴζοντος, ὥστ’ ἔχειν μὲν ὃνφύγῃ, μὴ ἔχειν δὲ πρὸς ὃν φύγῃ. Τρεβατί-ου δέ τινος τῶν Καίσαρος ἑταίρων γράψα-ντος ἐπιστολήν, ὅτι Καῖσαρ οἴεται δεῖνμάλιστα μὲν αὐτὸν ἐξετάζεσθαι μεθ’ αὑτοῦκαὶ τῶν ἐλπίδων μετέχειν, εἰ δ’ ἀναδύεταιδιὰ γῆρας, εἰς τὴν Ἑλλάδα βαδίζειν κἀκεῖκαθήμενον ἡσυχίαν ἄγειν, ἐκποδὼν ἀμφο-τέροις γενόμενον, θαυμάσας ὁ Κικέρων ὅτιΚαῖσαρ αὐτὸς οὐκ ἔγραψεν, ἀπεκρίνατο

136

στάσεσι καὶ κακοῖς δι’ ἐκεῖνον οὔσης.τοιαύτης τυχὼν ἀποκρίσεως ὁ Κικέρωνἐβουλεύετο σὺν τοῖς φίλοις, καὶ Λεύκολλοςμὲν ἐκέλευε μένειν ὡς περιεσόμενον, ἄλλοιδὲ φεύγειν, ὡς ταχὺ τοῦ δήμου ποθήσοντοςαὐτόν, ὅταν ἐμπλησθῇ τῆς Κλωδίου μανίαςκαὶ ἀπονοίας. ταῦτ’ ἔδοξε Κικέρωνι, καὶ τὸμὲν ἄγαλμα τῆς Ἀθηνᾶς, ὃ πολὺν χρόνονἔχων ἐπὶ τῆς οἰκίας ἱδρυμένον ἐτίμα διαφε-ρόντως, εἰς Καπιτώλιον κομίσας ἀνέθηκεν,ἐπιγράψας „Ἀθηνᾷ Ῥώμης φύλακι“, πο-μποὺς δὲ παρὰ τῶν φίλων λαβών, περὶμέσας νύκτας ὑπεξῆλθε τῆς πόλεως καὶπεζῇ διὰ Λευκανίας ἐπορεύετο, λαβέσθαιΣικελίας βουλόμενος.[32] Ὡς δ’ ἦν φανερὸς ἤδη πεφευγώς, ἐπή-γαγεν αὐτῷ φυγῆς ψῆφον ὁ Κλώδιος, καὶδιάγραμμα προὔθηκεν εἴργειν πυρὸς καὶὕδατος τὸν ἄνδρα καὶ μὴ παρέχειν στέγηνἐντὸς μιλίων πεντακοσίων Ἰταλίας. τοῖςμὲν οὖν ἄλλοις ἐλάχιστος ἦν τοῦ διαγράμ-

125

ῦτα καὶ πρᾴως ἀπεδοκίμαζεν. ἐγὼ δ' ὡςμὲν ἐπὶ θανάτῳ βασιλέως, ἡμέρως οὕτωκαὶ φιλανθρώπως ἐν οἷς εὐτύχησε χρησα-μένου πταίσασιν αὐτοῖς, στεφανηφορεῖνκαλῶς εἶχε καὶ θύειν, οὐκ ἂν εἴποιμι· πρὸςγὰρ τῷ νεμεσητῷ καὶ ἀγεννές, ζῶντα μὲντιμᾶν καὶ ποιεῖσθαι πολίτην, πεσόντος δ'ὑφ' ἑτέρου μὴ φέρειν τὴν χαρὰν μετρίως,ἀλλ' ἐπισκιρτᾶν τῷ νεκρῷ καὶ παιωνίζειν,ὥσπερ αὐτοὺς ἀνδραγαθήσαντας· ὅτιμέντοι τὰς οἴκοι τύχας καὶ δάκρυα καὶὀδυρμοὺς ἀπολιπὼν ταῖς γυναιξὶν ὁ Δημο-σθένης, ἃ τῇ πόλει συμφέρειν ᾤετο, ταῦτ'ἔπραττεν, ἐπαινῶ, καὶ τίθεμαι πολιτικῆςκαὶ ἀνδρώδους ψυχῆς, ἀεὶ πρὸς τὸ κοινὸνἱστάμενον καὶ τὰ οἰκεῖα πράγματα καὶπάθη τοῖς δημοσίοις ἐπανέχοντα *** τηρε-ῖν τὸ ἀξίωμα, πολὺ μᾶλλον ἢ τοὺς ὑποκρι-τὰς τῶν βασιλικῶν καὶ τυραννικῶν προ-σώπων, οὓς ὁρῶμεν οὔτε κλαίοντας οὔτεγελῶντας ἐν τοῖς θεάτροις ὡς αὐτοὶ θέλου-

42

Ἐρατοσθένης (FGrH 241 F 31) δέ φησικαὶ αὐτὸς ἐν κρίκῳ κοίλῳ τὸ φάρμακον φυ-λάττειν· τὸν δὲ κρίκον εἶναι τοῦτον αὐτῷφόρημα περιβραχιόνιον. τῶν δ' ἄλλων ὅσοιγεγράφασι περὶ αὐτοῦ'πάμπολλοι δ' εἰσί-'τὰς διαφορὰς οὐκ ἀναγκαῖον ἐπεξιέναι·πλὴν ὅτι Δημοχάρης (FGrH 75 F 3) ὁ τοῦΔημοσθένους οἰκεῖος οἴεσθαί φησιν αὐτὸνοὐχ ὑπὸ φαρμάκου, θεῶν δὲ τιμῇ καὶ προ-νοίᾳ τῆς Μακεδόνων ὠμότητος ἐξαρπα-γῆναι, συντόμως καταστρέψαντα καὶ ἀλύ-πως. κατέστρεψε δ' ἕκτῃ ἐπὶ δέκα τοῦΠυανεψιῶνος μηνός, ἐν ᾗ τὴν σκυθρωπο-τάτην τῶν Θεσμοφορίων ἡμέραν ἄγουσαιπαρὰ τῇ θεῷ νηστεύουσιν αἱ γυναῖκες.Τούτῳ μὲν οὖν ὀλίγον ὕστερον ὁ τῶν Ἀθη-ναίων δῆμος ἀξίαν ἀποδιδοὺς τιμήν, εἰκόνατε χαλκῆν ἀνέστησε, καὶ τὸν πρεσβύτατονἐψηφίσατο τῶν ἀπὸ γένους ἐν Πρυτανείῳσίτησιν ἔχειν, καὶ τὸ ἐπίγραμμα τὸ θρυ-λούμενον ἐπιγραφῆναι τῇ βάσει τοῦ ἀν-

59

ματος τούτου λόγος αἰδουμένοις τὸν Κι-κέρωνα, καὶ πᾶσαν ἐνδεικνύμενοι φιλοφρο-σύνην παρέπεμπον αὐτόν· ἐν δ’ Ἱππωνίῳ,πόλει τῆς Λευκανίας ἣν Οὐιβῶνα νῦν κα-λοῦσιν, Οὐίβιος Σίκκας, ἀνὴρ ἄλλα τε πολ-λὰ τῆς Κικέρωνος φιλίας ἀπολελαυκώς,καὶ γεγονὼς ὑπατεύοντος αὐτοῦ τεκτόνωνἔπαρχος, οἰκίᾳ μὲν οὐκ ἐδέξατο, [τὸ] χωρί-ον δὲ καταγράψειν ἐπηγγέλλετο, καὶ ΓάιοςΟὐεργίλιος ὁ τῆς Σικελίας στρατηγός,ἀνὴρ ἐν τοῖς μάλιστα Κικέρωνι κεχρη-μένος, ἔγραψεν ἀπέχεσθαι τῆς Σικελίας.ἐφ’ οἷς ἀθυμήσας ὥρμησεν ἐπὶ Βρεντέσιον,κἀκεῖθεν εἰς Δυῤῥάχιον ἀνέμῳ φορῷ πε-ραιούμενος, ἀντιπνεύσαντος πελαγίου μεθ’ἡμέραν ἐπαλινδρόμησεν, εἶτ’ αὖθις ἀνήχθη.λέγεται δὲ καὶ καταπλεύσαντος εἰς Δυ-ῤῥάχιον αὐτοῦ καὶ μέλλοντος ἀποβαίνειν,σεισμόν τε τῆς γῆς καὶ σπασμὸν ἅμα γε-νέσθαι τῆς θαλάσσης. ἀφ’ ὧν συνέβαλον οἱμαντικοὶ μὴ μόνιμον αὐτῷ τὴν φυγὴν ἔσε-

126

πραγμένοις γράφει πρὸς αὐτὸν οὐκ εἶναιπαρδάλεις ἐν Κιλικίᾳ· πεφευγέναι γὰρ εἰςΚαρίαν ἀγανακτούσας ὅτι μόναι πολεμο-ῦνται, πάντων εἰρήνην ἐχόντων.Πλέων δ’ ἀπὸ τῆς ἐπαρχίας τοῦτο μὲνῬόδῳ προσέσχε, τοῦτο δ’ Ἀθήναις ἐν-διέτριψεν, ἄσμενος πόθῳ τῶν πάλαι διατρι-βῶν. ἀνδράσι δὲ τοῖς πρώτοις ἀπὸ παιδείαςσυγγενόμενος, καὶ τούς τότε φίλους καὶσυνήθεις ἀσπασάμενος, καὶ τὰ πρέπονταθαυμασθεὶς ὑπὸ τῆς Ἑλλάδος, εἰς τὴνπόλιν ἐπανῆλθεν, ἤδη τῶν πραγμάτωνὥσπερ ὑπὸ φλεγμονῆς διισταμένων ἐπὶ τὸνἐμφύλιον πόλεμον.[37] Ἐν μὲν οὖν τῇ βουλῇ ψηφιζομένωναὐτῷ θρίαμβον, ἥδιον ἂν ἔφη παρακολου-θῆσαι Καίσαρι θριαμβεύοντι συμβάσεωνγενομένων· ἰδίᾳ δὲ συνεβούλευε πολλὰ μὲνΚαίσαρι γράφων, πολλὰ δ’ αὖ τοῦ Πομπηί-ου δεόμενος, πραΰνων ἑκάτερον καὶ παρα-μυθούμενος. ὡς δ’ ἦν ἀνήκεστα, καὶ Καί-

135

κελεύσας ὑπολαβεῖν αὐτὸν ἤδη τρέμοντακαὶ σφαλλόμενον, ἅμα τῷ προελθεῖν καὶπαραλλάξαι τὸν βωμὸν ἔπεσε καὶ στενάξαςἀφῆκε τὴν ψυχήν.[30] Τὸ δὲ φάρμακον Ἀρίστων (I p. 87 n.380 Arn.) μὲν ἐκ τοῦ καλάμου φησὶ λαβεῖναὐτόν, ὡς εἴρηται· Πάππος δέ τις, οὗ τὴνἱστορίαν Ἕρμιππος (FHG III 50) ἀνείλη-φε, φησὶ πεσόντος αὐτοῦ παρὰ τὸν βωμὸνἐν μὲν τῷ βιβλίῳ γεγραμμένην ἐπιστολῆςἀρχὴν εὑρεθῆναι 'Δημοσθένης Ἀντιπάτρῳ'καὶ μηδὲν ἄλλο· θαυμαζομένης δὲ τῆς περὶτὸν θάνατον ὀξύτητος, διηγήσασθαι τοὺςπαρὰ ταῖς θύραις Θρᾷκας, ὡς ἔκ τινος ῥα-κίου λαβὼν εἰς τὴν χεῖρα προσθοῖτο τῷστόματι καὶ καταπίοι τὸ φάρμακον· αὐτοὶδ' ἄρα χρυσίον ᾠήθησαν εἶναι τὸ καταπι-νόμενον· ἡ δ' ὑπηρετοῦσα παιδίσκη, πυνθα-νομένων τῶν περὶ τὸν Ἀρχίαν, φαίη πολὺνεἶναι χρόνον ἐξ οὗ φοροίη τὸν ἀπόδεσμονἐκεῖνον ὁ Δημοσθένης ὡς φυλακτήριον.

58

σιν, ἀλλ' ὡς ὁ ἀγὼν ἀπαιτεῖ πρὸς τὴνὑπόθεσιν. χωρὶς δὲ τούτων, εἰ δεῖ τὸν ἀτυ-χήσαντα μὴ περιορᾶν ἀπαρηγόρητον ἐν τῷπάθει κείμενον, ἀλλὰ καὶ λόγοις χρῆσθαικουφίζουσι καὶ πρὸς ἡδίω πράγματατρέπειν τὴν διάνοιαν, ὥσπερ οἱ τοὺςὀφθαλμιῶντας ἀπὸ τῶν λαμπρῶν καὶ ἀντι-τύπων ἐπὶ τὰ χλωρὰ καὶ μαλακὰ χρώματατὴν ὄψιν ἀπάγειν κελεύοντες, πόθεν ἄν τιςἐπάγοιτο βελτίω παρηγορίαν, ἢ πατρίδοςεὐτυχούσης ἐκ τῶν κοινῶν παθῶν ἐπὶ τὰοἰκεῖα σύγκρασιν ποριζόμενος, τοῖς βελτίο-σιν ἐναφανίζουσαν τὰ χείρω; ταῦτα μὲν οὖνεἰπεῖν προήχθημεν, ὁρῶντες ἐπικλῶνταπολλοὺς καὶ ἀποθηλύνοντα τὸν Αἰσχίνηντῷ λόγῳ τούτῳ πρὸς οἶκτον.[23] Αἱ δὲ πόλεις, πάλιν τοῦ Δημοσθένουςἀναρριπίζοντος αὐτάς, συνίσταντο, καὶΘηβαῖοι μὲν ἐπέθεντο τῇ φρουρᾷ καὶ πολ-λοὺς ἀνεῖλον, ὅπλα τοῦ Δημοσθένους αὐτο-ῖς συμπαρασκευάσαντος, Ἀθηναῖοι δ' ὡς

43

βασιλέων διδόντων ἔλαβε, δείπνων δὲ τοὺςἐπαρχικοὺς ἀνῆκεν, αὐτὸς δὲ τοὺς χαρίε-ντας ἀνελάμβανε καθ’ ἡμέραν ἑστιάσεσιν,οὐ πολυτελῶς, ἀλλ’ ἐλευθερίως. ἡ δ’ οἰκίαθυρωρὸν οὐκ εἶχεν, οὐδ’ αὐτὸς ὤφθη κατα-κείμενος ὑπ’ οὐδενός, ἀλλ’ ἕωθεν ἑστὼς ἢπεριπατῶν πρὸ τοῦ δωματίου τοὺς ἀσπα-ζομένους ἐδεξιοῦτο. λέγεται δὲ μήτεῥάβδοις αἰκίσασθαί τινα, μήτ’ ἐσθῆτα πε-ρισχίσαι, μήτε βλασφημίαν ὑπ’ ὀργῆς ἢζημίαν προσβαλεῖν μεθ’ ὕβρεως. ἀνευρὼνδὲ πάμπολλα τῶν δημοσίων κεκλεμμένα,τάς τε πόλεις εὐπόρους ἐποίησε, καὶ τοὺςἀποτίνοντας οὐδὲν τούτου πλέον παθόνταςἐπιτίμους διεφύλαξεν. ἥψατο δὲ καὶ πο-λέμου, λῃστὰς τῶν περὶ τὸν Ἀμανὸν οἰκού-ντων τρεψάμενος, ἐφ’ ᾧ καὶ αὐτοκράτωρὑπὸ τῶν στρατιωτῶν ἀνηγορεύθη. Καιλίουδὲ τοῦ ῥήτορος δεομένου παρδάλεις αὐτῷπρός τινα θέαν εἰς Ῥώμην ἐκ Κιλικίαςἀποστεῖλαι, καλλωπιζόμενος ἐπὶ τοῖς πε-

134

σθαι· μεταβολῆς γὰρ εἶναι ταῦτα σημεῖα.πολλῶν δὲ φοιτώντων ἀνδρῶν ὑπ’ εὐνοίαςκαὶ τῶν Ἑλληνίδων πόλεων διαμιλλω-μένων ἀεὶ ταῖς πρεσβείαις πρὸς αὐτόν,ὅμως ἀθυμῶν καὶ περίλυπος διῆγε τὰ πολ-λά, πρὸς τὴν Ἰταλίαν ὥσπερ οἱ δυσέρωτεςἀφορῶν, καὶ τῷ φρονήματι μικρὸς ἄγανκαὶ ταπεινὸς ὑπὸ τῆς συμφορᾶς γεγονὼςκαὶ συνεσταλμένος, ὡς οὐκ ἄν τις ἄνδραπαιδείᾳ συμβεβιωκότα τοσαύτῃ προσε-δόκησε. καίτοι πολλάκις αὐτὸς ἠξίου τοὺςφίλους μὴ ῥήτορα καλεῖν αὐτόν, ἀλλὰ φι-λόσοφον· φιλοσοφίαν γὰρ ὡς ἔργονᾑρῆσθαι, ῥητορικῇ δ’ ὀργάνῳ χρῆσθαι πο-λιτευόμενος ἐπὶ τὰς χρείας. ἀλλ’ ἡ δόξαδεινὴ τὸν λόγον ὥσπερ βαφὴν ἀποκλύσαιτῆς ψυχῆς καὶ τὰ τῶν πολλῶν ἐνομόρξα-σθαι πάθη δι’ ὁμιλίαν καὶ συνήθειαν τοῖςπολιτευομένοις, ἂν μή τις εὖ μάλα φυλατ-τόμενος οὕτω συμφέρηται τοῖς ἐκτός, ὡςτῶν πραγμάτων αὐτῶν, οὐ τῶν ἐπὶ τοῖς

127

πολεμήσοντες μετ' αὐτῶν παρεσκευάζο-ντο, καὶ τὸ βῆμα κατεῖχεν ὁ Δημοσθένης,καὶ πρὸς τοὺς ἐν Ἀσίᾳ στρατηγοὺς τοῦ βα-σιλέως ἔγραφε, τὸν ἐκεῖθεν ἐπεγείρωνπόλεμον Ἀλεξάνδρῳ, παῖδα καὶ Μαργίτηνἀποκαλῶν αὐτόν. ἐπεὶ μέντοι τὰ περὶ τὴνχώραν θέμενος, παρῆν αὐτὸς μετὰ τῆς δυ-νάμεως εἰς τὴν Βοιωτίαν, ἐξεκέκοπτο μὲνἡ θρασύτης τῶν Ἀθηναίων, καὶ ὁ Δημο-σθένης ἀπεσβήκει, Θηβαῖοι δὲ προδο-θέντες ὑπ' ἐκείνων ἠγωνίσαντο καθ' αὑτοὺςκαὶ τὴν πόλιν ἀπέβαλον. θορύβου δὲ με-γάλου τοὺς Ἀθηναίους περιεστῶτος, ἀπε-στάλη μὲν ὁ Δημοσθένης αἱρεθεὶς μεθ'ἑτέρων πρεσβευτὴς πρὸς Ἀλέξανδρον, δεί-σας δὲ τὴν ὀργὴν ἐκ τοῦ Κιθαιρῶνος ἀνε-χώρησεν ὀπίσω καὶ τὴν πρεσβείαν ἀφῆκεν.εὐθὺς δ' ὁ Ἀλέξανδρος ἐξῄτει πέμπων τῶνδημαγωγῶν δέκα μὲν ὡς Ἰδομενεὺς(FGrH 338 F 11) καὶ Δοῦρις (FGrH 76 F39) εἰρήκασιν, ὀκτὼ δ' ὡς οἱ πλεῖστοι καὶ

44

χώρησε τοῦ ναοῦ, καὶ λαβὼν βιβλίον, ὡςγράφειν μέλλων προσήνεγκε τῷ στόματιτὸν κάλαμον, καὶ δακών, ὥσπερ ἐν τῷ δια-νοεῖσθαι καὶ γράφειν εἰώθει, χρόνον τινὰκατέσχεν, εἶτα συγκαλυψάμενος ἀπέκλινετὴν κεφαλήν. οἱ μὲν οὖν παρὰ τὰς θύραςἑστῶτες δορυφόροι κατεγέλων ὡς ἀποδει-λιῶντος αὐτοῦ, καὶ μαλακὸν ἀπεκάλουνκαὶ ἄνανδρον, ὁ δ' Ἀρχίας προσελθὼν ἀνί-στασθαι παρεκάλει, καὶ τοὺς αὐτοὺς ἀνα-κυκλῶν λόγους αὖθις ἐπηγγέλλετο διαλλα-γὰς πρὸς τὸν Ἀντίπατρον. ἤδη δὲ συνῃσθη-μένος ὁ Δημοσθένης ἐμπεφυκότος αὐτῷτοῦ φαρμάκου καὶ νεκροῦντος, ἐξεκαλύψα-το καὶ ἀποβλέψας πρὸς τὸν Ἀρχίαν 'οὐκ ἂνφθάνοις' εἶπεν 'ἤδη τὸν ἐκ τῆς τραγῳδίαςὑποκρινόμενος Κρέοντα καὶ τὸ σῶμα τουτὶῥίπτων ἄταφον. ἐγὼ δ' ὦ φίλε Πόσειδονἔτι ζῶν ἐξίσταμαι τοῦ ἱεροῦ· τὸ δ' ἐπ'Ἀντιπάτρῳ καὶ Μακεδόσιν οὐδ' ὁ σὸς νεὼςκαθαρὸς ἀπολέλειπται.' ταῦτα δ' εἰπὼν καὶ

57

πράγμασι παθῶν συμμεθέξων.[33] Ὁ δὲ Κλώδιος ἐξελάσας αὐτὸν κα-τέπρησε μὲν αὐτοῦ τὰς ἐπαύλεις, κατέπρη-σε δὲ τὴν οἰκίαν καὶ τῷ τόπῳ ναὸν Ἐλευ-θερίας ἐπῳκοδόμησε, τὴν δ’ ἄλλην οὐσίανἐπώλει καὶ διεκήρυττε καθ’ ἡμέραν, μηδὲνὠνουμένου μηδενός. ἐκ δὲ τούτου φοβερὸςὢν τοῖς ἀριστοκρατικοῖς καὶ τὸν δῆμονἀνειμένον εἰς ὕβριν πολλὴν καὶ θρασύτητασυνεφελκόμενος, ἐπεχείρει Πομπηίῳ, τῶνδιῳκημένων αὐτῷ κατὰ τὴν στρατείαν ἔνιασπαράττων. ἐφ’ οἷς ὁ Πομπήιος ἀδοξῶν,ἐκάκιζεν αὐτὸς ἑαυτὸν προέμενος τὸν Κι-κέρωνα, καὶ πάλιν ἐκ μεταβολῆς παντοῖοςἐγένετο, πράττων κάθοδον αὐτῷ μετὰ τῶνφίλων. ἐνισταμένου δὲ τοῦ Κλωδίου, συ-νέδοξε τῇ βουλῇ μηδὲν διὰ μέσου πρᾶγμακυροῦν μηδὲ πράττειν δημόσιον, εἰ μὴ Κι-κέρωνι κάθοδος γένοιτο. τῶν δὲ περὶΛέντλον ὑπατευόντων καὶ τῆς στάσεωςπρόσω βαδιζούσης, ὥστε τρωθῆναι μὲν ἐν

128

αὐτοῦ τοῦ Μίλωνος εὐθαρσῶς καὶ ἀδεῶςπαρισταμένου τῷ ἀγῶνι καὶ κόμην θρέψαικαὶ μεταβαλεῖν ἐσθῆτα φαιὰν ἀπαξιώσα-ντος· ὅπερ οὐχ ἥκιστα δοκεῖ συναίτιοναὐτῷ γενέσθαι τῆς καταδίκης· ἀλλ’ ὅ γεΚικέρων διὰ ταῦτα φιλέταιρος μᾶλλον ἢδειλὸς ἔδοξεν εἶναι.[36] Γίνεται δὲ καὶ τῶν ἱερέων, οὓς αὔγου-ρας Ῥωμαῖοι καλοῦσιν, ἀντὶ Κράσσου τοῦνέου μετὰ τὴν ἐν Πάρθοις αὐτοῦ τελευτήν.εἶτα κλήρῳ λαχὼν τῶν ἐπαρχιῶν Κιλικίανκαὶ στρατὸν ὁπλιτῶν μυρίων καὶ δισχιλί-ων, ἱππέων δὲ χιλίων καὶ ἑξακοσίων,ἔπλευσε, προσταχθὲν αὐτῷ καὶ τὰ περὶΚαππαδοκίαν Ἀριοβαρζάνῃ τῷ βασιλεῖφίλα καὶ πειθήνια παρασχεῖν. ταῦτα τε δὴπαρεστήσατο καὶ συνήρμοσεν ἀμέμπτωςἄνευ πολέμου, τούς τε Κίλικας ὁρῶν πρὸςτὸ Παρθικὸν πταῖσμα Ῥωμαίων καὶ τὸν ἐνΣυρίᾳ νεωτερισμὸν ἐπηρμένους, κατεπράυ-νεν ἡμέρως ἄρχων. καὶ δῶρα μὲν οὐδὲ τῶν

133

[29] Τὸν δὲ Δημοσθένην πυθόμενος ἱκέτηνἐν Καλαυρείᾳ ἐν τῷ ἱερῷ Ποσειδῶνος κα-θέζεσθαι, διαπλεύσας ὑπηρετικοῖς καὶ ἀπο-βὰς μετὰ Θρᾳκῶν δορυφόρων ἔπειθεν ἀνα-στάντα βαδίζειν μετ' αὐτοῦ πρὸς Ἀντίπα-τρον, ὡς δυσχερὲς πεισόμενον οὐδέν. ὁ δὲΔημοσθένης ἐτύγχανεν ὄψιν ἑωρακὼς κατὰτοὺς ὕπνους ἐκείνης τῆς νυκτὸς ἀλλόκοτον.ἐδόκει γὰρ ἀνταγωνίζεσθαι τῷ Ἀρχίᾳ τρα-γῳδίαν ὑποκρινόμενος, εὐημερῶν δὲ καὶκατέχων τὸ θέατρον ἐνδείᾳ παρασκευῆςκαὶ χορηγίας κρατεῖσθαι. διὸ τοῦ Ἀρχίουπολλὰ φιλάνθρωπα διαλεχθέντος, ἀνα-βλέψας πρὸς αὐτόν, ὥσπερ ἐτύγχανε καθή-μενος, 'ὦ Ἀρχία' εἶπεν 'οὔθ' ὑποκρινόμενόςμε πώποτ' ἔπεισας, οὔτε νῦν πείσεις ἐπαγ-γελλόμενος.' ἀρξαμένου δ' ἀπειλεῖν μετ'ὀργῆς τοῦ Ἀρχίου 'νῦν' ἔφη 'λέγεις τὰ ἐκτοῦ Μακεδονικοῦ τρίποδος, ἄρτι δ' ὑπεκρί-νου. μικρὸν οὖν ἐπίσχες, ὅπως ἐπιστείλωτι τοῖς οἴκοι.' καὶ ταῦτ' εἰπὼν ἐντὸς ἀνε-

56

δοκιμώτατοι τῶν συγγραφέων, τούσδε·Δημοσθένην, Πολύευκτον, Ἐφιάλτην, Λυ-κοῦργον, Μοιροκλέα, Δήμωνα, Καλλι-σθένην, Χαρίδημον. ὅτε καὶ τὸν περὶ τῶνπροβάτων λόγον ὁ Δημοσθένης, ἃ τοῖς λύ-κοις τοὺς κύνας ἐξέδωκε, διηγησάμενος,αὑτὸν μὲν εἴκασε καὶ τοὺς σὺν αὑτῷ κυσὶνὑπὲρ τοῦ δήμου μαχομένοις, Ἀλέξανδρονδὲ τὸν Μακεδόνα μονόλυκον προσηγόρευ-σεν. ἔτι δ' 'ὥσπερ' ἔφη 'τοὺς ἐμπόρουςὁρῶμεν, ὅταν ἐν τρυβλίῳ δεῖγμα περιφέρω-σι, δι' ὀλίγων πυρῶν τοὺς πολλοὺς πι-πράσκοντας, οὕτως [ἐν] ἡμῖν λανθάνετεπάντας αὑτοὺς συνεκδιδόντες.' ταῦτα μὲνοὖν Ἀριστόβουλος ὁ Κασσανδρεὺς (FGrH139 F 3) ἱστόρηκε. βουλευομένων δὲ τῶνἈθηναίων καὶ διαπορούντων, ὁ Δημάδης(fr. 15 M.) λαβὼν πέντε τάλαντα παρὰ τῶνἀνδρῶν ὡμολόγησε πρεσβεύσειν καὶ δεήσε-σθαι τοῦ βασιλέως ὑπὲρ αὐτῶν, εἴτε τῇ φι-λίᾳ πιστεύων, εἴτε προσδοκῶν μεστὸν

45

χθεὶς χεῖρον ἀγωνίσηται, συνέπεισεν ἐν φο-ρείῳ κομισθέντα πρὸς τὴν ἀγορὰν ἡσυ-χάζειν, ἄχρι οὗ συνίασιν οἱ κριταὶ καὶ πλη-ροῦται τὸ δικαστήριον. ὁ δ’ οὐ μόνον ἦν ὡςἔοικεν ἐν ὅπλοις ἀθαρσής, ἀλλὰ καὶ τῷλέγειν μετὰ φόβου προσῄει, καὶ μόλις ἂνἐπαύσατο παλλόμενος καὶ τρέμων ἐπὶ πολ-λῶν ἀγώνων ἀκμὴν τοῦ λόγου καὶ κα-τάστασιν λαβόντος. Λικινίῳ δὲ Μουρήνᾳφεύγοντι δίκην ὑπὸ Κάτωνος βοηθῶν, καὶφιλοτιμούμενος Ὁρτήσιον ὑπερβαλεῖν εὐη-μερήσαντα, μέρος οὐδὲν ἀνεπαύσατο τῆςνυκτός, ὥσθ’ ὑπὸ τοῦ σφόδρα φροντίσαικαὶ διαγρυπνῆσαι κακωθεὶς ἐνδεέστεροςαὑτοῦ φανῆναι. τότε δ’ οὖν ἐπὶ τὴν τοῦ Μί-λωνος δίκην ἐκ τοῦ φορείου προελθών, καὶθεασάμενος τὸν Πομπήιον ἄνω καθεζόμε-νον ὥσπερ ἐν στρατοπέδῳ καὶ κύκλῳ τὰὅπλα περιλάμποντα τὴν ἀγοράν, συνεχύθηκαὶ μόλις ἐνήρξατο τοῦ λόγου, κραδαινόμε-νος τὸ σῶμα καὶ τὴν φωνὴν ἐπεχόμενος,

132

ἀγορᾷ δημάρχους, Κόιντον δὲ τὸν Κικέρω-νος ἀδελφὸν ἐν τοῖς νεκροῖς ὡς τεθνηκότακείμενον διαλαθεῖν, ὅ τε δῆμος ἤρχετοτρέπεσθαι τῇ γνώμῃ, καὶ τῶν δημάρχωνἌννιος Μίλων πρῶτος ἐτόλμησε τὸνΚλώδιον εἰς δίκην ὑπάγειν βιαίων, καὶ Πο-μπηίῳ πολλοὶ συνῆλθον ἔκ τε τοῦ δήμουκαὶ τῶν πέριξ πόλεων. μεθ’ ὧν προελθὼνκαὶ τὸν Κλώδιον ἀναστείλας ἐκ τῆς ἀγο-ρᾶς, ἐπὶ τὴν ψῆφον ἐκάλει τοὺς πολίτας,καὶ λέγεται μηδέποτε μηδὲν ἐκ τοσαύτηςὁμοφροσύνης ἐπιψηφίσασθαι τὸν δῆμον. ἡδὲ σύγκλητος ἁμιλλωμένη πρὸς τὸν δῆμονἔγραψεν ἐπαινεθῆναι τὰς πόλεις, ὅσαι τὸνΚικέρωνα παρὰ τὴν φυγὴν ἐθεράπευσαν,καὶ τὴν οἰκίαν αὐτῷ καὶ τὰς ἐπαύλεις, ἃςΚλώδιος διεφθάρκει, τέλεσι δημοσίοις ἀνα-σταθῆναι.Κατῄει δὲ Κικέρων ἑκκαιδεκάτῳ μηνὶμετὰ τὴν φυγήν, καὶ τοσαύτη τὰς πόλειςχαρὰ καὶ σπουδὴ τοὺς ἀνθρώπους περὶ τὴν

129

εὑρήσειν ὥσπερ λέοντα φόνου κεκορε-σμένον. ἔπεισε δ' οὖν καὶ παρῃτήσατο τοὺςἄνδρας ὁ Φωκίων καὶ διήλλαξεν αὐτῷ τὴνπόλιν.[24] Ἀπελθόντος δ' Ἀλεξάνδρου μεγάλοιμὲν ἦσαν οὗτοι, ταπεινὰ δ' ἔπραττεν ὁ Δη-μοσθένης. κινουμένῳ δ' Ἄγιδι τῷ Σπαρ-τιάτῃ βραχέα συνεκινήθη πάλιν, εἶτ' ἔπτη-ξε, τῶν μὲν Ἀθηναίων οὐ συνεξανα-στάντων, τοῦ δ' Ἄγιδος πεσόντος καὶ τῶνΛακεδαιμονίων συντριβέντων. εἰσήχθη δὲτότε καὶ ἡ περὶ τοῦ στεφάνου γραφὴ κατὰΚτησιφῶντος, γραφεῖσα μὲν ἐπὶ Χαιρών-δου ἄρχοντος μικρὸν ἐπάνω τῶν Χαιρωνι-κῶν, κριθεῖσα δ' ὕστερον ἔτεσι δέκα ἐπ'Ἀριστοφῶντος, γενομένη δ' ὡς οὐδεμίατῶν δημοσίων περιβόητος διά τε τὴν δόξαντῶν λεγόντων καὶ τὴν τῶν δικαζόντωνεὐγένειαν, οἳ τοῖς ἐλαύνουσι τὸν Δημο-σθένη τότε πλεῖστον δυναμένοις καὶ μακε-δονίζουσιν οὐ προήκαντο τὴν κατ' αὐτοῦ

46

χοῦ διασπαρέντων, ὁ Ἀντίπατρος περιέπε-μπε τοὺς συλλαμβάνοντας, ὧν ἦν ἡγεμὼνἈρχίας ὁ κληθεὶς Φυγαδοθήρας. τοῦτον δὲΘούριον ὄντα τῷ γένει λόγος ἔχει τρα-γῳδίας ὑποκρίνασθαί ποτε, καὶ τὸν Αἰγι-νήτην Πῶλον τὸν ὑπερβαλόντα τῇ τέχνῃπάντας ἐκείνου γεγονέναι μαθητὴν ἱστορο-ῦσιν. Ἕρμιππος (FHG III 51) δὲ τὸν Ἀρ-χίαν ἐν τοῖς Λακρίτου τοῦ ῥήτορος μαθη-ταῖς ἀναγράφει· Δημήτριος (FGrH 228 F20) δὲ τῆς Ἀναξιμένους διατριβῆς μετε-σχηκέναι φησὶν αὐτόν. οὗτος οὖν ὁ ἈρχίαςὙπερείδην μὲν τὸν ῥήτορα καὶ Ἀριστόνι-κον τὸν Μαραθώνιον καὶ τὸν Δημητρίουτοῦ Φαληρέως ἀδελφὸν Ἱμεραῖον, ἐν Αἰγί-νῃ καταφυγόντας ἐπὶ τὸ Αἰάκειον, ἔπεμ-ψεν ἀποσπάσας εἰς Κλεωνὰς πρὸς Ἀντίπα-τρον, κἀκεῖ διεφθάρησαν· Ὑπερείδου δὲκαὶ τὴν γλῶτταν ἐκτμηθῆναι ζῶντοςλέγουσι.

55

ἀπάντησιν εἶχεν, ὥστε τὸ ῥηθὲν ὑπὸ τοῦΚικέρωνος ὕστερον ἐνδεέστερον εἶναι τῆςἀληθείας. ἔφη γὰρ αὑτὸν ἐπὶ τῶν ὤμωντὴν Ἰταλίαν φέρουσαν εἰς τὴν Ῥώμην εἰσε-νεγκεῖν. ὅπου καὶ Κράσσος, ἐχθρὸς ὢναὐτῷ πρὸ τῆς φυγῆς, τότε προθύμως ἀπή-ντα καὶ διελύετο, τῷ παιδὶ Ποπλίῳ χαρι-ζόμενος ὡς ἔλεγε, ζηλωτῇ τοῦ Κικέρωνοςὄντι.[34] Χρόνον δ’ οὐ πολὺν διαλιπὼν καὶ πα-ραφυλάξας ἀποδημοῦντα τὸν Κλώδιον,ἐπῆλθε μετὰ πολλῶν τῷ Καπιτωλίῳ, καὶτὰς δημαρχικὰς δέλτους, ἐν αἷς ἀναγραφαὶτῶν διῳκημένων ἦσαν, ἀπέσπασε καὶδιέφθειρεν. ἐγκαλοῦντος δὲ περὶ τούτωντοῦ Κλωδίου, τοῦ δὲ Κικέρωνος λέγοντοςὡς παρανόμως ἐκ πατρικίων εἰς δημαρχίανπαρέλθοι, καὶ κύριον οὐδὲν εἴη τῶν πε-πραγμένων ὑπ’ αὐτοῦ, Κάτων ἠγανάκτησεκαὶ ἀντεῖπε, τὸν μὲν Κλώδιον οὐκ ἐπαινῶν,ἀλλὰ καὶ δυσχεραίνων τοῖς πεπολιτευ-

130

μένοις, δεινὸν δὲ καὶ βίαιον ἀποφαίνωνἀναίρεσιν ψηφίσασθαι δογμάτων καὶπράξεων τοσούτων τὴν σύγκλητον, ἐν αἷςεἶναι καὶ τὴν ἑαυτοῦ τῶν περὶ Κύπρον καὶΒυζάντιον διοίκησιν. ἐκ τούτου προσέκρου-σεν ὁ Κικέρων αὐτῷ πρόσκρουσιν εἰς οὐδὲνἐμφανὲς προελθοῦσαν, ἀλλ’ ὥστε τῇ φιλο-φροσύνῃ χρῆσθαι πρὸς ἀλλήλους ἀμαυ-ρότερον.[35] Μετὰ ταῦτα Κλώδιον μὲν ἀποκτίννυσιΜίλων, καὶ διωκόμενος φόνου Κικέρωναπαρεστήσατο συνήγορον. ἡ δὲ βουλὴ φοβη-θεῖσα, μὴ κινδυνεύοντος ἀνδρὸς ἐνδόξουκαὶ θυμοειδοῦς τοῦ Μίλωνος ταραχὴ γένη-ται περὶ τὴν δίκην, ἐπέτρεψε Πομπηίῳταύτην τε καὶ τὰς ἄλλας κρίσεις βραβε-ῦσαι, παρέχοντα τῇ πόλει καὶ τοῖς δικα-στηρίοις ἀσφάλειαν. ἐκείνου δὲ τὴν ἀγορὰνἔτι νυκτὸς ἀπὸ τῶν ἄκρων στρατιώταιςἐμπεριλαβόντος, ὁ Μίλων τὸν Κικέρωνα,δείσας μὴ πρὸς τὴν ὄψιν ἀηθείᾳ διαταρα-

131

σμένους, ὑπ' αὐτοῦ δέχεσθαι τοὺς πολίτας.τῆς δὲ χρηματικῆς ζημίας αὐτῷ μενούση-ς'οὐ γὰρ ἐξῆν χάριτι λῦσαι καταδίκην'ἐσο-φίσαντο πρὸς τὸν νόμον. εἰωθότες γὰρ ἐντῇ θυσίᾳ τοῦ Διὸς τοῦ Σωτῆρος ἀργύριοντελεῖν τοῖς κατασκευάζουσι καὶ κοσμοῦσιτὸν βωμόν, ἐκείνῳ τότε ταῦτα ποιῆσαι καὶπαρασχεῖν πεντήκοντα ταλάντων ἐξέδω-καν, ὅσον ἦν τὸ τίμημα τῆς καταδίκης.[28] Οὐ μὴν ἐπὶ πολὺν χρόνον ἀπέλαυσετῆς πατρίδος κατελθών, ἀλλὰ ταχὺ τῶνἙλληνικῶν πραγμάτων συντριβέντων, Με-ταγειτνιῶνος μὲν ἡ περὶ Κραννῶνα μάχησυνέπεσε, Βοηδρομιῶνος δὲ παρῆλθεν εἰςΜουνυχίαν ἡ φρουρά, Πυανεψιῶνος δὲ Δη-μοσθένης ἀπέθανε τόνδε τὸν τρόπον. ὡςἈντίπατρος καὶ Κρατερὸς ἠγγέλλοντοπροσιόντες ἐπὶ τὰς Ἀθήνας, οἱ μὲν περὶτὸν Δημοσθένην φθάσαντες ὑπεξῆλθον ἐκτῆς πόλεως, ὁ δὲ δῆμος αὐτῶν θάνατον κα-τέγνω Δημάδου γράψαντος. ἄλλων δ' ἀλλα-

54

ψῆφον, ἀλλ' οὕτω λαμπρῶς ἀπέλυσαν,ὥστε τὸ πέμπτον μέρος τῶν ψήφων Αἰσχί-νην μὴ μεταλαβεῖν. ἐκεῖνος μὲν οὖν εὐθὺςἐκ τῆς πόλεως ᾤχετ' ἀπιὼν καὶ περὶῬόδον καὶ Ἰωνίαν σοφιστεύων κατεβίωσε.[25] Μετ' οὐ πολὺ δ' Ἅρπαλος ἧκεν ἐξἈσίας εἰς τὰς Ἀθήνας ἀποδρὰς Ἀλέξαν-δρον, αὑτῷ τε πράγματα συνειδὼς πονηρὰδι' ἀσωτίαν, κἀκεῖνον ἤδη χαλεπὸν ὄντατοῖς φίλοις δεδοικώς. καταφυγόντος δὲπρὸς τὸν δῆμον αὐτοῦ, καὶ μετὰ τῶν χρη-μάτων καὶ τῶν νεῶν αὑτὸν παραδιδόντος,οἱ μὲν ἄλλοι ῥήτορες εὐθὺς ἐποφθαλμιάσα-ντες πρὸς τὸν πλοῦτον ἐβοήθουν καὶ συ-νέπειθον τοὺς Ἀθηναίους δέχεσθαι καὶσῴζειν τὸν ἱκέτην. ὁ δὲ Δημοσθένηςπρῶτον μὲν ἀπελαύνειν συνεβούλευε τὸνἍρπαλον καὶ φυλάττεσθαι, μὴ τὴν πόλινἐμβάλωσιν εἰς πόλεμον ἐξ οὐκ ἀναγκαίαςκαὶ ἀδίκου προφάσεως· ἡμέραις δ' ὀλίγαιςὕστερον ἐξεταζομένων τῶν χρημάτων,

47

ἀδελφοῦ, Φιλόλογον τοὔνομα, φράσαι τῷχιλιάρχῳ τὸ φορεῖον κομιζόμενον διὰ τῶνκαταφύτων καὶ συσκίων περιπάτων ἐπὶτὴν θάλασσαν. ὁ μὲν οὖν χιλίαρχος ὀλίγουςἀναλαβὼν μεθ’ ἑαυτοῦ περιέθει πρὸς τὴνἔξοδον, τοῦ δ’ Ἑρεννίου δρόμῳ φερομένουδιὰ τῶν περιπάτων ὁ Κικέρων ᾔσθετο, καὶτοὺς οἰκέτας ἐκέλευσεν ἐνταῦθα κατα-θέσθαι τὸ φορεῖον. αὐτὸς δ’ ὥσπερ εἰώθειτῇ ἀριστερᾷ χειρὶ τῶν γενείων ἁπτόμενος,ἀτενὲς <ἐν>εώρα τοῖς σφαγεῦσιν, αὐχμοῦκαὶ κόμης ἀνάπλεως καὶ συντετηκὼς ὑπὸφροντίδων τὸ πρόσωπον, ὥστε τοὺς πλεί-στους ἐγκαλύψασθαι τοῦ Ἑρεννίου σφάζο-ντος αὐτόν. ἐσφάγη δὲ τὸν τράχηλον ἐκτοῦ φορείου προτείνας, ἔτος ἐκεῖνο γεγο-νὼς ἑξηκοστὸν καὶ τέταρτον. τὴν δὲ κεφα-λὴν ἀπέκοψαν αὐτοῦ καὶ τὰς χεῖρας, Ἀντω-νίου κελεύσαντος, αἷς τοὺς Φιλιππικοὺςἔγραψεν. αὐτός τε γὰρ ὁ Κικέρων τοὺςκατ’ Ἀντωνίου λόγους Φιλιππικοὺς

160

λόγον αὐτοῦ καὶ τὸν βίον ὡς μάλιστα τῷΠερικλέους ἐοικότα καὶ Θηραμένους ἐπαι-νεῖν. ὁ μὲν οὖν Κικέρωνος λόγος Κάτων, ὁδὲ Καίσαρος Ἀντικάτων ἐπιγέγραπται.λέγεται δὲ καὶ Κοΐντου Λιγαρίου δίκηνφεύγοντος, ὅτι τῶν Καίσαρος πολεμίων εἷςἐγεγόνει, καὶ Κικέρωνος αὐτῷ βοηθοῦντος,εἰπεῖν τὸν Καίσαρα πρὸς τοὺς φίλους· „τίκωλύει διὰ χρόνου Κικέρωνος ἀκοῦσαιλέγοντος, ἐπεὶ πάλαι γε κέκριται πονηρὸςἅνθρωπος καὶ πολέμιος;“ ἐπεὶ δ’ ἀρξάμε-νος λέγειν ὁ Κικέρων ὑπερφυῶς ἐκίνει, καὶπροὔβαινεν αὐτῷ πάθει τε ποικίλος καὶχάριτι θαυμαστὸς ὁ λόγος, πολλὰς μὲνἱέναι χρόας ἐπὶ τοῦ προσώπου τὸν Καίσα-ρα, πάσας δὲ τῆς ψυχῆς τρεπόμενον τρο-πὰς κατάδηλον εἶναι, τέλος δὲ τῶν κατὰΦάρσαλον ἁψαμένου τοῦ ῥήτορος ἀγώνων,ἐκπαθῆ γενόμενον τιναχθῆναι τῷ σώματικαὶ τῆς χειρὸς ἐκβαλεῖν ἔνια τῶν γραμμα-τείων. τὸν δ’ οὖν ἄνθρωπον ἀπέλυσε τῆς

141

ἰδὼν αὐτὸν ὁ Ἅρπαλος ἡσθέντα βαρβαρικῇκύλικι καὶ καταμανθάνοντα τὴν τορείανκαὶ τὸ εἶδος, ἐκέλευσε διαβαστάσαντα τὴνὁλκὴν τοῦ χρυσίου σκέψασθαι. θαυμάσα-ντος δὲ τοῦ Δημοσθένους τὸ βάρος καὶ πυ-θομένου πόσον ἄγει, μειδιάσας ὁ Ἅρπαλος'ἄξει σοι' φησίν 'εἴκοσι τάλαντα', καὶ γενο-μένης τάχιστα τῆς νυκτὸς ἔπεμψεν αὐτῷτὴν κύλικα μετὰ τῶν εἴκοσι ταλάντων. ἦνδ' ἄρα δεινὸς ὁ Ἅρπαλος ἐρωτικοῦ πρὸςχρυσίον ἀνδρὸς ὄψει καὶ διαχύσει καὶ βο-λαῖς ὀμμάτων ἐνευρεῖν ἦθος. οὐ γὰρἀντέσχεν ὁ Δημοσθένης, ἀλλὰ πληγεὶς ὑπὸτῆς δωροδοκίας ὥσπερ παραδεδεγμένοςφρουρὰν προσκεχωρήκει τῷ Ἁρπάλῳ, καὶμεθ' ἡμέραν εὖ καὶ καλῶς ἐρίοις καὶ ταινί-αις κατὰ τοῦ τραχήλου καθελιξάμενος εἰςτὴν ἐκκλησίαν προῆλθε, καὶ κελευόντωνἀνίστασθαι καὶ λέγειν, διένευεν ὡς ἀποκε-κομμένης αὐτῷ τῆς φωνῆς. οἱ δ' εὐφυεῖςχλευάζοντες οὐχ ὑπὸ συνάγχης ἔφραζον,

48

Πυθέαν (fr. 13 M.) εἰπεῖν, ὅτι καθάπεροἰκίαν, εἰς ἣν ὄνειον εἰσφέρεται γάλα, κα-κόν τι πάντως ἔχειν νομίζομεν, οὕτω καὶπόλιν ἀνάγκη νοσεῖν εἰς ἣν Ἀθηναίων πρε-σβεία παραγίνεται· τὸν δὲ Δημοσθένητρέψαι τὸ παράδειγμα, φήσαντα καὶ τὸγάλα τὸ ὄνειον ἐφ' ὑγιείᾳ καὶ τοὺς Ἀθηναί-ους ἐπὶ σωτηρίᾳ παραγίνεσθαι τῶν νοσού-ντων. ἐφ' οἷς ἡσθεὶς ὁ τῶν Ἀθηναίωνδῆμος ψηφίζεται τῷ Δημοσθένει κάθοδον.τὸ μὲν οὖν ψήφισμα Δήμων ὁ Παιανιεύς,ἀνεψιὸς ὢν Δημοσθένους, εἰσήνεγκεν·ἐπέμφθη δὲ τριήρης ἐπ' αὐτὸν εἰς Αἴγιναν.ἐκ δὲ Πειραιῶς ἀνέβαινεν οὔτ' ἄρχοντοςοὔθ' ἱερέως ἀπολειφθέντος, ἀλλὰ καὶ τῶνἄλλων πολιτῶν ὁμοῦ τι πάντων ἀπα-ντώντων καὶ δεχομένων προθύμως. ὅτε καίφησιν αὐτὸν ὁ Μάγνης Δημήτριος ἀνατεί-ναντα τὰς χεῖρας μακαρίσαι τῆς ἡμέραςἐκείνης ἑαυτόν, ὡς βέλτιον Ἀλκιβιάδου κα-τιόντα· πεπεισμένους γάρ, οὐ βεβια-

53

αἰτίας βεβιασμένος.[40] Ἐκ τούτου Κικέρων, εἰς μοναρχίαντῆς πολιτείας μεθεστώσης, ἀφέμενος τοῦτὰ κοινὰ πράττειν ἐσχόλαζε τοῖς βουλο-μένοις φιλοσοφεῖν τῶν νέων, καὶ σχεδὸν ἐκτῆς πρὸς τούτους συνηθείας, εὐγενε-στάτους καὶ πρώτους ὄντας, αὖθις ἴσχυενἐν τῇ πόλει μέγιστον. αὐτῷ δ’ ἔργον μὲν ἦντότε τοὺς φιλοσόφους συντελεῖν διαλόγουςκαὶ μεταφράζειν, καὶ τῶν διαλεκτικῶν ἢφυσικῶν ὀνομάτων ἕκαστον εἰς τὴν Ῥω-μαϊκὴν μεταβάλλειν διάλεκτον· ἐκεῖνοςγάρ ἐστιν ὥς φασιν ὁ καὶ τὴν φαντασίανκαὶ τὴν ἐποχὴν καὶ τὴν συγκατάθεσιν καὶτὴν κατάληψιν, ἔτι δὲ τὴν ἄτομον, τὸ ἀμε-ρές, τὸ κενὸν καὶ ἄλλα πολλὰ τῶν τοιού-των ἐξονομάσας πρῶτος ἢ μάλιστα Ῥω-μαίοις, τὰ μὲν μεταφοραῖς, τὰ δ’ οἰκειότη-σιν ἄλλαις γνώριμα καὶ προσήγορα μηχα-νησάμενος. τῇ δὲ πρὸς τὴν ποίησιν εὐκολίᾳπαίζων ἐχρῆτο· λέγεται γάρ, ὁπηνίκα ῥυ-

142

κάθηντο φθεγγόμενοι θορυβῶδες, εἷς δὲκαταβὰς ἐπὶ τὸ κλινίδιον ἐγκεκαλυμμένουτοῦ Κικέρωνος ἀπῆγε τῷ στόματι κατὰ μι-κρὸν ἀπὸ τοῦ προσώπου τὸ ἱμάτιον. οἱ δ’οἰκέται ταῦθ’ ὁρῶντες καὶ κακίσαντεςαὑτούς, εἰ περιμένουσι τοῦ δεσπότου φο-νευομένου θεαταὶ γενέσθαι, θηρία δ’ αὐτῷβοηθεῖ καὶ προκήδεται παρ’ ἀξίαν πράττο-ντος, αὐτοὶ δ’ οὐκ ἀμύνουσι, τὰ μὲν δεόμε-νοι, τὰ δὲ βίᾳ λαβόντες ἐκόμιζον ἐν τῷ φο-ρείῳ πρὸς τὴν θάλασσαν.[48] Ἐν τούτῳ δ’ οἱ σφαγεῖς ἐπῆλθον, ἑκα-τοντάρχης Ἑρέννιος καὶ Ποπίλλιος χιλίαρ-χος, ᾧ πατροκτονίας ποτὲ δίκην φεύγοντισυνεῖπεν ὁ Κικέρων, ἔχοντες ὑπηρέτας.ἐπεὶ δὲ τὰς θύρας κεκλεισμένας εὑρόντεςἐξέκοψαν, οὐ φαινομένου τοῦ Κικέρωνοςοὐδὲ τῶν ἔνδον εἰδέναι φασκόντων, λέγεταινεανίσκον τινά, τεθραμμένον μὲν ὑπὸ τοῦΚικέρωνος ἐν γράμμασιν ἐλευθερίοις καὶμαθήμασιν, ἀπελεύθερον δὲ Κοΐντου τοῦ

159

[27] Ἀλλὰ γὰρ ἔτι φεύγοντος αὐτοῦ τὴνεἰρημένην φυγήν, Ἀλέξανδρος μὲν ἐτελεύ-τησε, τὰ δ' Ἑλληνικὰ συνίστατο πάλιν, Λε-ωσθένους ἀνδραγαθοῦντος καὶ περιτειχίζο-ντος Ἀντίπατρον ἐν Λαμίᾳ πολιορκούμε-νον. Πυθέας μὲν οὖν ὁ ῥήτωρ καὶ Καλλι-μέδων ὁ Κάραβος ἐξ Ἀθηνῶν φεύγοντεςἈντιπάτρῳ προσεγένοντο, καὶ μετὰ τῶνἐκείνου φίλων καὶ πρέσβεων περιιόντεςοὐκ εἴων ἀφίστασθαι τοὺς Ἕλληνας οὐδὲπροσέχειν τοῖς Ἀθηναίοις· Δημοσθένης δὲτοῖς ἐξ ἄστεος πρεσβεύουσι καταμείξαςἑαυτὸν <συν>ηγωνίζετο καὶ συνέπραττεν,ὅπως αἱ πόλεις συνεπιθήσονται τοῖς Μακε-δόσι καὶ συνεκβαλοῦσιν αὐτοὺς τῆς Ἑλ-λάδος. ἐν δ' Ἀρκαδίᾳ καὶ λοιδορίαν τοῦΠυθέου καὶ τοῦ Δημοσθένους γενέσθαιπρὸς ἀλλήλους εἴρηκεν ὁ Φύλαρχος(FGrH 81 F 75) ἐν ἐκκλησίᾳ, τοῦ μὲνὑπὲρ τῶν Μακεδόνων, τοῦ δ' ὑπὲρ τῶν Ἑλ-λήνων λέγοντος. λέγεται δὲ τότε τὸν μὲν

52

ἀλλ' ἀργυράγχης εἰλῆφθαι νύκτωρ τὸν δη-μαγωγόν. ὕστερον δὲ τοῦ δήμου παντὸςαἰσθομένου τὴν δωροδοκίαν καὶ βουλόμε-νον ἀπολογεῖσθαι καὶ πείθειν οὐκ ἐῶντος,ἀλλὰ χαλεπαίνοντος καὶ θορυβοῦντος, ἀνα-στάς τις ἔσκωψεν εἰπών· 'οὐκ ἀκούσεσθε ὦἄνδρες Ἀθηναῖοι τοῦ τὴν κύλικα ἔχοντος;'τότε μὲν οὖν ἀπέπεμψαν ἐκ τῆς πόλεωςτὸν Ἅρπαλον, δεδιότες δὲ μὴ λόγον ἀπαι-τῶνται τῶν χρημάτων ἃ διηρπάκεισαν οἱῥήτορες, ζήτησιν ἐποιοῦντο νεανικήν, καὶτὰς οἰκίας ἐπιόντες ἠρεύνων πλὴν τῆςΚαλλικλέους τοῦ Ἀρρενείδου. μόνην γὰρτὴν τούτου νεωστὶ γεγαμηκότος οὐκ εἴα-σαν ἐλεγχθῆναι νύμφης ἔνδον οὔσης, ὡςἱστορεῖ Θεόφραστος.[26] Ὁ δὲ Δημοσθένης ὁμόσε χωρῶν εἰσή-νεγκε ψήφισμα, τὴν ἐξ Ἀρείου πάγου βου-λὴν ἐξετάσαι τὸ πρᾶγμα καὶ τοὺς ἐκείνῃδόξαντας ἀδικεῖν δοῦναι δίκην. ἐν δὲπρώτοις αὐτοῦ τῆς βουλῆς καταψηφισα-

49

τὴν Καίσαρος οἰκίαν διενοήθη κρύφα καὶσφάξας ἑαυτὸν ἐπὶ τῆς ἑστίας ἀλάστοραπροσβαλεῖν. ἀλλὰ καὶ ταύτης αὐτὸνἀπέκρουσε τῆς ὁδοῦ δέος βασάνων, καὶπολλὰ ταραχώδη καὶ παλίντροπα βουλεύ-ματα τῇ γνώμῃ μεταλαμβάνων, παρέδωκετοῖς οἰκέταις ἑαυτὸν εἰς Καιήτας κατὰπλοῦν κομίζειν, ἔχων ἐκεῖ χωρία καὶ κατα-φυγὴν ὥρᾳ θέρους φιλάνθρωπον, ὅταν ἥδι-στον οἱ ἐτησίαι καταπνέωσιν. ἔχει δ’ ὁτόπος καὶ ναὸν Ἀπόλλωνος μικρὸν ὑπὲρτῆς θαλάσσης. ἐντεῦθεν ἀρθέντες ἀθρόοικόρακες ὑπὸ κλαγγῆς προσεφέροντο τῷπλοίῳ τοῦ Κικέρωνος ἐπὶ γῆν ἐρεσσομένῳ,καὶ κατασχόντες ἐπὶ τὴν κεραίαν ἑκατέρω-θεν οἱ μὲν ἐβόων, οἱ δ’ ἔκοπτον τὰς τῶνμηρυμάτων ἀρχάς, καὶ πᾶσιν ἐδόκει τὸ ση-μεῖον εἶναι πονηρόν. ἀπέβη δ’ οὖν ὁ Κι-κέρων, καὶ παρελθὼν εἰς τὴν ἔπαυλιν, ὡςἀναπαυσόμενος κατεκλίθη. τῶν δὲ κο-ράκων οἱ πολλοὶ μὲν ἐπὶ τῆς θυρίδος διε-

158

είη πρὸς τὸ τοιοῦτον, τῆς νυκτὸς ἔπη ποιε-ῖν πεντακόσια.Τὸν μὲν οὖν πλεῖστον τοῦ χρόνου τούτουπερὶ Τοῦσκλον ἐν χωρίοις αὑτοῦ διάγων,ἔγραφε πρὸς τοὺς φίλους Λαέρτου βίονζῆν, εἴτε παίζων ὡς ἔθος εἶχεν, εἴθ’ ὑπὸ φι-λοτιμίας σπαργῶν πρὸς τὴν πολιτείαν καὶἀδημονῶν τοῖς καθεστῶσι. σπάνιον δ’ εἰςἄστυ θεραπείας ἕνεκα τοῦ Καίσαρος κα-τῄει, καὶ πρῶτος ἦν τῶν συναγορευόντωνταῖς τιμαῖς καὶ λέγειν ἀεί τι καινὸν εἰς τὸνἄνδρα καὶ τὰ πραττόμενα φιλοτιμουμένων.οἷόν ἐστι καὶ τὸ περὶ τῶν Πομπηίου λεχθὲνεἰκόνων, ἃς ἀνῃρημένας καὶ καταβεβλη-μένας ὁ Καῖσαρ ἐκέλευσεν ἀνασταθῆναι,καὶ ἀνεστάθησαν. ἔφη γὰρ ὁ Κικέρων, ὅτιταύτῃ τῇ φιλανθρωπίᾳ Καῖσαρ τοὺς μὲνΠομπηίου ἵστησι, τοὺς δ’ αὑτοῦ πήγνυσινἀνδριάντας.[41] Διανοούμενος δ’ ὡς λέγεται τὴνπάτριον ἱστορίαν γραφῇ περιλαβεῖν, καὶ

143

μένης, εἰσῆλθε μὲν εἰς τὸ δικαστήριον,ὀφλὼν δὲ πεντήκοντα ταλάντων δίκην καὶπαραδοθεὶς εἰς τὸ δεσμωτήριον, αἰσχύνῃτῆς αἰτίας φησὶ καὶ δι' ἀσθένειαν τοῦσώματος οὐ δυνάμενος φέρειν τὸν εἱργμὸνἀποδρᾶναι, τοὺς μὲν λαθών, τῶν δὲ λαθεῖνἐξουσίαν δόντων. λέγεται γοῦν, ὡς οὐ μα-κρὰν τοῦ ἄστεος φεύγων αἴσθοιτό τιναςτῶν διαφόρων αὐτῷ πολιτῶν ἐπιδιώκο-ντας, [καὶ] βούλεσθαι μὲν αὑτὸν ἀποκρύ-πτειν, ὡς δ' ἐκεῖνοι φθεγξάμενοι τοὔνομακαὶ προσελθόντες ἐγγὺς ἐδέοντο λαβεῖνἐφόδιον παρ' αὐτῶν, ἐπ' αὐτὸ τοῦτο κομί-ζοντες ἀργύριον οἴκοθεν καὶ τούτου χάρινἐπιδιώξαντες αὐτόν, ἅμα δὲ θαρρεῖν παρε-κάλουν καὶ μὴ φέρειν ἀνιαρῶς τὸ συμβεβη-κός, ἔτι μᾶλλον ἀνακλαύσασθαι τὸν Δημο-σθένην καὶ εἰπεῖν· 'πῶς δ' οὐ μέλλω φέρεινβαρέως, ἀπολείπων πόλιν ἐχθροὺς τοιού-τους ἔχουσαν, οἵους ἐν ἑτέρᾳ φίλους εὑρεῖνοὐ ῥᾴδιόν ἐστιν;'

50

Ἤνεγκε δὲ τὴν φυγὴν μαλακῶς, ἐν Αἰγίνῃκαὶ Τροιζῆνι καθήμενος τὰ πολλὰ καὶ πρὸςτὴν Ἀττικὴν ἀποβλέπων δεδακρυμένος,ὥστε φωνὰς οὐκ εὐγνώμονας οὐδ' ὁμολο-γουμένας τοῖς ἐν τῇ πολιτείᾳ νεανιεύμασινἀπομνημονεύεσθαι. λέγεται γὰρ ἐκ τοῦἄστεος ἀπαλλαττόμενος καὶ πρὸς τὴνἀκρόπολιν ἀνατείνας τὰς χεῖρας εἰπεῖν· 'ὦδέσποινα Πολιάς, τί δὴ τρισὶ τοῖς χαλεπω-τάτοις χαίρεις θηρίοις, γλαυκὶ καὶ δράκο-ντι καὶ δήμῳ;' τοὺς δὲ προσιόντας αὐτῷκαὶ συνδιατρίβοντας νεανίσκους ἀπο-τρέπειν τῆς πολιτείας, λέγων ὡς εἰ, δυεῖναὐτῷ προκειμένων ἀπ' ἀρχῆς ὁδῶν, τῆςμὲν ἐπὶ τὸ βῆμα καὶ τὴν ἐκκλησίαν, τῆς δ'ἄντικρυς εἰς τὸν ὄλεθρον, ἐτύγχανε προει-δὼς τὰ κατὰ τὴν πολιτείαν κακά, φόβουςκαὶ φθόνους καὶ διαβολὰς καὶ ἀγῶνας, ἐπὶταύτην ἂν ὁρμήσαι τὴν εὐθὺ τοῦ θανάτουτείνουσαν.

51

πολλὰ συμμεῖξαι τῶν Ἑλληνικῶν, καὶὅλως τοὺς συνηγμένους λόγους αὐτῷ καὶμύθους ἐνταῦθα τρέψαι, πολλοῖς μὲν δημο-σίοις, πολλοῖς δὲ ἰδίοις κατελήφθη πράγ-μασιν ἀβουλήτοις καὶ πάθεσιν, ὧν αὐθαίρε-τα δοκεῖ τὰ πλεῖστα συμβῆναι. πρῶτον μὲνγὰρ ἀπεπέμψατο τὴν γυναῖκα Τερεντίαν,ἀμεληθεὶς ὑπ’ αὐτῆς παρὰ τὸν πόλεμον,ὥστε καὶ τῶν ἀναγκαίων ἐφοδίων ἐνδεὴςἀποσταλῆναι, καὶ μηδ’ ὅτε κατῆρεν αὖθιςεἰς Ἰταλίαν τυχεῖν εὐγνώμονος. αὐτὴ μὲνγὰρ οὐκ ἦλθεν, ἐν Βρεντεσίῳ διατρίβοντοςαὐτοῦ πολὺν χρόνον, ἐρχομένῃ δὲ τῇ θυγα-τρί, παιδίσκῃ νέᾳ, τοσαύτην ὁδὸν οὐ πο-μπὴν πρέπουσαν, οὐ χορηγίαν παρέσχεν,ἀλλὰ καὶ τὴν οἰκίαν τῷ Κικέρωνι πάντωνἔρημον καὶ κενὴν ἀπέδειξεν ἐπὶ πολλοῖςὀφλήμασι καὶ μεγάλοις. αὗται γάρ εἰσιν αἱλεγόμεναι τῆς διαστάσεως εὐπρεπέσταταιπροφάσεις. τῇ δὲ Τερεντίᾳ καὶ ταύτας ἀρ-νουμένῃ λαμπρὰν ἐποίησε τὴν ἀπολογίαν

144

τῆς ἀπορίας· οὐδὲν γὰρ ἔφθη λαβεῖν οἴκο-θεν, ἀλλὰ καὶ τῷ Κικέρωνι γλίσχρον ἦνἐφόδιον· ἄμεινον οὖν εἶναι τὸν μὲν Κικέρω-να προλαμβάνειν τῆς φυγῆς, αὐτὸν δὲ με-ταθεῖν οἴκοθεν συσκευασάμενον. ταῦτ’ ἔδο-ξε, καὶ περιβαλόντες ἀλλήλους καὶ ἀνα-κλαυσάμενοι διελύθησαν. ὁ μὲν οὖν Κόι-ντος οὐ πολλαῖς ὕστερον ἡμέραις ὑπὸ τῶνοἰκετῶν προδοθεὶς τοῖς ζητοῦσιν, ἀνῃρέθημετὰ τοῦ παιδός. ὁ δὲ Κικέρων εἰς Ἄστυρακομισθεὶς καὶ πλοῖον εὑρών, εὐθὺς ἐνέβηκαὶ παρέπλευσεν ἄχρι Κιρκαίου πνεύματιχρώμενος. ἐκεῖθεν δὲ βουλομένων εὐθὺςαἴρειν τῶν κυβερνητῶν, εἴτε δείσας τὴνθάλασσαν, εἴτ’ οὔπω παντάπασι τὴν Καί-σαρος ἀπεγνωκὼς πίστιν, ἀπέβη καὶ πα-ρῆλθε πεζῇ σταδίους ἑκατὸν ὡς εἰς Ῥώμηνπορευόμενος. αὖθις δ’ ἀλύων καὶ μεταβαλ-λόμενος, κατῄει πρὸς θάλασσαν εἰς Ἄστυ-ρα, κἀκεῖ διενυκτέρευσεν ἐπὶ δεινῶν καὶἀπόρων λογισμῶν, ὅς γε καὶ παρελθεῖν εἰς

157

εἶπεν „οὐκ ἔχω τηλικοῦτον τράχηλον“.Ἔτι δ’ ἡμέρας δύο ἢ τρεῖς ἔχοντι τῆς ἀρ-χῆς αὐτῷ προσήγαγέ τις Μανίλιον εὐθύ-νων κλοπῆς. ὁ δὲ Μανίλιος οὗτος εὔνοιανεἶχε καὶ σπουδὴν ὑπὸ τοῦ δήμου, δοκῶνἐλαύνεσθαι διὰ Πομπήιον· ἐκείνου γὰρ ἦνφίλος. αἰτουμένου δ’ ἡμέρας αὐτοῦ, μίαν ὁΚικέρων μόνην τὴν ἐπιοῦσαν ἔδωκε, καὶ ὁδῆμος ἠγανάκτησεν, εἰθισμένων τῶν στρα-τηγῶν δέκα τοὐλάχιστον ἡμέρας διδόναιτοῖς κινδυνεύουσι. τῶν δὲ δημάρχων ἀγα-γόντων αὐτὸν ἐπὶ τὸ βῆμα καὶ κατηγορού-ντων, ἀκουσθῆναι δεηθεὶς εἶπεν, ὅτι τοῖςκινδυνεύουσιν ἀεί, καθ’ ὅσον οἱ νόμοι πα-ρείκουσι, κεχρημένος ἐπιεικῶς καὶ φιλαν-θρώπως, δεινὸν ἡγεῖτο τῷ Μανιλίῳ ταὐτὰμὴ παρασχεῖν· ἧς οὖν ἔτι μόνης κύριος ἦνἡμέρας στρατηγῶν, ταύτην ἐπίτηδες ὁρί-σαι· τὸ γὰρ εἰς ἄλλον ἄρχοντα τὴν κρίσινἐκβαλεῖν οὐκ εἶναι βουλομένου βοηθεῖν. τα-ῦτα λεχθέντα θαυμαστὴν ἐποίησε τοῦ δή-

80

πολλοὶ τῶν εὐφυῶν ὑπόθεσιν λαβόντες εἰςτὸ ἀδωροδόκητον τοῦ Δημοσθένους διημιλ-λῶντο τοῖς ἐπιγράμμασι.Δημάδην δὲ χρόνον οὐ πολὺν ἀπολαύσανταμισουμένης δόξης ἡ Δημοσθένους δίκη κα-τήγαγεν εἰς Μακεδονίαν, οὓς ἐκολάκευσεναἰσχρῶς, ὑπὸ τούτων ἐξολούμενον δικαί-ως, ἐπαχθῆ μὲν ὄντα καὶ πρότερον αὐτοῖς,τότε δ' εἰς αἰτίαν ἄφυκτον ἐμπεσόντα.γράμματα γὰρ ἐξέπεσεν αὐτοῦ, δι' ὧν πα-ρεκάλει Περδίκκαν ἐπιχειρεῖν Μακεδονίᾳκαὶ σῴζειν τοὺς Ἕλληνας, ὡς ἀπὸ σαπροῦκαὶ παλαιοῦ στήμονος'λέγων τὸν Ἀντίπα-τρον'ἠρτημένους. ἐφ' οἷς Δεινάρχου τοῦΚορινθίου κατηγορήσαντος, παροξυνθεὶς ὁΚάσσανδρος ἐγκατέσφαξεν αὐτοῦ τῷ κόλ-πῳ τὸν υἱόν, εἶθ' οὕτως ἐκεῖνον ἀνελεῖνπροσέταξε, [ἐν] τοῖς μεγίστοις διδασκόμε-νον ἀτυχήμασιν, ὅτι πρώτους ἑαυτοὺς οἱπροδόται πωλοῦσιν, ὃ πολλάκις Δημο-σθένους προαγορεύοντος οὐκ ἐπίστευσε.

61

προέσθαι τὸν ἄνδρα. τὰ δὲ τῆς ἀντιδόσεωςοὕτως εἶχεν. ἔδει Κικέρωνος μὲν ἐκστῆναιΚαίσαρα, Παύλου δὲ τἀδελφοῦ Λέπιδον,Λευκίου δὲ Καίσαρος Ἀντώνιον, ὃς ἦν θε-ῖος αὐτῷ πρὸς μητρός. οὕτως ἐξέπεσονὑπὸ θυμοῦ καὶ λύσσης τῶν ἀνθρωπίνων λο-γισμῶν, μᾶλλον δ’ ἀπέδειξαν ὡς οὐδὲν ἀν-θρώπου θηρίον ἐστὶν ἀγριώτερον ἐξουσίανπάθει προσλαβόντος.[47] Πραττομένων δὲ τούτων ὁ Κικέρωνἦν μὲν ἐν ἀγροῖς ἰδίοις περὶ Τοῦσκλον,ἔχων τὸν ἀδελφὸν σὺν αὑτῷ· πυθόμενοι δὲτὰς προγραφάς, ἔγνωσαν εἰς Ἄστυρα με-ταβῆναι, χωρίον παράλιον τοῦ Κικέρωνος,ἐκεῖθεν δὲ πλεῖν εἰς Μακεδονίαν πρὸς Βρο-ῦτον· ἤδη γὰρ ὑπὲρ αὐτοῦ λόγος ἐφοίτακρατοῦντος. ἐκομίζοντο δ’ ἐν φορείοις,ἀπειρηκότες ὑπὸ λύπης, καὶ κατὰ τὴν ὁδὸνἐφιστάμενοι καὶ τὰ φορεῖα παραβάλλοντεςἀλλήλοις προσωλοφύροντο. μᾶλλον δ’ ὁΚόιντος ἠθύμει, καὶ λογισμὸς αὐτὸν εἰσῄει

156

αὐτὸς ἐκεῖνος, μετ’ οὐ πολὺν χρόνον γήμαςπαρθένον, ὡς μὲν ἡ Τερεντία κατεφήμιζεν,ἔρωτι τῆς ὥρας, ὡς δὲ Τίρων ὁ τοῦ Κι-κέρωνος ἀπελεύθερος γέγραφεν, εὐπορίαςἕνεκα πρὸς διάλυσιν δανείων. ἦν γὰρ ἡπαῖς πλουσία σφόδρα, καὶ τὴν οὐσίαναὐτῆς ὁ Κικέρων ἐν πίστει κληρονόμοςἀπολειφθεὶς διεφύλαττεν. ὀφείλων δὲ πολ-λὰς μυριάδας, ὑπὸ τῶν φίλων καὶ οἰκείωνἐπείσθη τὴν παῖδα γῆμαι παρ’ ἡλικίαν καὶτοὺς δανειστὰς ἀπαλλάξαι τοῖς ἐκείνηςχρησάμενος. Ἀντώνιος δὲ τοῦ γάμου μνη-σθεὶς ἐν ταῖς πρὸς τοὺς Φιλιππικοὺς ἀντι-γραφαῖς, ἐκβαλεῖν φησιν αὐτὸν γυναῖκαπαρ’ ἣν ἐγήρασε, χαριέντως ἅμα τὴνοἰκουρίαν ὡς ἀπράκτου καὶ ἀστρατεύτουπαρασκώπτων τοῦ Κικέρωνος. γήμαντι δ’αὐτῷ μετ’ οὐ πολὺν χρόνον ἡ θυγάτηρἀπέθανε τίκτουσα παρὰ Λέντλῳ· τούτῳγὰρ ἐγαμήθη μετὰ τὴν Πείσωνος τοῦ προ-τέρου ἀνδρὸς τελευτήν· καὶ συνῆλθον μὲν

145

Τὸν μὲν οὖν Δημοσθένους ἀπέχεις ὦ Σόσ-σιε βίον ἐξ ὧν ἡμεῖς ἀνέγνωμεν ἢ διηκού-σαμεν.

62

αὑτὸν ἰσχύων ἐν τῇ πόλει μέγα καὶ Κράσ-σῳ χρώμενος βοηθῷ, κρινόμενος κλοπῆςἐπ’ αὐτοῦ, τῇ δὲ δυνάμει καὶ σπουδῇ πε-ποιθώς, ἔτι τὴν ψῆφον τῶν κριτῶν διαφε-ρόντων, ἀπαλλαγεὶς οἴκαδε κείρασθαί τετὴν κεφαλὴν κατὰ τάχος καὶ καθαρὸνἱμάτιον λαβὼν ὡς νενικηκὼς αὖθις εἰς ἀγο-ρὰν προϊέναι, τοῦ δὲ Κράσσου περὶ τὴναὔλειον ἀπαντήσαντος αὐτῷ καὶ φράσα-ντος ὅτι πάσαις ἑάλωκε ταῖς ψήφοις, ἀνα-στρέψας καὶ κατακλινεὶς ἀποθανεῖν. τὸ δὲπρᾶγμα τῷ Κικέρωνι δόξαν ἤνεγκεν ὡςἐπιμελῶς βραβεύσαντι τὸ δικαστήριον.Ἐπεὶ δὲ Οὐατίνιος, ἀνὴρ ἔχων τι τραχὺκαὶ πρὸς τοὺς ἄρχοντας ὀλίγωρον ἐν ταῖςσυνηγορίαις, χοιράδων δὲ τὸν τράχηλονπερίπλεως, ᾐτεῖτό τι καταστὰς παρὰ τοῦΚικέρωνος, καὶ μὴ διδόντος, ἀλλὰ βου-λευομένου πολὺν χρόνον, εἶπεν ὡς οὐκ ἂναὐτός γε διστάσειε περὶ τούτου στρατη-γῶν, ἐπιστραφεὶς ὁ Κικέρων „ἀλλ’ ἔγωγε“

79

ἐπὶ τὴν παραμυθίαν τῷ Κικέρωνι παντα-χόθεν οἱ φιλόσοφοι, βαρέως δ’ ἄγαν ἤνεγκετὸ συμβεβηκός, ὥστε καὶ τὴν γαμηθεῖσανἀποπέμψασθαι, δόξασαν ἡσθῆναι τῇ τελευ-τῇ τῆς Τυλλίας.[42] Τὰ μὲν οὖν κατ’ οἶκον οὕτως εἶχε τῷΚικέρωνι. τῆς δ’ ἐπὶ Καίσαρα συνιστα-μένης πράξεως οὐ μετέσχε, καίπερ ὢν ἑτα-ῖρος ἐν τοῖς μάλιστα Βρούτου καὶ βαρύνε-σθαι τὰ παρόντα καὶ τὰ πάλαι ποθεῖνπράγματα δοκῶν ὡς ἕτερος οὐδείς. ἀλλ’ἔδεισαν οἱ ἄνδρες αὐτοῦ τήν τε φύσιν ὡςἐνδεᾶ τόλμης τόν τε χρόνον, ἐν ᾧ καὶ ταῖςἐῤῥωμενεστάταις φύσεσιν ἐπιλείπει τὸ θα-ῤῥεῖν. ὡς δ’ οὖν ἐπέπρακτο τοῖς περὶ Βρο-ῦτον καὶ Κάσσιον τὸ ἔργον, καὶ τῶν Καί-σαρος φίλων συνισταμένων ἐπὶ τοὺς ἄν-δρας αὖθις ἦν δέος ἐμφυλίοις πολέμοις πε-ριπετῆ γενέσθαι τὴν πόλιν, Ἀντώνιος μὲνὑπατεύων τὴν βουλὴν συνήγαγε καὶ βρα-χέα διελέχθη περὶ ὁμονοίας, Κικέρων δὲ

146

αἰτίαν ἔσχεν, ὀλίγῳ δ’ ὕστερον αὑτὸν ἀπο-λωλεκὼς ᾔσθετο καὶ τοῦ δήμου προέμενοςτὴν ἐλευθερίαν. αὐξηθεὶς γὰρ ὁ νεανίας καὶτὴν ὑπατείαν λαβών, Κικέρωνα μὲν εἴασεχαίρειν, Ἀντωνίῳ δὲ καὶ Λεπίδῳ φίλος γε-νόμενος καὶ τὴν δύναμιν εἰς τὸ αὐτὸ συνε-νεγκών, ὥσπερ ἄλλο τι κτῆμα τὴν ἡγεμονί-αν ἐνείματο πρὸς αὐτούς, καὶ κατεγράφη-σαν ἄνδρες οὓς ἔδει θνῄσκειν ὑπὲρ διακοσί-ους. πλείστην δὲ τῶν ἀμφισβητημάτωναὐτοῖς ἔριν ἡ Κικέρωνος προγραφὴ πα-ρέσχεν, Ἀντωνίου μὲν ἀσυμβάτως ἔχοντος,εἰ μὴ πρῶτος ἐκεῖνος ἀποθνῄσκοι, Λεπίδουδ’ Ἀντωνίῳ προστιθεμένου, Καίσαρος δὲπρὸς ἀμφοτέρους ἀντέχοντος. ἐγίγνοντο δ’αἱ σύνοδοι μόνοις ἀπόῤῥητοι περὶ πόλινΒονωνίαν ἐφ’ ἡμέρας τρεῖς, καὶ συνῄεσανεἰς τόπον τινὰ πρόσω τῶν στρατοπέδων,ποταμῷ περιῤῥεόμενον. λέγεται δὲ τὰςπρώτας ἡμέρας διαγωνισάμενος ὑπὲρ τοῦΚικέρωνος ὁ Καῖσαρ ἐνδοῦναι τῇ τρίτῃ καὶ

155

ὥστε καὶ τρίψεσι καὶ περιπάτοις ἀριθμῷτεταγμένοις χρῆσθαι, καὶ τοῦτον τὸντρόπον διαπαιδαγωγῶν τὴν ἕξιν ἄνοσονκαὶ διαρκῆ πρὸς πολλοὺς καὶ μεγάλουςἀγῶνας καὶ πόνους συνεῖχεν. οἰκίαν δὲ τὴνμὲν πατρῴαν τῷ ἀδελφῷ παρεχώρησεν,αὐτὸς δ’ ᾤκει περὶ τὸ Παλάτιον ὑπὲρ τοῦμὴ μακρὰν βαδίζοντας ἐνοχλεῖσθαι τοὺςθεραπεύοντας αὐτόν. ἐθεράπευον δὲ καθ’ἡμέραν ἐπὶ θύρας φοιτῶντες οὐκ ἐλάσσονεςἢ Κράσσον ἐπὶ πλούτῳ καὶ Πομπήιον διὰτὴν ἐν τοῖς στρατεύμασι δύναμιν, θαυμαζο-μένους μάλιστα Ῥωμαίων καὶ μεγίστουςὄντας. Πομπήιος δὲ καὶ Κικέρωνα ἐθε-ράπευε, καὶ μέγα πρὸς δύναμιν αὐτῷ καὶδόξαν ἡ Κικέρωνος συνέπραξε πολιτεία.[9] Στρατηγίαν δὲ μετιόντων ἅμα σὺναὐτῷ πολλῶν καὶ γενναίων, πρῶτοςἁπάντων ἀνηγορεύθη, καὶ τὰς κρίσεις ἔδο-ξε καθαρῶς καὶ καλῶς βραβεῦσαι. λέγεταιδὲ καὶ Λικίνιος Μᾶκερ, ἀνὴρ καὶ καθ’

78

ΚΙΚΕΡΩΝ

[1] Κικέρωνος δὲ τὴν μὲν μητέρα λέγουσινἙλβίαν καὶ γεγονέναι καλῶς καὶ βεβιω-κέναι, περὶ δὲ τοῦ πατρὸς οὐδὲν ἦν πυ-θέσθαι μέτριον. οἱ μὲν γὰρ ἐν γναφείῳ τινὶκαὶ γενέσθαι καὶ τραφῆναι τὸν ἄνδραλέγουσιν, οἱ δ’ εἰς Τύλλον Ἄττιον ἀνάγου-σι τὴν ἀρχὴν τοῦ γένους, βασιλεύσαντα λα-μπρῶς ἐν Οὐολούσκοις καὶ πολεμήσανταῬωμαίοις οὐκ ἀδυνάτως. ὁ μέντοι πρῶτοςἐκ τοῦ γένους Κικέρων ἐπονομασθεὶς ἄξιοςλόγου δοκεῖ γενέσθαι· διὸ τὴν ἐπίκλησινοὐκ ἀπέῤῥιψαν οἱ μετ’ αὐτόν, ἀλλ’ ἠσπάσα-ντο, καίπερ ὑπὸ πολλῶν χλευαζομένην. κί-κερ γὰρ οἱ Λατῖνοι τὸν ἐρέβινθον καλοῦσι,

63

καὶ τύχῃ λαμπρᾷ κεχρημένον, ἐπειρᾶτο τι-μαῖς καὶ δωρεαῖς ἀποκαλεῖν αὐτοῦ τὰστρατεύματα καὶ περισπᾶν τὴν δύναμιν,ὡς μὴ δεομένη τῶν προπολεμούντωνἈντωνίου πεφευγότος, οὕτως ὁ Καῖσαρφοβηθεὶς ὑπέπεμπε τῷ Κικέρωνι τοὺς δεο-μένους καὶ πείθοντας, ὑπατείαν μὲν ἀμφο-τέροις ὁμοῦ πράττειν, χρῆσθαι δὲ τοῖςπράγμασιν ὅπως αὐτὸς ἔγνωκε παραλα-βόντα τὴν ἀρχήν, καὶ τὸ μειράκιον διοικε-ῖν, ὀνόματος καὶ δόξης γλιχόμενον. ὁμολο-γεῖ δ’ οὖν ὁ Καῖσαρ αὐτός (HHR II 56),ὡς δεδιὼς κατάλυσιν καὶ κινδυνεύων ἔρη-μος γενέσθαι χρήσαιτο τῇ Κικέρωνος ἐνδέοντι φιλαρχίᾳ, προτρεψάμενος αὐτὸνὑπατείαν μετιέναι συμπράττοντος αὐτοῦκαὶ συναρχαιρεσιάζοντος.[46] Ἐνταῦθα μέντοι μάλιστα Κικέρωνἐπαρθεὶς ὑπὸ νέου γέρων καὶ φενακισθεὶςκαὶ συναρχαιρεσιάσας καὶ παρασχὼν αὐτῷτὴν σύγκλητον, εὐθὺς μὲν ὑπὸ τῶν φίλων

154

πολλὰ πρὸς τὸν καιρὸν οἰκείως διελθών,ἔπεισε τὴν σύγκλητον Ἀθηναίους μιμησα-μένην ἀμνηστίαν τῶν ἐπὶ Καίσαρι ψηφίσα-σθαι, νεῖμαι δὲ τοῖς περὶ Κάσσιον καὶ Βρο-ῦτον ἐπαρχίας. ἔσχε δὲ τούτων τέλοςοὐδέν. ὁ γὰρ δῆμος αὐτὸς μὲν ἀφ’ ἑαυτοῦπρὸς οἶκτον ἐξαχθείς, ὡς εἶδε τὸν νεκρὸνἐκκομιζόμενον δι’ ἀγορᾶς, Ἀντωνίου δὲκαὶ τὴν ἐσθῆτα δείξαντος αὐτοῖς αἵματοςκατάπλεων καὶ κεκομμένην πάντῃ τοῖς ξί-φεσιν, ἐκμανέντες ὑπ’ ὀργῆς ἐν ἀγορᾷ ζή-τησιν ἐποιοῦντο τῶν ἀνδρῶν, καὶ πῦρ ἔχο-ντες ἐπὶ τὰς οἰκίας ἔθεον ὡς ὑφάψοντες. οἱδὲ τοῦτον μὲν τῷ προπεφυλάχθαι διέφυγοντὸν κίνδυνον, ἑτέρους δὲ πολλοὺς καὶ με-γάλους προσδοκῶντες, ἐξέλιπον τὴν πόλιν.[43] Εὐθὺς οὖν ὁ Ἀντώνιος ἐπῆρτο, καὶπᾶσι μὲν ἦν φοβερὸς ὡς μοναρχήσων, τῷδὲ Κικέρωνι φοβερώτατος. ἀναῤῥωννυ-μένην τε γὰρ αὐτῷ πάλιν ὁρῶν τὴν δύναμινἐν τῇ πολιτείᾳ καὶ τοῖς περὶ Βροῦτον ἐπι-

147

κἀκεῖνος ἐν τῷ πέρατι τῆς ῥινὸς διαστολὴνὡς ἔοικεν ἀμβλεῖαν εἶχεν ὥσπερ ἐρεβίνθουδιαφυήν, ἀφ’ ἧς ἐκτήσατο τὴν ἐπωνυμίαν.αὐτός γε μὴν Κικέρων, ὑπὲρ οὗ τάδεγέγραπται, τῶν φίλων αὐτὸν οἰομένωνδεῖν, ὅτε πρῶτον ἀρχὴν μετῄει καὶ πολιτεί-ας ἥπτετο, φυγεῖν τοὔνομα καὶ μετα-θέσθαι, λέγεται νεανιευσάμενος εἰπεῖν, ὡςἀγωνιεῖται τὸν Κικέρωνα τῶν Σκαύρωνκαὶ τῶν Κάτλων ἐνδοξότερον ἀποδεῖξαι.ταμιεύων δ’ ἐν Σικελίᾳ καὶ τοῖς θεοῖςἀνάθημα ποιούμενος ἀργυροῦν, τὰ μὲνπρῶτα δύο τῶν ὀνομάτων ἐπέγραψε, τόντε Μᾶρκον καὶ τὸν Τύλλιον, ἀντὶ δὲ τοῦτρίτου σκώπτων ἐρέβινθον ἐκέλευσε παρὰτὰ γράμματα τὸν τεχνίτην ἐντορεῦσαι. τα-ῦτα μὲν οὖν περὶ τοῦ ὀνόματος ἱστόρηται.[2] Τεχθῆναι δὲ Κικέρωνα λέγουσιν ἀνωδύ-νως καὶ ἀπόνως λοχευθείσης αὐτοῦ τῆς μη-τρὸς ἡμέρᾳ τρίτῃ τῶν νέων Καλανδῶν, ἐνᾗ νῦν οἱ ἄρχοντες εὔχονται καὶ θύουσιν

64

τὴν δίκην ὁ Κικέρων διαβολὴν ἔσχεν, ὡςἐπ’ ἀργυρίῳ τὸ τίμημα καθυφειμένος. οὐμὴν ἀλλ’ οἱ Σικελιῶται χάριν εἰδότες ἀγο-ρανομοῦντος αὐτοῦ πολλὰ μὲν ἄγοντες ἀπὸτῆς νήσου, πολλὰ δὲ φέροντες ἧκον, ὧνοὐδὲν ἐποιήσατο κέρδος, ἀλλ’ ὅσον ἐπευω-νίσαι τὴν ἀγορὰν ἀπεχρήσατο τῇ φιλοτιμίᾳτῶν ἀνθρώπων.Ἐκέκτητο δὲ χωρίον καλὸν ἐν Ἄρποις, καὶπερὶ Νέαν πόλιν ἦν ἀγρὸς καὶ περὶ Πομπη-ίους ἕτερος, οὐ μεγάλοι, φερνή τε Τερεντί-ας τῆς γυναικὸς προσεγένετο μυριάδωνδώδεκα, καὶ κληρονομία τις εἰς ἐννέα συνα-χθεῖσα δηναρίων μυριάδας. ἀπὸ τούτωνἐλευθερίως ἅμα καὶ σωφρόνως διῆγε μετὰτῶν συμβιούντων Ἑλλήνων καὶ Ῥωμαίωνφιλολογῶν, σπάνιον εἴ ποτε πρὸ δυσμῶνἡλίου κατακλινόμενος, οὐχ οὕτω δι’ ἀσχο-λίαν ὡς διὰ τὸ σῶμα τῷ στομάχῳ μοχθη-ρῶς διακείμενον. ἦν δὲ καὶ τὴν ἄλλην περὶτὸ σῶμα θεραπείαν ἀκριβὴς καὶ περιττός,

77

τήδειον εἰδώς, ἤχθετο παρόντι. καί πού τικαὶ προϋπῆρχεν ὑποψίας αὐτοῖς πρὸς ἀλλή-λους κατὰ τὴν τῶν βίων ἀνομοιότητα καὶδιαφοράν. ταῦτα δὴ δείσας ὁ Κικέρωνπρῶτον μὲν ὥρμησε πρεσβευτὴς Δολοβέλ-λᾳ συνεκπλεῦσαι εἰς Συρίαν· ἐπεὶ δ’ οἱ μέλ-λοντες ὑπατεύειν μετ’ Ἀντώνιον, Ἵρτιοςκαὶ Πάνσας, ἄνδρες ἀγαθοὶ καὶ ζηλωταὶτοῦ Κικέρωνος, ἐδέοντο μὴ σφᾶς ἐγκαταλι-πεῖν, ἀναδεχόμενοι καταλύσειν τὸνἈντώνιον ἐκείνου παρόντος, ὁ δ’ οὔτ’ ἀπι-στῶν παντάπασιν οὔτε πιστεύων, Δολοβέλ-λαν μὲν εἴασε χαίρειν, ὁμολογήσας δὲ τοῖςπερὶ τὸν Ἵρτιον τὸ θέρος ἐν Ἀθήναιςδιάξειν, ὅταν δ’ ἐκεῖνοι παραλάβωσι τὴνἀρχήν, ἀφίξεσθαι πάλιν, αὐτὸς καθ’ ἑαυτὸνἐξέπλευσε. γενομένης δὲ περὶ τὸν πλοῦνδιατριβῆς, καὶ λόγων ἀπὸ Ῥώμης οἷα φιλεῖκαινῶν προσπεσόντων, μεταβεβλῆσθαι μὲνἈντώνιον θαυμαστὴν μεταβολὴν καὶ πάνταπράττειν καὶ πολιτεύεσθαι πρὸς τὴν σύ-

148

Ἀττικὸν ἐπιστολαῖς (Brut. 1, 17, 5) καθή-ψατο τοῦ Κικέρωνος, ὅτι διὰ φόβον Ἀντω-νίου θεραπεύων Καίσαρα δῆλός ἐστιν οὐκἐλευθερίαν τῇ πατρίδι πράττων, ἀλλὰ δε-σπότην φιλάνθρωπον αὑτῷ μνώμενος. οὐμὴν ἀλλὰ τόν γε παῖδα τοῦ Κικέρωνος ὁΒροῦτος ἐν Ἀθήναις διατρίβοντα παρὰ τοῖςφιλοσόφοις ἀναλαβὼν ἔσχεν ἐφ’ ἡγεμονί-αις, καὶ πολλὰ χρώμενος αὐτῷ κατώρθου.τοῦ δὲ Κικέρωνος ἀκμὴν ἔσχεν ἡ δύναμιςἐν τῇ πόλει τότε μεγίστην, καὶ κρατῶνὅσον ἐβούλετο τὸν μὲν Ἀντώνιον ἐξέκρου-σε καὶ κατεστασίασε, καὶ πολεμήσονταςαὐτῷ τοὺς δύο ὑπάτους, Ἵρτιον καὶ Πάν-σαν, ἐξέπεμψε, Καίσαρι δὲ ῥαβδούχους καὶστρατηγικὸν κόσμον, ὡς δὴ προπολεμοῦντιτῆς πατρίδος, ἔπεισε ψηφίσασθαι τὴν σύ-γκλητον. ἐπεὶ δ’ Ἀντώνιος μὲν ἥττητο,τῶν δ’ ὑπάτων ἀμφοτέρων ἐκ τῆς μάχηςἀποθανόντων πρὸς Καίσαρα συνέστησαν αἱδυνάμεις, δείσασα δ’ ἡ βουλὴ νέον ἄνδρα

153

αὐτοῦ τὴν δίκην. βέῤῥην γὰρ οἱ Ῥωμαῖοιτὸν ἐκτετμημένον χοῖρον καλοῦσιν. ὡς οὖνἀπελευθερικὸς ἄνθρωπος ἔνοχος τῷ ἰου-δαΐζειν ὄνομα Κεκίλιος ἐβούλετο παρω-σάμενος τοὺς Σικελιώτας κατηγορεῖν τοῦΒέῤῥου, „τί Ἰουδαίῳ πρὸς χοῖρον;“ ἔφη ὁΚικέρων. ἦν δὲ τῷ Βέῤῥῃ ἀντίπαις υἱὸςοὐκ ἐλευθερίως δοκῶν προΐστασθαι τῆςὥρας. λοιδορηθεὶς οὖν ὁ Κικέρων εἰς μαλα-κίαν ὑπὸ τοῦ Βέῤῥου, „τοῖς υἱοῖς“ εἶπεν„ἐντὸς θυρῶν δεῖ λοιδορεῖσθαι“. τοῦ δὲ ῥή-τορος Ὁρτησίου τὴν μὲν εὐθεῖαν τῷ Βέῤῥῃσυνειπεῖν μὴ θελήσαντος, ἐν δὲ τῷ τιμήμα-τι πεισθέντος παραγενέσθαι καὶ λαβόντοςἐλεφαντίνην Σφίγγα μισθόν, εἶπέ τι πλαγί-ως ὁ Κικέρων πρὸς αὐτόν· τοῦ δὲ φήσα-ντος αἰνιγμάτων λύσεως ἀπείρως ἔχειν,„καὶ μὴν ἐπὶ τῆς οἰκίας“ ἔφη „τὴν Σφίγγαἔχεις“.[8] Οὕτω δὲ τοῦ Βέῤῥου καταδικασθέντος,ἑβδομήκοντα πέντε μυριάδων τιμησάμενος

76

ὑπὲρ τοῦ ἡγεμόνος. τῇ δὲ τίτθῃ φάσμα δο-κεῖ γενέσθαι καὶ προειπεῖν ὡς ὄφελος μέγαπᾶσι Ῥωμαίοις ἐκτρεφούσῃ. ταῦτα δ’ ἄλ-λως ὀνείρατα καὶ φλύαρον εἶναι δοκοῦνταταχέως αὐτὸς ἀπέδειξε μαντείαν ἀληθινὴνἐν ἡλικίᾳ τοῦ μανθάνειν γενόμενος καὶ δι’εὐφυΐαν ἐκλάμψας καὶ λαβὼν ὄνομα καὶδόξαν ἐν τοῖς παισίν, ὥστε τοὺς πατέραςαὐτῶν ἐπιφοιτᾶν τοῖς διδασκαλείοις, ὄψειτε βουλομένους ἰδεῖν τὸν Κικέρωνα καὶ τὴνὑμνουμένην αὐτοῦ περὶ τὰς μαθήσεις ὀξύ-τητα καὶ σύνεσιν ἱστορῆσαι, τοὺς δ’ ἀγροι-κοτέρους ὀργίζεσθαι τοῖς υἱέσιν, ὁρῶνταςἐν ταῖς ὁδοῖς τὸν Κικέρωνα μέσον αὑτῶνἐπὶ τιμῇ λαμβάνοντας. γενόμενος δ’,ὥσπερ ὁ Πλάτων ἀξιοῖ τὴν φιλομαθῆ καὶφιλόσοφον φύσιν, οἷος ἀσπάζεσθαι πᾶνμάθημα καὶ μηδὲν λόγου μηδὲ παιδείαςἀτιμάζειν εἶδος, ἐῤῥύη πως προθυμότερονἐπὶ ποιητικήν, καί τι καὶ διασῴζεται ποιη-μάτιον ἔτι παιδὸς αὐτοῦ Πόντιος Γλαῦκος,

65

ὀφθῆναι τῷ Κικέρωνι πρῶτον οἷος ὤφθηκαθ’ ὕπνον· ἐκπλαγέντα δὲ πυνθάνεσθαι τί-νων εἴη γονέων. ἦν δὲ πατρὸς μὲν Ὀκτα-ουΐου τῶν οὐκ ἄγαν ἐπιφανῶν, Ἀττίας δὲμητρός, ἀδελφιδῆς Καίσαρος. ὅθεν Καῖσαραὐτῷ παῖδας οὐκ ἔχων ἰδίους καὶ τὴν οὐσί-αν ἑαυτοῦ καὶ τὸν οἶκον ἐν ταῖς διαθήκαιςἔδωκεν. ἐκ τούτου φασὶ τὸν Κικέρωνα τῷπαιδὶ κατὰ τὰς ἀπαντήσεις ἐντυγχάνεινἐπιμελῶς, κἀκεῖνον οἰκείως δέχεσθαι τὰςφιλοφροσύνας· καὶ γὰρ ἐκ τύχης αὐτῷ γε-γονέναι συμβεβήκει Κικέρωνος ὑπατεύο-ντος.[45] Αὗται μὲν οὖν ἴσως προφάσεις ἦσανλεγόμεναι· τὸ δὲ πρὸς Ἀντώνιον μῖσος Κι-κέρωνα πρῶτον, εἶθ’ ἡ φύσις ἥττων οὖσατιμῆς προσεποίησε Καίσαρι, νομίζονταπροσλαμβάνειν τῇ πολιτείᾳ τὴν ἐκείνου δύ-ναμιν. οὕτω γὰρ ὑπῄει τὸ μειράκιον αὐτόν,ὥστε καὶ πατέρα προσαγορεύειν. ἐφ’ ᾧσφόδρα Βροῦτος ἀγανακτῶν ἐν ταῖς πρὸς

152

γκλητον, ἐνδεῖν δὲ τῆς ἐκείνου παρουσίαςτὰ πράγματα μὴ τὴν ἀρίστην ἔχειν διάθε-σιν, καταμεμψάμενος αὐτὸς αὑτοῦ τὴνπολλὴν εὐλάβειαν ἀνέστρεψεν αὖθις εἰςῬώμην. καὶ τῶν πρώτων οὐ διήμαρτεν ἐλ-πίδων. τοσοῦτο πλῆθος ἀνθρώπων ὑπὸ χα-ρᾶς καὶ πόθου πρὸς τὴν ἀπάντησιν ἐξεχύ-θη, καὶ σχεδὸν ἡμερήσιον ἀνάλωσανχρόνον αἱ περὶ τὰς πύλας καὶ τὴν εἴσοδοναὐτοῦ δεξιώσεις καὶ φιλοφροσύναι. τῇ δ’ὑστεραίᾳ βουλὴν συναγαγόντος Ἀντωνίουκαὶ καλοῦντος αὐτόν, οὐκ ἦλθεν, ἀλλὰ κα-τέκειτο, μαλακῶς ἔχειν ἐκ τοῦ κόπου σκη-πτόμενος. ἐδόκει δὲ τὸ ἀληθὲς ἐπιβουλῆςεἶναι φόβος ἔκ τινος ὑποψίας καὶ μηνύσεωςκαθ’ ὁδὸν αὐτῷ προσπεσούσης. Ἀντώνιοςδὲ χαλεπῶς μὲν ἔσχεν ἐπὶ τῇ διαβολῇ καὶστρατιώτας ἔπεμψεν, ἄγειν αὐτὸν ἢ κατα-πρῆσαι τὴν οἰκίαν κελεύσας, ἐνστάντων δὲπολλῶν καὶ δεηθέντων, ἐνέχυρα λαβὼνμόνον ἐπαύσατο, καὶ τὸ λοιπὸν οὕτως ἀντι-

149

ἐν τετραμέτρῳ πεποιημένον. προϊὼν δὲ τῷχρόνῳ καὶ ποικιλώτερον ἁπτόμενος τῆςπερὶ ταῦτα μούσης, ἔδοξεν οὐ μόνον ῥή-τωρ, ἀλλὰ καὶ ποιητὴς ἄριστος εἶναι Ῥω-μαίων. ἡ μὲν οὖν ἐπὶ τῇ ῥητορικῇ δόξαμέχρι νῦν διαμένει, καίπερ οὐ μικρᾶς γεγε-νημένης περὶ τοὺς λόγους καινοτομίας, τὴνδὲ ποιητικὴν αὐτοῦ, πολλῶν εὐφυῶν ἐπιγε-νομένων, παντάπασιν ἀκλεῆ καὶ ἄτιμονἔῤῥειν συμβέβηκεν.[3] Ἀπαλλαγεὶς δὲ τῶν ἐν παισὶ διατριβῶν,Φίλωνος ἤκουσε τοῦ ἐξ Ἀκαδημείας, ὃνμάλιστα Ῥωμαῖοι τῶν Κλειτομάχου συνή-θων καὶ διὰ τὸν λόγον ἐθαύμασαν καὶ διὰτὸν τρόπον ἠγάπησαν. ἅμα δὲ τοῖς περὶΜούκιον ἀνδράσι πολιτικοῖς καὶ πρωτεύου-σι τῆς βουλῆς συνών, εἰς ἐμπειρίαν τῶννόμων ὠφελεῖτο, καί τινα χρόνον καὶ στρα-τείας μετέσχεν ὑπὸ Σύλλᾳ περὶ τὸν Μαρσι-κὸν πόλεμον. εἶθ’ ὁρῶν εἰς στάσιν, ἐκ δὲτῆς στάσεως εἰς ἄκρατον ἐμπίπτοντα τὰ

66

πορευομένῳ Κικέρωνι πρόχειρον ἦν εἰπεῖνκαὶ ἐπιδεῖξαι τοὺς τῶν φίλων ἀγροὺς καὶτὰς ἐπαύλεις. οὐσίαν δὲ μικρὰν μέν, ἱκανὴνδὲ καὶ ταῖς δαπάναις ἐπαρκῆ κεκτημένος,ἐθαυμάζετο μήτε μισθοὺς μήτε δῶρα προ-σιέμενος ἀπὸ τῆς συνηγορίας, μάλιστα δ’ὅτε τὴν κατὰ Βέῤῥου δίκην ἀνέλαβε. το-ῦτον γὰρ στρατηγὼν γεγονότα τῆς Σικελί-ας καὶ πολλὰ πεπονηρευμένον τῶν Σικε-λιωτῶν διωκόντων εἷλεν, οὐκ εἰπών, ἀλλ’ἐξ αὐτοῦ τρόπον τινὰ τοῦ μὴ εἰπεῖν. τῶνγὰρ στρατηγῶν τῷ Βέῤῥῃ χαριζομένων καὶτὴν κρίσιν ὑπερθέσεσι καὶ διακρούσεσιπολλαῖς εἰς τὴν ὑστάτην ἐκβαλλόντων, ὡςἦν πρόδηλον ὅτι τοῖς λόγοις ὁ τῆς ἡμέραςοὐκ ἐξαρκέσει χρόνος οὐδὲ λήψεται πέραςἡ κρίσις, ἀναστὰς ὁ Κικέρων ἔφη μὴ δε-ῖσθαι λόγων, ἀλλ’ ἐπαγαγὼν τοὺς μάρτυ-ρας καὶ ἀνακρίνας, ἐκέλευσε φέρειν τὴνψῆφον τοὺς δικαστάς. ὅμως δὲ πολλὰ χαρί-εντα διαμνημονεύεται καὶ περὶ ἐκείνην

75

παρεξιόντες ἀτρέμα καὶ φυλαττόμενοι διε-τέλουν, ἄχρι οὗ Καῖσαρ ὁ νέος ἐξ Ἀπολλω-νίας παραγενόμενος τόν τε κλῆρον ἀνε-δέξατο τοῦ Καίσαρος ἐκείνου καὶ περὶ τῶνδισχιλίων πεντακοσίων μυριάδων, ἃς ὁἈντώνιος ἐκ τῆς οὐσίας κατεῖχεν, εἰς δια-φορὰν κατέστη πρὸς αὐτόν.[44] Ἐκ δὲ τούτου Φίλιππος ὁ τὴν μητέρατοῦ νέου Καίσαρος ἔχων καὶ Μάρκελλος ὁτὴν ἀδελφὴν ἀφικόμενοι μετὰ τοῦ νεανί-σκου πρὸς τὸν Κικέρωνα συνέθεντο, Κι-κέρωνα μὲν ἐκείνῳ τὴν ἀπὸ τοῦ λόγου καὶτῆς πολιτείας δύναμιν ἔν τε τῇ βουλῇ καὶτῷ δήμῳ παρέχειν, ἐκεῖνον δὲ Κικέρωνιτὴν ἀπὸ τῶν χρημάτων καὶ τῶν ὅπλωνἀσφάλειαν. ἤδη γὰρ οὐκ ὀλίγους τῶν ὑπὸΚαίσαρι στρατευσαμένων περὶ αὑτὸν εἶχετὸ μειράκιον. ἐδόκει δὲ καὶ μείζων τιςαἰτία γεγονέναι τοῦ τὸν Κικέρωνα δέξα-σθαι προθύμως τὴν Καίσαρος φιλίαν. ἔτιγὰρ ὡς ἔοικε Πομπηίου ζῶντος καὶ Καίσα-

150

ρος, ἔδοξε κατὰ τοὺς ὕπνους ὁ Κικέρων κα-λεῖν τινα τοὺς τῶν συγκλητικῶν παῖδας εἰςτὸ Καπιτώλιον, ὡς μέλλοντος ἐξ αὐτῶνἕνα τοῦ Διὸς ἀποδεικνύναι τῆς Ῥώμηςἡγεμόνα· τοὺς δὲ πολίτας ὑπὸ σπουδῆςθέοντας ἵστασθαι περὶ τὸν νεών, καὶ τοὺςπαῖδας ἐν ταῖς περιπορφύροις καθέζεσθαισιωπὴν ἔχοντας. ἐξαίφνης δὲ τῶν θυρῶνἀνοιχθεισῶν, καθ’ ἕνα τῶν παίδων ἀνι-στάμενον κύκλῳ περὶ τὸν θεὸν παραπορεύ-εσθαι, τὸν δὲ πάντας ἐπισκοπεῖν καὶ ἀπο-πέμπειν ἀχθομένους. ὡς δ’ οὗτος ἦν προσι-ὼν κατ’ αὐτόν, ἐκτεῖναι τὴν δεξιὰν καὶεἰπεῖν „ὦ Ῥωμαῖοι, πέρας ὑμῖν ἐμφυλίωνπολέμων οὗτος ἡγεμὼν γενόμενος“. τοιο-ῦτό φασιν ἐνύπνιον ἰδόντα τὸν Κικέρωνα,τὴν μὲν ἰδέαν τοῦ παιδὸς ἐκμεμάχθαι καὶκατέχειν ἐναργῶς, αὐτὸν δ’ οὐκ ἐπίστα-σθαι. μεθ’ ἡμέραν δὲ καταβαίνοντος εἰς τὸπεδίον τὸ Ἄρειον αὐτοῦ, τοὺς παῖδας ἤδηγεγυμνασμένους ἀπέρχεσθαι, κἀκεῖνον

151

ρον δὲ λογισμὸν αὑτῷ διδοὺς πολὺ τῆς φι-λοτιμίας ὑφελεῖν, ὡς πρὸς ἀόριστον πρᾶγ-μα τὴν δόξαν ἁμιλλώμενος καὶ πέρας ἐφι-κτὸν οὐκ ἔχουσαν. οὐ μὴν ἀλλὰ τό γε χαί-ρειν ἐπαινούμενον διαφερόντως καὶ πρὸςδόξαν ἐμπαθέστερον ἔχειν ἄχρι παντὸςαὐτῷ παρέμεινε καὶ πολλοὺς πολλάκις τῶνὀρθῶν ἐπετάραξε λογισμῶν.[7] Ἁπτόμενος δὲ τῆς πολιτείας προθυ-μότερον, αἰσχρὸν ἡγεῖτο τοὺς μὲν βαναύ-σους, ὀργάνοις χρωμένους καὶ σκεύεσινἀψύχοις, μηδενὸς ἀγνοεῖν ὄνομα μηδὲχώραν ἢ δύναμιν αὐτῶν, τὸν δὲ πολιτικόν,ᾧ δι’ ἀνθρώπων αἱ κοιναὶ πράξεις περαίνο-νται, ῥᾳθύμως καὶ ἀμελῶς ἔχειν περὶ τὴντῶν πολιτῶν γνῶσιν. ὅθεν οὐ μόνον τῶνὀνομάτων μνημονεύειν εἴθιζεν ἑαυτόν,ἀλλὰ καὶ τὸν τόπον ἐν ᾧ τῶν γνωρίμωνἕκαστος οἰκεῖ, καὶ χωρίον ὃ κέκτηται, καὶφίλους οἷστισι χρῆται καὶ γείτονας γι-νώσκειν, καὶ πᾶσαν ὁδὸν τῆς Ἰταλίας δια-

74

πράγματα μοναρχίαν, ἐπὶ τὸν σχολαστὴνκαὶ θεωρητικὸν ἀνελθὼν βίον Ἕλλησί τεσυνῆν φιλολόγοις καὶ προσεῖχε τοῖς μαθή-μασιν, ἄχρι οὗ Σύλλας ἐκράτησε καὶ κα-τάστασίν τινα λαμβάνειν ἔδοξεν ἡ πόλις. ἐνδὲ τῷ χρόνῳ τούτῳ Χρυσόγονος ἀπελεύθε-ρος Σύλλα προσαγγείλας τινὸς οὐσίαν, ὡςἐκ προγραφῆς ἀναιρεθέντος, αὐτὸς ἐωνή-σατο δισχιλίων δραχμῶν. ἐπεὶ δὲ Ῥώσκιοςὁ υἱὸς καὶ κληρονόμος τοῦ τεθνηκότος ἠγα-νάκτει καὶ τὴν οὐσίαν ἐπεδείκνυε πεντήκο-ντα καὶ διακοσίων ταλάντων ἀξίαν οὖσαν,ὅ τε Σύλλας ἐλεγχόμενος ἐχαλέπαινε καὶδίκην πατροκτονίας ἐπῆγε τῷ Ῥωσκίῳ,τοῦ Χρυσογόνου κατασκευάσαντος, ἐβοή-θει δ’ οὐδείς, ἀλλ’ ἀπετρέποντο, τοῦ Σύλλατὴν χαλεπότητα δεδοικότες, οὕτω δὴ δι’ἐρημίαν τοῦ μειρακίου τῷ Κικέρωνι προ-σφυγόντος οἱ φίλοι συμπαρώρμων, ὡς οὐκἂν αὐτῷ λαμπροτέραν αὖθις ἀρχὴν πρὸςδόξαν ἑτέραν οὐδὲ καλλίω γενησομένην.

67

ἐπέγραψε, καὶ μέχρι νῦν [τὰ βιβλία]Φιλιπ-πικοὶ καλοῦνται.[49] Τῶν δ’ ἀκρωτηρίων εἰς Ῥώμην κομι-σθέντων, ἔτυχε μὲν ἀρχαιρεσίας συντελῶνὁ Ἀντώνιος, ἀκούσας δὲ καὶ ἰδὼν ἀνεβόη-σεν, ὡς νῦν αἱ προγραφαὶ τέλος ἔχοιεν. τὴνδὲ κεφαλὴν καὶ τὰς χεῖρας ἐκέλευσεν ὑπὲρτῶν ἐμβόλων ἐπὶ τοῦ βήματος θεῖναι, θέα-μα Ῥωμαίοις φρικτόν, οὐ τὸ Κικέρωνοςὁρᾶν πρόσωπον οἰομένοις, ἀλλὰ τῆς Ἀντω-νίου ψυχῆς εἰκόνα. πλὴν ἕν γέ τι φρονήσαςμέτριον ἐν τούτοις, Πομπωνίᾳ τῇ Κοΐντουγυναικὶ τὸν Φιλόλογον παρέδωκεν. ἡ δὲκυρία γενομένη τοῦ σώματος, ἄλλαις τεδειναῖς ἐχρήσατο τιμωρίαις, καὶ τὰς σάρ-κας ἀποτέμνοντα τὰς ἑαυτοῦ κατὰ μικρὸνὀπτᾶν, εἶτ’ ἐσθίειν ἠνάγκασεν. οὕτω γὰρἔνιοι τῶν συγγραφέων ἱστορήκασιν· ὁ δ’αὐτοῦ τοῦ Κικέρωνος ἀπελεύθερος Τίρωντὸ παράπαν οὐδὲ μέμνηται τῆς τοῦ Φιλο-λόγου προδοσίας. Πυνθάνομαι δὲ Καίσαρα

161

ἀναδεξάμενος οὖν τὴν συνηγορίαν καὶ κα-τορθώσας ἐθαυμάσθη, δεδιὼς δὲ τὸν Σύλ-λαν ἀπεδήμησεν εἰς τὴν Ἑλλάδα, διασπεί-ρας λόγον ὡς τοῦ σώματος αὐτῷ θεραπεί-ας δεομένου. καὶ γὰρ ἦν ὄντως τὴν ἕξινἰσχνὸς καὶ ἄσαρκος, ἀῤῥωστίᾳ τοῦ στο-μάχου μικρὰ καὶ γλίσχρα μόλις ὀψὲ τῆςὥρας προσφερόμενος· ἡ δὲ φωνὴ πολλὴμὲν καὶ ἀγαθή, σκληρὰ δὲ καὶ ἄπλαστος,ὑπὸ δὲ τοῦ λόγου σφοδρότητα καὶ πάθοςἔχοντος ἀεὶ διὰ τῶν ἄνω τόνων ἐλαυνο-μένη, φόβον παρεῖχεν ὑπὲρ τοῦ σώματος.[4] Ἀφικόμενος δ’ εἰς Ἀθήνας Ἀντιόχουτοῦ Ἀσκαλωνίτου διήκουσε, τῇ μὲν εὐροίᾳτῶν λόγων αὐτοῦ καὶ τῇ χάριτι κηλούμε-νος, ἃ δ’ ἐν τοῖς δόγμασιν ἐνεωτέριζεν, οὐκἐπαινῶν. ἤδη γὰρ ἐξίστατο τῆς νέας λεγο-μένης Ἀκαδημείας ὁ Ἀντίοχος καὶ τὴνΚαρνεάδου στάσιν ἐγκατέλειπεν, εἴτε καμ-πτόμενος ὑπὸ τῆς ἐναργείας καὶ τῶναἰσθήσεων, εἴθ’, ὥς φασιν ἔνιοι, φιλοτιμίᾳ

68

ας καὶ δικαιοσύνης καὶ πρᾳότητος αὐτοῦπεῖραν λαμβάνοντες, ὡς οὐδένα τῶνπώποθ’ ἡγεμόνων ἐτίμησαν. ἐπεὶ δὲ πολ-λοὶ τῶν ἀπὸ Ῥώμης νέων ἔνδοξοι καὶ γε-γονότες καλῶς, αἰτίαν ἔχοντες ἀταξίας καὶμαλακίας περὶ τὸν πόλεμον, ἀνεπέμφθησανἐπὶ τὸν στρατηγὸν τῆς Σικελίας, συνεῖπεναὐτοῖς ὁ Κικέρων ἐπιφανῶς καὶ περιεποίη-σεν. ἐπὶ τούτοις οὖν μέγα φρονῶν, εἰςῬώμην βαδίζων γελοῖόν τι παθεῖν φησι.συντυχὼν γὰρ ἀνδρὶ τῶν ἐπιφανῶν φίλῳδοκοῦντι περὶ Καμπανίαν, ἐρέσθαι τίνα δὴτῶν πεπραγμένων ὑπ’ αὐτοῦ λόγον ἔχουσιῬωμαῖοι καὶ τί φρονοῦσιν, ὡς ὀνόματοςκαὶ δόξης τῶν πεπραγμένων αὑτῷ τὴνπόλιν ἅπασαν ἐμπεπληκώς· τὸν δ’ εἰπεῖν·„ποῦ γὰρ ἦς ὦ Κικέρων τὸν χρόνοντοῦτον;“ τότε μὲν οὖν ἐξαθυμῆσαι πα-ντάπασιν, εἴ γε καθάπερ εἰς πέλαγος ἀχα-νὲς τὴν πόλιν ἐμπεσὼν ὁ περὶ αὐτοῦ λόγοςοὐδὲν εἰς δόξαν ἐπίδηλον πεποίηκεν· ὕστε-

73

χρόνοις πολλοῖς ὕστερον εἰσελθεῖν πρὸςἕνα τῶν θυγατριδῶν· τὸν δὲ βιβλίον ἔχονταΚικέρωνος ἐν ταῖς χερσίν, ἐκπλαγέντα τῷἱματίῳ περικαλύπτειν· ἰδόντα δὲ τὸν Καί-σαρα λαβεῖν καὶ διελθεῖν ἑστῶτα μέροςπολὺ τοῦ βιβλίου, πάλιν δ’ ἀποδιδόντα τῷμειρακίῳ φάναι „λόγιος ἁνὴρ ὦ παῖ,λόγιος καὶ φιλόπατρις“.Ἐπεὶ μέντοι τάχιστα κατεπολέμησεν ὁΚαῖσαρ Ἀντώνιον, ὑπατεύων αὐτὸς εἵλετοσυνάρχοντα τοῦ Κικέρωνος τὸν υἱόν, ἐφ’ οὗτάς τ’ εἰκόνας ἡ βουλὴ καθεῖλεν Ἀντωνίου,καὶ τὰς ἄλλας ἁπάσας ἠκύρωσε τιμάς, καὶπροσεψηφίσατο μηδενὶ τῶν Ἀντωνίων ὄνο-μα Μᾶρκον εἶναι. οὕτω τὸ δαιμόνιον εἰςτὸν Κικέρωνος οἶκον ἐπανήνεγκε τὸ τέλοςτῆς Ἀντωνίου κολάσεως.

162

κωμῳδῷ, τοῦτο δ’ Αἰσώπῳ τῷ τραγῳδῷπροσέχειν ἐπιμελῶς. τὸν δ’ Αἴσωπον το-ῦτον ἱστοροῦσιν ὑποκρινόμενον ἐν θεάτρῳτὸν περὶ τῆς τιμωρίας τοῦ Θυέστου βου-λευόμενον Ἀτρέα, τῶν ὑπηρετῶν τινοςἄφνω παραδραμόντος, ἔξω τῶν ἑαυτοῦ λο-γισμῶν διὰ τὸ πάθος ὄντα τῷ σκήπτρῳπατάξαι καὶ ἀνελεῖν. οὐ μικρὰ δὴ πρὸς τὸπείθειν ὑπῆρχεν ἐκ τοῦ ὑποκρίνεσθαι ῥοπὴτῷ Κικέρωνι, καὶ τούς γε τῷ μέγα βοᾶνχρωμένους ῥήτορας ἐπισκώπτων, ἔλεγε δι’ἀσθένειαν ἐπὶ τὴν κραυγὴν ὥσπερ χωλοὺςἐφ’ ἵππον πηδᾶν. ἡ δὲ περὶ τὰ σκώμματακαὶ τὴν παιδιὰν ταύτην εὐτραπελία δικανι-κὸν μὲν ἐδόκει καὶ γλαφυρὸν εἶναι, χρώμε-νος δ’ αὐτῇ κατακόρως, πολλοὺς ἐλύπεικαὶ κακοηθείας ἐλάμβανε δόξαν.[6] Ἀποδειχθεὶς δὲ ταμίας ἐν σιτοδείᾳ καὶλαχὼν Σικελίαν, ἠνώχλησε τοῖς ἀνθρώποιςἐν ἀρχῇ, σῖτον εἰς Ῥώμην ἀποστέλλεινἀναγκαζομένοις. ὕστερον δὲ τῆς ἐπιμελεί-

72

τινὶ καὶ διαφορᾷ πρὸς τοὺς Κλειτομάχουκαὶ Φίλωνος συνήθεις τὸν Στωικὸν ἐκ με-ταβολῆς θεραπεύων λόγον ἐν τοῖς πλεί-στοις. ὁ δὲ Κικέρων ἐκεῖν’ ἠγάπα κἀκεί-νοις προσεῖχε μᾶλλον, διανοούμενος, εἰ πα-ντάπασιν ἐκπέσοι τοῦ τὰ κοινὰ πράσσειν,δεῦρο μετενεγκάμενος τὸν βίον ἐκ τῆς ἀγο-ρᾶς καὶ τῆς πολιτείας ἐν ἡσυχίᾳ μετὰ φιλο-σοφίας καταζῆν. ἐπεὶ δ’ αὐτῷ Σύλλας τεπροσηγγέλθη τεθνηκώς, καὶ τὸ σῶμα τοῖςγυμνασίοις ἀναῤῥωννύμενον εἰς ἕξιν ἐβάδι-ζε νεανικήν, ἥ τε φωνὴ λαμβάνουσα πλάσινἡδεῖα μὲν πρὸς ἀκοὴν ἐτέθραπτο καὶ πολ-λή, μετρίως δὲ πρὸς τὴν ἕξιν τοῦ σώματοςἥρμοστο, πολλὰ μὲν τῶν ἀπὸ Ῥώμης φί-λων γραφόντων καὶ δεομένων, πολλὰ δ’Ἀντιόχου παρακελευομένου τοῖς κοινοῖςἐπιβαλεῖν πράγμασιν, αὖθις ὥσπερ ὄργα-νον ἐξηρτύετο τὸν ῥητορικὸν λόγον καὶἀνεκίνει τὴν πολιτικὴν δύναμιν, αὑτόν τεταῖς μελέταις διαπονῶν καὶ τοὺς ἐπαινου-

69

Δημοσθένους και Κικέρωνος Σύγκρισις

[1] Ἃ μὲν οὖν ἄξια μνήμης τῶν περὶ Δημο-σθένους καὶ Κικέρωνος ἱστορουμένων εἰςτὴν ἡμετέραν ἀφῖκται γνῶσιν, ταῦτ' ἐστίν.ἀφεικὼς δὲ τὸ συγκρίνειν τὴν ἐν τοῖςλόγοις ἕξιν αὐτῶν, ἐκεῖνό μοι δοκῶ μὴ πα-ρήσειν ἄρρητον, ὅτι Δημοσθένης μὲν εἰς τὸῥητορικὸν ἐνέτεινε πᾶν ὅσον εἶχεν ἐκ φύσε-ως ἢ ἀσκήσεως λόγιον, ὑπερβαλλόμενοςἐναργείᾳ μὲν καὶ δεινότητι τοὺς ἐπὶ τῶνἀγώνων καὶ τῶν δικῶν συνεξεταζομένους,ὄγκῳ δὲ καὶ μεγαλοπρεπείᾳ τοὺς ἐπιδει-κτικούς, ἀκριβείᾳ δὲ καὶ τέχνῃ τοὺς σοφι-στάς· Κικέρων δὲ καὶ πολυμαθὴς καὶ ποι-κίλος τῇ περὶ τοὺς λόγους σπουδῇ γενόμε-νος, συντάξεις μὲν ἰδίας φιλοσόφους ἀπο-

163

μένους μετιὼν ῥήτορας. ὅθεν εἰς Ἀσίαν καὶῬόδον ἔπλευσε, καὶ τῶν μὲν Ἀσιανῶν ῥη-τόρων Ξενοκλεῖ τῷ Ἀδραμυττηνῷ καὶ Διο-νυσίῳ τῷ Μάγνητι καὶ Μενίππῳ τῷ Καρὶσυνεσχόλασεν, ἐν δὲ Ῥόδῳ ῥήτορι μὲνἈπολλωνίῳ τῷ Μόλωνος, φιλοσόφῳ δὲΠοσειδωνίῳ. λέγεται δὲ τὸν Ἀπολλώνιονοὐ συνιέντα τὴν Ῥωμαϊκὴν διάλεκτον δεη-θῆναι τοῦ Κικέρωνος Ἑλληνιστὶ μελε-τῆσαι· τὸν δ’ ὑπακοῦσαι προθύμως, οἰόμε-νον οὕτως ἔσεσθαι βελτίονα τὴν ἐπανόρθω-σιν· ἐπεὶ δ’ ἐμελέτησε, τοὺς μὲν ἄλλους ἐκ-πεπλῆχθαι καὶ διαμιλλᾶσθαι πρὸς ἀλλή-λους τοῖς ἐπαίνοις, τὸν δ’ Ἀπολλώνιον οὔτ’ἀκροώμενον αὐτοῦ διαχυθῆναι, καὶ παυσα-μένου σύννουν καθέζεσθαι πολὺν χρόνον·ἀχθομένου δὲ τοῦ Κικέρωνος εἰπεῖν· „σὲμὲν ὦ Κικέρων ἐπαινῶ καὶ θαυμάζω, τῆςδ’ Ἑλλάδος οἰκτίρω τὴν τύχην, ὁρῶν, ἃμόνα τῶν καλῶν ἡμῖν ὑπελείπετο, καὶ τα-ῦτα Ῥωμαίοις διὰ σοῦ προσγινόμενα, παι-

70

δείαν καὶ λόγον“.[5] Ὁ γοῦν Κικέρων ἐλπίδων μεστὸς ἐπὶτὴν πολιτείαν φερόμενος, ὑπὸ χρησμοῦ τι-νος ἀπημβλύνθη τὴν ὁρμήν. ἐρομένῳ γὰραὐτῷ τὸν ἐν Δελφοῖς θεὸν ὅπως ἂν ἐνδο-ξότατος γένοιτο, προσέταξεν ἡ Πυθία τὴνἑαυτοῦ φύσιν, ἀλλὰ μὴ τὴν τῶν πολλῶνδόξαν ἡγεμόνα ποιεῖσθαι τοῦ βίου. καὶ τόνγε πρῶτον ἐν Ῥώμῃ χρόνον εὐλαβῶς διῆγεκαὶ ταῖς ἀρχαῖς ὀκνηρῶς προσῄει καὶ πα-ρημελεῖτο, ταῦτα δὴ τὰ Ῥωμαίων τοῖς βα-ναυσοτάτοις πρόχειρα καὶ συνήθη ῥήματαΓραικὸς καὶ σχολαστικὸς ἀκούων. ἐπεὶ δὲκαὶ φύσει φιλότιμος ὢν καὶ παροξυνόμενοςὑπὸ τοῦ πατρὸς καὶ τῶν φίλων ἐπέδωκενεἰς τὸ συνηγορεῖν ἑαυτόν, οὐκ ἠρέμα τῷπρωτείῳ προσῆλθεν, ἀλλ’ εὐθὺς ἐξέλαμψετῇ δόξῃ καὶ διέφερε πολὺ τῶν ἀγωνιζο-μένων ἐπ’ ἀγορᾶς. λέγεται δὲ καὶ αὐτὸςοὐδὲν ἧττον νοσήσας τοῦ Δημοσθένουςπερὶ τὴν ὑπόκρισιν, τοῦτο μὲν Ῥωσκίῳ τῷ

71

λέλοιπεν οὐκ ὀλίγας εἰς τὸν Ἀκαδημαϊκὸντρόπον, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ διὰ τῶν πρὸς τὰςδίκας καὶ τοὺς ἀγῶνας γραφομένων λόγωνδῆλός ἐστιν ἐμπειρίαν τινὰ γραμμάτων πα-ρενδείκνυσθαι βουλόμενος. ἔστι δέ τις καὶτοῦ ἤθους ἐν τοῖς λόγοις ἑκατέρου δίοψις.ὁ μὲν γὰρ Δημοσθενικὸς ἔξω παντὸςὡραϊσμοῦ καὶ παιδιᾶς εἰς δεινότητα καὶσπουδὴν συνηγμένος οὐκ ἐλλυχνίων ὄδω-δεν, ὥσπερ ὁ Πυθέας ἔσκωπτεν, ἀλλ' ὑδρο-ποσίας καὶ φροντίδων καὶ τῆς λεγομένηςπικρίας τοῦ τρόπου καὶ στυγνότητος· Κι-κέρων δὲ πολλαχοῦ τῷ σκωπτικῷ πρὸς τὸβωμολόχον ἐκφερόμενος, καὶ πράγματασπουδῆς ἄξια γέλωτι καὶ παιδιᾷ κατειρω-νευόμενος ἐν ταῖς δίκαις εἰς τὸ χρειῶδες,ἠφείδει τοῦ πρέποντος, ὥσπερ ἐν τῇ Καιλί-ου συνηγορίᾳ μηδὲν ἄτοπον <φήσας> ποιε-ῖν αὐτὸν ἐν τοσαύτῃ τρυφῇ καὶ πολυτελείᾳταῖς ἡδοναῖς χρώμενον· τὸ γὰρ ὧν ἔξεστιμὴ μετέχειν μανικὸν εἶναι, καὶ ταῦτ' ἐν

164 173

γὰρ βωμός, ἤδη τοῦ πυρὸς κατακεκοι-μῆσθαι δοκοῦντος, ἐκ τῆς τέφρας καὶ τῶνκατακεκαυμένων φλοιῶν φλόγα πολλὴνἀνῆκε καὶ λαμπράν. ὑφ’ ἧς αἱ μὲν ἄλλαιδιεπτοήθησαν, αἱ δ’ ἱεραὶ παρθένοι τὴν τοῦΚικέρωνος γυναῖκα Τερεντίαν ἐκέλευσαν ᾗτάχος χωρεῖν πρὸς τὸν ἄνδρα καὶ κελεύειν,οἷς ἔγνωκεν ἐγχειρεῖν ὑπὲρ τῆς πατρίδος,ὡς μέγα πρός τε σωτηρίαν καὶ δόξαν αὐτῷτῆς θεοῦ φῶς διδούσης. ἡ δὲ Τερεντία—καὶ γὰρ οὐδ’ ἄλλως ἦν πρᾳεῖά τις οὐδ’ἄτολμος τὴν φύσιν, ἀλλὰ φιλότιμος γυνὴκαὶ μᾶλλον, ὡς αὐτός φησιν ὁ Κικέρων,τῶν πολιτικῶν μεταλαμβάνουσα παρ’ ἐκεί-νου φροντίδων ἢ μεταδιδοῦσα τῶν οἰκια-κῶν ἐκείνῳ—ταῦτά τε πρὸς αὐτὸν ἔφρασεκαὶ παρώξυνεν ἐπὶ τοὺς ἄνδρας· ὁμοίως δὲκαὶ Κόιντος ὁ ἀδελφὸς καὶ τῶν ἀπὸ φιλο-σοφίας ἑταίρων Πόπλιος Νιγίδιος, ᾧ τὰπλεῖστα καὶ μέγιστα παρὰ τὰς πολιτικὰςἐχρῆτο πράξεις.

100

μου μεταβολήν, καὶ πολλὰ κατευφημο-ῦντες αὐτόν, ἐδέοντο τὴν ὑπὲρ τοῦ Μανιλί-ου συνηγορίαν ἀναλαβεῖν. ὁ δ’ ὑπέστη προ-θύμως, οὐχ ἥκιστα διὰ Πομπήιον ἀπόντα,καὶ καταστὰς πάλιν ἐξ ὑπαρχῆς ἐδημη-γόρησε, νεανικῶς τῶν ὀλιγαρχικῶν καὶ τῷΠομπηίῳ φθονούντων καθαπτόμενος.[10] Ἐπὶ δὲ τὴν ὑπατείαν οὐχ ἧττον ὑπὸτῶν ἀριστοκρατικῶν ἢ τῶν πολλῶν προή-χθη, διὰ τὴν πόλιν ἐξ αἰτίας αὐτῷ τοιᾶσδεσυναγωνισαμένων. τῆς ὑπὸ Σύλλα γενο-μένης μεταβολῆς περὶ τὴν πολιτείαν ἐνἀρχῇ μὲν ἀτόπου φανείσης τοῖς πολλοῖς,τότε δ’ ὑπὸ χρόνου καὶ συνηθείας ἤδη τινὰκατάστασιν ἔχειν οὐ φαύλην δοκούσης,ἦσαν οἱ τὰ παρόντα διασεῖσαι καὶ μεταθε-ῖναι ζητοῦντες ἰδίων ἕνεκα πλεονεξιῶν, οὐπρὸς τὸ βέλτιστον, Πομπηίου μὲν ἔτι τοῖςβασιλεῦσιν ἐν Πόντῳ καὶ Ἀρμενίᾳ διαπο-λεμοῦντος, ἐν δὲ τῇ Ῥώμῃ μηδεμιᾶς ὑφε-στώσης πρὸς τοὺς νεωτερίζοντας ἀξιο-

81

172

ἡδονῇ τὸ εὐδαιμονοῦν τῶν ἐπιφανεστάτωνφιλοσόφων τιθεμένων. λέγεται δὲ καὶΚάτωνος Μουρήναν διώκοντος ὑπατεύωνἀπολογεῖσθαι καὶ πολλὰ διὰ τὸν Κάτωνακωμῳδεῖν τὴν Στωικὴν αἵρεσιν ἐπὶ ταῖςἀτοπίαις τῶν παραδόξων λεγομένων δογ-μάτων· γέλωτος δὲ λαμπροῦ κατιόντος ἐκτῶν περιεστώτων εἰς τοὺς δικαστάς, ἡσυ-χῇ διαμειδιάσας ὁ Κάτων πρὸς τοὺς παρα-καθημένους εἰπεῖν· 'ὡς γελοῖον ὦ ἄνδρεςἔχομεν ὕπατον.' δοκεῖ δὲ καὶ γέλωτος οἰκε-ῖος ὁ Κικέρων γεγονέναι καὶ φιλοσκώπτης,τό τε πρόσωπον αὐτοῦ μειδίαμα καὶ γαλή-νη κατεῖχε· τῷ δὲ Δημοσθένους ἀεί τιςἐπῆν σπουδή, καὶ τὸ πεφροντικὸς τοῦτοκαὶ σύννουν οὐ ῥᾳδίως ἀπέλειπεν· ὅθεν καὶδύσκολον αὐτὸν οἱ ἐχθροὶ καὶ δύστροπον,ὡς αὐτὸς εἴρηκεν, ἀπεκάλουν προδήλως.[2] Ἔτι τοίνυν ἐν τοῖς συγγράμμασι κατι-δεῖν ἔστι τὸν μὲν ἐμμελῶς καὶ ἀνεπαχθῶςτῶν εἰς ἑαυτὸν ἁπτόμενον ἐγκωμίων, ὅτε

165

μάχου δυνάμεως. οὗτοι κορυφαῖον εἶχονἄνδρα τολμητὴν καὶ μεγαλοπράγμονα καὶποικίλον τὸ ἦθος, Λεύκιον Κατιλίναν, ὃςαἰτίαν ποτὲ πρὸς ἄλλοις ἀδικήμασι με-γάλοις ἔλαβε παρθένῳ συγγεγονέναι θυγα-τρί, κτείνας δ’ ἀδελφὸν αὑτοῦ καὶ δίκηνἐπὶ τούτῳ φοβούμενος, ἔπεισε Σύλλαν ὡςἔτι ζῶντα τὸν ἄνθρωπον ἐν τοῖς ἀποθανου-μένοις προγράψαι. τοῦτον οὖν προστάτηνοἱ πονηροὶ λαβόντες, ἄλλας τε πίστεις ἔδο-σαν ἀλλήλοις καὶ καταθύσαντες ἄνθρωπονἐγεύσαντο τῶν σαρκῶν. διέφθαρτο δ’ ὑπ’αὐτοῦ πολὺ μέρος τῆς ἐν τῇ πόλει νεότη-τος, ἡδονὰς καὶ πότους καὶ γυναικῶν ἔρω-τας ἀεὶ προξενοῦντος ἑκάστῳ καὶ τὴν εἰςταῦτα δαπάνην ἀφειδῶς παρασκευάζοντος.ἐπῆρτο δ’ ἥ τε Τυῤῥηνία πρὸς ἀπόστασινὅλη καὶ τὰ πολλὰ τῆς ἐντὸς Ἄλπεων Γαλα-τίας. ἐπισφαλέστατα δ’ ἡ Ῥώμη πρὸς με-ταβολὴν εἶχε διὰ τὴν ἐν ταῖς οὐσίαις ἀνω-μαλίαν, τῶν μὲν ἐν δόξῃ μάλιστα καὶ φρο-

82

διὰ γυναικὸς ἢ μητρὸς αὐτοῦ, τῶνἙστιάδων παρθένων παρουσῶν. εἰσελθὼνοὖν ὁ Κικέρων καὶ γενόμενος καθ’ αὑτόν,ὀλίγων παντάπασιν αὐτῷ παρόντων,ἐφρόντιζεν ὅπως χρήσαιτο τοῖς ἀνδράσι.τήν τε γὰρ ἄκραν καὶ προσήκουσαν ἀδική-μασι τηλικούτοις τιμωρίαν ἐξηυλαβεῖτοκαὶ κατώκνει δι’ ἐπιείκειαν ἤθους ἅμα καὶὡς μὴ δοκοίη τῆς ἐξουσίας ἄγαν ἐμφορε-ῖσθαι καὶ πικρῶς ἐπεμβαίνειν ἀνδράσιγένει τε πρώτοις καὶ φίλους δυνατοὺς ἐντῇ πόλει κεκτημένοις, μαλακώτερον δὲχρησάμενος ὠῤῥώδει τὸν ἀπ’ αὐτῶν κίνδυ-νον. οὐ γὰρ ἀγαπήσειν μετριώτερόν τι θα-νάτου παθόντας, ἀλλ’ εἰς ἅπαν ἀναῤῥαγή-σεσθαι τόλμης, τῇ παλαιᾷ κακίᾳ νέαν ὀρ-γὴν προσλαβόντας, αὐτός τε δόξειν ἄναν-δρος καὶ μαλακός, οὐδ’ ἄλλως δοκῶνεὐτολμότατος εἶναι τοῖς πολλοῖς.[20] Ταῦτα τοῦ Κικέρωνος διαποροῦντος,γίνεταί τι ταῖς γυναιξὶ σημεῖον θυούσαις. ὁ

99

τούτου δεήσαι πρὸς ἕτερόν τι μεῖζον, τἆλ-λα δ' εὐλαβῆ καὶ μέτριον· ἡ δὲ Κικέρωνοςἐν τοῖς λόγοις ἀμετρία τῆς περιαυτολογίαςἀκρασίαν τινὰ κατηγόρει πρὸς δόξαν, βο-ῶντος ὡς τὰ ὅπλα δεῖ τῇ τηβέννῳ καὶ τῇγλώττῃ τὴν θριαμβικὴν ὑπείκειν δάφνην.τελευτῶν δ' οὐ τὰ ἔργα καὶ τὰς πράξειςμόνον, ἀλλὰ καὶ τοὺς λόγους ἐπῄνει τοὺςεἰρημένους ὑφ' αὑτοῦ καὶ γεγραμμένους,ὥσπερ Ἰσοκράτει καὶ Ἀναξιμένει τοῖς σο-φισταῖς διαμειρακιευόμενος, οὐ τὸν Ῥω-μαίων δῆμον ἄγειν ἀξιῶν καὶ ὀρθοῦν,βριθύν, ὁπλιτοπάλαν, δάιον ἀντιπάλοις.ἰσχύειν μὲν γὰρ διὰ λόγου τὸν πολιτευόμε-νον ἀναγκαῖον, ἀγαπᾶν δ' ἀγεννὲς καὶ λι-χνεύειν τὴν ἀπὸ τοῦ λόγου δόξαν. ὅθεν ἐμ-βριθέστερος ταύτῃ καὶ μεγαλοπρεπέστεροςὁ Δημοσθένης, τὴν μὲν αὑτοῦ δύναμινἐμπειρίαν τινὰ πολλῆς δεομένην τῆς παρὰτῶν ἀκροωμένων εὐνοίας ἀποφαινόμενος,ἀνελευθέρους δὲ καὶ βαναύσους, ὥσπερ

166

ἀποσφαγέντα· τοῦ δ', εἰ καὶ μικρὰ πρὸςτὴν ἱκεσίαν ἐνέδωκεν, ἀγαστὴ μὲν ἡ παρα-σκευὴ τοῦ φαρμάκου καὶ τήρησις, ἀγαστὴδ' ἡ χρῆσις, ὅτι τοῦ θεοῦ μὴ παρέχοντοςαὐτῷ τὴν ἀσυλίαν, ὥσπερ ἐπὶ μείζονα βω-μὸν καταφυγών, ἐκ τῶν ὅπλων καὶ τῶν δο-ρυφόρων λαβὼν ἑαυτὸν ᾤχετο, τῆς Ἀντι-πάτρου καταγελάσας ὠμότητος.

171

εἰσήγγειλε. Γάιος δὲ Σουλπίκιος, εἷς τῶνστρατηγῶν, ἐπὶ τὴν οἰκίαν πεμφθεὶς τοῦ.Κεθήγου, πολλὰ μὲν ἐν αὐτῇ βέλη καὶὅπλα, πλεῖστα δὲ ξίφη καὶ μαχαίρας εὗρε,νεοθήκτους ἁπάσας. τέλος δὲ τῷ Κροτω-νιάτῃ ψηφισαμένης ἄδειαν ἐπὶ μηνύσει τῆςβουλῆς, ἐξελεγχθεὶς ὁ Λέντλος ἀπωμόσατοτὴν ἀρχήν —στρατηγῶν γὰρ ἐτύγχανε—,καὶ τὴν περιπόρφυρον ἐν τῇ βουλῇ κατα-θέμενος, διήλλαξεν ἐσθῆτα τῇ συμφορᾷπρέπουσαν. οὗτος μὲν οὖν καὶ οἱ σὺν αὐτῷπαρεδόθησαν εἰς ἄδεσμον φυλακὴν τοῖςστρατηγοῖς. ἤδη δ’ ἑσπέρας οὔσης καὶ τοῦδήμου παραμένοντος ἀθρόως, προελθὼν ὁΚικέρων καὶ φράσας τὸ πρᾶγμα τοῖς πολί-ταις καὶ προπεμφθείς, παρῆλθεν εἰς οἰκίανφίλου γειτνιῶντος, ἐπεὶ τὴν ἐκείνου γυνα-ῖκες κατεῖχον ἱεροῖς ἀποῤῥήτοις ὀργιάζου-σαι θεόν, ἣν Ῥωμαῖοι μὲν Ἀγαθήν, Ἕλλη-νες δὲ Γυναικείαν ὀνομάζουσι. θύεται δ’αὐτῇ κατ’ ἐνιαυτὸν ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ ὑπάτου

98

νήματι κατεπτωχευμένων εἰς θέατρα καὶδεῖπνα καὶ φιλαρχίας καὶ οἰκοδομίας, τῶνδὲ πλούτων εἰς ἀγεννεῖς καὶ ταπεινοὺς συ-νεῤῥυηκότων ἀνθρώπους, ὥστε μικρᾶς ῥο-πῆς δεῖσθαι τὰ πράγματα καὶ πᾶν εἶναιτοῦ τολμήσαντος ἐκστῆσαι τὴν πολιτείαν,αὐτὴν ὑφ’ αὑτῆς νοσοῦσαν.[11] Οὐ μὴν ἀλλὰ βουλόμενος ὁ Κατιλίναςἰσχυρόν τι προκαταλαβεῖν ὁρμητήριον,ὑπατείαν μετῄει, καὶ λαμπρὸς ἦν ταῖς ἐλ-πίσιν ὡς Γαΐῳ Ἀντωνίῳ συνυπατεύσων,ἀνδρὶ καθ’ αὑτὸν μὲν οὔτε πρὸς τὸ βέλτιονοὔτε πρὸς τὸ χεῖρον ἡγεμονικῷ, προσθήκῃδ’ ἄγοντος ἑτέρου δυνάμεως ἐσομένῳ. τα-ῦτα δὴ τῶν καλῶν καὶ ἀγαθῶν ἀνδρῶν οἱπλεῖστοι προαισθόμενοι, τὸν Κικέρωναπροῆγον ἐπὶ τὴν ὑπατείαν, καὶ τοῦ δήμουδεξαμένου προθύμως, ὁ μὲν Κατιλίναςἐξέπεσε, Κικέρων δὲ καὶ Γάιος Ἀντώνιοςᾑρέθησαν. καίτοι τῶν μετιόντων ὁ Κι-κέρων μόνος ἦν ἐξ ἱππικοῦ πατρός, οὐ βου-

83

μέρος μέγα τῆς πολιτείας γέγονε. συναγω-νιζόμενος γὰρ ὡς εἴρηται τοῖς Ἕλλησι καὶτοὺς Μακεδόνων πρέσβεις ἐξελαύνωνἐπήρχετο τὰς πόλεις, πολὺ βελτίων Θεμι-στοκλέους καὶ Ἀλκιβιάδου παρὰ τὰς αὐτὰςτύχας διαφανεὶς πολίτης· καὶ μέντοι καὶκατελθὼν αὖθις αὑτὸν ἐπέδωκεν εἰς τὴναὐτὴν ταύτην πολιτείαν, καὶ διετέλει πολε-μῶν πρὸς Ἀντίπατρον καὶ Μακεδόνας. Κι-κέρωνα δ' ὠνείδισεν ἐν τῇ βουλῇ Λαίλιος,αἰτουμένου Καίσαρος ὑπατείαν μετιέναιπαρὰ νόμον οὔπω γενειῶντος, σιωπῇ καθή-μενον. ἔγραφε δὲ καὶ Βροῦτος ἐγκαλῶν ὡςμείζονα καὶ βαρυτέραν πεπαιδοτριβηκότιτυραννίδα τῆς ὑφ' αὑτοῦ καταλυθείσης.[5] Ἐπὶ πᾶσι δὲ τῆς τελευτῆς τὸν μὲνοἰκτίσαι τις <ἄν>, ἄνδρα πρεσβύτην δι'ἀγέννειαν ὑπ' οἰκετῶν ἄνω καὶ κάτω περι-φερόμενον καὶ φεύγοντα τὸν θάνατον καὶἀποκρυπτόμενον τοὺς οὐ πολὺ πρὸ τῆς φύ-σεως ἥκοντας ἐπ' αὐτόν, εἶτ'

170

εἰσί, τοὺς ἐπὶ τούτῳ φυσωμένους ἡγούμε-νος.[3] Ἡ μὲν οὖν ἐν τῷ δημηγορεῖν καὶ πολι-τεύεσθαι δύναμις ὁμαλῶς ἀμφοτέροιςὑπῆρξεν, ὥστε καὶ τοὺς τῶν ὅπλων καὶστρατοπέδων κυρίους δεῖσθαι, Δημο-σθένους μὲν Χάρητα καὶ Διοπείθη καὶ Λε-ωσθένην, Κικέρωνος δὲ Πομπήιον καὶ Καί-σαρα τὸν νέον, ὡς αὐτὸς ὁ Καῖσαρ ἐν τοῖςπρὸς Ἀγρίππαν καὶ Μαικήναν ὑπομνήμα-σιν εἴρηκεν. ὃ δὲ δοκεῖ μάλιστα καὶ λέγε-ται τρόπον ἀνδρὸς ἐπιδεικνύναι καὶ βασα-νίζειν, ἐξουσία καὶ ἀρχὴ πᾶν πάθος κινο-ῦσα καὶ πᾶσαν ἀποκαλύπτουσα κακίαν,Δημοσθένει μὲν οὐχ ὑπῆρξεν, οὐδ' ἔδωκετοιαύτην διάπειραν αὑτοῦ, μηδεμίαν ἀρχὴντῶν ἐπιφανῶν ἄρξας, ὃς οὐδὲ τῆς ὑφ'αὑτοῦ συντεταγμένης ἐπὶ Φίλιππον ἐστρα-τήγησε δυνάμεως· Κικέρων δὲ ταμίας εἰςΣικελίαν καὶ ἀνθύπατος εἰς Κιλικίαν καὶΚαππαδοκίαν ἀποσταλείς, ἐν ᾧ καιρῷ τῆς

167

λευτοῦ, γεγονώς.[12] Καὶ τὰ μὲν περὶ Κατιλίναν ἔμελλενἔτι, τοὺς πολλοὺς λανθάνοντα, προάγωνεςδὲ μεγάλοι τὴν Κικέρωνος ὑπατείαν ἐξε-δέξαντο. τοῦτο μὲν γὰρ οἱ κεκωλυμένοικατὰ τοὺς Σύλλα νόμους ἄρχειν, οὔτ’ ἀσθε-νεῖς ὄντες οὔτ’ ὀλίγοι, μετιόντες ἀρχὰςἐδημαγώγουν, πολλὰ τῆς Σύλλα τυραννί-δος ἀληθῆ μὲν καὶ δίκαια κατηγοροῦντες,οὐ μὴν ἐν δέοντι τὴν πολιτείαν οὐδὲ σὺνκαιρῷ κινοῦντες, τοῦτο δὲ νόμους εἰσῆγονοἱ δήμαρχοι πρὸς τὴν αὐτὴν ὑπόθεσιν, δε-καδαρχίαν καθιστάντες ἀνδρῶν αὐτοκρα-τόρων, οἷς ἐφεῖτο πάσης μὲν Ἰταλίας,πάσης δὲ Συρίας καὶ ὅσα διὰ Πομπηίου νε-ωστὶ προσώριστο, κυρίους ὄντας πωλεῖντὰ δημόσια, κρίνειν οὓς δοκοίη, φυγάδαςἐκβάλλειν, συνοικίζειν πόλεις, χρήματαλαμβάνειν ἐκ τοῦ ταμιείου, στρατιώταςτρέφειν καὶ καταλέγειν ὁπόσων δέοιντο.διὸ καὶ τῷ νόμῳ προσεῖχον ἄλλοι τε τῶν

84

λίναν Τίτον τινὰ Κροτωνιάτην, κομίζοντατὰς ἐπιστολάς. οἷα δ’ ἀνθρώπων ἀσταθμή-των καὶ μετ’ οἴνου τὰ πολλὰ καὶ γυναικῶνἀλλήλοις ἐντυγχανόντων βουλεύματα πόνῳκαὶ λογισμῷ νήφοντι καὶ συνέσει περιττῇδιώκων ὁ Κικέρων, καὶ πολλοὺς μὲν ἔχωνἔξωθεν ἐπισκοποῦντας τὰ πραττόμενα καὶσυνεξιχνεύοντας αὐτῷ, πολλοῖς δὲ τῶν με-τέχειν τῆς συνωμοσίας δοκούντων διαλε-γόμενος κρύφα καὶ πιστεύων, ἔγνω τὴνπρὸς τοὺς ξένους κοινολογίαν, καὶ νυκτὸςἐνεδρεύσας ἔλαβε τὸν Κροτωνιάτην καὶ τὰγράμματα, συνεργούντων ἀδήλως τῶν Ἀλ-λοβρίγων.[19] Ἅμα δ’ ἡμέρᾳ βουλὴν ἀθροίσας εἰς τὸτῆς Ὁμονοίας ἱερόν, ἐξανέγνω τὰ γράμμα-τα καὶ τῶν μηνυτῶν διήκουσεν. ἔφη δὲ καὶΣιλανὸς Ἰούνιος ἀκηκοέναι τινὰς Κεθήγουλέγοντος, ὡς ὕπατοί τε τρεῖς καὶ στρατη-γοὶ τέτταρες ἀναιρεῖσθαι μέλλουσι. τοια-ῦτα δ’ ἕτερα καὶ Πείσων, ἀνὴρ ὑπατικός,

97

φιλοπλουτίας ἀκμαζούσης καὶ τῶν πεμπο-μένων στρατηγῶν καὶ ἡγεμόνων, ὡς τοῦκλέπτειν ἀγεννοῦς ὄντος, ἐπὶ τὸ ἁρπάζειντρεπομένων, οὐ τὸ λαμβάνειν ἐδόκει δει-νόν, ἀλλ' ὁ μετρίως τοῦτο ποιῶν ἠγαπᾶτο,πολλὴν μὲν ἐπίδειξιν ὑπεροψίας χρημάτωνἐποιήσατο, πολλὴν δὲ φιλανθρωπίας καὶχρηστότητος. ἐν αὐτῇ δὲ τῇ Ῥώμῃ λόγῳμὲν ἀποδειχθεὶς ὕπατος, ἐξουσίαν δὲ λα-βὼν αὐτοκράτορος καὶ δικτάτορος ἐπὶ τοὺςπερὶ Κατιλίναν, ἐμαρτύρησε τῷ Πλάτωνιμαντευομένῳ παῦλαν ἕξειν κακῶν τὰςπόλεις, ὅταν εἰς ταὐτὸ δύναμίς τε μεγάληκαὶ φρόνησις ἔκ τινος τύχης χρηστῆς ἀπα-ντήσῃ μετὰ δικαιοσύνης.Χρηματίσασθαι τοίνυν ἀπὸ τοῦ λόγου Δη-μοσθένης μὲν ἐπιψόγως λέγεται, λογογρα-φῶν κρύφα τοῖς περὶ Φορμίωνα καὶ Ἀπολ-λόδωρον ἀντιδίκοις, καὶ διαβληθεὶς μὲν ἐπὶτοῖς βασιλικοῖς χρήμασιν, ὀφλὼν δὲ τῶνἉρπαλείων. εἰ δὲ ταῦτα τοὺς γράφοντας

168

(οὐκ ὀλίγοι δ' εἰσὶν οὗτοι) ψεύδεσθαι φαίη-μεν, ἀλλ' ὅτι γε πρὸς δωρεὰς βασιλέων σὺνχάριτι καὶ τιμῇ διδομένας ἀντιβλέψαι Δη-μοσθένης οὐκ ἂν ἐτόλμησεν (οὐδ' ἦν τοῦτ'ἔργον ἀνθρώπου δανείζοντος ἐπὶ ναυτι-κοῖς), ἀμήχανον ἀντειπεῖν· περὶ δὲ Κι-κέρωνος, ὅτι καὶ Σικελιωτῶν ἀγορανομο-ῦντι καὶ βασιλέως τοῦ Καππαδοκῶν ἀνθυ-πατεύοντι καὶ τῶν ἐν Ῥώμῃ φίλων, ὅτετῆς πόλεως ἐξέπιπτε, δωρουμένων πολλὰκαὶ δεομένων λαβεῖν ἀντέσχεν, εἴρηται.[4] Καὶ μὴν ἥ γε φυγὴ τῷ μὲν αἰσχρὰ κλο-πῆς ἁλόντι συνέπεσε, τῷ δὲ διὰ κάλλιστονἔργον, ἀνθρώπους ἀλιτηρίους τῆς πατρίδοςἐκκόψαντι. διὸ τοῦ μὲν οὐδεὶς λόγος ἐκπί-πτοντος, ἐφ' ᾧ δ' ἡ σύγκλητος ἐσθῆτά τεδιήλλαξε καὶ πένθος ἔσχε καὶ γνώμην ὑπὲροὐδενὸς εἰπεῖν ἐπείσθη πρότερον ἢ Κικέρω-νι κάθοδον ψηφίσασθαι. τὴν μέντοι φυγὴνἀργῶς ὁ Κικέρων διήνεγκεν ἐν Μακεδονίᾳκαθήμενος, τῷ δὲ Δημοσθένει καὶ ἡ φυγὴ

169