camin de sirga

24

Upload: gara-dedizions

Post on 07-Apr-2016

254 views

Category:

Documents


4 download

DESCRIPTION

Gara d'edizions. Colección Libros de pocha, 10

TRANSCRIPT

Page 1: Camin de sirga
Page 2: Camin de sirga

Jesús Moncada

caMín de sirga

libros de pocha, 10

Page 3: Camin de sirga
Page 4: Camin de sirga

caMín de sirgaJesús Moncada

Page 5: Camin de sirga

Tetulo orixinal: camí de sirgaTraduzión: chusé aragüésPortalada: Fernando Lasheras

Primera edizión: nobiembre, 2003

© edicions de la Magrana© Ta ista edizión, gara d’ediZionsabda. nabarra, 850010 ZaragoZahttp://come.to/[email protected]

i.s.B.n.: 84-8094-012-3d. L.: Z-3178-2003

imprentau por: ino reproducciones s.a.

imprentau en aragónPrinted in aragón

Page 6: Camin de sirga

Anque o cañimaz d’ista nobela ye texiu con feitosd’o zaguer sieglo d’esistenzia de l’antiga billa deMequinenza, más que más d’os que determinón detraza inrebersible o suyo destín a partir de l’año 1957,l’autor quiere aclarar que no ha pretendiu de garramanera escribir a istoria, a o menos en o sentiu usuald’a parola, d’aquels esdebenimientos. Cuaterna asi-nas mesmo que os presonaches d’a obra son sers defizión a os que nomás que a fatalidá d’as conzidenziaspuede fer pasar por presonas reyals, bibas u muertas.

5

Page 7: Camin de sirga
Page 8: Camin de sirga

PriMer ParTi

OS DÍAS DE L’EDÈN

Page 9: Camin de sirga
Page 10: Camin de sirga

Pilars y parez mayestras fallón d’un truco; un tre-mit enxordador en o que se mezclaban o cluxir de gaze-nas y biegas, l’esboldregamiento d’escaleras, solers,tabiques y bueltas, l’esclato de beires y un trenque deladrillos, tellas y recholas, resonó por a Baixada de laFerradura mientres a casa s’afundiba sin de remisión.de camín, una polbarera, a primera d’as que eband’acompañar a luenga agonía que prenzipiaba allora, sedebantó por denzima d’a billa y s’esbandió amoniqueten l’aire luminoso d’o maitín de primabera.

añadas dimpués, cuan a esferra enzetada ixe díad’o 1970 yera memoria lueñana, tiempo amortallaucon tirarainas de boira, una cronica anonima replegóun faxo de testimonios esbrunzadors sobre l’esdebeni-dero. o primero dende o punto de bista cronoloxico,manimenos no resultaba o más patetico, replegabal’aturada d’o reloch d’o campanal esdebenida a bispraen metá d’una tardada fosca que pintaba o zielo d’abilla con carmins biolazios, oros moredizos y turru-llons negros; seguntes o cronista, l’abería yera unaastroganzia platera d’o que debeba de pasar a l’atro’ldía, un nunzio d’a fin inesorable d’os tiempos d’antis-más. L’angunia se feba esbrunzadera en a descripzión,debida a un atro testimonio, d’a nuei a la que eba daupaso a la inzertitú d’o lusco: a cronica fablaba d’unsilenzio preto en as carreras disiertas, silenzio que que-reba reflexar a la chen enclosada en casa, rezando ta

9

Page 11: Camin de sirga

que no espuntase o día. Manimenos, entre as eboca-zions, a más percutidera yera a d’o siniestro tremitd’as onze d’o maitín siguién en a Baixada de laFerradura: seguntes a cronica, a bezindalla se sintiósobatida dica o tetano por l’empezipiallo d’a esferra.

de beras, os testimonios resultaban impresionans.Manimenos, ísta no yera pas a unica carauteristica queteneban en común; en compartiban una atra, puestarinsinnificán pero prou esclarexedera d’o que pasó ixedía nefasto: toz, sin d’eszeuzión, yeran de raso falsos.

* * *

Ta prenzipiar, Honorat del rom, uno d’os botica-rios d’a billa, que sobrebibió prou d’años a os feitos tabeyer l’aparizión d’a cronica, aclariba en unos comen-tarios ironicos sobre o decumento que o reloch mone-zipal, plazau en o campanal d’a ilesia, no s’eba espal-dau lo 11 d’abril d’o 1970. o talabarte, más biello queos camins y muito más cascau, s’escochuntaba a ormi-no y no resultaba chocán beyer as suyas sayetas inmó-bils en as cuatro esferas; pero aquel día funzionaba y,mesos a filar fino, nomás se li podeba retreitar unaabanza de siet u güeito menutos respeutibe a la ora ofi-zial. ixo, seguntes o boticario, imbalidaba de punta tacoda a supuesta astroganzia d’os esdebenimientos del’atro’l día acumulada a o reloch y premitiba enrinco-nar cualsiquier espiculazión sobre o tema.

a custión d’a tardada tempestuosa tampoco noligaba con os feitos. dengún no discutiba que, d’aber-

10

Page 12: Camin de sirga

se produziu como diziba a cronica, abría resultau prouadecuau como eszenografía d’o preludio d’o drama.Por disgrazia, estió un lusco aburriu, mica contimpa-rable a la meya d’os que espleitaban por un regular ena billa, por no parlar d’os más emponderables, que oboticario no s’estorbaba d’esmentar; íxe lo puyó meyoesfeito l’aire d’o mar, o bochorno, por a Bal de l’ebro:as suyas royuras bi eban ensangonau sin de rasmia osmuelles, do se i pudriban poco a poco as biellas nausd’a billa, antis d’eslisar-sen río ta alto y tornar-sen fos-cors en ponién, como cualsiquiera d’os atros, entrelampiz moraus y sin más istorias.

a nuei resultó cuasi tan anodina como a tardada:d’una negror bulgar. si se dixaba ta un costau a foscor,siempre una mica inquietán, cosa no chustificaba acu-mular-li una tensión inusual, ye dizir más intensa quela endurada sin d’aturar por a billa en feba ya firmetiempo, ya empeltrada en a bida cutiana. dende ochuez de paz, dezeuzionau sin remisión d’os embele-cos machurrius d’a chueza, aqueferau en treballar-se auna prima d’o secretaire de l’alcaldía con mobimien-tos pandos, fortals y profundos, mientres ella se rega-laba en un esbrunze agonico sobre a mesa d’o chuz-gau, estregando os monfletes d’o culo sobre o rechis-tro de defunzions d’a billa, dica o sereno, siempre taalto y ta abaxo por as carreras como un ziazo de furno,os abitans d’a poblazión pasón a nuei como de cos-tumbre. de seguras, a unica eszeuzión estió Pasqual deserafí: estendiu de cuerpo presén sobre o leito dematrimonio, en metá d’o sonsonío enerbán d’o luto

11

Page 13: Camin de sirga

familiar, trusquiba a muerte que yera ida a sosprender-lo a meya tardi mientres leyeba un diario esportibo ena barbería. cosa estrordinaria, porque a billa en tenebade rituals seculars con os que atenuaba tamién a pre-senzia d’a muerte, no alteró pos as oras y cuan l’albaremuntaba l’ebro y enzendeba con brilors fuyidizas ocharol d’a casqueta, l’azero d’o chuzo y os botonsdoraus de l’uniforme d’o sereno, que puyaba por acarrera d’as Bruixes ta d’ir a chitar-se, a billa adormi-ba susegadamén.

as primers royuras de l’alba puyón t’o muro queribetiaba l’ebro dende os laguz piaus en os arrimadorssilenziosos y s’enganchón lentamén a las testurasaspras d’as casas refirmadas en o besán d’a sarra enca-piterada por o castiello. en a claror d’o día, siempre licostaba ficar-se-ne en o laberinto de carreras y calli-zos. a poblazión bi eba bibiu cuasi un sieglo entremenas de linnito y o polbín d’o carbón se l’eba apegaucomo un pelello de güembra; os edifizios, an as blan-quiadas resultaban efimeras, a chen, mesmo os ríos,siempre sulcaus por naus negras y con a corada enfos-quida por o carbón perdiu en os naufraxios, parexebanaber presa a mesma patina. a la fin, sin dembargo,igual como atros maitins, a luz, cuan ya reblaban asprimers royuras, fuo buedando as tiniebras: l’antigo,carcán, entrañable y tantas begadas maldito talabartesurtió, ocre y negro, d’a nuei.

as carreras prenzipión a emplir-sen d’una bidaintensa anque probisional. Manimenos, por contras d’oque eban d’afirmar en o futuro con tanto dramatismo os

12

Page 14: Camin de sirga

testimonios replegaus por a cronica, o feito d’as onzed’o maitín pasó desaprezibiu cuasi ta toda chen. a billano quedó en suspenso, os corazons no dixón de traque-tiar; a soror no s’estendilló como un redoble funebre poras carreras y plazas, no resonó por a Bal de l’ebro ni pora ribera d’o segre ni por os muelles silenziosos ni por asmenas muertas, como un nunzio d’esferra. estió untruen breu en una billa tan aconortada a sentir os barre-nos d’as menas que no i parón cuenta.

s’espardión atras falorias que, curiosamén, dauque yeran tan falsas que as primeras, no ban estarreplegadas por o cronista anonimo. Manimenostamién formaban parti d’a tiraraina preta con que mui-tos billers prebaban d’afogar a quera d’a mala conzen-zia. en o fundo, íxa yera la chustificazión secreta d’acronica, lo que la feba estar azeutada como buena pora mayoría d’o presonal que bibió os esdebenimientos.

Porque, dimpués d’años y años de parlar-ne atodas oras, de farchar-ne mil cabalas, de sentir-ne l’an-gunia con enanto (en o tarot d’a biella caterina ama-nexeban fenomenos estranios, esbrunzes de l’infra-mundo), béteme que, fueras d’Honorat del rom, oboticario, que se trobaba dolorosamén quillau en a can-tonada d’o callizo de l’Ham con a Baixada de laFerradura, dengún no paró cuenta d’o suzeso. Y enca-ra que cosa no abría cambeau en caso contrario, ya queallora o destín yera inrebersible, añadas dimpués, cuano malsuenio siniestro yera recordanza polborenca,bolismas de zenisa, bels billers comenzipión a texer-netestimonios aprocrifos ta quedar bien debán d’a istoria.

13

Page 15: Camin de sirga

Pero no tot se trobaba en as cronicas ni resultabatan fázil de rebater. no estaría bien dizir, por exemplo,si Llorenç de Veriu, como afirmaban as solfas porcafés y rufiertas en as carreras, s’enteró d’o suzeso;unos diziban que acudió ta la billa ta beyer por zaguerbegada a casa d’a Baixada de la Ferradura, la que ebaconstruyida con as suyas propias mans, l’año 1936,cuan él y carme castell quereban casar-sen. Muitospreferiban creyer que a remor, si li plegó, ya no acon-siguió rebiscolar os repuis de Llorenç, polbo inerte yanonimo baxo a tierra lueñana d’o yermo de Teruel ancuasi trenta años entazaga, t’a guerra zebil, l’ebadallau una metralladora faxista.

***

os abitans d’a billa s’engañaban en entestar-senen fer d’o día 12 d’abril d’o 1970 una calendata claud’o suyo drama coleutibo, igual como s’entibocabanen sentir-sen culpables de no aber asistiu a l’esdebeni-miento. L’esboldregamiento d’a casa numero 20 d’aBaixada de la Ferradura con que eba empezipiau l’en-runamiento d’a billa –y l’azar burocratico siñaló íxacomo ese puesto siñalar-ne cualsiquier atra d’as que yayeran buedas–, no estió que l’empezipiallo d’o zaguerauto d’un largo, largo malsuenio. cuan as maquinasestirantón as sirgas d’azero ligadas a os pilars y l’edi-fizio cayó en metá d’una boira de polbo, feba más detreze añadas que a esferra d’a billa eba comenzipiau.

14

Page 16: Camin de sirga

ii

en fer-se de nueis, un zierzo aspro y efimero,anque belún ensinuaría dimpués que no yera zierzo,sino una airera estrania que beniba d’an nunca no ebabufau l’aire, esgarró a billa. Una bolada s’escañabapor a Baixada de la Ferradura y se’n portió o polboasolau d’o ronal d’a casa de Llorenç de Veriu, rebom-bó en a plaza d’os sants y dixó batalers os finestralsmal zarraus d’un balcón d’o casal d’os Torres i camps.allí otiló por cambras y pasadizos, bochó cortinaches,escompasó a pendola d’o gran reloch d’o despacho yfazió tringlar as glarimas de cristal d’a lampa d’o min-chador antis de calmar-se y esmortexer-se a la fin en osalón d’as Verges Màrtirs.

Feba muitos años, más d’os sesanta y siet acaba-laus por a siñora carlota de Torres en o suyo formida-ble cuerpaz, que o cuadro que dio nombre a o salón bieba disparexiu d’a paret an l’eban penchau cuan plegóen casa. Traita d’italia por o chirmán d’a mai, biache-ro azerrín a qui se l’acumulaban en secreto estarmasón, ateu, inreberén y pezolaga, y de qui se temeba,ta rematadura, que no dixaría ni un rial en d’ir-se-net’a fuesa, a pintura representaba un grupo de fegurasfemininas rosadas y guallardas las cualas dixaban cla-riar sin de garra mena de pudor os suyos encantos atrabiés d’unos belos finos, finos, baporosos, una pura

15

Page 17: Camin de sirga

ilusión testil. Tan soxerideras resultaban as madamasque calió a indulxenzia d’os pais, a medrana d’a chir-mana de carrañar a o chirmán soltero de qui, manime-nos as aprensions, no perdeba as asperanzas d’eredar,y tamién l’aquieszenzia d’o mosen d’a billa, besitáncutiano d’a casa, ta que estase conzediu a la composi-zión o puesto d’onor d’o salón. o mosen panchudo,mielsudo y biatifico, estudió a pintura con una niqui-tosería puestar que una mica eszesiba, cosa que prebo-có comentarios sarcasticos de par de camil.la, unad’as criadas, en o retiro d’a cozina, y dimpués de mui-tas brendas inrematables con secallos y chicolate, dita-minó que, si bien no bi eba prou d’elementos ta ase-gurar que a pintura, tal como afirmaba con una meyarialleta tío pezolaga, representaba a unas donzellascristianas a punto de patir o martirio, abaladas por oslions en un anfitiatro román, tampoco no bi’n ebamotibos sufiziens ta negar-lo, sentenzia ambiga quefazilitaba, a o menos, l’esmorteximiento d’os dinnosescruplos d’a dinna familia.

L’esdebenimiento enfortunau, ufemismo con quese paroliaba d’a prematura disparixión de tío pezolaga,muerto en París d’a Franzia en zercunstanzias miste-riosas as cualas a familia se guardaba muito de rebe-lar; a constatazión que o defunto, amás d’a gataLucrècia, adoutada por a dueña de l’otel d’o beralcucho d’a sena do se i produzió o dezeso, no bi ebadixau atra cosa que diudas; a obtenzión d’una canon-chía d’a catredal de Leida por o mosen lambroto con aconsiguién plegada d’o nuebo reutor, un escleto tutón,

16

Page 18: Camin de sirga

enquisitorial y tremebundo que fulminó o primer día aorxía carnal d’o cuadro, y tamién os escruplos d’achirmana, emparellaus d’una mena prou sospeitosacon o desencanto de l’erenzio, os gastos que, antimás,bi eba causau a defunzión d’o defunto en l’estranche-ro y o treslau d’o calabre t’o pantión familiar en o fosald’a billa, marcón a fin d’a presenzia d’a pintura en osalón. alzada en as falsas d’o granizo casal, o másimponén d’a gran plaza d’armes d’a Billa, nomás querezibiba as besitas emozionadas de siñor octavi, que ipuyaba en pelegrinache secreto ta alufrar, espiau porcamil.la, a guallardía d’as ninfas que o fillo recloxi-dau feba pasar por donzellas cristianas.

o salón, a penar d’o cambeo, siempre estió cono-xiu por o nombre apocrifo d’o cuadro, As bírchensmártirs, encara que a bolada de zierzo que l’embadióa nuei de l’abril d’o 1970 de seguras que’n innoraba aistoria y bi dentró a l’azar.

a l’atro’l día, o salón feba lastima. a primer mues-tra d’o polbo que se combertiría en obsesión d’o billana-che dimpués d’esboldregar a casa de Llorenç de Veriul’eba rebozau con un telo blanquiñoso d’aparenziaespeutral. Mesmo o retrato granizo de siñor Jaume deTorres yera imbisible baxo a bafurosidá. a carraña d’afilla retronó por a casa en cuanti que s’escubrió a esfe-rra. as tres criadas –carmela, sofia y Teresa, suzesorasde camil.la, adelaida y Verònica–, as unicas abitans d’acasa allora fueras d’a dueña, ban estar combocadas a chi-los dende a dentrada y bi acudión a tot meter a la lim-pieza. dimpués d’espolsar parez, molduras, lampas, cor-

17

Page 19: Camin de sirga

tinaches y muebles, y d’escampar o solero, espenchón oretrato y comenzipión a fregar curiosamén o lienzuelocon drapos umedos, baxo a gollada seriosa de l’ama.

ixa mena d’esumazión en o trescurso d’a cualasiñor Jaume de Torres surtiba de nuebas t’a luz, ataba-ló profundamén a umanidá graniza d’a filla; l’apari-zión gradual d’a imachen –agora a punta d’a nariz,dimpués o polpiello d’a orella cucha– li recordaba areyalizazión d’o retrato en feba sisanta añadas, cuanella no yera que una mocosa y a suya fegura antis lar-guirucha, esmanotada y secallosa, no premitiba debi-nar o bolumen y o peso que eba de ganar años dim-pués, orixen d’a embotada de gorda carlota que l’en-jaretó a billa.

a execuzión d’a pintura bi eba resultau un proze-so embazilador; l’eba encantanada tanto que podebarecordar-ne de punta ta coda. Un día, amanexió inas-peradamén en casa o biello Joan, o fustero d’a plazad’o rem, cargau con una bastida en a cuala bi eba cla-bada y estirantada una tela de filo con una imprima-zión d’un blanco mate y finismo. os tres obrers d’afabrica Torres i camps, extractes de regalèssia, queacompañaban a l’artesán, prou estorbaus por mor d’apresenzia d’as siñoras y agladiaus por o luxo que losarrodiaba, dixón en o salón un caballet de pintaire, unacaxa de colors y una silleta plegable. Más tardi, en afuga d’a espeutazión prebocada entre as mullers d’acasa (o lolo se trobaba en a falsa, embazilau debánd’as pseudo-mártirs), siñor Torres tornó d’a fabricaantis d’a ora abitual en compañía d’aleix de segarra.

18

Page 20: Camin de sirga

dimpués d’espamientos sin de fin –“no, adelina, nome lo merexco; no tornes a ensistir-ie, ya sabes que soiuna presona muito senzilla...”– siñor Torres finxiba aber-se dixau encantuziar por a muller y reblaba, a penar deque se diziba secretamén que li sobraban meritos ta aze-der a o ruego. a o cabo, quí eba meso orden en o bata-clán patrimonial d’a casa, ya antis de casar-se con aereua camps? Quí eba endrezau a fabrica d’estrauto,limpiando-la d’elementos indeseyables que s’empliban apocha aprofeitando a ineutitú d’o tío y a esprocupaziónd’o cuñau, o pezolaga ixe abría feito bien en morir-sesantamén antis de malfurriar a suya parti de l’erenzio?Quí eba desembordellau o papelamen legal ta retornarmuitas d’as propiedaz familiars cuasi perdidas, amás derefirmar sin de dandalos a posesión d’as menas de linni-to dimpués d’un endiaplau afer testamentario? cuálacasa d’a billa se podeba contimparar allora a la surtida del’aunión d’os Torres y os camps, a la que él, amás d’in-telixenzia y rasmia, eba alportau o suyo propio cabal,nada dispreziable d’atro canto? no l’eba aconsiguiu, yeclaro, sin d’esfuerzo ni sacrifizio, entre os cuals calebaencluyir, y no yera o menos doloroso, as nueis con adueña. a siñor Torres, a muller no li feba goyo, nunca nol’eba cuacau. Partidario d’as polidezas plenas y retun-das, no se sentiba garra inspirau por ixe saco de güesos,a o que tres embrazos –Jordi, robert y carlota– banrematar de machurrir, en contras d’o que él asperaba (sinde garra comenzimiento, ziertamén), en beyer atrasmullers a qui a maternidá conzedeba un punto dulze demadurez. Yera, pos, como una obligazión, parexida a la

19

Page 21: Camin de sirga

de controlar a produzión d’estrauto de findolz u de car-bón u la de fiscalizar as alportazions de meyers y maso-bers pero sin d’a delera con que feba istas zagueras, quesiñor Torres mataba con abnegazión lobable os fuegospasionals d’a dueña, fuegos que, por suerte, por mord’una naturaleza más bien inerte combinada con escru-plos de conzenzia estizoniaus por os mosens en luengassesions de confesionario, no s’enchegaban con una fre-cuenzia eszesiba ni, cuan lo feban, teneban cosa de bol-canicos. a mancanza de pasión de siñora adelina dezeu-zionó de tal traza a camil.la que la fazió reblar en assesions d’espionache en a puerta d’o cuarto antis d’unasemana d’a tornada d’os siñors d’o biache de nobios.d’atra man, a criada escubrió de camín án buscabal’amo a compensazión d’as nueis jautas y penitenzials.Pero como ixo contrebuyiba a mantener a umor chobialde l’amo y, por tanto, l’ambién d’a casa yera relaxau ytranquilo, no se trestucó pas por l’asunto.

ixa tardi, siñor Torres se feba encara más satisfeito.Umilde, modesto, abnegau eba determinau reblar a lasdemandas familiars –“asinas no m’atabalarez más”– yadibió a suya imaxen a la colezión de retratos de pariensde par d’a dueña penchaus en as parez d’o largo, largocorredor, an bi yeran esibius antis de disparexer pororden d’antiguidá y de xublidanzas en bella cambra d’asperdidas an s’arringleraban caballers zuñosos, infansenlanguius, madamas enchustilladas, en una enzerina-dera prozesión d’espeutros, cuasi imbeyibles por morde l’enfoscamiento d’as pinturas. a unica eszeuzión del’esplazamiento fatal enta as tiniebras yera siñora

20

Page 22: Camin de sirga

ENDIZ

Primer parti

Os días de L’Edèn 7

Segunda parti

A Isla d’os Tretze Sants 95

Terzer parti

Zenisa de calandario 201

Cuatrena parti

O bochornizo negro 291

Epilogo

Esilio sin de tornada 355

(291-368) Camin de sirga (film):(291-368) Camin de sirga (film).qxp 28/12/2014 12:16 Págin

Page 23: Camin de sirga

Ista traduzión a l’aragonésde Camí de sirga, ha quedauateresada en os obradors d’inoreproducciones, a primer quin-zena de nobiembre d’o 2003,cuasi meyo sieglo dimpués deque as maquinas prenzipiasenl’ entibo de Mequinenza.

(291-368) Camin de sirga (film):(291-368) Camin de sirga (film).qxp 28/12/2014 12:16 Págin

Page 24: Camin de sirga