bouzas olladas salgadas - cumio · nosas devanceiras e os nosos antecesores, que habitaron esta...
TRANSCRIPT
bouzas olladas salgadas
Título: bouzas olladas salgadas
© Edita: Puri Pérez Leirós Elena de Frutos Martínez
Segunda edición, xullo 2014
Maquetación: Ramón Pais Martínez
© Reservados todos os dereitos. Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode ser realizada coa autorización das titulares, salvo excepción prevista pola lei.
Diríxanse a CEDRO (Centro Español de Dereitos Reprográfi cos,www.cedro.org) se precisan fotocopiar, escanear ou facer copias dixitaisdalgún fragmento desta obra.
ISBN: 978-84-8289-483-6Impresión: Gráfi cas Lasa, S. L.Depósito legal: VG 448-2014Impreso en Galicia
puri pérez leiróselena de frutos martínez
6 7
Ao meu pai e a miña nai. Sen ela, sen el, imposible.
Á miña familia, toda boucense.
Ás mulleres e homes de Bouzas de todos os tempos.
Na súa honra.
Puri Pérez Leirós
Á miña proxenie mariña.
Elena de Frutos
Agradecementos
A todas as autoras e autores cuxas publicacións consultamos para facer este traballo.
Ás persoas que entrevistamos. Grazas pola herdanza inestimable da súa memoria, polo tempo
que nos dedicaron e o cariño con que nos recibiron. A Eulogio Vázquez Mato, propietario de “La
Forzosa Gallega”, a Telmo Comesaña polas súas inestimables aportacións e, moi especialmente, á miña
nai Pucha Leirós, tenaz, paciente e imprescindible colaboradora.
Ás persoas entrevistadas que xa non están entre nós: Ana Rodal, Inés Ruíz Leirós, Engracia Ruíz
Leirós, Maximino Ruíz Leirós, Santiago Montenegro Costas, María Guadalupe Leirós Freire e Waldo
Leirós Freire. Na súa lembranza.
A Xosé Ramón Iglesias Veiga pola súa paciencia e fundamental información sobre a arquitectura
de Bouzas.
A Juan Carlos Salgado pola información sobre os naufraxios dos vapores Ons, Sálvora e Pinzón
n.º 1; e a Antonio Giráldez por documentarnos sobre a batería militar de Alcabre.
8 9
140 Espazos para a lembranza Chitina Villanueva Ruíz
156 Como se me apareció Bouzas Luísa Postigo Sastre
159 Citas
162 Bibliografía, Fontes, Fotografía
ÍNDICE
11 Limiar. ”No espazo lemos o tempo”
Puri Pérez Leirós
13 Camiñando por Bouzas. Itinerarios marítimo e interior
Elena de Frutos Martínez e Puri Pérez Leirós
102 Bouzas e o mar 103 Armar barcos. Caderno de don Ubaldino Leirós Mera, armador
105 Halar, halar. Pinceladas sobre a pesca en Galicia
Elena de Frutos Martínez e Puri Pérez Leirós
107 Ilustración de Antía Sánchez Alonso
112 Dos saberes mareiros
114 Naufraxios
Elena de Frutos Martínez e Puri Pérez Leirós
121 Poema. Lucía Novas Garrido
122 O mar e o lecer
127 Haikus. Waldo Leirós Álvarez
128 Na defensa do mar
139 Texto. Xurxo Pérez Pintos
10 11
Bouzas é un texto a ler.
En Bouzas atopamos as pegadas dun vivir
mariño e mariñeiro; esa é a esencia e identidade
do seu casco histórico.
É unha obra feita polas mulleres e homes, as
nosas devanceiras e os nosos antecesores, que
habitaron esta escenografía con fondo de mar.
O mar foi a súa forma de vida, o seu sustento, o
lugar de encontros e tamén de despedidas. Do
mar extraeron peixes, crustáceos e moluscos,
que despois as mulleres vendían nos areais,
bautizados cos nomes de Ribeira dos Barcos e
Ribeira do Mar.
Sobre estes areais vararon as súas embarcacións
para limpalas e calafatealas e volver a saír ao
mar de novo. Primeiro eran lanchas, faluchos…
movidas a vela e a remo, e a finais do século XIX
xa contaban con vapores para enfrontarse, cada
vez máis lonxe, coa mar e os seus destinos.
A carón deste mar construíron as súas casas,
estreitas e apertadas, entre as que baixaban as
rúas para o bote, acabadas en ramplas para,
en caso de galerna, subiren as embarcacións e
gorecelas.
Rúas curtas e estreitas cortadas por outras
transversais, rúas cortaventos, que evitaban
que os ventos dominantes se encanaran por
elas. Hoxe estas rúas son pequenos recunchos
de paraísos escondidos, por onde as luces e
os recendos a sal e algas se coan levemente e
os sons do mar e vento compoñen melodías
mariñas.
Mulleres e homes deseñaron espazos
para servirlles, as vivendas. Unhas cun
mínimo espazo, de planta baixa e case sen
compartimentar. Outras con dous andares; o
de abaixo dedicado a gardar os aparellos, as
No espazo lemos o tempoPuri Pérez Leirós
12 13
barcas, os depósitos para encascar as redes,
e o de arriba, á vivenda. Miradoiros e galerías
engalanaron a escena urbana ao mesmo tempo
que aclimataban as estancias interiores destas
vivendas.
A finais do século XIX e primeiros do XX, e sobre
todo coa chegada dos vapores, producíronse
importantes cambios nas relacións de produción
que incluían a separación entre capital e
traballo. Os posuidores do capital (armadores
e armadoras, donos de estaleiros, de efectos
navais, algún conserveiro) encargarán a
construción das súas vivendas a arquitectos
coñecidos e escribirán, sobre o espazo de
Bouzas, textos dos seus triunfos feitos en
pedra. Trátase de vivendas que se emprazan en
esquinas e rúas principais, fillas dos estilos da
época: eclécticas, rexionalistas, modernistas,
racionalistas.
O mar deseñou chabolas para gardar os
aparellos dos barcos, ramplas para varalos,
peiraos, carpinterías de ribeira para construílos,
varadoiros, estaleiros, cabrias para secar as
redes e o peixe, fábricas de salga, conserveiras,
almacéns para efectos navais.
O mar tamén deseñou aldrabas con motivos de
mar, áncoras, nomes de rúas, a Historia, a nosa
Historia, a túa Historia.
Este é o legado que nos deixaron, a nosa
herdanza feita de sal, patrimonio histórico
mariñeiro cunha linguaxe que hai que coñecer,
coidar e rescatar do esquecemento, e evitar
políticas rehabilitadoras feitas en serie que fan
cirurxías de borrado da memoria herdada.
Depende de cada unha de nós, de cada un
de nós, coñecer, valorar e defender este
patrimonio.
Como di Pedro Navascués, historiador de arte:
“A arquitectura é un monumental documento”.(1)
Por este paseo mariño, iremos descubrindo eses
documentos que nos falan dunha actividade industrial,
que é maiormente de mar. En Galicia, e Bouzas non é
unha excepción, “a industria entrou polo mar”, como di
Xoán Carmona, catedrático de Historia Económica.(2)
A industria moderna entra en Galicia da man da
conserva, actividade que á súa vez lle dá pulo á pesca e
á construción naval. “A gama de actividades á que deu
lugar o desenvolvemento conserveiro da primeira década
do século XX, localizada na súa maior parte na ría de Vigo,
pode dicirse que configura a nosa modesta revolución
industrial, a primeira etapa da industrialización galega”.(3)
Como iremos vendo, estas actividades van creando a súa
propia arquitectura: almacéns de salga, fábricas, ramplas,
estaleiros, varadoiros, peiraos, chabolas… sinais da
identidade mariñeira e industrial desta Vila.
Tamén iremos descubrindo a arquitectura
doméstica, igualmente ligada ao mar.
As casas tradicionais, a maioría en pedra, térreas,
do pincho, de patín etc., falan das familias mariñeiras;
son casas de pequenas dimensións acaroadas ao mar
e con elementos ou espazos que falan das actividades
pesqueiras; mentres que a burguesía boucense,
nutrida de pequen@s armador@s e propietarios de
estaleiros e efectos navais, encarga aos arquitectos
de prestixio do momento as súas casas, tamén de
granito, seguindo os estilos arquitectónicos da época.
A burguesía boucense é endogámica e autóctona(4)
en contraposición á do veciño Vigo, de orixe foránea
—sobre todo catalá— e que se dedica á conserva de
sardiña e outros negocios marítimos. De aí o nome de
sardiñocracia que lle dá Blanco Amor.
A sociedade boucense reflicte no plano esta
sociedade nacida do mar.
camiñando por bouzasElena de Frutos Martínez e Puri Pérez Leirós
14 15
—O peixe, a materia prima, é desembarcado
directamente na rampla.
—Dentro da fábrica prodúcese a manufactura da
conserva.
—O produto final sae pola fachada sur á rúa Tomás
Alonso para ser distribuído en camións e barcos ao
mercado. O destino da facturación gardaba un certo
equilibrio entre o destinado ao mercado exterior e o
destinado ao mercado
nacional, unha
característica que
diferenciaba esta fábrica
viguesa da maior parte
das fábricas da ría, que
tiñan os seus mellores
clientes en Europa ou
en Latino América.
Hoxe esta rampla, medio abandonada, perdida
a súa antiga función, actúa como parte deste texto
histórico que nos ilustra sobre a racionalidade do
emprazamento destas fábricas.
Esta factoría é unha mostra do poderío das grandes
familias conserveiras de principios do século XX.
Cronoloxicamente, a primeira factoría da familia Alfageme
nesta ría localízase no areal de Coia, na chamada Punta
de San Gregorio, entre 1910-20, seguida dunha breve
estancia provisional no Areal vigués mentres se acometía
esta ambiciosa construción. Durante a I Guerra Mundial,
España mantívose como país neutral o que permitiu a
estas empresas conserveiras abastecer de alimentos
non perecedoiros a ámbolos dous bandos belixerantes.
Isto traduciuse en pingües beneficios, que posibilitaron
a construción de grandes e fastosos edificios, como o
caso que nos ocupa,
edificios que pretendían
reflectir o seu poderío
económico. Esta nova
fábrica converteuse de
contado no emblema
de empresa, chegando
a ser un dos símbolos
da industria viguesa.(5)
Foi proxectada
polo afamado arquitecto Manuel Gómez Román para
o industrial de Candás (Asturias), Bernardo Alfageme
no ano 1928. O terreo sobre o que se erixiu albergaba
o campo de fútbol utilizado polo Real Club Fortuna
de Vigo, equipo que se fusionou en 1923 co Vigo
Sporting, dando lugar ao Celta de Vigo.
Gómez Román utiliza para esta fábrica un esquema
clasicista: sobre un corpo base se sitúan pilastras que
Aínda que sen desenvolver neste traballo,
observamos que os anos de máis beneficios
pesqueiros coinciden coas épocas de auxe construtivo
en Bouzas.
Para facer practicable a visita, faremos dous
itinerarios: un que segue a antiga beiramar, e outro
que percorre o casco histórico e ensanche.
Inicio: Fábrica Alfageme, fachada avda. de
Beiramar.
Fin: Museo do Mar de Galicia. Avda. Atlántida, 160.
Percorrido: toda a franxa litoral desde Alfageme
até o Museo do Mar. Este percorrido discorre pola
antiga beiramar, onde se concentra a práctica
totalidade da arquitectura industrial.
Duración: 50 minutos aproximadamente.
Fábrica de conservas Alfageme
Cando esta fábrica foi
construída, alá polo 1929,
o mar chegaba até a súa
mesma fachada, do que
é testemuño esta rampla
pétrea que nos lembra a
importancia e funcionalidade
do emprazamento destes
edificios ao pé do mar.
Na fábrica que nos ocupa
o proceso era o seguinte:
itinerario bouzas marítimo
Rampla da fábrica de Alfageme. 2013
Fábrica de Alfageme, fachada Beiramar. 2014
16 17
Fábrica de Alfageme, fachada da rúa Tomás Alonso
percorren o primeiro e segundo andar a modo de
columnas, actuando o último andar como entaboamento.
A estrutura das fachadas é exclusivamente de granito, con
excelente traballo de cantería.
Este esquema pecha as tres naves por diante e
por detrás. O arquitecto alixeira a fachada pétrea
interpoñendo grandes vans de vidro entre as pilastras,
conseguindo así ademais unha boa iluminación
interior.(6)
Dez anos despois, o mesmo arquitecto constrúe
o chalé en clave rexionalista para os donos, seguindo
así a tradición dos fomentadores, quen edificaban as
súas casas a carón dos seus almacéns de salga. Esta
fábrica é dirixida por Hermenegildo Alfageme, coñecido
popularmente como “don Hermene”, fillo do patriarca.
É unha das poucas xoias da arquitectura industrial
que permanece, sen alteracións, no territorio de
Bouzas e en todo Vigo. Desde aquí reclamamos a súa
conservación porque é o símbolo da industrialización,
que en Galicia, chegou polo mar, un fito arquitectónico
fundamental para entendermos a nosa historia industrial.
O procesado do peixe foi unha actividade
feminina desde os inicios da industrialización:
aproximadamente o 80 % da man de obra que
aquí traballaba eran mulleres, porcentaxe que
segue vixente hoxe en día nesta fase da produción.
Este foi un traballo fundamental, que contribuíu
ao mantemento familiar, froito dunha aprendizaxe
informal, e que nunca foi igual contratado nin
remunerado que o traballo realizado polos homes.
Enlataban, como a práctica totalidade das fábricas
da cidade, fundamentalmente sardiña, aínda que nas
épocas do ano en que esta escaseaba traballaban
tamén os cefalópodos (lura, pota, xiba…) e os
moluscos (ameixa, mexillón, croque…).
Tras o estoupido da Guerra Civil, esta empresa
esforzarase, como todas as do sector, en aproveitar
ao máximo a demanda de guerra. Neses anos enlatará
non só os seus produtos tradicionais, senón outros,
como pescada, carioca, peixe sapo, e incluso congro e
raia. Ao final da guerra a empresa presenta un balance
saneado, grazas a estes beneficios extraordinarios,
que se atopan entre os máis elevados dos declarados
polas empresas viguesas.
Estes beneficios permitiron a ampliación a outros
sectores como a compra de barcos pesqueiros, dos
que nos queda un rexio e único exemplar bautizado
co nome do patriarca Bernardo Alfageme, atracado no
peirao de Bouzas. Tamén na inmediata posguerra, no
1941 acométese a posta en marcha dunha planta de
aceites e fariñas de peixe no lugar de Roade (Alcabre)
utilizando os refugallos resultantes desta fábrica.