biografÍa ricardo carvalho caleroseminariogalan.org/2020/bio_rcc.pdf · despois de trece anos de...

BIOGRAFÍA RICARDO CARVALHO CALERO

´


BIOGRAFÍA

RICARDO

CARVALHO

CALERO

RICARDO

CARVALHO

CALERO

LETRAS GALEGAS 2020LETRAS GALEGAS 2020


Ricardo Carvalho Calero naceu na cidade de Fe-rrol (A Coruña), na rúa San Francisco do BarrioVello ferrolán, o 30 de outubro de 1910.Foi o primeiro fillo do matrimonio formado porGabriel Ricardo Carballo Naya e María DoloresCalero Beltrán.No seu bautizo, celebrado na igrexa parroquial deNosa Señora do Socorro, puxéronlle os nomes deRicardo Leopoldo Ángel José Gerardo, aínda quena familia só se usaría o primeiro, Ricardo.Tivo cinco irmáns máis: Mario, que morrería na in-fancia, Dolores, Josefina, Ángel, que tamén mo-rreu de novo, e Gabriel.Cando Ricardo tiña oito anos, morreu a súa naipor mor dun andazo, posiblemente de gripe.Gabriel, o pai, casa en segundas nupcias cunhairmá da defunta, á vez madriña de Ricardo, quetamén falece pouco tempo despois.

A INFANCIA EN FERROL

Ricardo Carvalho Calero, con menos de nove meses, nunha postal en-viada polos seus pais á súa tía Hortensia.

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

Cos seus pais, Gabriel Ricardoe M.ª Dolores.

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

2


Os seus primeiros estudos realizounos nunha es-cola particular a carón da súa casa, a escola dedona Marina, á que chegou xa sabendo ler.Posteriormente, pasou a realizar os estudos debacharelato noutro colexio privado dirixido poloescritor Manuel Comellas. Estes estudos eran porlibre polo que tiña que convalidalos cun exame nuncentro oficial, entre outros, no Instituto General yTécnico «Eusebio da Guarda» da Coruña, así comoen Lugo e Cidade Real.

Aos 14 anos pasou a estudar na «Academia San

José» co aquel de preparar a súa entrada na Es-cola Naval Militar da Mariña Española, de San Fer-nando (Cádiz), pero unha normativa do gobernode Miguel Primo de Rivera, esixía que para acce-der á carreira militar os aspirantes tiñan que ter obacharelato, polo que Ricardo tivo que voltar denovo ao colexio «Sagrado Corazón de Jesús»,onde remataría os estudos de bacharelato con casequince anos.Decide, libre de presións familiares e ambientais,renunciar á entrada nunha academia militar e daro salto á Universidade de Santiago, onde cursaráos estudos de Dereito.Durante esta etapa da súa vida Ricardo comeza aescribir, sobre todo poesía e teatro.Os seus primeiros poemas aparecen publicadosna revista Maruxa, dirixida por Vicentre Beltrán,curmán da súa nai.A esta publicación seguiron outras nunha revistacubana, na revista Vida Gallega e no xornal El Co-

rreo Gallego.Moitos destes poemas eran asinados por Ricardocon seudónimos.

As súas primeiras colabora-cións en prensa foron, entreoutras, na revista Vida Gallega.

3

O escritor Manuel Comellas di-rixiu o colexio privado onde Ri-cardo estudou o bacharelato.


NA UNIVERSIDADE

Ao rematar os estudos de bacharelato e unha vezque ten claro que non quere ser militar decide se-guir a carreira de Dereito na universidade compos-telá.Ricardo prefería estudar Filosofía e Letras pero,daquela, a carreira de Dereito tiña máis saídas pro-fesionais, así que, aconsellado pola súa familia,decide estudar para avogado.Licenciouse na primavera de 1931, despois de fa-cer os cinco cursos da carreira en só catro anos.As súas notas foron moi boas: 14 matrículas, 3sobresalientes e 1 notable. A cualificación final foide sobresaliente.No último curso da carreira, 1930-1931, recibe oencargo de pronunciar o discurso de inauguracióndo curso académico.Pero o exercicio da avogacía non é un terreo noque se atope cómodo e oposita aun posto de profesor auxiliar deDereito Penal e Procesal, quenon consegue ao non obter apuntuación necesaria.A finais de 1932 consegue acce-der, por oposición, ao posto defuncionario municipal.

Ricardo Carvalho Calero

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

Os primeiros estudos de Ricardo na universidade com-postelá foron os de Dereito, na Facultade de Filosofía eLetras, onde acadou a cualificación de sobresaliente.

4


NO SEMINARIO DE ESTUDOS

Ao chegar a Compostela Ricardo entrou a formarparte do Seminario de Estudos Galegos (SEG), daman do seu amigo Ramón Martínez López.O Seminario creárase na cidade da Coruña, o 13de abril de 1923, co obxectivo de estudar e divul-gar o patrimonio e a cultura galega, e tamén paraformar investigadores.Este Seminario estivo integrado por personalida-des galegas da categoría de Castelao, Risco, Ote-ro Pedrayo, López Cuevillas, Cotarelo Valledor, Fil-gueira Valverde... cos que Ricardo compartiu acti-vidades.A primeira actividade na que participou no SEG foinun curso impartido por Lois Tobío, o coordinadordo departamento de Ciencias Sociais, Xurídicas eEconómicas, sección na que se integraría Ricardoao entrar a formar parte do Seminario. Compatibi-lizaría o seu traballo nesta sección coa de «Histo-ria da Literatura», que coordinaba Filgueira Val-verde.Durante a súa traxectoria no SEG desempeñou ocargo de conselleiro, secretario de actas e secre-tario xeral, entre outros.O seu ingreso formal no Seminario realizouse o 29de abril de 1927 e neste acto leu uns poemas dasúa autoría co título «A door cantareira».Coa chegada da Segunda República, en 1931, for-mouse un grupo de traballo, dentro do Seminario,para a elaboración dun Anteproxecto de Estatuto

Ricardo cun grupo de amigos.

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

Emblema do Seminario de Es-tudos Galegos, deseñado porCastelao.

5


para Galiza. Neste grupo, formado por cinco per-soas, está Carvalho Calero xunto a Alexandre Bó-veda, Vicente Risco, Paz Andrade e Lois Tobío.Neste Anteproxecto, de claro contido federalista,recoñecíase a Galiza como un estado libre dentroda república española.A posterior aprobación da Constitución da Repú-blica non tivo en conta esta proposta, triunfou unhaconcepción máis unitaria do estado español.Despois de trece anos de actividade o Seminariofoi disolto ao comezo da Guerra Civil, en 1936, eco seu patrimonio creouse, no ano 1944, o Institu-to de Estudios Gallegos Padre Sarmiento, cun ca-riz menos galeguista que o SEG.

O Seminario de Estudos Galegos, nunha foto de 1928. Ricardo Carvalho, na fila de atrás,é o quinto pola esquerda.

6


O PARTIDO GALEGUISTA

O servizo militar obrigatorio realizouno CarvalhoCalero na cidade de Santiago, concretamente noCuartel do Hórreo, destinado no Corpo de Artille-ría Montada. O tempo pasado no cuartel dedicouno,segundo as súas declaracións, «a facer gardas,as prácticas de tiro simuladas, a carregar e dispa-rar, tamén simuladamente, canóns. E, a pesaresde estar nunha tropa de cabalería e ter que levaresporas a diario, non montei nunca a cabalo».

O 5 e 6 de decembro de 1931 celebrouse en Pon-tevedra a VII Asemblea Nacionalista, á que acudi-ron decenas de grupos e irmandades co obxectivode crear o Partido Galeguista. Nesta asemblea de-cidiuse a disolución das Irmandades da Fala e aintegración dos seus membros no novo partido.Neste acordo de constitución aparece o dereito áautodeterminación e a proposta de elaborar unEstatuto de Autonomía para Galicia. A esta pri-meira asemblea asistiu Carvalho Calero na que fi-gura como un dos fundadores do novo partido.

A NOSA TERRA foi o voceiro do PG

En Santiago, cumprindo o ser-vizo militar, paseando pola Ala-meda con Fernández del Riego.

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

7


DE VOLTA A FERROL

Rematados os estudos universitarios de Dereito,Carvalho Calero voltou de novo a Ferrol onde co-labora co «Centro Obrero de Cultura»; alí organi-zaba conferencias e levaba a persoeiros da cate-goría de Castelao ou Otero Pedrayo.Pero o exercicio da avogacía non lle convence edecide seguir por libre os estudos de Filosofía eLetras na universidade compostelá o que o obrigaa realizar viaxes periódicas de Ferrol a Santiagopara examinarse.Neste tempo tamén se presenta ás oposicións parafuncionario administrativo que convoca o concellode Ferrol e acada o primeiro posto.Non deixa de traballar como militante do PartidoGaleguista e nas súas conferencias, discursos eartigos xornalísticos sempre están presente Gali-cia e o ideario do partido.Ao ocupar o posto de funcionario afíliase ao Sindi-cato de Oficios Varios, dependente da Unión Ge-neral de Trabajadores e ligado ao PSOE.En outubro de 1933 casa con María Ignacia Ra-mos, antiga compañeira de estudos da universida-de. Na súa honra Ricardo pasará a usar o pseudó-nimo de «Fernando Cadaval», en referencia ao lu-gar de nacemento da súa muller, O Cádavo, noconcello lugués de Baleira.Dous anos despois aprobou a carreira de Filosofíae Letras e solicita a excedencia no concello paradedicarse a preparar as oposicións á docencia.

Ricardo coa súa muller, MaríaIgnacia Ramos.

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G


HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

8


A GUERRA CIVIL

A finais de xuño de 1936 Ricardo Carvalho tomouen Lugo un tren para Madrid. Ía facer unhas pro-bas para ingresar no profesorado oficial e deixabana capital lucense á súa muller a piques de dar aluz á súa primeira filla.O 28 de xuño votábase en Galiza o plebiscito paraa aprobación do Estatuto de Autonomía. Na cam-paña previa participara Ricardo xunto con militan-tes e simpatizantes do Partido Galeguista. A vota-ción pillouno na capital do Estado polo que non pui-do exercer o seu dereito ao voto.O plebiscito foi aprobado e a delegación de com-promisarios galegos, encabezados por Castelao,dirixiuse a Madrid para presentar estes resultadosnas Cortes e na Presidencia da República. Con elestivo Ricardo algunhas reunións, sacando tempo dosseus estudos preparatorios para ser profesor ofi-cial.O 18 de xullo dese ano iníciase a rebelión militarque vai dar orixe á Guerra Civil.Galiza queda rapidamente en mans dos militaressublevados e en Madrid esta rebelión sofócase cosometemento do Cuartel da Montaña, epicentro doalzamento militar na capital.Como consecuencia deste levantamento militar Ri-cardo non poderá voltar a Galicia nin ver a súa fa-milia durante os seguintes cinco anos. Os seus re-cursos económicos tamén van minguando e terádificultades para poder facer fronte aos seus gas-

Cartel de Castelao a favor doEstatuto de Autonomía de Gali-cia, en 1936.


HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

9


tos de estancia na pensión na que residíana Rúa do Pez.Diante do chamamento realizado aos pro-fesores para a defensa da República, Ri-cardo alistouse como miliciano nun batallóndo Quinto Reximento, organizado pola Fe-deración de Trabajadores de la Enseñanza(FETE) vinculado á UGT e ao PSOE.A entrada en combate deste batallón realí-zase na defensa de Madrid, en Villaverde,na estrada de Andalucía e, posteriormente,no barrio de Usera.Para solucionar a falta de oficiais do exército ogoberno da República puxo en marcha numerosasescolas de formación, cunha duración breve, paracubrir a carencia de mandos militares. Para entrarnestas escolas de oficiais había que cumprir va-rias condicións: estar afiliado a un sindicato oupartido republicano, ser veterano en combate, terinforme positivo do comisario político do batallón esuperar un exame de ingreso. Todas estas condi-cións cumpríaas Ricardo, polo que foi destinado águarnición de Paterna, en Valencia, para formarsecomo oficial.Despois de tres meses de instrución, consegue ograo de «tenente en campaña» e é destinado aoNoveno Corpo do Exército da República, en Úbe-da, Jaén.Neste destino, ao ser titulado en Dereito, exercede axudante xurídico, forma parte da Plana Maiordo Exército de Andalucía e actúa como avogadodefensor nun par de consellos de guerra.

Cartel propagandístico do Quin-to Rexemento, no que alistouvoluntario Carvalho Calero.

Ricardo participou co batallón «Félix Bár-zana», do Quinto Rexemento, na defensade Madrid.

10


O triunfo das tropas sublevadas pilla a CarvalhoCalero no seu destino militar en Xaén. Sen posibi-lidade de fuxir, os militares republicanos réndensee son detidos á espera do correspondente Conse-llo de Guerra.Ás acusacións de participación na guerra súman-se no caso de Ricardo a súa condición de gale-guista e separatista polo que o fis-cal vai pedir para el a cadea per-petua. Ao final foi condenado adoce anos e un día de reclusiónmaior ao non poder acreditarse queo Partido Galeguista fora separa-tista.Era tal a cantidade de presos quenon había cárceres abondo, asíque as autoridades militares habili-taron novos centros penitenciarios.A Ricardo tocoulle o antigo Convento de Santa Úr-sula, na cidade de Xaén, primeiro compartindo unhasala colectiva cun gran número de reclusos e des-pois nunha cela cun grupo máis reducido.Neste cárcere pasou o tempo escribindo poemas,todos en castelán, xa que a censura non lles per-mitía aos reclusos usar outro idioma nos escritos.Dous anos despois da súa condena, o goberno deFranco concedeulle a liberdade condicional, coaobriga de presentarse periodicamente no cárcerede Ferrol. Era maio de 1941.

NO CÁRCERE

No convento de Santa Úrsula, en Úbeda, Xaén, recon-vertido en cárcere polos militares golpistas, pasou Ri-cardo dous anos de reclusión.

11


NO FINGOI

Despois de ser excarcelado volta de novo a Fe-rrol. A súa situación económica é moi precaria evai sobrevivindo con algún traballo, case clandes-tino, como profesor en centros privados, xa queao ter unha condena xudicial non pode acceder aser profesor oficial.Retoma a súa actividade literaria e remata catroobras de teatro: Isabel, A sombra de Orfeu, Farsa

das zocas e A árbore. Tamén escribe A gente na

Barrreira, Os señores da Pena e O lar de Clara,sen deixar de escribir poesía e colaborar no xornalLa Noche onde publica baixo o pseudónimo de«Fernando Cadaval».En 1950 ofrécenlle a posibilidade de dirixir un cen-tro de ensino en Lugo, o Colexio Fingoi. Como nonpode exercer como director polos antecedentespenais, o propietario noméao Conselleiro Delega-do do Padroado e neste cargo, simultaneado coadocencia, estará durante quince anos.Este centro escolar, creado por Antonio Fer-nández López, tiña no seu ideario ser un cen-tro pedagóxico renovador e enmarcado narealidade galega.Pero o labor do Fingoi non se centrou tan sóno estudantado senón que estendeu as súasactividades á formación de docentes e á crea-ción dun centro de investigación lingüístico-literario galego, para suplir as carencias dosorganismos oficiais neste eido. Así, durante estes

Con Catro pezas, Ricardo Car-valho retoma, despois da Gue-rra Civil, a súa actividade litera-ria.

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

Ricardo Carvalho con Álvaro Cunqueiroe Fernández Del Riego.

12


anos, editaron libros da categoría de Contos po-

pulares da provincia de Lugo, en 1963, coas ache-gas do profesorado asistente a uns cursos agro-pecuarios organizados pola Inspección Provincial;O cancioneiro de Pero Meogo, en 1966, ediciónpreparada por Méndez Ferrín; La geada en la pro-

vincia de Lugo, en 1965, de Mª Pilar Santamaría...Dende a Editorial Galaxia, na que estaba integra-do Ricardo, publicouse a súa Historia da literatura

galega contemporánea. Unha publicación que, se-gundo palabras do autor, lle fora solicitada porRamón Piñeiro.A estadía de Ricardo Carvalho no colexio Fingoiquedou reflectida no seu libro poético Salterio de

Fingoy, editado en 1961, e que consta de catro par-tes: Salterio de Fingoi, Aneis de auga, Novelos de

fantasmas e Oratorio.A súa etapa no Fingoi remata no ano 1965 coinci-dindo cos cambios legais ao respecto dos conde-nados en procesos derivados da Guerra Civil o quelle facilita o seu acceso á docencia nun centro pú-blico.

Reunión da Xunta Directiva da Editorial Galaxia.

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

Contos populares da provincia

de Lugo foi unha publicación doCentro de Estudos Fingoi, dirixi-do por Carvalho Calero.

13


NO ROSALÍA DE CASTRO

Abelardo Moralejo, profesor da Facultade de Filo-sofía e Letras da Universidade de Santiago, pro-púxolle a Carvalho Calero impartir clases de Lin-gua e Literatura Galega de quintocurso na sección de Filoloxía Ro-mánica, unha materia que entrabapor vez primeira nas aulas univer-sitarias compostelás.Ricardo aceptou este traballo quecompatibilizou coa preparación dasoposicións a profesor de Lingua Es-pañola e Literatura.O 13 de outubro de 1965, na Fa-cultade de Ciencias, impartiu a pri-meira lección da nova materia.Unhas semanas despois, en Madrid, aproba asoposicións co número 1 do profesorado de Letrase solicita destino no Instituto Rosalía de Castro deSantiago.En 1966 aparece a primeira edición da súa Gra-

mática elemental del gallego común, publicada polaeditorial Galaxia e que o autor dedica, no seu pró-logo, ao alumnado da Facultade e ao futuro profe-sorado de primaria.Tamén é un dos redactores das Normas Ortográfi-

cas e Morfolóxicas editadas pola Real AcademiaGalega entre os anos 1970 e 1971.No ano 1972 gañou a cátedra de Lingua e Litera-tura Galega na universidade compostelá.

Na Universidade de Santiago, con Álvaro Cunqueiro.

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

A Gramática elemental del galle-

go común, editada en 1966, su-plía a carencia de manuais mo-dernos da nosa lingua.

14


AS NORMAS ORTOGRÁFICAS

Nos primeiros anos de funcionamento da Xuntade Galicia, en 1979, decidiuse a crear unha comi-sión para a elaboración dunhas normas de linguaxeadministrativa.O responsable de Educación e Cultura nomeou aCarvalho Calero presidente da comisión, ao ser oúnico catedrático universitario de Lingüística e Li-teratura Galega.Este propuxo a creación dunha subcomisión pararedactar unha proposta fundamental de normas.Esta subcomisión estaba formada por tres profe-sores da Facultade de Filoloxía: José Luís Rodrí-guez, Antón Santamaría e o mesmo Ricardo Car-valho Calero.A proposta elaborada por estes tres profesores foisometida a votación e apareceron dúas tenden-cias: a reintegracionista e a anti-reintegracionista.Moitas das normas da subcomisión incorporabansolucións das dúas tendencias e deixaban na mandos falantes a utilización de calquera delas.Despois da disolución desta comisión o Gobernoda Xunta de Galicia, presidido por Gerardo Fer-nández Albor, derroga a normativa das normas delinguaxe administrativa. Esta normativa intentabaestablecer unha concordia entre as dúas tenden-cias lingüísticas daquela.A raíz desta decisión da Xunta, Carvalho vesemarxinado, aínda que en 1984 a Xunta concédelle

En Santiago, co seu amigo Ra-món Piñeiro López.

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

Intervención no I Congreso In-ternacional de Lingua Galego-Portuguesa na Galiza, en 1984.

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

15


a medalla «Castelao» en recoñecemento á súa obraliteraria.Tamén foi proposto por Filgueira Valverde, daque-la membro do goberno galego, para formar partedo Consello da Cultura Galega, proposición queRicardo rexeitou.O reintegracionismo, defendido por Carvalho Ca-lero, sostén a postura lingüística de que o galego éunha variedade da lingua portuguesa e propón aadopción dunha grafía baseada na norma portu-guesa.Toda esta normativa está recollida na libro Estudo

crítico das normas ortográficas e morfolóxicas do

idioma galego, editado en 1983, e coñecido comoNorma AGAL.Os traballos lingüísticos de Carvalho Calero a proldo reintegracionismo tamén quedaron recollidos,entre outras publicacións, en Problemas da Lingua

Galega, Da fala e da escrita e Do galego e da Ga-

liza.

Ricardo Carvalho, no centro, con López Suevos e Manuel María, noI Congreso Internacional de Lingua Galego-Portuguesa na Galiza,celebrado en Ourense o 20 de setembro de 1984.

HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

No Estudo crítico das normas

ortográficas e morfolóxicas do

idioma galego, recóllese toda anormativa reintegracionista.

16


A REAL ACADEMIA GALEGA

O 17 de maio de 1958 ingresou Ricardo na RealAcademia Galega a proposta de Otero Pedrayo,López Cuevillas e Ferro Couselo.O seu discurso de ingreso, lido no Sa-lón de Actos do Pazo Municipal da Co-ruña, levaba por título Contribución ao

estudo das fontes literarias de Rosalía

e foi contestado por Ramón Otero Pe-drayo.Ocupou a cadeira deixada ao seu fale-cemento por Marcelo Macías y Garcíano ano 1941.Cando en 1977 falece o presidente daReal Academia, Sebastián Martínez Risco, variasasociacións e entidades culturais propoñen a Car-valho Calero para a presidencia do organismo.Esta proposta é rexeitada por Ricardo, que nonquere asumir ningún cargo, ademais a propia nor-mativa da RAG imposibilitaba a súa candida-tura xa que non residía na Coruña e esta eraunha das condicións para poder optar á pre-sidencia da entidade.Pero a proposta da súa candidatura provocaa oposición do grupo anti-reintegracionista quese estaba a configurar na RAG e que vían aCarvalho como un dos seus principais opo-ñentes.Finalmente, saíu electo como presidente Do-mingos García-Sabell.

O discurso de ingreso de Carvalho Calero na RealAcademia Galega estivo dedicado ás fontes lite-rarias de Rosalía de Castro.

O ingreso de Ricardo Carvalho na RAGrealizouse no Salón de Plenos do PazoMunicipal da Coruña.

17


As primeiras obras literarias publicadas son os poe-marios Vieiros, en 1931, que é o seu primeiro librode poemas escrito en galego e O silenzo axionlla-

do, en 1934.A estas publicacións de poemas sucédenlle Anxo

da terra, 1950; Poemas pendurados dun cabelo,1952; Salterio de Fingoy, 1961; Pretérito imperfei-

to, 1980, que é un volume antolóxico; Cantigas de

amigo e outros poemas, 1986; Reticências, publi-cado en 1982...En 1951 publicou a primeira obra en galego daposguerra, A xente da Barreira, que narra a histo-ria dunha familia fidalga do noso mundo rural.En Scórpio, 1987, narra as vicisitudes dos derro-tados na Guerra Civil e que, en certos aspectos,ten un carácter autobiográfico.Tamén escribiu teatro. En 1971 publica Catro pe-

zas: A sombra de Orfeo, Farsa das zocas, A arbre

e Auto do prisioneiro; e, en 1982, Teatro completo,que ademais das obras publicadas en Catro pe-

zas, incluía O fillo de Isabel, O redondel e Os xe-

fes.É autor tamén da Gramática elemental del gallego

común, editada en 1966. Nunha posterior reedici-ción, a de 1979, modificou numerosos aspectosgramaticais e morfolóxicos para achegalos máis áortografía portuguesa e para poñer o idioma por-tugués como referencia fundamental do idioma ga-lego.

A OBRA LITERARIA

O silenzo axionllado, de 1934, éo seu primeiro libro de poemasen galego.

Teatro Completo, publicado en1982, recolle todas as obras es-critas po Ricardo Carvalho.

18


TRES TEXTOS

19


Acabaramos por pasar os veráns á beira domar, nunha casa con horta, terraza e curro. Volta-bamos todos os anos a esa casa. Non había luzeléctrica. Alumabámonos con carburo. Os meus ir-máns e máis eu fixemos algunhas amizades. Ha-bía moitos veraneantes nos arredores. Dabamospaseos marítimos nun bote. Eu aprendín a remar.Ao principio, as miñas mans de neno sufrían docontacto dos remos... Encaleceron. Tamén facia-mos excursións terra adentro. Por diante da nosacasa pasaban cantando moitos carros de bois, etamén puchos soltos e rebuldeiros, que os días defeira levaban a vender os seus donos.

Había algunhas romaxes afamadas polossoutos veciños, que se esparexían polas abasdo monte que tiñamos ás costas. Iamos confrecuencia ver á xente que danzaba, aos ce-gos que tocaban os violíns e ás mozas queos acompañaban co seu canto dándollesaos pandeiros. Mercábannos churros,que daquela eran longos e grosos. Euobservaba os costumes dos paxaros, eaprendín a distinguir un gorrión dun pardal. Na fin-ca entretíñame cazando besbellos e carricantas.Tiña unha caixa chea deles.

O meu irmán Duarte estaba enfermo, e esmo-recía. Como non curaba do seu mal, a miña avoadeixouse convencer por alguén de que debía per-mitir que o visitase un curandeiro que vivía nas

Á BEIRA DO MAR

Ricardo Carvalho Calero HIS

TOR

IA d

a LI

TER

ATU

RA

GA

LEG

A. A

S-P

G

20


proximidades. Non sei se clandestinamente ou conpermiso de meu pai, tal personaxe cruzou a nosaporta. Lembro confusamente o aspecto daquelhome. Alto, mouro, con bigote negro, de corpo secoe delgado. Opinou que o neno tiña a paleta caída ehabía que levantarlla. Non sei que fixo a este efec-to. Duarte non mellorou.

Xa esquecín cantos foron os anos que pasa-mos naquela casa, á beira do mar. Viñamos da ci-dade en coche de cabalos para instalarnos nela, evolviamos do mesmo xeito. Era unha viaxe curta.Mais non a faciamos máis que ao principio e ao finda tempada. Meu pai, e calquera persoa da familiaque tivese que facer unha visita á cidade, cruzabaa ría en lancha de vapor, bote ou buceta. Un pe-queno peirao, próximo á nosa casa alugada, ser-vía de base ás embarcacións que facían a trave-sía.

21


Acabáramos de pasar os veráns à beira do mar,nunha casa con horta, terrado e curro. Voltábamostodos os anos a esa casa. Non habia luz eléctrica.Alumiábamo-nos con carburo. Os meus irmáns emáis eu fixemos algunhas amizades. Habia muitosveraneantes nos arredores. Dábamos paseiosmarítimos nun bote. Eu aprendin a remar. Ao prin-cípio, as miñas mans de neno sofrian do contactodos remos. Encaleceron. Tamén facíamos excur-sións terra adentro. Por diante da nosa casa pasa-ban cantando muitos carros de bois, e tamén pu-chos soltos e rebuldóns, que os dias de feira leva-ban a vender os seus donos.

Habia algunhas romarias soadas polossoutos viciños, que se esparegian polas abasdo monte que tiñamos às costas. Íamos confrecuencia ver a gente que danzaba, oscegos que tocaban os violinos e as mo-zas que os acompañaban co seu cantodando-lles aos pandeiros. Mercaban-nos churros, que daquela eran longose grosos. Eu observaba os costumes dospaxaros, e aprendin a distinguir un gorrión dunpardal. Na finca entretiña-me cazando besbellos ecarricantas. Tiña unha caixa chea deles.

O meu irmán Duarte estaba enfermo, e esmo-recía. Como non curaba do seu mal, a miña aboadeixou-se convencer por alguén de que debía per-mitir que o visitase un curandeiro que vivía nas

À BEIRA DO MARORIX

INAL


TOR

IA d

a LI

TER

ATU

RA

GA

LEG

A. A

S-P

G

22


proximidades. Non sei se clandestinamente ou conpermiso do meu pai, tal personage cruzou a nosaporta. Lembro confusamente o aspecto daquelhome. Alto, mouro, con bigode negro, de corpo secoe delgado. Opinou que o neno tiña a paletilla caídae había que alevantar-lla. Non sei que fixo a eseefeito. Duarte non mellorou.Ja esquecin cantos foron os anos que pasámosnaquela casa, à beira do mar. Viñamos da cidadeen coche de cabalos para instalar-nos nela, e vol-víamos do mesmo jeito. Era unha viage curta. Maisnon a facíamos máis que ao principio e ao fin datemporada. O meu pai, e calquer persoa da familiaque tivese que facer unha visita à cidade, cruzabaa ria en lancha de vapor, bote ou buceta. Un pe-queno peirao, próximo à nosa casa alugada, ser-vía de base às embarcazóns que facian a travesia.

23


AGORA

Verdadeiramente, a cidade medrou moito des-de que a deixara. Hai novas barriadas, novas fá-bricas, novas igrexas. Hai tranvía e automóbiles.O murallón estendeuse máis. Se quero ver o mardesde a súa beira, xa non podo dispor senón dunoco, un só peirao. Hai moitos cines. Xa non haiingleses. Xa non hai capela evanxélica. Os días defesta xa non escintilan os deslumbrantes unifor-mes. Oficiais e soldados visten agora de outro xei-to, máis sinxelo, máis esvaído. Choeuse o cemite-rio vello, no alto da cidade. A nova necrópole estálonxe, e hai que tomar o autobús se se quer visitar,como non se dispoña de vehículo propio.

Case non fican soportais. Hai moitas casasde cemento. Axiña que chove un pouco, líxan-se de tal xeito que son laidas de ver. Claravive nunha casa das vellas, cun balcón e dousmiradoiros, aos que aquí chaman costurei-ros, porque son axeitados para que asdonas se senten neles a coser. Mais ago-ra as mulleres cosen pouco. A casa deClara está no barrio leste da cidade, no ex-tremo oposto daquel en que nacín. Cando saio,algunhas xentes fálanme.

Xentes que coñeceron a meu pai. Este vellode fermosas barbas e doce sorriso, que foi vice-cónsul dunha potencia marítima. Este outro vello,tamén con barbas, pequeno, miúdo, aínda cheode vitalidade, de movemento, de verba. Aquela


TOR

IA d

a L

ITE

RA

TU

RA

GA

LE

GA

. AS

-PG

24


dona que sae da novena, e que asistiu, de meni-ña, á escola da miña avoa. E algúns da miña ida-de, compañeiros de colexio. Un que puxo farma-cia. Outro que é xuíz municipal. E algún comer-ciante, e algún médico. Danme noticias doutros queestán fóra ou que morreron. A xente óllame concuriosidade e respecto. Cren saber que son rico.

Parentes meus non fican, fóra dalgúns moiafastados. Os vellos faleceron. Os novos deixarona cidade. O mesmo que moitos vellos amigos. Nonteño que facer visitas. Paseo, converso na rúa conalguén, saúdo cortesmente a uns poucos. Logo,volto a casa. Parolo coa miña irmá mentres remexena cociña. Ou entreteño aos nenos. Ou fumo uncharuto co meu cuñado.

Esta é a miña vida de agora. Por un pouco.Axiña Vigo, o transatlántico, A Habana. Entremen-tres, quero lembrar a miña vida de antano nestamesma cidade; a miña vida de neno. Aínda quenon saiba para que a quero lembrar.

25


AGORAORIX

INAL

Verdadeiramente, a cidade medrou muito des-de que a deixara. Hai novas bairradas, novas fá-bricas, novas igrejas. Hai tranvia e automóveis. Omurallón estendeu-se máis. Se quero ver o mardesde a sua orela, ja non podo dispor senón dunoco, un só peirao. Hai moitos cines. Ja non hai in-gleses. Ja non hai capela evangélica. Os dias defesta ja non escintilan os deslumbrantes uniformes.Oficiais e soldados vesten agora de outro jeito, máissingelo, máis esvaído. Choeu-se o cemitério vello,no alto da cidade. A nova necrópole está longe, ehai que tomar o autobus se se quer visitar, comonon se dispoña de veículo própio.

Cuase non fican soportais. Hai muitas ca-sas de cemento. Agiña que chove un pouco,lixan-se de tal jeito que son laidas de ver. Cla-ra vive nunha casa das vellas, cun balcón edous miradoiros, aos que aqui chaman cos-tureiros, porque son ajeitados para que asdonas se senten neles a coser. Mais agoraas mulleres cosen pouco. A casa de Claraestá no bairro lesta da cidade, no extremo opos-to daquel en que nacin. Cando saio, algunhas gen-tes falan-me. Gentes que coñeceron ao meu pai.Este vello de formosas barbas e doce sorriso, quefoi vicecónsul dunha poténcia marítima. Este outrovello, tamén con barbas, pequeno, miúdo, aindacheio de vitalidade, de movimento, de verba. Aqueladona que sai da novena, e que asistiu, de meniña,


HIS

TO

RIA

da

LIT

ER

AT

UR

A G

AL

EG

A. A

S-P

G

26


à escola da miña aboa. E alguns da miña idade,compañeiros de colégio. Un que puxo farmácia.Outro que é juiz municipal. E algun comerciante, ealgun médico. Dan-me notícias de outros que es-tán fora ou morreron. A gente olla-me con curiosi-dade e respeito. Creen saber que son rico.

Parentes meus non fican, fora de alguns muiafastados. Os vellos faleceron. Os novos deixarona cidade. O mesmo que muitos vellos amigos. Nonteño que facer visitas. Paseio, converso na rua conalguén, saúdo cortesmente a uns poucos. Logo,volto a casa. Parolo coa miña irmá mentres remexena cociña. Ou entreteño os nenos. Ou fumo uncharuto co meu cuñado.

Esta é a miña vida de agora. Por un pouco.Agiña Vigo, o trasatlántico, A Habana. Entramen-tres, quero lembrar a miña vida de antano nestamesma cidade; a miña vida de neno. Ainda quenon saiba para que a quero lembrar.

27


AS PITAS BAIXO A CHUVIA

Non. Digades o que queirades, os galos nonson agora tan fermosos como nos tempos da miñanenez. Os galos que hoxe vexo, son brancos, gri-ses; as cristas, pequeneiras e moradas; as colas,como de galiña, curtas, raquíticas. Cando eu eraun cativo, outros galos nos cantaban. Eran unhasaves ergueitas, lanzais, maxestosas. Cristas ver-mellas que pandeaban co pesadume, feros petei-ros, ollos acesos, colo tornasolado de lene e bran-da plumaxe, podentes ás, esporas douradas; e acola un chafarís de lumes e de sombras, con aque-las longas penas, curvadas como caxatos, comobáculos de pegureiros, de bispos orientais. Algode militar, de real, de pontifical había naquelesgalos. Capitáns de Flandes, príncipes idu-meos, arquimandritas siríacos: feitos todosde lóstregos, de veludos, de arquivoltas,de arcos da vella, de solpores, deroibéns. Así era o galo máis antigo quelembro. Se vivise agora, tería trinta ecinco anos de idade, se cadra. Reinabano curro daquela casa onde pasabamos o ve-rán. Meu pai viña os sábados. Era novo, e bicába-nos con ledicia. Merendabamos torradas de pancon manteiga e azucre. Tiñamos unha cabuxa tangarimosa e tenra, que saía connosco e ía detrásde nós, coma un cadeliño, polas corredoiras, can-do andabamos a cazar grilos.

Moito lles quería eu os animais.


TOR

IA d

a LI

TER

ATU

RA

GA

LEG

A. A

S-P

G

28


No curro pasaba unha gran parte do meu tem-po ollando para as galiñas. Víaas escaravellar naterra, en procura de vermes e miñocas. Botáballeso millo. Recollía os ovos que anunciaban co seualporizado cacarexar. Cada ave tiña un nome pos-to por min, e eran tan estreitas as relacións entreeu e elas, que cheguei a coidar que nos comunica-bamos co pensamento, e sostiña longos diálogosmentais coas bulidoras pitas e o seu fermoso eacougado rei.

Un refacho de vento, de sócato, conmoveu oar. E unha nube moura esvarou polo ceo. Laiáron-se as árbores docemente, e axiña se velou o sol. Abóveda azul fíxose gris e fría. E a chuvia comezoua caer....

Ilust

raci

ón: A

lber

to T

oval

A

s pi

tas

baix

o a

choi

va. E

dici

óns

Embo

ra

29


ORIXINALAS PITAS ...

Non. Digades o que queirades, os galos non sonagora tan formosos como nos tempos da miñanenez. Os galos que hoxe vejo, son brancos, gri-ses; as cristas, pequeneiras e moradas; as colas,como de galiña, curtas, raquenas. Cando eu eraun cativo, outros galos nos cantaban. Eran unhasaves ergueitas, lanzais, majestosas. Cristas ver-mellas que pandeaban co pesadume, feros petei-ros, ollos acesos, colo tornasolado de lene e fon-ge plumage, podentes asas, esporas douradas; ea cola un chafaris de lumes e de sombras, conaquelas longas penas, corvas como cajados, comobáculos de pegureiros, de bispos orientais. Algode militar, de real, de pontifical habia naquelesgalos. Capitáns de Flandres, príncipes idumeus,arquimandritas siríacos: feitos todos de lóstre-gos, de veludos, de arquivoltas, de arcos davella, de solpores, de roibéns. Así era o galomáis antigo que lembro. Se vivise agorateria trinta e cinco anos de idade, se ca-dra. Reinaba no curro daquela casa ondepasábamos o verán. O meu pai viña os sá-bados. Era novo, e bicaba-nos con lediza. Meren-dábamos torradas de pan con manteiga e azúcar.Tíñamos unha cabuja tan garimosa e terna, quesaía connosco e ia atrás de nós, como un cadeli-ño, polas corredoiras, cando andábamos a cazargrilos.Moito queria eu aos animais.


TOR

IA d

a LI

TER

ATU

RA

GA

LEG

A. A

S-P

G

30


No curro pasaba unha grande parte do meu tempoollando para as galiñas.Via-as escarabellar na te-rra, en procura de vermes e miñocas. Botaba-lleso millo. Recollia os ovos que anunciaban co seualporizado cacarejar. Cada ave tiña un nome pos-to por min, e eran tan estreitas as relacións entremin e elas, que cheguei a coidar que nos comuni-cábamos co pensamento, e sostiña longos diálo-gos mentais coas bulidoras pitas e o seu formosoe acougado rei.Unha lufada de vento, de sócato, comoveu a ar. Eunha nube moura esbarou polo ceu. Laiaron-se asárbores docemente, e agiña se velou o sol. A abó-bada azul fixo-se gris e fría. E a chúvia comezou acair....

Ilust

raci

ón: A

lber

to T

oval

A

s pi

tas

baix

o a

choi

va. E

dici

óns

Embo

ra

31


1910Nace o 30 de outubro nunha casa da rúa de SanFrancisco, no Barrio Vello de Ferrol.Fillo de Gabriel Ricardo Carballo e M.ª Dolores Ca-lero, impóñesenlle os nomes de Ricardo LeopoldoÁngel Jose Gerardo.É o maior de seis irmáns: Mario, Dolores, Josefi-na, Ángel e Gabriel.

1919Morre a súa nai.

1920O seu pai casa con Elvira, irmá da súa muller emadriña de Ricardo.Aproba, por libre, os exames de ingreso do 1.º cur-so no Instituto General y Técnico Eusebio da Guar-da, da Coruña.

1923Golpe de Estado do xeneral Miguel Pri-mo de Rivera.Creación do Seminario de Estudos Gale-gos.

1926Matricúlase na facultade de Filosofía eLetras da Universidade de Santiago deCompostela.

CRONOLOXÍA

Ricardo, primeiro pola esquer-da, cos seus irmáns.

FO

ND

O H

ª d

aL

ITE

RA

TU

A G

AL

EG

A

Creación en A Coruña do Seminario de Estu-dos Galegos, o 13 de abril de 1923.

32


1927Ingresa no Seminario de Estudos Galegoscoa lectura duns poemas titulados A dor

da cantareira.

1928Publica, en castelán, o poemario Trinita-

rias.

1930Le o discurso inaugural do curso da universidadecompostelá.

1931Instauración da II República.Colabora na redacción do Anteproxecto de Estatu-to Galego.Fundación do Partido Galeguista. Ricardo pasa aformar parte do Consello Asesor.

1932O semanario A Nosa Terra pasa a ser o órgano doPartido Galeguista.Intégrase na Executiva do Partido Galeguista.

1933Entra como funcionario no concello de Ferrol.Casa con M.ª Ignacia Ramos, a quen coñecera nosanos universitarios.

1935Colabora coa revista SER baixo o pseudónimo«Eduardo Colmeiro».

Exemplar do Estatuto de Galicia.

En 1928 publicou o poemarioTrinitarias, en idioma castelán.

Carné de Ricardo Carvalho como socio acti-vo do Seminario de Estudos Galegos.

33


1936Finaliza, por libre, os estudos de Filosofía e Le-tras.Vótase o Estatuto de Autonomía para Galiza.Comezo da Guerra Civil.Alístase como miliciano e participa na defensa deMadrid.

1939Fin da Guerra Civil.Condenado en Consello de Guerra a doce anos eun día de cárcere.

1941Volta a Ferrol con liberdade provisional.Traballa como profesor no ensino privado.

1950Traballa en Lugo no ColexioFingoi como Conselleiro De-legado do Padroado.Gaña o Premio BibliófilosGallegos con A xente da Ba-

rreira.Participa no 1º Consello daEditorial Galaxia.

1951Publicación de A xente da Barreira.

1954Doutoramento en Madrid cunha tese sobre a lite-ratura galega contemporánea.

O plebiscito polo Estatuto deAutonomía Galego aprobouse o28 de xuño de 1936.

No Colexio Fingoi, de Lugo, Ricardo traballou durante quinceanos como profesor e como Conselleiro Delegado do Padroado.

34


1958Ingresa na Real Academia Galega co discursoContribución ao estudo das fontes de Rosalía.

1963Publicación de Histoira da literatura galega con-

temporánea, na que levaba traballando case dezanos.

1964Deixa o cargo de Conselleiro Delegado do Patro-nato do Colexio Fingoi e incorpórase á universida-de compostelá como profesor interino de Lingua eLiteratura Galega.

1966Entra a traballar como profesor oficial no InstitutoRosalía de Castro de Santiago.Publica Gramática elemental del gallego común.

1972Gaña a cátedra de Lingua e Literatura Galega nauniversidade compostelá.

1975Falece o ditador Francisco Franco.

1980Xubílase e deixa a docencia.A Xunta noméao presidente da comisión encarga-da de elaborar normas ortográficas administrativaspara o idioma galego.

Con A xente da Barreira gañouo Premio Bibliófilos Gallegos.Foi a primeira novela publicadaen galego despois da Guerra Ci-vil.

A redacción da Historia da lite-

ratura galega contemporánea,publicada en 1963, levoulle aCarvalho Calero dez anos.

35


1981Fúndase a Associaçom Galega da Lingua, AGAL,co obxectivo da incorporar o galego o ámbito luso-brasileiro.

1982Aprobación pola RAG e o Instituto da Lingua Gale-ga dunha normativa contraria ás teses de RicardoCarvalho Calero.

1983O Parlamento Galego aproba a Lei de Normaliza-ción Lingüística.

1984Recibe a medalla Castelao polo seu labor literario.

1987Publica a novela Scórpio.

1990Falece na cidade de Santiago, o 25 de marzo. En-térrase no cemiterio compostelán de Boisaca.

A Associaçom Galega da Lin-gua, AGAL, defende que o idio-ma galego é unha variante doidioma portugués.

Scórpio é unha novela quedescribe a vida dos venci-dos na Guerra Civil.

36


POESÍAPOESÍAPOESÍAPOESÍAPOESÍA

Salterio de Fingoy, (1961), Colección Salnés, Vigo.Pretérito imperfeito (1927-1961), (1980), Ediciós do Castro. Colectánea.Futuro condicional (1961-1980), (1982), Ediciós do Castro. Colectánea.Cantigas de amigo e outros poemas (1980-1985), (1986), AGAL.Reticências... (1986-1989), (1990), Sotelo Blanco.Fillo de Eva, (1992), Sociedad de Cultura Valle-Inclán. Antoloxía a cargode Pilar Pallarés.

TEATEATEATEATEATROTROTROTROTROCatro pezas, (1971), Galaxia.Teatro completo, (1982), Ediciós do Castro.

NARRANARRANARRANARRANARRATIVTIVTIVTIVTIVAAAAAA xente da Barreira, (1951), Bibliófilos Gallegos, Santiago, con ilustraciónsde A. Portela.Narrativa completa, (1984), Ediciós do Castro; Colectánea.Scórpio, (1987), Sotelo Blanco.

ENSAIOENSAIOENSAIOENSAIOENSAIOSete poetas galegos, (1955). Galaxia.Contribución ao estudo das fontes literarias de Rosalía, (1959). EdicionesCelta.Versos iñorados e ou esquecidos de Eduardo Pondal, (1961). Galaxia.Historia da literatura galega contemporánea, (1963, completada en 1975).Galaxia.Sobre lingua e literatura galega, (1971). Galaxia.Estudos rosalianos: aspectos da vida e da obra de Rosalía de Castro, (1979).Galaxia.

AS PUBLICACIÓNS

37


Libros e autores galegos: dos trovadores a Valle Inclán, (1979), FundaciónBarrié/RAG.Teatro Nós, (1979). Follas Novas. Edición e estudo de O bufón del Rei

(Vicente Risco), A lagarada (R. Otero Pedrayo), Os vellos non deben de

namorarse (Castelao).Problemas da língua galega, (1981), Sá da Costa Editora.Libros e autores galegos II: século XX, (1982), Fundación Barrié/RAG.Da fala e da escrita, (1983), Galiza Editora.Letras galegas, (1984), AGAL.Escritos sobre Castelao, (1989), Sotelo Blanco.Estudos e ensaios sobre literatura galega, (1989), Ediciós do Castro.Do Galego e da Galiza, (1990), Sotelo Blanco (Póstumo).Umha voz na Galiza, (1992), Sotelo Blanco (Póstumo).Escritos sobre teatro, (2000), UDC (póstumo), Edición de Laura Tato.Epistolario a Fernández del Riego, (2006), Galaxia (póstumo).Cadernos Ramón Piñeiro XXIII: Epistolario Ricardo Carballo Calero Ra-

món Piñeiro (Historial dun libro), (2015), Edición de Luís Alonso Girgado,Luís Cochón, Nuria Rouco Aneiros, Xurxo Martínez González, SecretaríaXeral de Política Lingüística, Centro Ramón Piñeiro (póstumo).

CONVERSASCONVERSASCONVERSASCONVERSASCONVERSAS

Carballo Calero. Do galeguismo e da língoa, Antón L. Galocha, (1977), ANosa Terra.Conversas en Compostela con Carballo Calero, Miguel Anxo Fernán-Velloe Francisco Pillado, (1986), Sotelo Blanco.Conversas con Ricardo Carballo Calero, Carmen Blanco, (1989), EditorialGalaxia.Voz e Siléncio. Entrevista con Carvalho Calero, Francisco Salinas Portugal(1991), Edicións do Cumio.

EDICIÓNSVersos iñorados ou esquecidos, de Eduardo Pondal, (1961), Galaxia.Cantares gallegos, de Rosalía de Castro, (1969).

38


Poesías, de Rosalía de Castro, con Lydia Fontoira Surís, (1972).Escolma de poemas, de Ramón Cabanillas, (1976), Real Academia Galega.Prosa galega I: Desde os primeiros oitocentistas ao grupo Nós, (1976),Galaxia.Escolma de prosa galega, de Antonio López Ferreiro, (1978), Real Acade-mia Galega.Prosa galega II: Dos novecentistas aos nosos días, (1978), Galaxia.Prosa galega III: Da época trobadoresca ao neoclasicismo, (1980), Ga-laxia.

39

BIOGRAFÍA RICARDO CARVALHO CALERO 40

BIBLIOGRAFÍA

Conversas con Carballo Calero. Blanco García, C. (1989), Galaxia.Carballo Calero: política e cultura. Blanco García, C. (1991), Do Castro.Conversas en Compostela con Carballo Calero. Fernán-Vello e PilladoMayor, (1986), Sotelo Blanco.Carballo Calero. Fernán-Vello; Pillado Mayor, (1992), Biblioteca 114, ElCorreo Gallego.Historia da literatura galega (2ª ed.), Fernández del Riego, F.,(1971), Ga-laxia.Ricardo Carvalho Calero: a ciencia ao servizo da nación, García Negro,Pilar, (2010), Laiovento.Historia xeral da literatura galega. Gómez, A. e Queixas, M., (2001), ANosa Terra.De Pondal a Novoneyra, Méndez Ferrín, Xosé Luis, (1984), Ed. Xerais.Carvalho Calero e a súa obra, Montero Santalha, José-Martinho, (1993),Laiovento.Historia da literatura galega IV. De 1936 a 1975, A "longa noite", Pena,Xosé Ramón, (2019), Ed. Xerais.

biografÍa ricardo carvalho caleroseminariogalan.org/2020/bio_rcc.pdf · despois de trece anos de...

Documents