ATOMOEK ELKARTU EGITEN DIRA. HAU ADIERAZTEKO, KIMIKAK, HITZEGI BAT ERABILTZEN DU

1.- Atomoek elkartu egiten dira

Atomo gehienak partikula oso erreaktiboak dira; hau da, heuren artean elkartu egiten dira, nahiz elementu berdinekoak naiz desberdinekoak izan, partikula handiagoak osatzeko. Atomoen arteko bilkurari MOLEKULA deitzen zaio.

Adibidez, 2 hidrogeno atomo, hidrogeno (H2) molekula osatzeko elkartzen dira. 2 nitrogeno atomo, nitrogeno (N2) molekula osatzeko elkartzen dira. Nitrogeno atomo bat, hiru hidrogeno atomoekin elkartzen da, amoniako (NH3) molekula osatzeko.

Adibidez, amoniako molekula denak, nitrogeno bat eta hiru hidrogeno atomoz osatuak daude.

Molekulak ahal dira konposatuak osatzen dituzten partikula bakarrak?. Ez. Ba daude baita ere IONEZ osatutako konposatuak.

* Zer da ion bat?. Atomoek izadi elektrikozko partikulak dituztenez gero, elkartzean,

partikula hoien trukaketa bat egon daiteke atomoen artean. Kloro (Cl) atomo bat, sodio (Na) atomo bati gerturatzen zaionean, beti dago atomo batetik besterako elektroi trasferentzia.

Kbro atomoak beti irabazten du elektroi bat, sodio atomoarengandik. Nolaz elektroiab ezezko elektra karga duten, kloroa ezezko kargatua gelditzen da, eta sodioa baiezko kargatuta. Kloro eta sodio atomoak ion bilakatu dira (CI-, ~ a + ) .

Ionak ez dira, nahi ta nahi ez, elektroi bat edo gehiago irabazi edo galdutako atomo batzuk. Badaude baita ere ionak, elektrikoki kargatuta dauden atomo taldez osaturikoak. Adibidez, karbonato iona, ezezko kargatua, karbono atomo batez eta 3 oxigeno atomoz osatua dago (C03).

Beraz, ion bat, partikula kargatu bat da. Baiezko ionak katioiak deitzen dira eta ezezko ionak, anioiak.

Ionez osatutako sistema kimiko bat, sukaldean erabiltzen den gatza (sodio kloruroa) da. Gatz kristala, ezin hobeto ordenatuta dauden kloro eta sodio ioiez osatuta dago.

SUWL DCAY EAAB~¿ ~ 2 1 ~ DfN EA 724 C C( ~ d )

2.- Formula. Oxidatzearen zenbakia edo balentzia *

Sustantzia bat osatzen duten atomoen numero erlatiboa, saiakuntza bidez aurki daiteke.

FORMULA baten bidez, konposatu bat osatzen duten atomoen klasea eta beraien numero erlatiboa adierazten da.

Adibidez:

Sodio kloruroa ClNa Sulfuriko azidoa - S04H2 ---+ Amoniakoa NH3

Oxidatzearen zenbakia edo balentzia, loturak osatzeko atomoen arteko konbinazio kapazitatea adierazten duen zenbakia da.

* Ezmetalak: Balentziak

F, CI, Br, 1 1, 3, 5, 7 O, S, Se, Te 2, 4, 6 N, P, As, Sb 3, 5 C, Si 2, 4

Metalak:

Li, Na, K, Rb, Cs, Ag - 1 Mg, Ca, Sr, Ba, Ra, Zn, Cd- 2 Al, B 3 Au 1, 3 Cu, Hg 1, 2 Fe, Co, Ni, Mn, Cr 2, 3 Pt, Pb, Sn 2, 4

Gas nobleak:

He, Ne, A, Kr, Xe, Rn- O

Hidrogenoak batzuetan metal bezala jokatzen du eta beste batzuetan ezmetal bezala.

Elementu batek balentzia bat edo beste edukitzearen adierazpena apunte hauen mugetatik at gelditzen da.

Konposatuek izendatzeko erregelak, IUPAC deitzen den komisio edo erakunde internazionalak fixatzen dituen arauez zuzentzen dira.

FORMULAZIOA KlMlKA HIZKUNTZA

3.- Oxidoak

Elementu kimiko bat oxigenoarekin konbinatzen denean OXIDO bat osatzen da.

Elementu metalikoa + Oxigenoa - OXIDOA Nola idatziko genuke, adibidez, potasio oxidoaren formula?.

- 13-

Potasio eta Oxigenoaren sinboloak beren balentziekin irudikatzen has gaitezen.

K+l O-' Nola +1 eta -2 ez diren neutralizatzen (ez bai da hutsa bere batura), bi aldiz idatziko

dugu potasio sinboloa. Modu honetan, bi aldiz +1 eta -2, hutsa batzen dute.

Azkenez, oxidoa honela formulatzen da:

Potasio oxidoa

Bi K+' behar izan direnez bat konpensatzeko.

Hona hemen beste adibide batzuk:

Kaltzio oxidoa

Aluminio oxidoa

Ikus daitekeenez, edozein formulatan, beti ELEKTRONEUTRALITATE PRINTZIPIOA bete behar da, hau da, guztira formulak neutroa izan behar du. Beraz, konbinatzen diren atomo numeroen baiezko balentzien baturak eta ezezko balentzien baturak berdina izan behar du.

Eta zer esango dugu, balentzia bat baino gehiago duten elementuez?. Adibidez, burdinak 2 balentzia ditu: +2 eta +3. Elementu honek oxigenoarekin konbinatzeko posibilitate bat baino gehiago edukiko ditu. Konkretoki, bi posibilitate.

,P Burdin (11) oxidoa Ferroso oxidoa (f¿) + ( -2) = 0 - Burdin (111) oxidoa

Ferriko oxidoa

IUPAC erakundearen arauak edo normak jarraituaz, oxido bati izena emateko erregela hauek bete behar dira:

1) Elementu batek, soilik, balentzia edo oxidatzearen zenbaki bat badu, konposatuetan soilik bere izena jarriko da.

Adibide~. Ca O - Kaltzio oxidoa Zn O - Zink oxidoa Na2O - Sodio oxidoa

2) Elementu batek, bi balentzia baditu, era honetara izenda daitezke:

CuzO - Kobre (11) oxidoa C ~ z 0 3 - Kobre (111) oxidoa

a) Ttikienari: Elementuaren latin izenaren nukleoari OSO atzizkia jartzen zaio.

Cu20 - Kuproso oxidoa pt O - Platinoso oxidoa

b) Handienari: Elementuaren latin izenaren nukleoari IKO atzizkia jartzen zaio.

C U Z ~ ~ - Kupriko oxidoa PtOz - Platiniko oxidoa

4.- Anhidrioak

Elementu ezmetaliko bat oxigenoarekin konbinatzen denean ANHIDRIDO bat osatzen da.

1 Elernentu ezrnetalikoa + Oxigenoa ANHIDRIDOA 1

1 ClzOi 1 Kloroso anhidridoa

* Fl Nitriko anhidridoa

Anhidrido bat izendatzeko erregela hauek jarraitu behar dira:

1) Elementu batek bi balentzia baditu:

Ttikienari: Latin izenaren nukleoari OSO atzizkia jartzen zaio. Handienari: " " " IKO " >> 7,

N203 - Nitroso anhidridoa N205 - Nitriko anhidridoa.

2) Elementu batek hiru edo lau balentzia baditu, honela bereizten dira:

Ttikiena HIPO aurrizkia eta OSO atzizkia jarriaz. Ttiki-erdia OSO " 9 ,

Handi-erdia IKO " >>

Handiena PER aurrizkia eta IKO " >>

Adibidez: C120 - Hipokloroso anhidridoa C1203 - Kloroso >> C1205 - Kloriko 7,

C1207 - Perkloriko 7,

S O - Hiposulfuroso " SO2 - Sulfuroso >>

so3 - Sulfuriko 9,

Anhidridoak izendatu daitezke baita ere, formulan dauden oxigeno atomoen numeroa adieraziaz.

Sufre dioxidoa

62) + f - z J = o 5.- Hidroxidoak

Karbono monoxidoa

Hidroxidoen formulak metal bat eta OH talde batez osatuak daude. OH taldearen oxidatze zenbakia edo balentzia -1 da.

Edozein hidroxidoren formula idazteko, oxidoentzat jarraitu dugun arau berdina jarraituko dugu, hau da, elektroneutralitate printzipioa.

Adibidez:

Y ? - Sodio hidroxidoa ff7) 4 (-1) : 0

- Platino hidroxidoa (f4) 4 í -9) : O

Metalak oxidatzearen zenbaki edo balentzi bat baino gehiago daduzkanean, hidroxido bat baino gehiago formula daitezke.

Burdin (11) hidroxioa

Ferroso hidroxioa

Burdin (111) hidroxidoa

Ferriko hidroxidoa

Ikusi duzunez hidroxidoak izendatzeko, oxidoentzat erabili ditugun erregela berdinak erabiltzen dira. Aldaketa batekin, oxido izena hidroxido hitzarekin trukatuaz.

6.- Azidoak

Bi mota azido daude:

a) Ezmetal baten eta hidrogenoaren arteko bilketatik lortzen direnak, HlDRAZlOAK deitzen dira.

Hidrogeno kloruroa Klorhidriko azidoa (uretan dagoenean)

Hidrogeno sulfuroa Sulfhidriko azidoa (uretan dagoenean)

Ikusten duzunez elektroneutralitate printzipioa betetzeko, ezmetalak ezezko balen- tziarekin dihardu behar.

Hidrazidoak osatzeko ezmetalen balentzia ttikiena hartu behar duzu. Izendatzeko, HIDRIKO atzizkia jarri behar zaio ezmetalari.

b) Anhidrido bat eta uraren arteko bilketatik lortzen diren azidoak OXAZIDOAK deitzen dira.

r

Anhidridoa + Ura - OXADIZOA Adibidez kloroa, baiezko 4 balentzi dituen ezmetal bat da. Balentziak hauek dira:

+1, +3, +5, +7.

Beraz lau azido oxazido osatu daitezke.

(+l) C120 + H 2 0 - H2C1202 - Hipokloroso azidoa Kloroso 7,

Kloriko >

Perkloriko "

Ikusi duzunez azidoen izenak anhidridoenak dira, azido hitza anhidrido hitzaren ordez jarrita.

Fosforo, artseniko eta antimonio elementuak bereiztu behar dira. Elementu hauen anhidridoak bat, bi eta hiru ur molekula gehi ditzakete, azido hauek emanaz:

Ur rnolekula bat As203 + H 2 0 +

gehituaz

Ur molekula bat As205 + H 2 0 -

gehituaz

Metafosforoso azidoa

Metaarsenioso "

Metaantimonioso "

Metafosforiko azidoa

Metaarseniko "

Metaantimoniko "

Ur rnolekula bi gehituaz

Hiru ur molekula gehituaz

+ Pirofosforoso azidoa

+ Piroarsenioso "

- Piroantimonioso "

- Pirofosforiko azidoa + Piroarseniko "

Piroantimoniko "

Ortofosforoso azidoa

Ortoarsenioso "

Ortoantimonioso "

Ortofosforiko azidoa

Ortoarseniko "

Ortoantimoniko "

Ur bat gehitzen duenean META aurrizkia jartzen zaio azidoari Ur bi gehitzen dituenean PIRO " 77 » »

Hiru ur gehitzen dituenean ORTO " , » >,

7.- Gatzak

Azido bat eta hidroxido baten arteko erreakzio bidez lortzen dira.

Azidoa + Hidroxidoa - Gatza + Ura

Azido mota bi daudenez, gatz mota bi egongo dira:

a) HlDRAZlDOETATlK datozten gatzak

Hidrogeno kloruro eta sodio hidroxidoen erreakzio bidez sodio kloruroa osatzen da.

Hidrogeno kloruroaren eta sodio hidroxidoaren formulak idatz ditzagun.

Bi formula hauetatik ura kitatu behar dugu, hau da H20.

Ur molekula bakoitza azidoaren H eta hidroxidoaren OH bidez osatzen da. H + OH= H20. Beraz, sodio kloruroaren formula ondorengo hau da:

Sodio kloruroa

Sulfhidriko azidoak, kaltzio hidroxidoarekin formula hau ematen du:

Klorhidriko azidoak, kaltzio hidroxidoarekin:

Kaltzio sulfuroa

4UtO Ikusi dugun kasu honetan 2 C1 H behar izan dira, beraiek ematen dituzte 2 Hak

hidroxidoaren 2 BHrekin bilauaz, bi H 2 0 lortzeko.

Konturatuko zinen, gatz mota hontako formula denak metal bat eta ezmetal batez osatuak daudela. Beraz, besterik gabe gatza formula daiteke, metalaren eta ez metalaren balentziak alderatuaz:

Aluminio kloruroa

Azidoaren hidriko atzizkia URO bihurtzen da.

b) OXAZIDOETATIK datozen gatzak

Sulfuriko azidoak, kaltzio hidroxidoarekin erreakzionatzen du kaltzio sulfatoa emanaz.

Kaltzio sulfatoa

Sulfuroso azido eta kaltzio hidroxidoak, kaltzio sulfitoa ematen digute erreakzionatzen dutenean.

Kaltzio suifitoa

Kontutan eror zaitez, azidoaren IKO atzizkia ATO atzizkiagatik trukatu dugula.

Per eta hipo aurrizkiak ez dira aldatzen azidotik gatzera pasatzean.

Adibidez:

(H C10)= Hipokloroso azidoa - Ca (C10)2= Kaltzio hipokloritoa (H C104)= Perklorato azidoa Ca (C104)2= Kaltzio perkloratoa

Ikusten duzu baita ere, azidoaren izena OSO bukatzen bada, gatzak ITO atzizkia hartzen duela.

X i m ~ n Goia