arrola_arkeoikuska2008
TRANSCRIPT
Arkeoikuska 2008.indd 1Arkeoikuska 2008.indd 1 24/11/09 12:27:0624/11/09 12:27:06
Argitaraldia: 1.a, 2009ko azaroa
Ale Kopurua: 1.500
© Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioa. Kultura Sailawww.euskadi.net
Argitaratzailea:Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaServicio Central de Publicaciones del Gobierno VascoDonostia-San Sebastián, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz
Koordinaketa:Dona Gil Abad
Azalaleko irudia: Portillako Gaztelua (Zambrana)
Textua, argazkiak eta irudiak: aipatutako lanen eta aztarnategien zuzendariak
Itzulpena: LUMA, Hizkuntza Zerbitzuak
Azala:Sormen Creativos, S.A.
Fotokonposaketa:IPAR, S. Coop.Zurbaran, 2-4 48007 BILBAO (Bizkaia)
Inprimaketa:GRAFO, S.A.Cervantes etorb., 5148970 BASAURI (Bizkaia)
I.S.S.N.: 0213-8921L.G.: VI 486/1983
Edición: 1.a noviembre 2009
Tirada: 1.500 ejemplares
© Administración de la Comunidad Autónoma del País Vasco. Departamento de Culturawww.euskadi.net
Edita:Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaServicio Central de Publicaciones del Gobierno VascoDonostia-San Sebastián, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz
Coordinación:Dona Gil Abad
Imagen portada: Castillo de Portilla (Zambrana)
Textos, fotografías e ilustraciones: directores de las excavaciones y de los trabajos referidos
Traducción: LUMA, Hizkuntza Zerbitzuak
Portada:Sormen Creativos, S.A.
Fotocomposición:IPAR, S. Coop.Zurbaran, 2-4 48007 BILBAO (Bizkaia)
Impresión:GRAFO, S.A.Avda. Cervantes, 5148970 BASAURI (Bizkaia)
I.S.S.N.: 0213-8921D.L.: VI 486/1983
ARKEOIKUSKA EUSKAL KULTURA ONDAREAREN ZENTROAk urtero burutzen duen argitalpena da. Bertan E.A.E.an urtean zehar egiten diren
arkeologi ikerketa guztiak agertzen dira. Euskal Kultura Ondarearen Zentroak ez du ikertzaileek egindako artikuluen edukiaren erantzunkizunik hartzen.
ARKEOIKUSKA es una publicación anual del CENTRO DE PATRIMONIO CULTURAL VASCO.En ella se recogen todas las actividades arqueológicas realizadas en la C.A.V. anualmente.
El Centro de Patrimonio Cultural Vasco no se hace responsable del contenidode los artículos elaborados por los diversos investigadores.
* * * * *
Arkeoikuska 2008.indd 2Arkeoikuska 2008.indd 2 23/11/09 17:46:4123/11/09 17:46:41
ARKEOIKUSKA 08 11
ÍNDICE
PRESENTACIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
PLAN DE CASTILLOS DE LA CAV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
A. ÁLAVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
A.1. AMURRIO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
A.1.1. Santa Águeda (Delika) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
A.2. AÑANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
A.2.1. CASCO HISTÓRICO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 A.2.1.1. Puerta del Mercado. Cerca Alta, s/n.º (Parcela 142 y zona pública aledaña) 48
A.2.2. TÉRMINO MUNICIPAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 A.2.2.1. Iglesia de Santa Eulalia de Mérida (Atiega) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
A.3. ARRAIA-MAEZTU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
A.3.1. CASCO HISTÓRICO DE CORRES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 A.3.1.1. C/ San Esteban, s/n.º . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
A.3.2. TÉRMINO MUNICIPAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 A.3.2.1. Iglesia de La Asunción (Atauri) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
A.4. ASPARRENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
A.4.1. Ermita de San Bartolomé (Albéniz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
A.5. AYALA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
A.5.1. Iglesia de la Purísima Concepción (Aguiñiga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
A.5.2. Necrópolis en el B.º de Uralde (Respaldiza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
A.5.3. Torre de Chábarri (Respaldiza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
A.5.4. Torre del Palomar (Retes de Lanteno) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
A.6. BERNEDO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
A.6.1. Iglesia de Santa Coloma (Angostina) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
A.7. CAMPEZO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
A.7.1. CASCO HISTÓRICO DE SANTA CRUZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 A.7.1.1. Calle Del Castillo, 10. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
A.7.2. TÉRMINO MUNICIPAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 A.7.2.1. Ermita de San Cristóbal. Parcela 2836 del polígono 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
A.8. ELBURGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
A.8.1. CASCO HISTÓRICO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 A.8.1.1. Iglesia de San Pedro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
A.9. ELVILLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
A.9.1. Calzada Elvillar-Kripan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
A.10. IRUÑA DE OCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
A.10.1. Iruña-Veleia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
A.10.2. Poblado de Zaballa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Arkeoikuska 2008.indd 11Arkeoikuska 2008.indd 11 20/11/09 16:32:3920/11/09 16:32:39
ARKEOIKUSKA 08 15
B.34.2. Saneamiento en Zeberio: ferrerías y molinos de Aresandiaga, Arbildu, Santa Cruz, Sautuola, Olabarri y torre de Zubibarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
B.35. VARIOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
B.35.1. Recinto fortificado de Arrola (Arratzu, Mendata, Nabarniz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
B.35.2. Castro y necrópolis de Berreaga (Gamiz-Fika, Mungia, Zamudio) . . . . . . . . . . . . . . 336
B.35.3. Ferrerías de monte de Bizkaia (Bedia, Dima, Iurreta, Galdames, Galdakao, Valle de Carranza, Zaratamo, Zeberio…) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
B.35.4. Saneamiento de los municipios del Lea: molinos de Lariz-Oleta y Ereza (Amoroto, Gizaburuaga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
C. GIPUZKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
C.1. AMEZKETA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
C.1.1. Prospecciones en T.M. de Amezketa para localización de evidencias altomedievales 345
C.2. ANOETA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
C.2.1. Poblado de Basagain. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
C.3. AZKOITIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
C.3.1. CASCO HISTÓRICO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 C.3.1.1. Iglesia de Santa María de Balda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 C.3.1.2. Calle Iriarte Margolaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 C.3.1.3. Nagusia, 73-75 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
C.3.2. TÉRMINO MUNICIPAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 C.3.2.1. Ferrería de Jausoro. A.U.8 Danobat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
C.4. AZPEITIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
C.4.1. CASCO HISTÓRICO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 C.4.1.1. Iglesia de San Sebastián de Soreasu. Capilla de Gerrenzuri . . . . . . . . . . . . 351 C.4.1.2. Erdi Kalea, 17-19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
C.5. BEASAIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
C.5.1. Conjunto de Igartza. Palacio y entorno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
C.6. BERGARA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
C.6.1. CASCO HISTÓRICO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 C.6.1.1. Trasera de Barrenkale-Domingo de Irala Kalea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
C.7. BIDEGOIAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
C.7.1. Caserío Iriarte o Lizasoain Jauregia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
C.8. DEBA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
C.8.1. Cueva de Ekain. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
C.8.2. Cueva de Praileaitz I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
C.8.3. Laderas del monte Praileaitz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
C.8.4. Camino de Santiago. Fase I. Sasiola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
C.9. DONOSTIA-SAN SEBASTIÁN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
C.9.1. CASCO HISTÓRICO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 C.9.1.1. Museo de San Telmo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 C.9.1.2. San Jerónimo, 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
C.9.2. TÉRMINO MUNICIPAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 C.9.2.1. Ametzagaina. Fases 2 y 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 C.9.2.2. Fuerte de Ametzagaina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 C.9.2.3. Variante G-131. Boca Loiola del túnel de Zorroaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379 C.9.2.4. Palacio de Aiete. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 C.9.2.5. Plazas de Santa Catalina y Reina Regente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
C.10. ERREZIL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
C.10.1. Cueva Aizorrotz II. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
C.11. HERNANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
C.11.1. CASCO HISTÓRICO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388 C.11.1.1. Atzieta, 45 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
Arkeoikuska 2008.indd 15Arkeoikuska 2008.indd 15 20/11/09 16:32:4020/11/09 16:32:40
332 ARKEOIKUSKA 08
Dado lo escaso de la superficie documentada y
lo inconexo de las estructuras resulta arriesgado lan-
zar hipótesis sobre la funcionalidad de estas estruc-
turas, si bien parece que su construcción y funciona-
miento coinciden con el desarrollo de la actividad
ferrona.
B.35.1. Recinto fortificado de Arrola
(Arratzu, Mendata, Nabarniz)
Dirección: Miguel Unzueta Portilla
Financiación: Diputación Foral de Bizkaia
Excavación en el remate exterior del anillo
defensivo
Los trabajos arqueológicos llevados a cabo en el
castro de Arrola se han centrado en el sector ocupa-
do por la puerta noroeste. En la zona correspondiente
al remate del anillo defensivo más avanzado se ha
concluido la excavación del corte que secciona el mo-
rro de la muralla, lo que ha permitido precisar algunos
detalles de la obra que se comentaban ya en informes
anteriores.
Fase I
La anchura de la muralla en esta primera fase fue
de 4 m. El relleno de la misma, formado con margas
y arcilla mezcladas con una proporción menor de pie-
dra arenisca, quedaba reforzado en su base median-
te una tablazón dispuesta en dos niveles y apoyada
sobre la mampostería interna de los lienzos. Su con-
servación, del todo excepcional, se debe a las par-
ticulares condiciones de humedad y estanquidad
proporcionadas por la base arcillosa empleada en el
relleno. En el transcurso de la campaña del año 2008
hemos obtenido una fechación radiocarbónica de
esta estructura lígnea (Poz-28513: 2345 ± 30 BP). Su
calibración ofrece un rango de edad comprendido
entre 510 y 350 a.C. (intervalo 2s; curva Intcal-04), lo
que sitúa la obra inicial en un momento ciertamente
antiguo.
Dokumentatutako azalera urria izan zenez eta egi-
turen arteko lotura zalantzazkoa, ez da erraza egitura
hauen funtzionaltasunari buruzko hipotesi bat propo-
satzea, baina guk uste dugu nola eraikina hala lego-
kiokeen funtzionamendua bat etortzen direla olako jar-
duerarekin.
J.M. Martínez Torrecilla
B.35. BESTE BATZUK / VARIOS
B.35.1. Arrolako barruti gotortua
(Arratzu, Mendata, Nabarniz)
Zuzendaritza: Miguel Unzueta Portilla
Finantzazioa: Bizkaiko Foru Aldundia
Excavation of the northwest gate area, one of the access points to this Iron Age oppidum. Work was carried out
both in the mouth at the end of this oblique corridor and inside the gate itself, in a search for the line of the defensive
ring. Finally, at the northern end of the excavation area, a soil pit dug in 1942 was extended to obtain a new section
of the defensive wall. During the intervention, work continued on the consolidation and restoration of the walls.
Indusketa babeserako eraztunaren goiko
aldean, kanpoko aldera
Ipar-mendebaldeko ateak hartzen duen sektorera
mugatu genituen Arrolako kastroan bururatutako lan
arkeologikoak. Babeserako eraztun aurreratuenaren
goiko aldean amaitu egin genuen harresiaren muturra
ebakitzen duen ebakiaren indusketa, eta ondorioz au-
rreko urtetako txostenetan azaltzen genituen xeheta-
sun batzuk zehaztu ahal izan ditugu.
I. aldia
Aldi honetan 4 m lodi zen harresia. Bertako bete-
garria, margak, buztinak eta, hein apalagoan, hareha-
rriak osatua, maila bitan antolatutako zurezko parrilla
batek sendotuta zegoen oinean, eta horma atalen ba-
rruko landu gabeko harrizko paketean bermatzen zen.
Betegarria osatzeko baliatutako oinarri buztintsuak es-
kainitako irazgaiztasun eta hezetasun baldintza bere-
ziei esker kontserbatu da hain ongi. 2008ko kanpainan
zurezko egitura honen errediokarbonoaren bidezko
datazio bat lortu dugu (Poz-28513: 2345 ± 30 BP). Ha-
ren kalibrazioak K.a. 510 eta 350 arteko kronologia
ematen dio (2s tartea; Intcal-04 kurba); beraz, aurre-
neko obra hau egiazki aspaldikoa dela esan beha-
rrean gaude.
ARKEOIKUSKA 08 333
Arrolako barruti gotortua (Arratzu, Mendata, Nabarniz).
Ipar-mendebaldeko Atearen sektorea. 2004. urteko plano
takimetrikoan aurkitutako egitura nagusiak, indusketa
lanei ekin baino lehen. Harresiaren amaiera aldeko
xehetasunak.
Recinto fortificado de Arrola (Arratzu, Mendata, Nabarniz).
Sector de la puerta noroeste. Principales estructuras
localizadas sobre el plano taquimétrico del año 2004,
anterior a la excavación en área abierta. Detalles de la
terminación de la muralla.
334 ARKEOIKUSKA 08
Fase II
La muralla se rehizo completamente en su remate
exterior en un momento indeterminado de la segunda
Edad del Hierro. La obra sirvió para prolongar ligera-
mente el anillo saliente y, sobre todo, incrementar la
anchura del mismo, que en la base llegó a alcanzar
6,88 m. Durante esta campaña se han podido locali-
zar in situ las tres primeras hiladas que dan forma al
recrecimiento exterior del lienzo, completándose así la
planta hasta el límite de la zona sondeada. Una vez
concluida la excavación se ha procedido a restaurar la
obra, recreciéndose el muro hasta la altura de los tes-
tigos conservados pertenecientes al lienzo interno de
la defensa.
Excavación en el interior del corredor
de acceso
Siguiendo el derrotero que marca el pasillo de en-
trada al castro —de una anchura máxima de 3,9 me-
tros— se han podido delimitar los restos de varios
muros que forman parte de estructuras interiores,
exhumadas de manera muy parcial en el transcurso
de las campañas de los años 1982-1986. Un primer
muro, transversal a las defensas, cierra el propio pasi-
llo, lo que nos hizo pensar inmediatamente en la inuti-
lización de la puerta en una fecha avanzada de su
uso. Los datos obtenidos en la campaña del año
2008 han obligado sin embargo a descartar esta hi-
pótesis. Al ampliar la zona de excavación hacia el inte-
rior del recinto se ha podido comprobar que esta es-
tructura corresponde en realidad a un gran cajón de
planta rectangular (señalado con el número 2 en el
plano general), forrado con tres muros de mamposte-
ría que se adosan al lienzo interno de la muralla. Su
remate no llega a obturar el paso hacia el interior del
castro sino que lo estrecha, hasta alcanzar sólo 2,5 m
en su tramo final, obligando además a realizar un giro
de casi 90º en el sentido del acceso. La excavación
ha permitido localizar igualmente el remate interior del
anillo amurallado («cajón 3»), cuya planta angulosa de-
limita el segundo de los lados del corredor (fig. 2).
Los materiales muebles recuperados sobre el cami-
no de entrada al oppidum son escasos pero significati-
vos. Es de destacar el hallazgo de varios fragmentos de
cerámica torneada de tipo celtibérico pertenecientes a
un borde de dolium.
Excavación en el exterior de la puerta
Durante esta campaña se ha podido delimitar par-
cialmente una nueva estructura adosada al exterior de
la muralla que parece formar parte de la fortificación
que defiende el acceso al castro. Se trata de un muro
de mampostería, que se proyecta en sentido transver-
sal a la cinta y que encierra en su interior un relleno de
tierra y piedra, contenido a su vez en un rudimentario
tabicado. La construcción, que es posterior a la del
lienzo de la muralla, fue interpretada en un principio
como parte de un cuerpo de guardia, hipótesis que
II. aldia
Harresi honen goiko aldea zeharo berritu zuten bi-
garren Burdin Aroko une zehaztu gabe batean. Obra
honek aukera eman zuen eraztun aurreratua apur bat
luzatzeko eta, batez ere, harresiaren lodiera emenda-
tzeko, oinean 6,88 metro lodi izatera iritsi baitzen.
Kanpaina honetan in situ ikusi ditugu horma atalaren
kanpoko aldea goratzeko xedean ipinitako aurreneko
hiru errenkadak; honenbestez oina osaturik geratzen
da zundatutako eremuaren muturreraino. Indusketa
amaituta obra birgaitu genuen, eta babes egituraren
barruko aurpegian kontserbatutako testigantzen altue-
raraino goratu genuen horma.
Indusketa sarrerarako korridorearen
barruko aldean
Kastroari sarrera egiten dion korridorearen —gehie-
nez ere 3,9 m zabal— bideari jarraiki, barruko egituren
parte bat osatzen duten hainbat hormaren hondaki-
nak zehaztu ahal izan ditugu. 1982-1986 urteetako
kanpainetan zehar, oso era partzialean bada ere, age-
rian utzi ziren egitura horietatik batzuk. Lehenengo
horma batek, harresiaren zeharrean egokituak, korri-
dorea bera ixten du, eta horrek alde honetako ate hau,
une aurreratu batean, ezgaitu egin zutela pentsatzera
ginderamatzan. Aitzitik, 2008. urteko kanpainan lortu-
tako datuek hipotesi hura baztertzera eraman gaituzte.
Induskatutako eremua barrutiaren barruko alderantz
emendatuta, egitura hau oinplano angeluzuzeneko
kutxa handi bati dagokiola ikusi dugu (2 zenbakiaz
adierazten da plano orokorrean): kutxa hau landu ga-
beko harrizko hiru hormek gaineztatua dago, eta hor-
ma hauek harresiaren barruko aurpegiari atxikita dau-
de. Goiko aldeak ez du kastroaren barrura sartzeko
igarobidea ixten, estutzen baizik, azken partean 2,5 m
zabal baizik ez da. Gainera, sarrera bidean ia 90º-ko
bira egiten du. Indusketa lanetan, era berean, eraztun
harresituaren barruko aldeko goiko aldea erregistratu
dugu («3. kutxa»); honen oinplano angelutsuak muga-
tzen du korridorearen bigarren aldea (2. irudia).
Oppidum-ari sarrera egiten dion bidean berresku-
ratutako material higigarriak urriak dira baina oso
esanguratsuak. Aipagarriak dira tornuan landutako ze-
ramikazko zatiak, zeltiberiar moldekoak, dolium baten
ertzari dagozkionak.
Indusketa atearen kanpoko aldean
Kanpaina honetan harresiaren kanpoko aldeari
atxikiriko beste egitura bat mugatu ahal izan dugu,
partzialki bada ere. Antza kastrorako sarrera babesten
duen gotorlekuaren atala osatzen du. Landu gabeko
harriz egindako horma da, harresiaren zeharrean luza-
tzen dena, barruko aldera lur eta harrizko betegarria
duena, dena trauskil landutako aurpegi bik mugatuta.
Harresi atal hau eraiki ondorengoa den horma hau,
hasiera batean guardia edo zaintza postu batekin
identifikatu genuen, baina hipotesi hura baztertu behar
ARKEOIKUSKA 08 335
hemos de desechar tras comprobar que la altura del
lienzo en la junta de apoyo contra la muralla alcanza
el metro y medio de altura. Más bien parece formar
parte de un nuevo cajón de mampostería que, a
modo de bastión, podría haber servido para reforzar
el control del acceso y dotar de mayor sinuosidad a
su embocadura. Aún con la incertidumbre que da el
desconocimiento de su planta, aparece señalado en
el plano general del sector con el número 4.
Finalmente, en el límite norte del área de excava-
ción se ha ampliado una cata practicada en 1942 al
objeto de obtener una nueva sección de la fábrica de-
fensiva y evaluar su estado de conservación.
Valoración
El sector de la puerta noroeste del oppidum de
Arrola contiene lo que podríamos definir ya como una
verdadera fortaleza dentro de lo que es el recinto que
delimita el oppidum. Su articulación definitiva parece
ser el resultado del añadido progresivo de diferentes
módulos que, a modo de bastiones, se proyectan en
dugu oraingoan, harresiari atxikitzeko horma atalaren
altuera metro eta erdikoa dela egiaztatu baitugu aur-
ten. Itxura guztien arabera landu gabeko harriz egin-
dako beste kutxa baten atala osatuko zuen; gotorleku
baten gisara sarreraren gaineko kontrola sendotzeko
eta sarrera bihurriagoa izateko xedean. Haren oinpla-
noa artean zehaztu gabe dugun arren, 4. zenbakiare-
kin adierazi dugu kutxa hau sektore honetako plano
orokorrean.
Bukatzeko, indusketa eremuaren iparraldeko mu-
turrean handitu egin dugu 1942. urtean bururatutako
kata. Lan honek babeserako egituraren sekzio berri
bat lortzea eta haren kontserbazio egoera neurtzea
izan zituen xede.
Balorazioa
Arrolako oppidum-aren ipar-mendebaldeko atea-
ren sektoreak oppidum bera mugatzen duen barrutia-
ren baitako benetako gotorlekutzat har genezakeena
biltzen du haren baitara. Harresiaren perpendikula-
rrean baluarte gisa proiektatutako ondoz ondoko mo-
duluen emaitza bide da egitura honen behin-betiko
Arrolako barruti gotortua (Arratzu, Mendata, Nabarniz). Ipar-
mendebaldeko atea kastroari sarrera egiten dion
korridorearen barruko aldetik ikusia. Geruza geologikoan
barneraturik agian aurreneko zurezko hesiarekin zerikusia
izango duten zulo bi, paldoei leku egitekoak, ikus daitezke.
Recinto fortificado de Arrola (Arratzu, Mendata, Nabarniz).
Puerta noroeste, vista desde el interior del corredor de
acceso al castro. Incrustados en el substrato geológico
pueden apreciarse dos agujeros de poste relacionables
quizá con una primera cerca de madera.
336 ARKEOIKUSKA 08
sentido transversal a la cinta defensiva, modificando
lo que en origen fue una sencilla puerta en esviaje. El
sistema de construcción empleado, tanto en los bas-
tiones como en la propia muralla, es el que se conoce
como «muralla de cajones», que hace uso de un re-
curso bastante extendido en las fortificaciones de la
Edad del Hierro del interior peninsular, consistente en
el empleo de armazones internos para dar solidez a la
obra. Lo que dota de notable singularidad a la fortifi-
cación de Arrola es la constatación del uso abundan-
te de la madera en el atirantado de los muros, tal
como revelan los restos hallados en la terminación del
anillo correspondiente a la primera fase.
B.35.2. Castro y necrópolis de
Berreaga (Gamiz-Fika,
Mungia, Zamudio)
Dirección: Miguel Unzueta Portilla
Financiación: Diputación Foral de Bizkaia
La tala de las parcelas de eucaliptus que se ex-
tendían por parte del interior del recinto fortificado y
de la necrópolis aneja, ha sacado a la luz nuevas es-
tructuras defensivas y varios fragmentos de estelas
funerarias.
En la zona del poblado, ha quedado a la vista la
muralla por el lado más accesible, el sureste; así
como lo que puede ser el vano de la puerta de ingre-
so, en la ladera sobre el municipio de Zamudio. La
muralla de mampostería en caliza y arenisca es de se-
mejante técnica y factura a la excavada durante los
años 1989-1992 en el morro y espolón noroeste.
En la zona de la necrópolis hemos recogido frag-
mento de estelas tanto prismáticas como discoideas
rotas recientemente por la maquinaría que ha talado y
sacado el arbolado. Uno de los fragmentos recupera-
dos, que corresponde a una de las estelas halladas
en 1985, ha permitido restituir el perfil completo de la
misma. Esta pieza ha sido restaurada y colocada en
la sala de la Edad del Hierro del nuevo Museo de Ar-
queología de Bizkaia.
artikulazioa; izan ere, guztiz eraldatuta geratu zen ha-
sieran harresiaren zeiharrean egokitutako ate soil bat
baino ez zena. Nola baluarteetan hala harresian ber-
tan baliatutako eraikuntza sistema «kutxen bidezko
harresia» izenaz ezagutzen dena da. Gisa honetako
egiturak nahikoa arruntak dira Penintsularen barneal-
deko Burdin Aroko gotorlekuetan; hauetan barne ar-
mazoiak baliatu zituzten obrari halako sendotasuna
emateko. Baina Arrolako gotorlekua guztiz berezi egi-
ten duena da hormen luzeran erabilitako zur ugaria,
aurreneko aldiko eraztunaren muturrean aurkitutako
hondakinek agerian uzten duten bezala.
J.J. Cepeda Ocampo; M. Unzueta Portilla, J.I. Jiménez Chaparro
B.35.2. Berreagako kastroa eta
nekropolia (Gamiz-Fika,
Mungia, Zamudio)
Zuzendaritza: Miguel Unzueta Portilla
Finantzazioa: Bizkaiko Foru Aldundia
The felling of eucalyptus trees growing inside the fortified precinct and the old adjacent cemetery has revealed new
defensive structures and various fragments of burial steles.
Barruti gotortuaren barruko aldearen parte bat eta
atxikiriko nekropoliaren atal bat hartzen zituen euka-
lipto saila moztuta agerian geratu ziren beste babese-
rako egitura batzuk eta hilarri puska batzuk.
Herrixkak hartuko zuen aldean agerian geratu da
irisgarritasun baldintza onenak eskaintzen dituen harre-
si atala, hego-ekialdeko atala; era berean, sarrera egi-
ten zuen atearen baoa izan litekeena geratu zen age-
rian, Zamudioko herriaren gaineko mazelan. Landu
gabeko kareharriz eta hareharriz osatutako harresia an-
tzekoa da, nola teknikaren hala eraikitzeko sistemaren
ikuspegitik, 1989-1992 urteetan ipar-mendebaldeko
muturrean eta ezproian induskatutakoaren ondoan.
Nekropoliak hartzen duen aldean, berriz, nola pris-
ma hala disko formako hilarri zatiak, zuhaiztia berriki
erauzi eta moztu duen makineriak puskatuak, bildu
genituen. Berreskuratutako zatietako batek, 1985. ur-
tean aurkitutako hilarri bati dagokionak, aukera eman
digu haren profil osoa berrosatzeko. Pieza hau berri-
tua izan da eta egun eta Arkeologia Museo berriko
Burdin Aroko aretoan dago ikusgai.
M. Unzueta Portilla
Historia Ondarearen Zerbitzua. Bizkaiko Foru Aldundia / Servicio de Patrimonio Histórico. Diputación Foral de Bizkaia