arrano beltzaren harrizko egia
DESCRIPTION
Zuberoari buruzko "Finean Nafarrak" saioan agertutako gidoi literarioaTRANSCRIPT
Ekialdeko udaberriaren estreineko eguzki izpiek bi begi zorrotz iratzarri dituzte Nafarroa
aldean. Eskual Herriko goi medietako magal malkartxuetatik galtzen zaio gaurkoan begirada
gure arrano beltzari. Xiberuako herria osatzen duen bailara hizkuturantz hain zuzen ere. Laster
batean abiatuko da berriro ere hegalaldi miresgarri baten, pairatzen duen irrika eta zirrara
isiltezinak , iparreko haizearekin bat ,gorputzeko luma guztiak aldrebesten dizkion einean.
Hara! Ikusi du zeozer handik urbil eta zabaldu ditu luma beltzez beteriko bi hegoak. Unetxo
batez pirineo gaineko haize xirimolak trebatzen dihardu eta bapatean, arrapaladan, ziztu
bizian zuzentzen zaio han beheko teilatu zorrotzen gaineko zeru zabalari.
Xiberuako ate den Larrañen dugu arrano beltza. Artzaiak gazta egiten ikusi ditu beraien
etxeetako aterpean, baina ardiek goxoki laztantzen duten larre hauetan ez dira beti hain une
bukolikoak bizi izan. Arrano beltzak arrenkuraz gogoratu du hain zahar ez zeneko beste irudi
hura; Larrañekoa zen Berreterretxe, buru makur eta begirada lausoz, bere dorretxea uzten
zuen unea. Nottingham eko sheriffaren pareko zen, Mauleko gazteluzainaren aginduz eta
Nafarroa osoa zatitzen zuten barne liskarren ondorioz, erail zuten baleztaz Etxebarren ,
Larrañeko jauna.
Haltzak ez du bihotzik,
ez gaztanberak hezürrik;
enian uste erraiten ziela
aitunen semek gezurrik
Andozeko ibarra,
ala ibar lüzia,
hiruretan armarik gabe
ebaki zaitan bihotza.
Berterretxek oheti,
neskatuari eztiki:
"abil eta so egin ezan
gizonik denez ageri"
Nestakuak berhala,
ikusi zian bezala,
hirur dozena bazabiltzala
leiho batetik bestera.
Berterretxek leihoti,
Jaon kuntiari goraitzi,
ehün behi bazereitzola
bere zezena ondoti
Jaon kuntiak berhala,
traidore baten bezala:
"Berterretx aigü borthala,
ützüliren hiz berhala"
Ama indazüt athorra,
Mentüraz sekülakua,
bizi denak orhit düke
Bazko gaüerdi ondoa.
Kanpandorre galdu baten ahotsak aditu ditu halako batean eta mendi marka zabala
ekialderantz jarraiki , Kakoeta inguruko zubi eta arroil famatuetatik gaindi ,Urdaitzeko herri
niminoa berraurkitu du. Aspaldi ez zela handik igarotzen eta gustora gelditu da unetxo batez
izena emaiten dion elizaren teilatuan. Engrazi martiriaren eta santuaren izena darama ezin
bestean, aspaldi beronen besoa gordetzen bait zen berton; nahiz eta erligio gerrateek, bertako
eliza lez, besoa ere desagertarazi egin zuten. Ala ere, oraindik agetu oi dira erromesak paraje
galdu hauetatik Leireko eta Santiago bideko korronte sinkretikoen bila, han goian, mendien
bestaldean. Kanpaiak berriro hasi dira hiltzear dagoen egunaren azkenenko orduak astintzen
eta bere begiralekutik aldendu dute hegazti suarra . Gaua heldu bide da eta nafar arrapakariak
erdi lo, hego indartsuen indarrak aurrezteko, mendi katearen muino eta tontorretatik aldenduz
doa une oro altuera galduz. Egunsentiak ustekabean Olorongo Biarnotar herrian antzeman du
eta isatzeko luma luzeei bapateko kolpea emanik, Xiberuako lurretara zuzendu du berriro
norabide okertua.
Bailara galdura itritsi baino lehenago ordea, hain ezagunak dituen maskaraden eta eskuararen
soinuak heldu zaizkio apenas zulotxo bat diren belarrietara. Eskiula du han behean eta
arrotasunaren pozarekin diosala egin die barrikadak Biarnoko lurretan austen diarduten gazte
xiberutarrei. Gaur maskarada da protagonista baina udara partean pastoralak izango dira
enklabe suletindar honen eskualdun izaera mantentzen lagunduko duten xiberutar zeinuak.
Atzean utzi ditu Pitxu eta beste kauteren arrausi, irrintzi eta ohiuak, Ospitale Piako
mozararabiar estiloko templu ederrak Xiberuan dela argitzen dionean. Handik, pare bat haize
korronte hartu eta bailareren erdian Mauleko gotorlekuko ikurriña dakusa errege beltz
lumadunak. Erdi-aroko gaztelua zegoen muino berean jarraitzen du honek, Matalas gaixoaren
burua eseki zuten gaztelu bera, Luis d´Beaumont ankerraen gordelekua. Hainbeste izan dira
lurralde hauek zeharkatu dituzten gudu eta gerrak! Penaz gogoratu ditu Maule eta
konterriaren arteko desadostasunak, lehenengoek kaletar bezala zituzten pribilegioak zirela
eta.
Manex, kanpotar herria izan da Maule eta orain ere apenas aditzen da hitzik suletinen
hiriburuan, suletinen hizkuntzan. Manex horietariko bat izan genuen Arnaud de Maite,
kontrareformako buruzagietariko bat eta oraindik ere, bi begiekin errez asko ikus daiteke bizi
izan zen Anduraingo gaztelua. Aldiz, oraindik txitoa zeneko biltzar etxetzat erabiltzen zuten
gaztainondoa desagertua da. Aren ordez, oraindik zutik dirauen Litxarreko korteen justizi
etxearen borti aurrean, gurutze txuri bat jarri dutela konturatu da eta tristura ez da hain
sakona izan. Gotaineko basoa gogoratu du orduntze, hantze hasi bait ziren xiberutarrak bere
nazionea sortzen gero Litxarreko gortea izanen zena eta beldur biziz hura ere gurutzez luze
bete duten ikustera joan da. Presaren presas alde batera utzi du Urdinarbeko herritxoa, garai
batean erligio gune garrantzitsu izandakoa eta agian, horretxek zuzenduko zituen Matalasen
pausoak haraino, Luis XIII. –naren soldaduek arrapatu baino lehen. Baina ez, ez du gurutze
zuriz beteriko lurralde antzua kausitu eta hantxen darrai baso auskaitza, Xiberuako askaziaren
seinale Silbietak edo Xiberuako Estatuak, 1733 baliogabetu zituztenetik.
Lasaitu ederra artua du gure arranoak eta bular sendoa pirineoko haizez bete du ostera
bertoko mendi magaletako bidean igaro beharko dituen lurrak igotzeko. Iruriko lurretan hasi
da geroz eta indar handiagorekin hegalak astintzen, Trevilleko baroi poteretsuaren lurretatik
ahalik eta azkarren aldendu nahi balu bezala. Oraindik gogoan dauka bera izan zela Bernard
Goienetxe “Matalas” ezizeneko Mitilkileko apezaren matxinadaren sorburu eta gerora,
erregeren soldaduek sarraskiturik hil ziren milaka xiberutarren erantzule beinena. Jean
Armand du Peyrer zuen izena Dimas idazle frantziar ezagunak, bere mosketarien liburuan
hilezkor bihurtu zuen despota tiranoak.
“Çunbaitec amestutaco eguna heldua da. Lastima holacoic
ciberutarrendaco ameçgaiçtoa daitequen. Hemen gira borç
mila escualdun erregeren soldaduen borçiari aurre eitecoç.
Gure lur çiberutarra iabeen escuetaic urrun matençecotz.
Sohutaco larre huntan votaco dugu açquen atça eç bait du
mereçi libertateic gabe biçi Trevilleco baroi merque horren
ondoti. Jauna! Içan erruqui . Çiberua!!! Doluric ez
biharco egunean…”
Dolü gabe, dolü gabe,
hiltzen niz,
bizia Xiberuarendako
emaiten baitüt.
Agian, agian,
egün batez
jeikiko dira
egiazko xiberutarrak
egiazko eskualdünak
tirano arrotzen hiltzeko,
egiazko eskualdünak
tirano arrotzen hiltzeko.
Agian, agian...
Azkenik punta zorrotzdun mokoaren aurrean ditu bailarako lur goiak Atarratze da leku
hauetako hiriburua eta baita xiberutar guztiena garai batean, Mauleko biarnotarren kontra
borrokatzeko. Oraindik ere nabaritzen zaio xiberutar izakera nabaria duela, Maulian ez bezala
maskaradak eta eskuara bizirik jarraitzen bait dute bastida itxurako hiribildu zahar huntan.
Agusti Xahoren jaioterria Zuberoako jaunarena izan zen baita, ingelesek bertoko gazteluko
semea, Mauleko aznartarren contra aritzeko ala izendatzen dutenean 7 urte luzez iraungo
zuen gerlan. Baina arranoaren bihotxz gihartzuak badu hainbeste guduren artean beste
historio bat gazteluko teilatupean gordea. Ay! Zenbat egun eman ote zituen Mari Jaurgain, 17
urteko neskatilaren eta gazteluko jaunaren arteko ezkontzaren zirenak eta ez zirenak
entzuten , halako batez bere atxekabe guztiak Eskual Herriko kanturik ederrenean bihurturik
entzun zituen arte, han bertan, bortzehun urte geroago.
Ozaze Jaurgainian bi zitroin doratu
Atarratzeko Jaunak bata du galdatu;
uken du arrapostu eztirela huntu,
hunturik direnian batto ukenen du.
Portaliala juan zite, ahizpa maitia,
ingoiti horra duzu Atarratzeko Jauna,
otoi erran izozu ni eri nizala,
zazpi egun hoietan oihan nizala.
Klara, zuaza orai salako leihora,
ipar-ala egua denez jakitera,
iparra baldin bada goraintzi Salari,
ene korpitzaren txerka jin dadila sarri.
Ama, juanen gira oro elkarrekin,
etxerat jinen zira xangri handireki,
bihotza kargaturik, begiak bustirik,
eta zure alaba tunban ehortzirik.
Ama, saldu nauzu bige bat bezala,
bai eta desterratu, oi Españiala,
aita bizi uken banu, ama zu bezala
enundunun ezkunduren Atarratzeko salala.
Eguzkia mendebal aldetik doa desagertzen. Lehenbiziko elur malutaz bilduriko haize zirimola
batek negua berton dela ohartarazi du. Harrizko arrano arroak, prestuki hainbat urte
lehenago utzitako lekua bete du bere gorpuzkera nabarrekin eta horrela kokatu da geldi,
neguaren enbatei aurre egiten etorkizun itxaropentsu baten irrikiaz.
Sor lekua utzirik gazte nintzelarik
Parisen sartu nintzen kuraiez beterik.
Plazerez gose eta buruan harturik
behar nuela alegera bizi
bortzetan geroztik
nigar egiten dit
Xiberua zuri.
Agur Xiberua,
bazter guzietako xokorik ederrena.
Agur sorlekua,
zuri ditut ene ametsik goxoenak.
Bihotzan erditik
bortzetan elki deitadazut hasperena.
Zu utzi geroztik
bizi naiz tristerik,
abandonaturik;
ez baita herririk,
Paris ez besterik,
zu bezelakorik.
Palazio ederretan gira alojatzen
eta segur goratikaire freska hartzen
gain behera so eginik baitzait iduritzen
Orhin gainean nizala agitzen
baina ez dira hemen
bazterrak berdatzen
txoriak kantatzen!
Agur Xiberua...
Ametsa, lagun nazak ni Atarratzera
ene azken egunen han igaraitera
Orhiko txoriaren kantuz behatzera
barka ditzan nik eg¡n negarrak
hots, xiberutarrak
aintzinean gora
eskualdun bandera.
Agur Xiberua...
