aretxabala, errekan bera 96. atala - larrabetzu.eus liburua/garapena 096_1661-1661.pdfdar juan´i...
TRANSCRIPT
Aretxabala, errekan bera
96. atala
1661. urtea 13. orria.
Jarabeitia dar Juan Martinezen agirietatik.
Xarabeitia (hemen ere agirian bezala bai “J” eta bai “X” erabiliko dugu, badirudi ahoskatzean
ezin zutela desberdindu) dar Juan Martinez eskribauaren aipamenak dira agirian agertzen direnak eta
guretzat interesgarriak direnak. Alde batetik betiko eskribaua Larrabetzun ere aritu izan zena, bestetik
burdinola hornitzailea eta Zamudio-Zugastitarren San Martin Arteaga burdinolaren alokatzailea. Morga
dar Juan´i hogeita lau ikatz zama erosi zizkion, zamako lau erreal eta bi maraitan, burdinolan bertan
jarriak.
Irudikatu genezake nolako hornitzaileak ziren garaian burdinoletan ari zirenak. Nolabait
ilustratuak nahiz eta ziur aski ez zuten burdin lanaren inguruan askorik ulertzen. Aldiz negozioaren
trikimailuak alderatzeko prestatuak. Esan da dugun lez ugazabek errentarekin etsita zeuden eta
tramankuluen jarduera nolabait ilustratuen eskuetan zegoen. Gerora berriz hauek ere laga egingo zuten
eta burdinoletako ofizio dunek beraiek egingo dute hornitzaile ere.
Analisi honetan igarri dezakegu nolako hutsa egin zen garaian. Ikerlana eta inbertsioak laga egin
eta ondorengo urteetan bertako industriak izugarrizko atzerapena jasan zuen. Dirua zeukatenak Gaztelako
gortearen inguruan ezkontza probetxagarriak egitera dedikatuak zeuden bitartean, Amerikako
urrearengan fidaturik, ez zen inolako aurrerapenik sortu ez industrian ezta pentsaeran ere. Erregeren
inguruko negozio antzuak besterik ez zutelarik ikusten.
Ilustratuek ere, garai honetan azkenengo hatsa hartu zioten burdingintzari eta hauen artean
etorkizun beltza igarri orduko ia mende bat igaro beharra zen. Noski berandu zen negozioaren puntan
jarraitzeko, hortik etorri zen gainbehera. Gero Bizkaiko mena preziatua masiboki salduz, englandarren
teknika lortu arte, ez zen bururik jaso.
1661. urtea. 816. mikrofilma, Landaida dar Domingo eskribauaren agirietatik Urtarrilak 15,
Morga dar Juan Meakaur Morgako San Martinekoa Xarabeitia dar Juan Martinez Bilboko
zenbakidun eskribauarekin behartzen da, 24 ikatz zama ekarriko zizkiola Zamudioko Arteaga
burdinolan.
Xarabeitia bera ere dakigunez Zamudiokoa zen eta garai honetan Zamudio-Zugasti dar
ondorengoaz harremanak zituen, horregatik bera ari zen hornitzaile, haren burdinolan.
Orgaz´eko kondea Bizkaiko Jaurerriko Prestamero Nagusia zen garai honetan, erregeren legea
edo interesaren ardura hartu eta betearazi egingo zuena .....
Otsailak 14
“... parecio presente don Pedro Aparicio de Uribe (Vilvao) .. dixo que el dho dia se habia rematado en almoneda
publica la casa que esta sobre el canton de Belaosticalle ....perteneciente a Sebastian de Villareal Ariceta ya difunto y a doña
Josepha de Berriz y Ganboa su muger viuda (Fruniz y Berriz) por 11.700 reales de plata .. rematada en este otorgante ....
renuncio el dho remate en Francisco de Guerra cirujano becino de la dha villa .... Hijo Mateo de Villarreal ,....”
Berriro esango dugu sendi honi jarraipena egiten badiogu, Pedro Bernardo Villarreal eta Berriz
ingeniariaren gurasoak zirela igarriko dugulakoan gaude.
Martxoak 17
Etxabarri dar Agustin bat ezagutu dugu gizaldearen hasieran, dirudienez beste bat sortu zen
haren ondoren, hura nahiko gazte zendu baitzen. Gogoratzen badugu Larrabetzuko San Roke baselizan
hilobiratu zuten Bilboko Santiago elizan sendiarentzat hilobi berria egiten zuten bitartean, gero hara
eraman bazuten ere. Honako hau Osmako artzapezpikua izan omen zen.
1661. urtea, Maiatza 119. orria
Testamento de Mari Sanchez de Zurbaran, hija de Bartolome de Echebarria y Catalina de Zurbaran ya difuntos ,
Casa solar de Zurbaran en la anteiglesia de Begoña sepultura en la dha yglesia ... ... estubo al servicio de Maria de Lezama
esposa del beedor Antonio Ochoa de Yrazagorria .....” (Baina gure aldetik gogorarazi nahi dugu, nola Zurbaran Dorrea Santiago elizaren aurreko
zelaitik gertu izan zela. Zamudio eta Zugasti dar Hordoño gure ezaguna bertako alaba gaztetxoarekin
ezkondu baitzen, beraz agian jatorria goian aipatzen duen leinu-etxea izango zen baina haietariko batek
behintzat dorrea eraiki zuen Santiago inguruan)
138. orria
“Escritura de aparejamiento de un oficial que recivio Juan de Elexaga maestro de herreria tiradera. EL oficial
contratado es Pedro de Landaeta (Lezama) calentador .... se habian convenido en que trabajaria por un año en la tiradera de La
Isla (barrio de Ybaizabal) de la anteyglesia de Abando .....”
Gorago ere esana dugu Elexaga dar honek hornitzaile bezala hartua zuela Isla horretako
burdinola. Ezin bestekoa bestela Larrabetzurekin zerikusia zuen bat agertzea holakoetan eta Taborga dar
Martin lekuko bezala dugu agiri honetan.
266. orrian
“Carta de pago que otorgo Francisco de Unzaga platero hijo natural que fue de Francisco de Unzaga escribano que
fue de esta villa de Vilvao ya difunto vecino de Vitoria en favor de Joan de Gardoki=
y dijo que doña Damiana de Soria y Santiago muger legitima que fue de segundas nupcias del dho Francisco de
Unzaga su padre por el testamento conjunto que anbos marido y muger .... murio la dha doña Damiana habia mandado de sus
propios 200 ducados .. los dhos 50 ducados al dho Francisco de Unzaga otorgante y los otros 150 ducados a Mari Cruz de
Unzaga su hermana para su remedio, la qual dha Mari Cruz hubo fallecido sin tomar estado de matrimonio ni otro alguno y
por este testamento que hizo en esta dha villa de Bilvao ante Pedro de Basaran en 1654 habia mandado que pagados los gastos
de su enfermedad entierro y osequias de su alma, lo que quedare hubiese y heredase el dho Francisco de Unzaga como tal su
hermano y demas dello le habia ynstituido por heredero en los demas sus bienes =
--- y Juan de Gardoqui suegro del dho Francisco de Unzaga y como su testamentario y de la dha doña Damiana de
Soria y como tutor y curador de sus nietos hijos legitimos de del dho Francisco de Unzaga y doña Agueda de Gardoqui su
muger difuntos se habia dado y pagado a este otorgante en cumplimiento del dho testamento 1486 reales para en pago de los
dhos 200 ducados ... hecha por la dha doña Damiana de Soria Santiago porque los otros 714 reales .. gastado por el dho Juan
de Gardoqui en la enfermedad que tubo la dha Mari Cruz de Unzaga su hermana difunta y en su entierro =
.. por lo qual se dio por contento ..”
Juan----------- ............ Frantzisko--------- Damiana
Gardoki ........... Unzaga Soria eta Santiago
Ageda------------- Frantzisko; Mari Kruz
Gardoki Unzaga Unzaga
Gardoki dar Juan eta bere oinordekoek ere Larrabetzurekin lotura ez zuten galduko beste ehun
urtetan ere, beraz jarraipena egiteko jarri dugu hemen. Larrabetzuko zenbait pertsonak bere eskuetatik
hartu zuten dirua prestamutan, baina kapilautza jartzerakoan ere bere jatorriaz gogoratu zen. Baliteke
Bilboko aberatsenen artean izatea garai baten baina jatorriak bazuen zirudienez garrantzia.
1661. urtea, 817. Mikrofilma. Landaida dar Domingo eskribauaren agirietatik. 308. orria
Gaspar Robles eta Belaostegi.... Alcantara Ordenako Zalduna, Belaostegi dorre eta leinu-etxeko
jauna .... Nantes´era hogeita zazpi kintal bale-bizar bidali zituen eta ordaina eskuratu nahian zebilen .......
Ordeetako zalduna baina merkatari hain zuzen. Zaldun askok herri honetan bere errenten urritasunak,
Castilla´koak ez bezala, merkataritzara jo beharra izan zuten diru sarreren bila. Euskal Herriko errentak
ez ei ziren ugaritasunaren eredu.
Bistan dago berton gelditzen ziren zaldunak ez zirela oso aberatsak, goian esan bezala Gaztela
erreinu eta gorte inguruan bildu behar omen zen hori. Halere edozein Ordenako Zalduna izateak
nolabaiteko aberastasuna edo erregeari zerbitzuen bat egina zela adierazten zuen. Gehienetan erosi egiten
zutela ezan behar bada ere.
Bestalde hemen ikus dezakegu, baleari ateratzen zitzaizkion produktuetariko bat eta oso
preziatua bere bizarra zela. Itsasoak ematen zuen gaia zen baina bere bila zihoazen arrantzale gizagaixoak
ez zuten lortuko etekin nagusia. Beti ere bitarteko salmenta antolatzeak zekarren irabazia, horregatik
ikusten dugu zalduna ere jardun horretan.
340. orria
Boluetako Burdinolan Zaldua dar Juan ei zen hornitzaile eta gure esagun ziren Taborga dar
Markos Etxabarritarra eta Juan Bautista Etxabarri dar Gatikakoak hari ikatza eramatea agindutakoa
sinatzen dute.
Gogoratu Etxabarri dar Gatikarraren etxea ere jadanik Taborgatarraren eskuetan zegoela. Agian
“sendikoak” izanik ere dirua aurreratzean eta haiek ordaindu ez ziotelako etxearekin gelditu baitzen.
Sendikoak aipatu dugu, ez baitakigu esandako Etxabarri dar Matheoren gurasorik ez delako inondik ere
agertzen eta jakina berak sortutako agiriek milaka ziren, beraz ez da logikoa daturik ez agertzea.
Donibane Garaziko pertsona bat Bilboko Hirian bertako arrantzaleen ordez bakailaoa saltzen
ageri zaigu. Jakina Gaztela eta Frantziaren arteko guda amaiezinetatik kanpo, Euskal Herria osotasunean
merkatu bakarra bezala mugitzen ei zen.
446. orria
Larrabetzura itzuli gaitezen, oraingoan Gallartza dar Pedro eta Belarrinaga dar Mari Kruzen
ezkontza kontratua egin zenekoa. Domingo --------- Maria Lopez
Belarrinaga Zabala
Mari Kruz ------------------------------ Pedro
Belarrinaga Gallarza
(100 dukat dirutan (300 dukat dirutan eta etxeko
eta beste 100 dukat ezkonsari) jabetzan)
Interesgarri ez badirudi ere, guk kontratu hauek hemen jartzeak aurrerantzean gertakizunen
azalpenerako baliogarriak izan zitezkeelakoan erabaki dugu. Kasu honetan eta agiria irakurri ondoren,
pertsonaiek Belarrinagan bizi ziren nahiz eta ez jakin zein etxetan. Halere zerbait desberdina ere badago
honetan, ezen Gallartzakoak jarri zuela etxea aipatzen du, agian alokatua zen bizi ziren etxe hori.
458. orria
Pedro Villarreal eta Ganboa .... Berrizen agiri zaigu, hau ei zen Bernardo ingeniariaren aurrekoa?
(agian aita izan zitekeen) (Pedro Bernardo sinatzen du berak bere lanean), honi ere jarraipena egiten
diogu, burdinolen eta errota tramankuluen lehenengo ikerketa zientifikoak egin zituenari ....
473. orria
Sebastian--------- Josepha
Billarreal Berriz eta
Arizeta Ganboa
+
Pedro
Billarreal Arizeta
Berriz eta Ganboa
Bere aita zendua zen eta gurasoen zorretan erantzule egin ei zuten, horregatik enkantean jarri
behar izan zituen Bilboko Belaostegi kaleko (Belostikale) goitik beherako hiru etxe bizitzak.
Hiriko kontu liburutik.
Zugasti dar Santiago (bigarren adarreko Zugasti dar ondorengoa) dugu azkenengo Bartolo
deunaren egunean izendatu zuten alkatea eta epaile arrunta, erregidore bezala Lezama dar Domingo eta
Zarandonako Juan, Ugalde dar Domingo berriz Fidela Sindiko eta Prokuradore Orokorra. Iazko Fidela,
Goxenetxe dar Juanek egin zuen kontuen ematea.
SARRERAK:
Lehengo betiko etxe zentsodunek, Usunsolo dar Juanen etxea (Belarrinagan), duela urte batzuk
Landaida dar Domingo eskribauak gozatzen zuela ere esan baitzuten. Ez dugu uzte erosi zuenik zeren eta
urtetan zehar jarraitzen zuten Usonsolorena zela esaten, beraz Landaida dar eskribaua urte batzuk baziren
bere herrira itzulia zela, ez dugu jakingo zehatz baina suposa dezakegu bere Bilboko eskribautza
zenbakiduna utzi beharra izan zuelako, alokatua zuelako, ofizio horretan bere ondorengoa ere ezagutu
dugu, Bilbao La Vieja dar Juan gure ezagunak hartu zuenekoa goian esan dugunez, Larrabetzuko
Leginatarraren iloba hau ere eta Taborga dar Magdalenarekin ezkondua, beti Larrabetzuko herritar edo
hurrekoen artean gabiltza, nahiz eta Bilboko biztanle bezala agertzen diren.
Halaber, arteragoko kontuetan Bergara dar Juan fidelak bere aurka izan zuena gatik, hirurehun eta
hirurogeita hiru eta erdi erreal.
Halaber, Urkuluko burdinola eta errotak mila eta hirurehun erreal eman zituenak
Halaber, Artolako errotaren errenta berrehun eta hirurogeita lau erreal
Halaber, zortziehun erreal tabernaren errenta gatik.
Halaber, abazerien errenta ehun eta berrogeita hamalau erreal.
Guztiz == 2.885 erreal
GASTUAK:
Lehenengo eta behin berrehun eta laurogei erreal Jaurerriko diruzainari fidelak ordaindu
zizkionak Hiri honi zegokiona zerga banaketa edo zerga-banaketa (errepartimendua) zelata.
Halaber, beste ordain agiri baten bidez jakinarazi zuen bigarren zerga-banaketa ordaindu zela, berrehun
eta laurogei erreal.
Halaber, Luis del Balle dotorea, Jaurerriko korrejidorea zenaren soldata zelata, laurogeita lau erreal eta
hogeita hamar marai.
Halaber, Hiri honi zegokion soldadu eta kintoa gatik ordaindu zuena, laurehun eta berrogeita hamalau
erreal. Soldadua hirurehun eta hirurogeita hamalau eta kintoa laurogei erreal. (ez dakigu nolako
ezberdintasuna zegoen kinto eta soldaduarengan, agian kintoa bertokoa zen eta soldadua berriz edozein
herrikoa soldataren truke bidalia.
Halaber, lau erreal idazkariari bere soldata bezala (eskribauari).
Halaber, ehun erreal alkateari Juntetara bi aldiz joan zenekoa gatik.
Halaber, alkatearen soldata laurogeita zortzi erreal.
Halaber, sakristauari hogeita lau erreal kanpaiak (lainoei) jotzeagatik.
Halaber, Martin Gazteluko abadea bizi zen etxearen errenta gatik laurogeita zortzi erreal. (agian abade-
etxea falta zen edo ez zegoen baldintza onetan, horregatik ordainduko zioten beste hau)
Halaber, beste sei dukat Gazteluko abade honi lainoen bedeinkapena gatik. (eguraldia ona eskatzen hain
zuzen)
Halaber, hogeita hamasei erreal Usunsolo dar Juan aguazilari bere lanagatik.
Halaber, danbolintero maisuari Andra Mari egunean etorri zelako, berrogeita hamar erreal.
Halaber, Hiriaren erlojua atontzearren, besta berrogeita hamar erreal.
Halaber, Urkuluko burdinolaren presan egin zen obra baten gastatu zenagatik, ehun eta berrogei erreal.
Halaber, Artolako errotan konponketetan gastatu zenagatik, hirurehun eta hirurogeita sei erreal.
Halaber, Jaurerriko diruzainari zerga-banaketa zelata zionagatik, berrehun eta laurogei erreal.
Halaber, Goikooleako zubia konpontzea gatik Bolonburuko Juani eman ziona, berrogeita hamar erreal.
Sinatzaileak, Zugasti dar Santiago alkatea, Lezama dar Domingo Sindikoa,
Gerra eta Goikoolea dar Thomas, Legina dar Pedro eta Bergara dar Juan
Eskribaua, Gallartza dar Rodrigo Martinez
Guztiz == 2.354, ................ 530 erreal Fidelaren aurka.
1661. urtea, L. 4656, Urtarrilak 16
Olea eta Gastituaga dar Pedro Larrabetzuko Hiri eta Elizaldeko biztanlea. Xarabeitiatarren leinu-
etxean (Zamudio). Olea eta Zamudioko Gastituaga sendiek bat egin zutenekoa dugu hemen, agiri hau
berriz Zamudioko Xarabeitia etxean egin zen.
Xarabeitia ere aurrerantzean Larrabetzuko Berresonaga leinu-etxearen ugazaba bihurturik
ikusiko dugu.
818. Mikrofilma, Landaida dar Domingoen agirietatik.
Gazteluko Frantziskoren aldeko ordainagiria. Matheo----- Mari Otxoa Domingo------------ .............
Etxabarri Herkinigo Etxabarri ............
+ + (Etxabarri baserria Gatika)
+
.........-------- Fernando Jazinto; Domingo; Pedro----------------- Marina Saenz
Etxabarri Taborga Goikool. Goikoolea Gaztelu Etxabarri
+
Markos Frantzisko
Taborga Gaztelu
Pedro Gaztelu Goikooleatarra Marina Saenz Etxabarri Domingoren alabarekin ezkondu zenean
Elizaldeko elizaren
aldamenean zegoen etxetxo
hori omen zen abade-etxea.
Osta osta ezagutu genuen,
sute batek eraman baitzuen.
XIX. mendean beste bat
egin zuen Hiriko Kontseiluak
eta hura alokairuan ematen
zen. Beraz hemen ikusten
den hori XVII. gizaldian
egindakoa ematen du, ezen
elizari atxikita zegoena
mendearen hasierako
berreraiketan ezabatu
baitzuten.
Indalecio Ojangurenek
1950. urtean ateratako
argazkia.
sortutako agiria. (Etxabarri dar hauek Gatikako Etxabarri baserriko jabeak ziren eta Taborga dar
Markosekin zorretan zeuden, hirurogeita hamar dukaten mailegu printzipala). Gaztelu dar Pedroren
ezkontzarako bere anaia Domingok berrogeita sei dukaten ezkonsaria agindu zion. Domingo zendu
zenean bere seme Frantziskok ordaindu zituen dukat hauek eta ordainagiria Mari Saenz alargunaren
oniritziz emandakoa dugu.
Gatikako Etxabarri baserriak zein lotura ote zuen Matheo Etxabarri zaharrarekin? Dakigunez.
azken honek ez zeukan guraso jakinik baina honako harreman hau nolabait pentsarazi egiten duena da.
Legina dar Domingo “Santo Oficio” edo inkisizio komisarioa, hau da Larrabetzuko Legina dar
haren ondorengo bat ere inkisizioko partaide (falta zena, baina ez zen izango bakarra).
Pedro Villareal Arizeta “Santo oficio” ko komisarioa izandakoaren ondorengo suertatu zen
Legina dar Domingo (berau ere komisarioa) Gastañeda dar Mari Santxezek sortu zuen kapilautzan
Errentak eskuratzeko Ugalde dar Juan Larrabetzuko biztanlea izendatu zuen.
Gallartza dar Thomas (larrugilea) Pedro--------------------- Maria Martinez Thomas---------- Mari San Juan
Asuaga eta Askarraga Gallarza Elexaga
Lezama
Berrogei dukateko kopurua “en doblones de dos escudos de oro y en reales de a ocho” luzatzen die
Gallatrtza dar Thomasek, urteko dukat biko errentarekin Asuaga dar Pedro eta Askarraga dar Mari
Martinez bikoteari. “Ypoteco la mi casa y casseria que tengo y me pertenece en junto a la yglesia de Santa Maria de la dha Villa de
Larrabezua que es la primera casa de cómo se ba por ella al barrio de Sarricolea serca y confinante con el hospital de la
Villa de Larrabezua ....”.
Badirudi Leginena baserria bezala ezagutzen duguna zela hemen aipatzen dena, beraz
Leginatarra geroagoko ugazaba izan zela esango genuke.
Leginena baserriak aurrealdea moztuta daukala ematen du beraz lehenago aurrerago egon zen eta
bidea zabaltzerakoan eta Kalearekin linean jartzerakoan atzeratu zuten. Aurreko Bergarena berriz beste
atzerago egon zen etxe baten ordezkoa ei da. Demagun kaletik igarotzea mando eta gurdiak debekatua
zutenez, Eliz osteko bidetik joan behar zuten, hortaz Bergarena atzerago bazegoen bideak ere horrela
egingo zuen.
Otsailak, 23
Lezamako Usategi baserria auzitan. Martin--------- Maria Lopez
Loroño Garai
Honen lehengusua Martin Maetxa, Larrabetzuko hiriko biztanlea, eta bere eskubideak zituela
aipatzen du. Loroñotarrak bere aldetik dio bere emaztearekin hilburukoa egina zutela eta eskubideak
zituela.
Bestalde badirudi konponketa batera eldu zirela. Eskribaua, Maribi eta Allende dar Frantzisko,
Lekukoak Astoreka dar Pedro eta Astobiza dar Juan
Martxoak 1
Derioko ardo horniketa (Errioxako “tinto y clarete” San Martin Arteaga Zamudioko salneurrian.)
Derioko herri izaera ez zen oraindik normalizatua, Mungiako Hiriaren lurralde barruan baitzegoen.
Ardoak dakigunez ematen zuen zergarik garrantzitsuena, beraz bere salneurria kontrolatua izatea
oso interesgarria zen. Horregatik ondoko herrietako salneurrian saltzea zen helburu. Agian salneurrietan
oinarriturik ondoko herrietara jo zezakeen bezeroak. Hipotesi honetan Deriok Zamudio zuen ondoan eta
garaian Zamudiok bazuen bere herri taberna aldi berean udaletxe bezala ere funtzionatzen zuena.
Demagun Larrabetzuk nahiz eta Hiria izan oraindik ez zeukana.
Larrabetzun aldiz eta askotan Durango aldetik zetorrenez, bertako salneurria hartzen zen
ardoaren salneurri erreferentzia bezala, Durangotik Hirirako garraioaren kostua gehituz.
Apirilak 10
“.... en la portalada y canpa y solar de Xarabeitia .... en Zamudio parecio presente Maria Sanz de Ybarra-
Abarocoechea doncella vecina de Zamudio....”
Abizen luzea benetan, baina esan dugun lez, garaian ez zen abizena bezala ezagutzen baizik eta
pertsonaren jatorria kokatzeko toponimikoa. Beraz Ibarra-Abaroa zen bere jatorriko etxea.
Apirilak 17
Martin---------- Maria Martinez
Hormaetxe Larragoiti
Martin
Hormaetxe eta
Larragoiti (erret-hornitzailea) “... difunto proveedor que fue de su magestad en el reino de Galicia vecino de la ciudad de Santiago ..... Juan de
Larragoiti sobrino .... cobrar 50.000 reales ...”
Erregeren zerbitzuan zebilen euskaldunek ondo irabazten zutela esan behar, bere lobak dirutza
hori eskuratu bazuen ondorengo bezala. Erregek penintsula zehar zituen hornitzaileek, hainbat
gudutarako behar zituen diru eta gaiak biltzen zebilenak, badirudi betiko bitartekoak bezala aberasteko
aukera zutela.
Hemen ikus dezakegu Martin honen Larragoiti eta Hormaetxe abizena, Larragoiti jauregia
gogoratzen diguna noski. Bestalde Martin Inigez Hormaetxe ere Bizkaian Zamudio Zugasti dar
Hordoñoren administratzailea izan zenaren sendia.
Bide hegalean, elizatik
Sarrikolearantz, errepidea zabaldu
baino lehen eta aldamenean ospitalea.
Hau dena hesietatik at “estramuros”.
Balizko irudian marraztu dugu etxe
hau eta gutxienez 1.500. urtean ere
hor zegoelakoan gaude.
Heziarekin markatu dugu ospitalea,
zein gaur egun oraindik hor dagoena.
Bere ondoan Leginena baserria eta
aurre aldean Bergarena baserria, hau
da Bergara izeneko pertsonaiarena
izan zena, bai Leginena eta bai beste
Hiriko etxe asko bezala izena
ugazabak emandakoa hain zuzen.
Jatorriz izen toponimikoak
pertsonaren abizen eta hauek hirian
pertsonaiaren abizena erabiliz
aurrerantzean ezagutuko zirelarik.
Ekainak, 30
Lezama dar Diego Aldundiko Diputatu Orokorrak Arizeta dar Pedro Villarreali zenbait urrezko
eta zilarrezko gai itzultzen dizkio, dirudienez zaintzeko edo emanak (elizako kalizak eta abar)..... zergatik
eman zizkien gordetzeko?. Ez du agiriak aipatzen baina badirudi ohizko zela pertsonaia ezagun eta diruz
hornituen eskuetan nunbait balorezko gaiak uztea.
Ondorengo agiriak aipatzen duenez Enkarnazioko inguruan obrak ari ziren, agian elizakoak eta
halako pertsona batek bitxiak gorde beharra zuen. Ez zen izango guztiz konfiantzazkoa baina aberatsa zen
aldetik hain argi lapurtzeko gai ere ez zen izango, ospetsuen artean “ohore eta izen ona”, batez ere
elizaren aurrean mantendu beharra zeukaten. Dirua nola egina zuten gaur egun zalantzan jartzekoa
bazitekeen ere.
Uztailak, 16
Eskakizuna
“ ... Pedro de Gallarzabarrena, Juan de Gallarzagoitia y Matias de Garai vecinos de la Anteiglesia de Lezama y
Larrabezua requieren a Martin de Castañiza regidor desta Villa de Bilbao .. que bien save y pretender ygnorancia no puede de
cómo nosotros o nuestros carros y bueyes acarreamos desde las canteras de Uriburu de la Anteiglesia de Galdacano a esta
Villa y al barrio de la Encarnacion della muchas cantidades de carros de piedra de la dha cantera de dos años a esta parte para
esta dha villa y sus muelles por mandado y cuenta de Domingo de Astobiza y Martin de Aguirre vecinos de Galdacano los
quales nos estan debiendo trescientos reales ....”
Galdakaoko Uriburun beraz harrobiak zeuden eta Larrabetzuko eta Lezamako garraiolariak ibili
ziren Enkarnazio ingurura harria eramaten. Hau hemen jarri badugu, beti ere nola bizi zen edo ateratzen
zuzen bizimodua gure herrietan igarri dezagun izan da. Garraiolari ofizioak ematen zuena, gure
irudikapenean baserriko gehigarri bezala ere hartu beharko genuke. Idiak edo behiak ziren kasu honetan
garraiorako erabiliak, mandoak lehenago baziren ere. Animaliak berriz baserrian hezi eta mantendu behar
ziren, beraz baserrietatik ateratzen ziren gehienbat garraiolariek.
Abustuak 3
“.... parecieron presentes Antonio de Jarabeitia y Beatriz de Burgoa vecinos de Bilbao ....== y dijeron que por
Zamudioko Larragoiti dorrea,
agian XVIII. Gizaldian
neoklasiko eran, jauregia bihurtu
zutena.
Oraintsu, argazkian duen
egoeran zegoen, gaur egun
udaletxeak kudeatzen duela uzte
dugu, herriko bilera toki bihurtua
quanto don Antonio de Burgoa hermano y cuñado que fue de los dhos .... y vecino de desta Villa y la de Larrabezua al tiempo
de su fallecimiento dejo de haver sobre las personas de Domingo de Armoza difunto y Alonsa de Burgoa su lejitima muger
vecinos de Lezama ... 12.898 reales y medio en fabor del dho Antonio y de Juan Perez de Burgoa su padre ...= la dha Alonsa
de Burgoa avia bendido su casa y caseria y del dho su marido llamada de Gallarza sita y notoria en la Anteiglesia de Lezama a
juan de Garai (Lezama) en quinientos ducados de bellon por testimonio de Rodrigo de Aretxabaleta ... y se abian obligado a
pagar los trescientos al dho otorgante ....”
“... Domingo de Armosa y Burgoa se casa con Mari Erramos de Ojangoiti hija de Juan de Ojangoiti ....”
Juan Perez----------
Burgoa
Antonio------- Beatriz; Antonio; Alonsa------- Domingo Juan---------- ..........
Xarabeitia Burgoa Burgoa Burgoa Armoza (Lezama) Ojangoiti
(Larrabetzuko
ondasunen jabe) Domingo------------------------- Mari Erramos
Armoza eta Ojangoiti
Burgoa
Burgoa dar hauek Larrabetzuko Basaraz dorreko ugazabak zirelarik, ezkontzaz Berresonagako
leinu-etxeaz egin ziren eta Xarabeitia edo Jarabeitia abizenekoak ere berdin, ezkontzaz Berresonaga edo
Bersoa etxearen ondorengo suertatu. Bestalde lehenengo abizen aldaketa XVI. mendearen bigarren
partean eta hiru belaunaldi haien izenekoak izan baziren, hemen XVII. mendearen bigarren partean
Xarabeitia dar Antonio eta ondorengoak jarraituko ditugu ugazaba bezala.
Abustuak, 14
“ ... Torre de Ocharcoaga de Francisco de La Torre y Arbolancha en la Anteiglesia de Begoña ..... llevar piedra de
la cantera de Uriburu (Galdacano) 30 piedras areniscas blancas ... carreteros Pedro de Gallarza-barrena y Andres de
Gorrotxategi de Larrabezua y Lezama ... “
“ de la Torre” hau izan zen Bilboko Otxarkoaga dorreko ugazaba eta gerora (XVIII. gizaldian)
ikusiko dugun “Sarria anderea eta “De la Torre” Bilboko pertsonaiaren ondorengoa ezkonduko zirenak,
beraz hortik zetorkion abizena “De La Torre”ri Otxarkoaga dorretik hain zuzen. Demagun Larrabetzuko
Hiriko edo Etxoste inguruan ezagutzen dugun Torrene etxea eraiki zuena, baina hori esan bezala XVIII.
Gizaldian ikusiko dugu.
Abenduak 9
Rodrigo Martinez-------- Agustina
Gallarza Ojangoiti
(eskribaua)
Eskriabaua honek Larrabetzuko Hirian zuen bere zenbakidun eskribautza hainbat aldiz ikusi
baitugu, Uribe merinaldeko zenbakiduna ere izan zen arren. Jatorriz Gallartza-Barrengoetxekoa zen.
Halere badirudi bera ez zela ondorengo izan.
Foru aldundia, senitarteko Agiriak
Larrea, 2633/31
1650-1740 urte bitartean “... El conbento de la Encarnacion de esta villa de Vilvao contra el lizenciado don Diego de Sarricolea y Zamudio
abogado de los reales consejos vecino de esta villa
Sepan cantos esta carta de venta y nueba inposicion de censo al quitar y redimible bieren como yo don Pedro de
Sarricolea y Zamudio vecino de la villa de Vilvao y de Larrabezua y anteyglesia de Arrigorriaga = digo que por quanto doña
Francisca de Sarricolea mi hermana monja en el combento de la Encarnacion de la horden de Santo Domingo .... a ganado
licencia del padre provincial ... para poner en censo 100 ducados y gozar de sus rentas con las condiciones requeridas ... asoror
Antonia Francisca relixiosa .... por los dias de su vida y despues della para que las goce soror Maria de Santo Tomas su prima
.. y despues de ellas para la llama de luz de la ymagen de Jesucristo que esta en el coro ...”
Sarrikolea dar Domingok ehun dukat eman zizkion bere alaba izan zen Frantziskari zentsoan
eman zitzan. Domingok beretzat hartu zituen ehun dukat hauek gozamenak urtero ordaintzekotan ...
(Sarrikolea dar lekaimeak probintzialaren aldetik baimena behar zuen eta honek eman ere) “En 1652, Francisca de Sarricolea pide la legitima de sus padres y lo que le corresponde de su hermano Domingo de
Sarricolea difunto ... don Pedro ha de pagar 200 ducados al conbento y fundar un censo de 10 ducados al año .... que gozara
soror Antonia Francisca en los dias de su vida y despues della el dho conbento .... hipoteca la casa y torre de la villa de
Larrabezua con su huerta y manzanal y la torre y solar de Goicoolea y caseria de Cadalso (Fica)”
Barrengoetxe
deritzogu etxe honi eta
Gallartzako auzoan
dago, baina agirian ari
garen garaian ziur asko
ez zuela holako itxura.
Beste baserriek bezala
garai bakoitzeko behar
izanek aldarazi zuten
hau ere. Baita bizimodu
bitan banandu ere,
ugazabek bertatik alde
egin zutenean jokatzen
zuten horrela, agian
maizter batek bakarrik
ezingo zuelakoan
alokatu.
Errebaleko etxea Hirian eta Goikoolako dorre bezala ezagutzen duguna, gorago aipatuak
ditugunak, gehi Kadaltso baserria. “En 1701 en el locutorio del combento .... dixeron en 1650 por testimonio de Domingo de Landaida ... Pedro de
Sarricolea ... 100 ducados de censo .... y despues en 1653 ... otro censo de 200 ducados .... por testimonio de Francisco de
Unzaga .... y en 28 de Marzo de 1693 en la dha villa y por testimonio de Pedro Jacinto de Los hoyos ... el licenciado don
Diego de Sarricolea abogado de los reales consejos vecino de la villa como poseedor de los vienes hipotecados hizo
reconocimiento dellos con la calidad en ella expresada .... “
Domingoren alaba eta beste Domingo eta Pedroren arreba izan zen lekaime hari zegokion
ezkonsaria ordaindu behar zitzaion eta ikus dezakegunez lekaime etxea geratzen zen, egia esan bai
errentakaz eta bai printzipalarekin, zeren eta handik ez zuten inoiz aterako. Hemen dugu Lekaime
etxearen banku edo prestatzaile jarduera hainbat mendetan zehar, oraintsu arte esango genuke. “... y agora don Antonio de Dudagoitia y Trañandia por si y como marido legitimo de doña Micaela Simona de
Sarricolea y Zamudio vecinos de la villa de Larrabezua hierno e hija del dho licenciado don Diego de Sarricolea y Zamudio
por poseer los bienes hipotecados han dado y pagado a las dhas señoras relixiosas y les dieron carta de pago ... en 1701 ....
Tomas de Elexaga escribano .... el ultimo matrimonio queda en deuda con la madre de Dudagoitia ... y en 1709 esta dona el
principal y reditos a otra religiosa de la familia ... unos 700 ducados por lo que la casa de Sarricolea en Larrabezua queda en
deuda con este censo .... “
Marina----------------- Juan Diego--------------- ........
Traña Andia Dudagoitia Sarricolea ...........
Zamudio
Juan Antonio------------------------------------------ Maikaela Simona
Dudagoitia Sarrikolea eta Zamudio
Maria Josepha; Maria Nikolasa---------------- Joseph
Dudagoitia eta Dudagoitia eta Labaien eta
Sarrikolea Sarrikolea Mendieta
Josepha Juatxina
Labaien
“La casa y solar de Goicoolea y otros vienes recaieron en doña Maria Nicolasa de Dudagoitia y Sarricolea
Kadalso edo Kaltso baserria dugu
argazkian agertzen zaiguna. XX.
gizaldi erdirantz berriztatua izan
zena, beraz ataria litzateke
antzinakoaren ondar bakarra, gaur
egun ere beste konponketa eta
aldaketa bat jasaten ari dena.
Bere kokapena, San Pedro
baselizaren atzealdean eta muino
edo tontor baten, Larrabetzuko
mugatik hurbilena Fikako Elizalden,
hau zen Zamudio eta Goikoolea dar
sendiak beretzat zuen baserria.
2010. urteko argazkia.
(Larrabezua) viuda muger legitima de don Joseph de Labaien y Mendieta y como tutora de su hija al fallecimiento de su
marido (la hija es Josepha Joachina de Labaien)”
Aurrerantzean hortaz Dudagoitia eta Labaien jarraitu beharko diegu, ondarea lokalizatu nahi
dugunean. Labaien bere aldetik dakigunez Larrabetzuko Zugasti bigarren adarreko sendi tartean ere
agertzen zaigu eta noski Larrabetzuko ondasun jabe ere garai honetan. Dudagoitia berriz Zornotzako
sendia zen eta lehenengoz aurkitzen dugu Hirian, baina aurrerantzean izango dugu beraien berri.
Francisco maribi Allende
5116. alea
1661. urtea
Martin deLoroño de la Anteiglesia al tiempo que se caso con Antonia de ........ ... se le dotaron
140 ducados ... da carta de pago a Pedro de Hepalza (padrastro) y Magdalena de Larringan .
11-Enero
... parecio Fernando de barrenechea ,.... heredero de doña Catalina de barrenechea su hermana
difunta biuda que fue de Juan Antonio de Burgoa .... Juan Antonio de Xarabeitia y Beatriz de Burgoa su
muger .....
10- marzo
Juan Martinez de Xarabeitia lleva las ferrerias de Arteaga y Aresti .... compra carbones en
Fruniz .....
14-Marzo
Disputa entre el cavildo de Bilbao y el corregidor por de enterramiento de un tal Kastañeda, al
parecer no tenian fianzas de que el tal Castañeda fuera a pagar los gastos del enterramaiento por lo que el
cuerpo del fallecido se estaba corrompiendo y comenzaba a ser un problema de saluz. El corregidro
interviene y el cavildo se le enfrenta diciendo que es su conpetencia, hasta que el corregiudro da fianzas
de pagar los gastos. hasta el siglo XIX los enterramientos parece que estaban en poder de la yglesia.
18- Marzo
Pedro Lopez de lemos Ulloa Sarmiento y Acuña y la señora Francisca de Oconcoalla y
Cordoba Hurtado de Mendoza, condes de amaranse marqueses de Miranda de Alva señores de las casas
de Lemos y Nogueros y de las fortalezas y jurisdiciones de Sober y Ferreira, de las villas de Villar del
Olmo y de las casas y estados y mayorazgos de Qualla de Madrid y Malaga ..etc...... Monforte de lemos
...
6-Mayo
Testamento de Magdalena de Xarabeitia (Ugalde)
Yñigo de--------------------------- Magdalena de
Xarabeitia Ugalde
Juan Antonio de---------------- Beatriz de; Juan Antonio de--Catalina de
Xarabeitia Burgoa Burgoa Barrenechea
+ +
Micaela de
Xarabeitia
11-Mayo se hace inbentario de los bienes de Magdalena de Ugalde por fallecimiento. Ademas de Juan
Antonio viven otras dos hijas casadas, que son Josepha casada con Benito de Rucabado y Maria Urtiz
muger de Nicolas de Aroldo....
21-Junio
yo el bachiller Domingo de dudagoitia y Sagastiguchia presbitero de Amorebieta .... doy carta
de pago a Domingo de Landaida SSº de la Anteiglesia de Larrabezua de la quantia de de 18 ducados ....
que son por lo corrido de los años de 1658 e 59 y 60 de quatro censos que todos montan 120 ducados de
principal y seis de renta al año que deben la casa y caseria de Belarrinaga Usunsolo y sus pertenecidos
sitos en la Anteiglesia de Larrabezua perteneciente al dho Domingo de Landaida ... carta de pago..
30- Septiembre
Pedro de--------- Juliana de
Urizar Burgoa
Yñigo de; Pedro de
Urizar Urizar primos de Beatriz y Juan Antonio.
prestamo para que Yñigo siga estudiando...
21- Octubre
sepan quantos esta carta de poder vieren .... yo Don Diego Sarmiento de Acuña y Sotomayor
conde de Gondomar marques de Montalbo señor de las casas de Zamudio y Zugasti en el señorio de
Vizcaya y como marido de doña Francisca Maria de Toledo y Zamudio .... poder al licenciado Domingo
de helguera beneficiado de San Martin de Arteaga de Zamnudio ... en Madrid a 28-Junio-1654.... ante mi
Rodrigo Carrero Aldrete .... Francisca Maria reconoce have recibido 3924 reales de las rentas que la dha
condesa tiene en el señorio de Vizcaya ....
7-Diciembre
Ana de------- Rodrigo de
Aldape Lezama
+
San Esteba de Echabarri
Agustin de Larragoiti yerno....
Juan de Lezama y Aldape hijo .... Magdalena de Aldape Ordoñez su muger .... Martin de Aldape tio
clerigo ....