anexo iii. medio...

PLAN DIRECTORda Rede Natura 2000 de Galicia

Anexo III. Medio socioeconómico

26-Xaneiro-2011

FEDER

Cofinanciado

PLAN DIRECTORda Rede Natura 2000 de Galicia

26-Xaneiro-2011


Plan Director da Rede Natura 2000 de Galicia.

I

ANEXO III. Medio socioeconómico

Dirección Técnica Ricardo García-Borregón Millán Rogelio Fernández Díaz Belén Bris Marino

Dirección Xeral de Conservación da Natureza Consellería do Medio Rural Xunta de Galicia Equipo redactor Pablo Ramil Rego Rafael Crecente Maseda Belén de Nóvoa Fernández Javier Ferreiro da Costa Marco Antonio Rubinos Román Boris Alejandro Hinojo Sánchez

Grupo de Investigación 1934-TB IBADER – Campus de Lugo Universidade de Santiago de Compostela Enrique Urcola Fernández-Miranda Patricio Aguilar Cavanillas Lucía Martínez de la Fuente

Consulting e Ingeniería Internacional S. A. (CIISA)


II

Limiar O Tratado Constitutivo da Unión Europea establece no seu artigo 174 que a política da

Unión no ámbito do medio ambiente contribuirá, entre outros, a garantir a conservación e a protección e a mellora do medio ambiente.

En coherencia con estes aspectos, a Comisión Europea, promulgou a DC 92/43/CEE,

coñecida como Directiva Hábitat, que asumía os principios do Cumio de Río de Janeiro de 1992, e que fixaba como obxectivo fundamental propiciar o mantemento da biodiversidade no ámbito territorial da Unión Europea, ao tempo que se teñen en conta as esixencias económicas, sociais, culturais e rexionais.

Para acadar o seu obxectivo principal, a DC 92/43/CEE crea unha rede ecolóxica europea coherente de zonas especiais de conservación, denominada «Natura 2000», composta polos lugares que alberguen tipos de hábitats naturais e por hábitats de especies, dos que deberán garantir o mantemento ou, no seu caso, o restablecemento, nun estado de conservación favorable, e na que tamén se inclúen as zonas designadas conforme ás disposicións da DC 2009/147/CE.

O Estatuto de Autonomía de Galicia, aprobado mediante a Lei Orgánica 1/1981, do 6 de

abril, recolle no seu artigo 27.30 a competencia exclusiva para ditar normas adicionais de protección do medio e a paisaxe, nos termos do artigo 149.1.23a da Constitución.

Os lugares que vertebran a Rede Natura 2000 en Galicia foron declarados polo Goberno

Autónomico, ao amparo da Lei 9/2001, como Zonas de Especial Protección dos Valores Naturais (ZEPVN), integrándose deste modo dentro da Rede Galega de Espazos Protexidos. Pola súa banda, a Lei estatal 42/2007 designa estes espazos como Espazos Protexidos Rede Natura 2000.

A articulación de medidas de xestión require, de acordo coa DC 92/43/CEE, a realización dun plan de xestión específico para os lugares da Rede Natura 2000, así como o establecemento de medidas regulamentarias e administrativas, acordes coas esixencias ecolóxicas dos tipos de hábitats e especies de interese para a conservación, e especialmente as contempladas nos anexos das DC 92/43/CEE e da DC 2009/147/CE.

Instrumento de planificación e xestión, que se estrutura e adapta no presente documento, á figura do "Plan de Ordenación dos Recursos Naturais", prevista na Lei 9/2001 de Conservación da Natureza, e na Lei 42/2007, complementando os obxectivos formulados nas propias normativas autonómica e estatal, cos obxectivos e directrices da Rede Natura 2000.

O presente Plan contempla o ámbito de protección dos espazos, a identificación dos compoñentes clave para a conservación da biodiversidade e a avaliación das afeccións que poidan incidir no seu estado de conservación. A necesidade de dotar aos distintos espazos de criterios homoxéneos de planificación e ordenación, xustifica a inclusión dunha zonificación de usos para cada espazo, coherente coa distribución territorial dos valores naturais e cos usos do territorio. Acordes coa zonificación establécense as directrices de ordenación, incluíndo as normas de uso e aproveitamento do territorio e dos recursos naturais, destinadas a protexer e conservar ou mellorar dos hábitats naturais e das especies silvestres.

En consecuencia, tendo en conta a declaración do pasado ano 2010 como “Ano de Biodiversidade”, e a presente declaración do ano 2011 como “Ano Internacional dos Bosques”, o presente Plan contribúe ao desenvolvemento sostible, tendo en conta que a conservación da biodiversidade poderá, en determinados casos, requirir o mantemento e mesmo o estímulo de determinadas actividades humanas.

Santiago de Compostela, 26 de xaneiro de 2011


Anexo III: Medio socioeconómico

III


1. Introdución 1

2. Dinámica de usos do solo 3 2.1 Trazos Xerais 5 2.2 Comparación con outras Comunidades Autónomas 11 2.3 Previsións futuras 14

3. Inventario do sistema socioeconómico 15 3.1 Poboación 16 3.2 Análise socioeconómico 26

4. Planeamento urbanístico 59

5. Servizos dos ecosistemas 67 5.1 Avaliación dos Ecosistemas do Milenio 68 5.2 Servizos de regulación 71 5.3 Servizos de provisión 79 5.4 Servizos culturais e de uso público 91 5.5 Biodiversidade e servizos dos ecosistemas 99

6. O financiamento da Rede Natura 2000 102 6.1 Análise dos tipos de custos 104 6.2 Os custos directos da Rede Natura 2000 105

7. Bibliografía 118

1. Introdución



1

1

Introdución

Na avaliación dos procesos de sostibilidade se veñen considerando, habitualmente, as dimensións ambiental, económica e social de forma conxunta. Para a análise destas tres dimensións é crucial contar con información que permita coñecer a súa realidade (OSE, 2006). Por outra parte, o coñecemento da evolución temporal do territorio é un elemento clave para establecer as interaccións entre os procesos socioeconómicos e ambientais; os cambios dos ecosistemas afectan ao fluxo de servizos que estes prestan á sociedade, e estes a súa vez, ao benestar humano a diferentes escalas (Montes & Sala, 2007). No presente anexo preséntase nun primeiro lugar unha análise dos cambios de ocupación do territorio a partires dos datos proporcionados no informe Cambios de Ocupación del Suelo en España: Implicaciones para la Sostenibilidad elaborado polo Observatorio de la Sostenibilidad de España (OSE) no ano 2006 a partires do proxecto CORINE Land Cover (CLC); diferenciando para elo os principais grandes grupos nos que se poden dividir os usos do solo: superficies artificiais, zonas agrícolas, zonas forestais e humidais. A continuación preséntase unha breve caracterización da poboación da Comunidade Autónoma de Galicia dende un punto de vista socioeconómico e territorial; para elo realízase un inventario do medio socioeconómico que comprende unha breve análise da evolución histórica recente, a situación actual e as previsións futuras dos parámetros demográficos máis relevantes que caracterizan o territorio galego. Poñendo, a continuación, de manifesto as principais características da economía galega na actualidade a través de variables coma a actividade da poboación, a formación do mercado de traballo, os niveis de renda dos fogares e unha caracterización dos diferentes sectores de actividade ademais dun estudio da evolución dos parámetros socioeconómicos máis salientables para o conxunta da Comunidade. No seguinte apartado preséntase unha síntese do estado do planeamento urbanístico na actualidade no territorio galego. Para posteriormente analizar os diversos tipos de servizos prestados polos ecosistemas, dita análise abórdase dende o concepto de desenvolvemento sostible, o ámbito do cal



2

foi dividido conceptualmente en tres partes: ambiental, económica e social; empregando para elo a metodoloxía seguida no programa de traballo internacional Avaliación dos Ecosistemas do Milenio, programa deseñado para satisfacer as necesidades que teñen os responsables da toma de decisións e o público xeral, de información científica acerca das consecuencias dos cambios nos ecosistemas para o benestar humano e as opcións para responder a eses cambios. Finalmente, no derradeiro apartado preséntase o financiamento da Rede Natura 2000, facendo nun primeiro momento unha análise dos tipos de custos entre os que se atopan os custos directos de xestión e os custos indirectos; sendo os primeiros analizados no seguinte subapartado de modo xeral na Rede Natura 2000 e a continuación no caso particular da Rede Natura 2000 de Galicia; finalmente preséntase o cronograma e o programa económico- financeiro para o período 2011-2016 da Rede Natura 2000 en Galicia así coma as relacións custo por superficie (euro/ha) para o mesmo período.

Figura 1.- O Humidal de Baldaio constitúe un bo exemplo no cambio de usos nos ecosistemas do espazo marítimo-terrestre xa que gran parte da superficie ocupada por hábitats característicos do humidal na actualidade atópanse transformadas por diversos tipos de usos, estas transformacións se veñen producindo dende mediados do século XX afectando á naturalidade e ao estado ecolóxico do humidal.

2. Dinámica de usos do solo


3

2

Dinámica de usos do solo

A análise dos cambios de ocupación do territorio que se producen como consecuencia das diversas actividades humanas sobre o territorio, e pola dinámica natural dos ecosistemas, constitúe un indicador de transcendental importancia para avanzar no coñecemento das potencialidades cara a un desenvolvemento máis sostible dun territorio (OSE, 2006). No presente apartado preséntanse os resultados para Galicia da dinámica de ocupación das coberturas de usos do solo nos períodos 1987-2000 e 2000-2005 a partir da información proporcionada polas bases de datos CORINE Land cover (CLC) 1990, CLC2000, CLC2006, CLC-Change 1990-2000 e CLC-Change 2000-2006. Englobadas dentro do Programa CORINE (Coordination of Information of the Environment), iniciado o 27 de xuño de 1985 en virtude dunha decisión do Consello de Ministros da Unión Europea (CE/338/85); pasando en 1995 a ser responsabilidade da Axencia Europea do Medio Ambiente (EEA). A Autoridade nacional do proxecto é o Instituto Xeográfico Nacional- Centro Nacional de Información Xeográfica de España (IGN-CNIG) como Centro Nacional de Referencia en Ocupación do Solo. O proxecto CORINE Land cover (CLC) ten como obxectivo fundamental a captura de datos de tipo numérico e xeográfico para a creación dunha base de datos europea a escala 1:100.000 sobre a cobertura e uso do territorio e a permanente actualización de dita base de datos xeográfica. Provindo da información necesaria a obtención de indicadores de cambios de ocupación do territorio comparables entre distintas áreas. Para garantir isto e conseguir a máxima consistencia, a base de datos CLC fundamentase nunha nomenclatura de ocupación do solo única no ámbito europeo e unha metodoloxía de produción estandarizada claramente definida polo Equipo Técnico de Europa, permitindo así a realización de estudos no ámbito europeo e a comparación dos datos dos diferentes territorios con suficiente obxectividade (IGN, 2004). CLC describe a cobertura do terreo de acordo cun esquema xeral de clasificación xerárquico de tres niveis; o primeiro nivel intégrase por 5 clases (categorías xerais de coberturas do terreo), o segundo nivel se integra por 15 clases e nun terceiro nivel de detalle de 44 clases (Bossard et al., 2000). Con todo, as clases de coberturas empregadas no Proxecto CLC, poden resultar demasiado xerais con respecto ao sistema de unidades ambientais empregado no presente Plan, cuxo ámbito territorial se restrinxe á Rede Natura 2000, non existindo unha correspondencia directa entre elas.



4

Nas bases de datos de ocupación do solo CLC 1990, CLC 2000 e CLC 2006 a unidade mínima superficial cartografable é 25 ha e a anchura mínima dos elementos lineais 100 m. Mentres que nas bases de datos de cambio de ocupación do solo CLC- Change 1990-2000 e CLC- Change 2000- 2006 a superficie da unidade mínima cartografable é de 5 ha manténdose a anchura mínima en 100 m. A elaboración das bases de datos CLC 1990 e CLC 2000 realizouse a través da fotointerpretación de imaxes de satélite principalmente do ano 1987 e dos anos 1999 e 2000. A Base de datos CLC 2006, pola súa parte foi elaborada a partir das Bases de datos CLC 2000 e CLC- Change 2000- 2006 realizada mediante a fotointerpretación de imaxes de satélite do ano 2005. Unha parte esencial do proceso de elaboración do CLC 2000 foi a fase de verificación, validación e control de calidade do produto final. Sendo a exactitude temática de en torno ao 85% (JRC, 1997; JRC, 2005; IGN, 2006). A Base de datos de cambios CLC– Change 1990-2000 xorde como resultado da intersección das bases de datos CLC 1990 e CLC 2000. Non obstante, os polígonos de diferenza non sempre se corresponden a cambios reais xa que unha parte dos polígonos de diferenza menores a 25 ha se corresponderen a cambios técnicos e unha parte importante de cambio real é omitida (cambios illados menores de 25 ha) (IGN, 2010). Por outra banda, o mapa de cambios resultado do cruzamento directo de CLC90 e CLC00 ten una confiabilidade do 72% (debido á exactitude temática do 85% de CLC90 e CLC00), o que significa que o 28% dos cambios, posiblemente, non sexan cambios senón errores temáticos na clasificación dos mapas (Mas et al., 2003; Pontius, R. G. y Lippitt, C., 2006). A xeración da Base de datos CLC Change 2000-2006, pola contra, realizouse a través da fotointerpretación directa de imaxes de satélite IMAGE2000 e IMAGE2006. Sendo un produto é independente, non derivado de CLC00 e CLC06. Obtendo así unha cobertura de europea de cambios reais superiores a 5ha, cun ancho maior de 100 m detectables en imaxes satélite independentemente da súa posición; é dicir, estando conectados ou non a un polígono existente do CLC2000 (IGN, 2010). Este enfoque proporciona resultados máis detallados, xa que os cambios menores a 25 ha e maiores a 5 ha son todos cartografados, independentemente da súa posición, mentres eses polígonos están parcialmente perdidos co antigo enfoque. O tipo de cambio identificado é tamén máis próximo á realidade xa que cartografa procesos de cambio real, xa que nos cambios proporcionados polo enfoque da intersección non se examina individualmente cál é o proceso real (IGN, 2010). Como resultado das diferentes metodoloxías descritas, CLC-Change1990-2000 e CLC-Change2000- 2006 non poden ser comparados directamente ao ser xerados a partir de dúas metodoloxías diferentes, sendo a do período 2000-2006 a que proporcionará unha base de datos de cambios que se aproximará mellor á realidade (IGN, 2010). A raíz do proxecto CORINE LAND COVER (CLC) xurdiu en España o proxecto SIOSE (Sistema de Información de Ocupación do Solo en España) co obxectivo de integrar a información das Bases de Datos de coberturas e usos do solo das Comunidades Autónomas e da Administración Xeral do Estado. A escala de referencia do proxecto é de 1:25.000, mentres que as unidades espaciais mínimas de representación varían entre 0,5ha e 2ha en función dos elementos a cartografar. O modelo de Datos do SIOSE, baseado nos polígonos como unidades de traballo dentro dos que se establecen Usos (relacionados coas actividades socioeconómicas que se realizan sobre a superficie) e Coberturas (relacionadas directamente coas propiedades biofísicas do terreo), soluciona diversos problemas derivados da nomenclatura de CORINE Land cover, como a proliferación de clases mixtas debido a obrigatoriedade de asignar unha clase aos polígonos que conteñen diferentes categorías de cobertura do terreo; ou a problemática derivada de non reflectir variacións espaciais de importancia de certos parámetros da cobertura de territorio ao non integrarse na base de datos (Valcarcel et al, 2008). Non obstante, aínda non se dispoñen de datos que permitan a análise da dinámica da coberturas de usos do solo, xa que se establece unha periodicidade de 5 anos para a elaboración da cartografía tomando como referencia temporal o ano 2005.



5

2.1 Trazos xerais

Segundo os datos CLC correspondentes ao ano 2005 a o territorio galego caracterízase polo predominio de coberturas forestais e espazos abertos (61% do territorio) acompañado de coberturas agrícolas (37%), orientadas á gandaría (principalmente prados e cultivos forraxeiros) e autoconsumo (hortas). As coberturas artificiais (que se compoñen de zonas urbanas; zonas industriais, comerciais e de transportes; zonas de extracción mineira, vertedoiros e de construción e zonas verdes artificiais, non agrícolas) representan o 1,7% do territorio, o poboamento atópase disperso por toda a xeografía, en parte asociada a usos agrícolas tradicionais polo que a maior parte desta superficie correspóndese con un tecido urbano discontinuo. Principais coberturas de ocupación do solo 2005

Figura 2.- Distribución das grandes clases de cobertura de usos do solo en Galicia no ano 2005 (CLC 2006). A partir das Bases de Datos CLC-Change 1990-2000 e CLC-Change 2000-2006 se obtiveron os principais cambios que se produciron nas coberturas de ocupación do solo no períodos 1987-2000 e 2000-2005 en Galicia. Non obstante, debido a diferenza nas metodoloxías empregadas, as bases de datos de cambios de ocupación do solo CLC-Change 1990-2000 e CLC-Change 2000-2006 non son comparables polo que os resultados se analizan de forma separada para os dous períodos (IGN, 2010). De forma xeral, estes datos indican para Galicia un mantemento do sistema territorial de Galicia con limitados cambios nas coberturas de usos do solo. Estes cambios apenas representan para o período 2000-2005 o 1,5% da superficie galega e o 2,7% se nos referimos ao período 1987-2000. Non obstante a maior parte destes cambios se relacionan con cambios no clase de cobertura dentro dunha mesma categoría xeral (por exemplo cambio no tipo de cobertura forestal ou cambio no tipo de cobertura agrícola). Así, se só temos en conta os cambios entre as distintas categorías de coberturas do solo os cambios rexistrados no período 2000-2005 tan só representan o 0,16% da superficie galega e o 0,6% no período 1987-2000. Estes reducidos cambios se poden asociar de forma maioritaria co incremento nas infraestruturas de transporte e zonas industriais e comercias e cos fluxos en ambos sentidos entre as coberturas forestais e agrícolas.



6

Cambios de ocupación do solo en Galicia 1987 - 2000 (CLC-Change 1990-2000)

Figura 3.- Principais cambios na cobertura do solo entre 1987 e 2000. Fonte: Base de datos CLC-Change 1990-2000.



7

Cambios de ocupación do solo en Galicia 2000 – 2005 (CLC-Change 2000-2006)

Figura 4.- Principais cambios na cobertura do solo entre 2000 e 2005. Fonte: Base de datos CLC-Change 2000-2006.



8

2.1.1 Coberturas forestais

As coberturas forestais e espazos abertos delimitadas por CLC 2006 supoñen o 61% da superficie galega. Destas máis da metade (53%) están ocupadas por coberturas de vexetación arbustiva e diversos tipos de pasteiros. O 45% da cobertura forestal delimitada por CLC está ocupada por masas arboradas, sendo as formacións cultivadas (fundamentalmente plantacións de eucaliptos e piñeiros) a clase dominante. En baixa proporción aparecen as coberturas con áreas abertas con pouca ou sen vexetación, aínda que non por iso de menor importancia; inclúense nesta categoría as praias e dunas, afloramentos rochosos, espazos con vexetación escasa e zonas queimadas. A información proporcionada polas Bases de datos CLC-Change 1990-2000 e CLC-Change 2000-2006 relativos aos fluxos na superficies de coberturas forestais e espazos abertos indican unha limitada flutuación en ambos os dous períodos (diminución do 0,48% e 0,15% da superficie forestal nos períodos 1987-2000 e 2000-2005 respectivamente). A información de cambios nas coberturas do uso do territorio proporcionada por CLC indica que as formacións arbóreas viron diminuída lixeiramente a súa superficie en ambos os dous períodos, especialmente no máis recente (diminución do 0,5% e 1,9% da superficie con cobertura arbórea en 1987-2000 e 2000-2005); o menor detrimento no primeiro dos períodos débese fundamentalmente ao incremento nas plantacións de eucalipto. As coberturas de vexetación arbustiva e herbácea, pola súa parte, experimentaron unha diferente dinámica nos dous períodos, diminuíndo a súa superficie entre os anos 1987 e 2000 (0,5% da cobertura de vexetación arbustiva e herbácea) e incrementando a mesma no período 2000-2005 (incremento do 2% da cobertura de vexetación arbustiva e herbácea) debido fundamentalmente ao incremento das matogueiras boscosas de transición. Estes reducidos cambios na superficie da cobertura forestal e espazos abertos durante os dous períodos de estudo, relaciónanse fundamentalmente co proceso de artificialización seguido do proceso de transformación entre coberturas forestais e agrícolas. No primeiro caso, o proceso está determinado maioritariamente pola aparición de novas infraestruturas de transporte.

Fluxos nas coberturas forestais e espazos abertos

-7.000

-6.000

-5.000

-4.000

-3.000

-2.000

-1.000

0

1.000

2.000

3.000

4.000

1987-2000 2000-2005

Artificialización Transformación a coberturas agrícolas

Conversión de coberturas agrícolas a forestais Transformación de coberturas artificiais a forestais

Figura 5.- Fluxos nas coberturas forestais de e espazos abertos durante os períodos 1987 e 2000 (CLC-Change 1990-2000) e 2000-2005 (CLC-Change 2000-2006).



9

2.1.2 Coberturas agrícolas

Segundo os datos CLC 2006, as coberturas agrícolas representan máis da terceira parte do territorio galego (37%) aparecendo ocupadas maioritariamente por un mosaico de cultivos (64%). O predominio das zonas forestais e a importancia do sector forestal na economía rural, vense reflectidos en que máis dunha terceira parte das zonas cultivadas presentan importantes intersticios forestais. Outras coberturas como viñedos, terras de labor, praderías e cultivos anuais asociados con cultivos permanentes non chegan a representar o 1% da cobertura agrícola. Os datos relativos aos fluxos nas coberturas agrícolas en CLC- Change 1990-2000 e CLC- Change 2000- 2006 indican que as coberturas agrícolas en Galicia experimentaron unha moi reducida dinámica nestes dous períodos; diminuíndo en 1.300 ha no período 1987- 2000 como resultado fundamentalmente da transformación de cultivos con importante vexetación natural a coberturas artificiais e á conversión de terreos con cobertura forestal en coberturas agrícolas. En canto ás novas superficies agrícolas, a maioría procede da transformación de amplas zonas de matogueira, mentres que o resto de ganancias teñen a súa orixe na transformación de zonas avaliadas previamente como artificiais, xeralmente como zonas de extracción mineira (OSE, 2006). No período 2000-2005 as coberturas agrícolas permaneceron relativamente estables, non experimentando a penas cambios na súa superficie. Fluxos nas coberturas agrícolas

-4.000

-3.000

-2.000

-1.000

0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

1987-2000 2000-2005

Artificialización Transformación a coberturas forestais

Transformación de coberturas forestais a agrícolas Transformación de coberturas artificiais a agrícolas

Figura 6.- Fluxos nas superficies agrícolas durante os períodos 1987 e 2000 (CLC-Change 1990-2000) e 2000-2005 (CLC-Change 2000-2006).



10

2.1.3 Coberturas artificiais

As coberturas artificiais delimitadas por Corine Land Cover (CLC) inclúen as zonas Urbanas; zonas industriais, comerciais e de transportes; zonas de extracción mineira e en construción; zonas verdes artificiais, non agrícolas, etc. Estas coberturas artificiais representan, segundo CLC 2006, no ano 2005 un 1,7% do territorio galego. A maior extensión desta clase correspóndese con zonas urbanas (67%); seguidas das áreas destinadas á actividade mineira e en construción (17%), zonas industriais, comerciais e de transporte (15%) e, finalmente, as zonas verdes artificiais, non agrícolas, que ocupan o 1% do total. As bases de datos de cambios de coberturas de ocupación do solo CLC-Change 1990-2000 e CLC-Change 2000-2006 indican un incremento nas coberturas artificiais de 8.800 ha (0,3% da superficie galega) no período 1987-2000; este incremento vincúlase maioritariamente ao desenvolvemento das redes de infraestruturas de transporte (A6, A52 e AP9 fundamentalmente). No período 2000-2005 o incremento da superficie das coberturas artificiais foi de moita menor intensidade (2.500 ha), sendo as zonas industriais comerciais e de transporte as que rexistraron a maior parte deste incremento. De forma xeral a distribución das coberturas afectadas polo proceso de artificialización segue o mesmo patrón que a distribución xeral de coberturas en todo o territorio galego: a superficie máis afectada correspóndese con zonas forestais cunha clara diferenciación segundo o uso posterior . É de destacar no período 2000-2005 a porcentaxe de coberturas artificiais que provén da transformación doutra categoría artificial (OSE, 2006).

Cambios nas coberturas artificiais

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

1987-2000 2000-2005

Orixe das novas coberturas artificiais

Coberturas artificiais

Coberturas agrícolas

Coberturas forestais c e espazos abertos

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

1987-2000 2000-2005

Destino das novas coberturas artificiais

Zonas UrbanasZonas industriais, comerciais e de transportesZonas de extracción mineira, vertedoiros e de construciónZonas verdes artificiais, non agrícolas

Figura 7.- Orixe das novas coberturas artificiais en porcentaxe nos períodos 1987- 2000 (CLC-Change 1990-2000) e 2000-2005 (CLC-Change 2000-2006) e destino das novas coberturas artificiais en porcentaxe nos períodos 1987- 2000 (CLC-Change 1990-2000) e 2000-2005 (CLC-Change 2000-2006).



11

2.2 Comparación con outras Comunidades Autónomas

As coberturas de usos do solo en Galicia están representadas, na súa maior parte, por coberturas forestais, con preto do 61% do territorio segundo a información proporcionada por CLC 2006. Esta proporción sitúa a Galicia en niveis semellantes aos do resto de comunidades do Norte de España, que forman o grupo que maior porcentaxe do seu territorio posúen dentro desta categoría, composto por Asturias, Cantabria e Euskadi, e ás que tamén se sumaría Canarias e Ceuta. A seguinte categoría por orde de importancia superficial serían as coberturas agrícolas, que representan máis dun terzo (37%) da superficie galega, e que novamente volve a situar ao territorio galego en niveis semellantes ao resto de comunidades da Cornixa Cantábrica, inferiores á media nacional e aos doutras comunidades cunha dedicación agrícola moito máis representativa, como Andalucía, Castilla-La Mancha, Castilla y León, Illes Balears, Murcia ou Extremadura. Con todo, contrasta bastante o tipo de agricultura da zona Norte de España, que ademais de supoñer unha menor representatividade espacial está máis orientada á gandaría (prados, pasteiros, cultivos forraxeiros) e á produción hortícola en pequena escala e autoconsumo, coa desenvolvida nas comunidades que posúen unha maior porcentaxe superficial, situadas en áreas de maior xericidade e polo tanto vencelladas a grandes superficies cerealísticas e aos cultivos de regadío que posúen un maior grao de intensidade. No tocante ás superficies artificiais, Galicia conta con menos do 2% dentro desta categoría, valor semellante á media española e ás comunidades limítrofes (Asturias, Castilla y León), aínda que inferior aos valores doutras comunidades do Norte de España (Cantabria, Euskadi), e sensiblemente inferior ás comunidades que posúen unha maior proporción do territorio ocupado por zonas artificiais, como Illes Balears, Canarias, Catalunya, Comunitat Valenciana, Madrid Ceuta ou Melilla.

Ocupación do solo en España (2005)

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Coberturas artificiais Coberturas agrícolas Coberturas forestais e espazos abertos

Figura 8.- Porcentaxes de ocupación do solo nas principais clases de cobertura por Comunidades Autónomas de España no ano 2005. Fonte: Base de Datos CLC 2006.



12

A nivel xeral, as proporcións de cambios das clases de coberturas de uso do solo no territorio galego, para os períodos 1987-2000, e 2000-2005 seguen a tendencia xeral do total do territorio nacional, e do resto de Comunidades Autónomas do Norte da Península Ibérica. As coberturas artificiais creceron en todas as autonomías españolas en maior ou menor medida, especialmente no período 1987-2000 presentando en Galicia un aumento inferior á media española aínda que cercano ás proporcións de comunidades próximas e de características territoriais semellantes como Asturias ou Cantabria. Contrastan cos valores de cambio que amosan comunidades do centro e levante español, con aumentos de máis do 40% no período 1987-2000 (Madrid, Illes Balears, Comunitat Valenciana, Murcia).

Cambios nas coberturas artificiais

0

10

20

30

40

50

60

70

1987-2000 2000-2005 ■ 1987-2000 ■ 2000-2005

Figura 9.- Porcentaxes de cambio nas coberturas artifiiciais por comunidades autónomas de España nos períodos 1987-2000 e 2000-2006. Fonte: CLC-Change 1990- 2000 e CLC-Change 2000-2006.

Nas coberturas agrícolas, o descenso no territorio galego é case nulo, tendencia decrecente semellante á presentada no global estatal e ás Comunidades do Norte Peninsular con características territoriais similares ás galegas como Asturias e Euskadi, mentres que noutras comunidades o descenso é un pouco máis acusado como Illes Balears e Comunitat Valenciana e noutras o detrimento é superior como Madrid e Melilla.

Cambios nas coberturas agrícolas

-12

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

1987-2000 2000-2005 ■ 1987-2000 ■ 2000-2005

Figura 10.- Porcentaxes de cambio nas coberturas agrícolas por comunidades autónomas de España nos períodos 1987-2000 e 2000-2006. Fonte: CLC-Change 1990- 2000 e CLC-Change 2000-2006.



13

No tocante ás coberturas forestais e espazos abertos, o descenso en Galicia presenta valores inferiores aos do territorio español, e se sitúa moi por debaixo dos descensos amosados en Andalucía, Extremadura, Murcia ou Illes Balears. No tocante ao resto de Comunidades do Norte Peninsular como Asturias, ou Euskadi as cifras galegas son moi similares aos destes territorios; pola contra noutras Comunidades setentrionais como Cantabria ou Navarra a superficie forestal incrementase a súa superficie de forma neta no período 1987-2005.

Cambios nas coberturas forestais e espazos abertos

-3,0

-2,5

-2,0

-1,5

-1,0

-0,5

0,0

0,5

1,0

1987-2000 2000-2005 ■ 1987-2000 ■ 2000-2005

Figura 11.- Porcentaxes de cambio nas coberturas forestais e espazos abertos por comunidades autónomas de España nos períodos 1987-2000 e 2000-2006. Fonte: CLC-Change 1990- 2000 e CLC-Change 2000-2006.

Figura 12.- As coberturas forestais ocupan case un 61 % do territorio galego.



14

2.3 Previsións futuras

Á vista dos resultados obtidos na análise de coberturas de uso do solo elaborado a partir de CLC e as características territoriais, estruturais e socioeconómicas da Comunidade Autónoma Galega pódense mencionar algúns dos trazos principais que poden marcar a evolución futura nas Coberturas de uso do solo en Galicia. De forma xeral, pódese afirmar que os cambios nas coberturas dos usos do solo en Galicia serán graduais e progresivos, cun ritmo lento inferior ao doutras Comunidades Autónomas que experimentan un maior dinamismo nas súas coberturas do terreo. Polo tanto, pode falarse dunha tendencia a manterse o sistema territorial galego a corto e medio prazo. A pesares desta tendencia ao mantemento do sistema territorial e ao ritmo lento que se pode prever para os cambios nas coberturas de usos do solo en Galicia é previsible que os pequenos cambios xurdidos dentro da matriz estable continúen a tendencia xeral que se puxo de manifesto en anos pasados: incremento da superficie de coberturas artificiais en detrimento fundamentalmente da superficie das coberturas forestais e espazos abertos. É de esperar que ditos cambios xurdan en determinadas áreas do territorio galego xa que as zonas do interior de Galicia presentan en xeral unha tendencia demográfica máis regresiva que as áreas costeiras, fuxindo desta tendencia os concellos que albergan os núcleos urbanos e cabeceiras de comarca e as proximidades dos seus enlaces por estrada (Saco Álvarez, 2005; Xunta de Galicia, 2011); polo tanto é de esperar que as coberturas artificiais sigan incrementando a súa superficie nas comarcas litorais e nas proximidades das áreas urbanas e cabeceiras de comarca. Nos espazos da Rede Natura 2000, en concreto, e de acordo coa DC92/43/CEE que ten por obxecto contribuír a garantir a biodiversidade mediante a conservación dos hábitats naturais e da fauna e flora silvestres; os Estados membros adoptarán as medidas apropiadas para evitar, nas zonas especiais de conservación, o deterioro dos hábitats naturais e dos hábitats de especies, así como as alteracións que repercutan nas especies que motivaron a designación das zonas. Polo tanto é de esperar que nestes espazos a dinámica de usos do solo conduza a incrementar a superficie dos hábitats naturais de interese comunitario listados no anexo I da DC92/43/CEE, e especialmente aqueles considerados prioritarios pola Directiva en detrimento de medios artificiais, superficies forestais con especies alóctonas e mosaicos agrícolas intensivos. As Directrices de Ordenación do Territorio de Galicia (Xunta de Galicia, 2011) constitúen o elemento central do conxunto de instrumentos de ordenación do territorio contemplados na Lei 10/1995, do 23 de novembro, de ordenación do territorio de Galicia. Estas teñen como finalidade establecer as pautas espaciais de asentamento das actividades, precisando a definición dun modelo territorial para Galicia; marcando unha serie de retos territoriais e unhas orientacións estratéxicas para o modelo territorial galego. Polo que a evolución futura das diferentes coberturas de uso do solo en Galicia se atopan en parte suxeitas a estas directrices. Entre as orientacións que propoñen as DOT se poden mencionar, entre outras, o favorecemento da compactidade, harmonización do desenvolvemento das cidades co fin de prever a urbanización difusa; fortalecemento dos núcleos tradicionais e do litoral e valorización do territorio; mellora da accesibilidade, mobilidade e comunicación; freo ao despoboamento rural e favorecemento do reequilibrio territorial; protección do patrimonio natural e cultural.

3. Inventario do sistema

socioeconómico

3. Inventario do sistema

socioeconómico



15

3

Inventario do sistema socioeconómico

No presente apartado achégase unha breve caracterización da poboación da Comunidade Autónoma de Galicia dende un punto de vista socioeconómico. Con este fin preséntase a evolución histórica recente, a situación actual e as previsións futuras dos parámetros socioeconómicos máis relevantes que caracterizan o territorio galego. Dita análise efectuarase a nivel provincial e autonómico. Para elo empréganse os datos proporcionados polos distintos organismos: Instituto Galego de Estatística (IGE), Instituto Nacional de Estatística (INE), Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos, Consellería de Medio Rural, etc. Ademais dunha revisión bibliográfica das principais obras de referencia do medio socioeconómico galego: Saco Álvarez (2005); Casal Lino (1992); Prada Blanco (2004); Bouzada Fernández (2005); Rojo Salgado (2005), etc.

Figura 13.- A poboación dun territorio e as súas características son o resultado dunha serie de procesos históricos de carácter demográfico e extra- demográfico que se plasman na súa composición e distribución no territorio.



16

3.1 Poboación

A poboación dun territorio e as súas características son o resultado dunha serie de procesos históricos de carácter demográfico e extra- demográfico que se plasman na súa composición e distribución no territorio (Saco Álvarez, 2005). Para o seu estudio débense ter en conta os conceptos que subxacen: a poboación atópase nunha dinámica permanente de cambio; o cambio natural, nacementos e defuncións; e os desprazamentos migratorios. As variables que permiten a mellor análise da súa situación ou estrutura son as de idade, sexo, relación coa actividade, nivel de estudios e loxicamente o seu asentamento espacial ou hábitat (Casal Lino, 1992).

3.1.1 Distribución territorial da poboación

A Comunidade Autónoma de Galicia conta cunha poboación de 2.796.089 habitantes (segundo os datos proporcionados polo IGE no Padrón municipal de habitantes correspondente ao ano 2009), o que supón unha densidade de poboación de case 94 habitantes por km2. Esta poboación sitúase preferentemente nas provincias da Coruña e Pontevedra (41% e 34% da poboación galega respectivamente). O conxunto das dúas provincias máis orientais representan o 25% da poboación da comunidade. En canto á concentración espacial da poboación destaca a provincia de Pontevedra na que a densidade de poboación é de 213 habitantes por km2, seguida da provincia da Coruña con 144 habitantes por km2, Ourense con 46 e Lugo con 36.

Poboación e densidade de poboación 2009

Galicia A Coruña Lugo Ourense Pontevedra

Poboación (nº habitantes) 2.796.089 1.145..488 355.195 375.642 959.764

Densidade de poboación (nº hab./km2) 94,54 144,09 36,03 46,15 213,52

Táboa 8.- Poboación e densidade de poboación no ano 2009. Fonte: IGE.

Poboación 2009

41%

13%12%

34%

A Coruña Lugo Ourense Pontevedra

Figura 14.- Distribución provincial da Poboación Galega no 2009. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo Padrón municipal de habitantes (IGE).



17

A Comunidade Autónoma de Galicia abrangue unha extensión de 29.574 km2. Desta superficie o 17% sitúase a unha altitude inferior aos 200 metros, mentres que case o 6,7% do territorio supera os 1.000 metros de altitude. Esta distribución física do territorio condicionará a distribución da poboación galega ao longo do espazo (IGE, 2009), dando lugar a un desequilibrio demográfico moi notable non só entre provincias senón, sobre todo, entre zonas do interior e zonas costeiras e entre os centros urbanos e as zonas rurais. As zonas do interior de Galicia en xeral presentan baixas densidades de poboación ademais dunha tendencia máis regresiva que as áreas costeiras. Foxen desta tendencia os concellos que albergan núcleos urbanos. Cabe sinalar que as cabeceiras de comarca e as proximidades dos seus enlaces por estrada presentan unha situación demográfica máis favorable que o resto de áreas. En xeral as áreas máis favorables dende un punto de vista demográfico posúen a súa vez un maior dinamismo demográfico que o resto (Saco Álvarez, 2005). Todo isto configura unha pauta de distribución da poboación desequilibrada, que apunta a un crecemento poboacional nas zonas urbanas costeiras e do interior, co conseguinte declive das zonas rurais do interior; configurando así unha especie de modelo gravitatorio, onde as concentracións humanas con máis peso exercen a súa atracción sobre as zonas menos poboadas e peor dotadas polo xeral de servizos e oportunidades de emprego (Saco Álvarez, 2005).

Distribución territorial da poboación

Figura 15.- Densidade de poboación por concellos 2009. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE.



18

3.1.2 Dinámica da poboación

A evolución da poboación, tanto no seu tamaño coma na súa estrutura é produto do efecto combinado de migracións, mortalidade e natalidade. O crecemento real dunha poboación é o resultado do seu crecemento natural ou vexetativo (nacementos- defuncións) e o saldo migratorio (inmigración- emigración). Estes movementos da poboación están intimamente relacionados coa estrutura poboacional por idades e por sexo nas dúas direccións posibles: a estrutura poboacional determina os movementos naturais da poboación e os movementos migratorios modifican esta estrutura por idades e sexo.

Evolución histórica da poboación

A poboación galega aumentou en 815.574 efectivos dende o ano 1900 e o fixo dun xeito case constante ano a ano. Non obstante este incremento débese principalmente ao aporte das provincias da Coruña e Pontevedra, xa que as provincias de Lugo e Ourense amosaron unha evolución negativa de perda de habitantes. Ditas perdas producíronse a partir da década dos 50, xa que nas décadas anteriores houbo un lixeiro crecemento en ambas as dúas provincias. A provincia de Lugo foi a que sufriu unha evolución máis negativa xa que se perderon preto de 110.000 habitantes nos últimos 109 anos. A diferente evolución da poboación de cada provincia é consecuencia dos movementos da poboación (naturais e migratorios) rexistrados no pasado século e polo tanto da estrutura por idades e sexo da poboación. A pesares do incremento da poboación galega dende os comezos do século pasado esta perdeu peso de xeito importante dentro do conxunto de España (de 11 galegos por cada cen españois en 1900 pasouse a 6 galegos por cen españois no 2009). Os factores que están detrás de este menor dinamismo son tres e atópanse interrelacionados: a emigración que con distintas fases (intensidade e destino) percorreu todo o século XX; o alto número de falecidos debido ao progresivo envellecemento da poboación e a baixa natalidade que fai de Galicia unha das comunidades autónomas con menor ratio de fillos por muller (Prada Blanco, 2004).

Evolución da poboación


1900 1.980.515 653.556 465.386 404.311 457.262 1910 2.063.589 676.708 479.965 411.560 495.356 1920 2.124.244 708.660 469.705 412.460 533.419 1930 2.230.281 767.608 468.619 426.043 568.011 1940 2.495.860 883.090 512.735 458.272 641.763 1950 2.604.200 955.772 508.916 467.903 671.609 1960 2.602.962 991.729 479.530 451.474 680.229 1970 2.583.674 1.004.188 415.052 413.733 750.701 1981 2.753.836 1.083.415 399.185 411.339 859.897 1991 2.720.445 1.097.511 381.511 354.474 886.949 2001 2.732.926 1.108.002 364.125 344.623 916.176 2006 2.767.524 1.129.141 356.595 338.671 943.117 2007 2.772.533 1.132.792 355.176 336.926 947.639 2008 2.784.169 1.139.121 355.549 336.099 853.400 2009 2.796.089 1.145.488 355.195 335.642 959.764

% pob. 2009/1900 141,18 175,27 76,32 83,06 209,89

Táboa 9.- Evolución histórica da Poboación Galega e porcentaxe de variación da poboación de 2009 respecto á de 1900. Fonte: INE (Series Históricas de Poboación).



19

Evolución da densidade de poboación

Figura 16.- Evolución histórica da densidade de poboación 1900- 2009. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo INE (Series Históricas de Poboación).

Movemento da poboación

No presente apartado preséntanse de forma conxunta as características dos movementos naturais e migratorios da poboación galega dende o ano 1990; pola outra banda analízanse as características dos movementos naturais e migratorios (direccións principalmente) na actualidade. Para o conxunto de Galicia, pódese estimar que dende o ano 1990 ata o ano 2001 o crecemento real foi en case todo momento negativo como resultado directo dun crecemento natural negativo. O incremento da poboación inmigrante só conseguiu enxugar as perdas poboacionais nos derradeiros anos (dende o 2001 ata o 2008), nos que se rexistrou un crecemento positivo da poboación (Saco Álvarez, 2005). Esta evolución, presente para o conxunto de Galicia, non se observa de igual maneira nas catro provincias, xa que mentres as provincias da Coruña e Pontevedra tiveron dous períodos de crecemento positivo (a primeira metade da década dos 90, e o final do período estudado) debidos fundamentalmente aos fluxos migratorios positivos. Nas provincias de Lugo e Ourense a perda de efectivos está presente permanentemente a pesares dos fluxos migratorios positivos dos últimos anos. No caso da provincia de Ourense as inmigracións foron debidas fundamentalmente aos fluxos de retorno dos emigrantes das décadas pasadas. (Bouzada Fernández, 2005).



20

Movemento da poboación

-15.000

-10.000

-5.000

0

5.000

10.000

15.000

20.000

-15.000

-10.000

-5.000

0

5.000

10.000

15.000

20.000

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Crecemento poboacional Saldo vexetativo Saldo migratorio

-5.000

-3.000

-1.000

1.000

3.000

5.000

7.000

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

A Coruña Lugo Ourense Pontevedra

Figura 17.- Imaxe superior: Evolución dos saldos vexetativo, migratorio e crecemento poboacional en Galicia 1990-2008. Imaxe inferior: Evolución do crecemento poboacional nas catro provincias 1990-2008. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE. No tocante ás características do movemento natural da poboación no ano 2008, pódese observar como en xeral o número de defuncións é moito maior ao número de nacementos (agás na provincia de Pontevedra onde os nacementos superan en 592 defuncións). A Comunidade Galega perdeu preto de 11.600 efectivos no ano 2008 debido ao movemento natural da poboación. As taxas brutas de natalidade e mortalidade (número de nacementos ou defuncións por cada 1000 habitantes) permítennos comparar as características do movemento natural da poboación nos diferentes territorios. A situación máis regresiva no 2006 dáse nas provincias de Lugo e Ourense onde as taxas de natalidade son de 5,6 e 5,7 nenos nacidos por mil habitantes respectivamente e as taxas de mortalidade superan amplamente ao dobre da de natalidade, alcanzando os 13,4 falecidos por mil habitantes. Na provincia de Pontevedra a situación é máis favorable xa que ambas as dúas taxas son iguais: 8,8 nacidos e mortos por cada mil habitantes, o que leva consigo un crecemento cero da poboación. A idade media á maternidade é moi similar nas catro provincias galegas: 31 anos; sendo as ourensás as nais máis novas e as coruñesas as máis vellas.



21

En canto a nupcialidade sinalar que a provincia cun maior número de matrimonios é A Coruña; mentres que se nos referimos á taxa bruta de nupcialidade (número de matrimonios por cada mil habitantes) a provincia de Pontevedra é a que posúe unha maior taxa. A idade media ao primeiro matrimonio é aproximadamente dous anos maior nos homes que nas mulleres. As provincias da Coruña e Lugo son nas que os matrimonios se producen a unha idade máis avanzada, mentres que en Ourense as parellas son as máis novas á hora de formalizar o primeiro matrimonio.

Movemento natural da poboación


Nacementos 23.062 9.773 2.197 2.135 5.957

Idade media á maternidade 31,1 31,3 31,1 30,9 31,0 Taxa bruta de natalidade 8,3 8,6 6,2 6,4 18,5

Defuncións 29.288 11.521 4.787 4.615 8.365

Taxa bruta de mortalidade 10,5 10,1 13,4 13,4 8,8 Saldo vexetativo -6.226 -1.748 -2.590 -2.480 + 592

Matrimonios 10.432 4.686 1.099 1.036 3.611

Taxa bruta de nupcialidade 3,7 4,1 3,1 3,1 4,2 Idade media ao primeiro matrimonio

Homes 31,3 31,4 31,8 30,9 31,1 Mulleres 29,2 29,4 29,3 28,8 29,1

Táboa 10.- Indicadores do movemento natural da poboación no ano 2008. Fonte: IGE. En relación aos movementos migratorios sinalar que, en xeral, no ano 2008 os desprazamentos dentro da comunidade foron superiores aos de fora da comunidade; do mesmo xeito, os desprazamentos intraprovinciais foron moi superiores aos interprovinciais. Á hora de emigrar os galegos preferiron marchar a outra comunidade do estado español que ao estranxeiro, mentres que os número de emigrantes que recibe a comunidade, con orixe no estado español, é similar ao procedente do estranxeiro. As provincias de Lugo e Ourense, son as que rexistran unha menor dinámica migratoria en todos os tipos de movementos.

Movemento migratorio


Emigración 87.107 37.948 9.812 12.513 26.834

Emigración interna 60.191 26.725 6.607 8.720 18.139 Á mesma provincia 49.140 23.482 4.518 6.549 14.861 A outra provincia de Galicia 10.781 3.243 2.089 2.171 3.278

Emigración externa 26.916 11.223 3.205 3.793 8.695 A outra CCAA 19.481 7.736 2.618 2.844 6.283 Ao estranxeiro 7.435 3.487 587 949 2.412

Inmigración 104.917 45.606 12.013 14.364 32.933

Inmigración interna 60.191 23.397 6.112 8.281 18.401 Da mesma provincia 49.410 23.482 4.518 6.549 14.861 Doutra provincia de Galicia 10.781 3.915 1.594 1.732 3.540

Inmigración externa 44.726 18.210 5.901 6.083 14.532 Doutra CCAA 22.561 9.397 2.882 3.113 7.169 Do estranxeiro 22.165 8.813 3.019 2.970 7.363

Saldo migratorio 17.810 7.658 2.201 1.851 6.099

Saldo interno ¥ -3.328 -495 -439 262 Saldo externo 17.810 6.987 2.936 2.290 5.837

¥: Dato non procedente

Táboa 11.- Migracións e saldo migratorio segundo tipo de migración no ano 2008. Fonte: IGE.



22

Estrutura da poboación

A estrutura da poboación dun territorio é determinante á hora de definir a posible evolución da mesma a curto e longo prazo. Existen diferentes xeitos de analizar a estrutura demográfica por sexo e por idade. No presente apartado nun primeiro lugar preséntase a estrutura por sexo a través do índice de masculinidade (razón de homes fronte ao de mulleres nun territorio, expresada en tanto por cento). Nun segundo lugar analizarase a estrutura por idades da poboación facendo referencia aos indicadores de poboación facilitados polo IGE. En derradeiro lugar analizarase a estrutura da poboación en relación ao sexo e a idade por medio das pirámides poboacionais. En xeral nos países desenvolvidos o índice de masculinidade é inferior ao 100% debido á maior proporción de mulleres fronte a homes; feito que é unha realidade nas catro provincias galegas. A maior proporción de mulleres a atopamos nas provincias da Coruña e Ourense, mentres que a maior proporción de homes a atopamos na provincia de Lugo.

Índice de masculinidade

Galicia

93,30

A Coruña

92,63Lugo

94,89

Ourense

92,68Pontevedra

93,73

Táboa 12.- Índice de masculinidade no ano 2009. Fonte: IGE.

A poboación galega caracterízase, no seu conxunto, por altos niveis de envellecemento, consecuencia directa e causa indirecta dunha baixa natalidade e á súa vez causa de altas taxas de mortalidade. Considerando soamente a incidencia do movemento natural da poboación, a poboación galega leva moito tempo nun proceso de franca regresión, especialmente nas provincias orientais. As migracións, máis independentes da estrutura por idades da poboación, están a conseguir, cada vez en maior medida, manter os niveis de poboación (Saco Álvarez, 2005). Comparando a estrutura por idades da poboación do territorio nos anos 1975 e 2009 pódese observar como a poboación sufriu un forte envellecemento nestes 35 anos; especialmente na provincia de Ourense. Segundo os diferentes índices a provincia máis nova é a de Pontevedra mentres que a máis vella é a de Ourense. O índice de envellecemento representa a relación entre a poboación maior de 64 anos e a poboación menor de 20 anos mentres que o índice de sobreenvellecemento representa a relación entre a poboación maior de 84 anos e a poboación maior de 64 anos. Ambos os dous son indicativos do grao de envellecemento dun territorio. No primeiro dos índices destacan as provincias de Ourense e Lugo con taxas de máis de 200 puntos, seguidas da Coruña con 133, mentres que Pontevedra non acada os 105. No caso do índice de sobreenvellecemento a situación na comunidade é mais regular aínda que volven a ser as provincias de Lugo e Ourense as que teñen unha taxa máis elevada. Especialmente significativas son as taxas de dependencia da poboación, xa que son indicativas da estrutura por grandes grupos de idade da poboación, se ben tamén reflicten de forma indirecta información acerca da “sanidade económica” da sociedade, ao indicar a poboación en idade non activa, fronte a que si o está. As taxas de dependencia relacionan o total de efectivos "dependentes", aqueles que se consideran poboación non activa, menores de 15 anos e maiores de 64, coa poboación activa. O índice de recambio da poboación activa mide a capacidade dunha poboación para substituír os individuos que entran na xubilación, xa que consiste na relación entre a poboación de entre 60 e 64 anos e a poboación de entre 20 e 24 anos.



23

En vista da realidade do territorio, rexístranse taxas de dependencia senil altas e xuvenies baixas. A situación óptima aceptada pola xeneralidade sería aquela na que a taxa de dependencia xuvenil fose de ao menos o 40% e a de dependencia senil non superase o 20%. Segundo os datos do ano 2009, tódalas provincias atópanse moi lonxe desta situación óptima; mentres que no ano 1975 os datos de dependencia xuvenil eran os adecuados e os de dependencia senil superaban lixeiramente a situación óptima. Na actualidade a situación máis preocupante se atopa nas provincias de Ourense e Lugo onde a dependencia xuvenil é pouco máis da metade da considerada situación óptima e a dependencia senil é máis do dobre da citada situación óptima. Indicadores de poboación


1975 2009 1975 2009 1975 2009 1975 2009 1975 2009

Idade media 35,3 44,05 34,7 43,73 39,3 47,27 37,8 47,65 33,0 41,97

Homes 33,7 42,42 32,8 42,12 38,1 45,73 36,5 46,00 31,0 40,28 Mulleres 36,9 45,57 36,5 45,23 40,4 48,68 39,0 49,18 34,7 43,55

I. de envellecemento 39,3 138,43 36,3 133,50 60,8 207,14 53,0 211,22 29,4 104,79I. de sobreenvellecemento 6,3 16,88 6,3 15,74 6,3 19,39 6,5 19,08 6,0 15,83I. de dependencia global 79,1 49,83 77,8 47,85 76,4 58,79 72,0 61,45 86,2 45,46

I. de dependencia xuvenil 56,8 17,05 57,1 16,57 47,5 14,75 47,1 15,29 66,6 18,59I. de dependencia senil 22,3 32,79 20,7 30,98 28,9 44,05 25,0 46,16 19,6 26,87

I. de recambio 67,7 115,15 62,2 119,32 90,6 114,75 79,6 132,92 58,6 105,17

Táboa 13.- Indicadores demográficos da estrutura da poboación no ano 2009. Fonte: IGE. Elaboración propia As pirámides de poboación constitúen unha forma gráfica de representar datos estatísticos básicos, sexo e idade, da poboación dun territorio, permitindo as comparacións interterritoriais e unha doada e rápida percepción de diferentes fenómenos demográficos tales como o envellecemento da poboación, o equilibrio ou desequilibrio entre sexos, etc.: as pirámides de poboación, dependendo da súa forma, poden dar unha visión xeral da xuventude, madureza ou vellez dunha poboación. En xeral as catro pirámides das provincias galegas no ano 2009 correspóndense cunha pirámide de tipo regresiva (o grupo de poboación adulta predomina sobre o da poboación nova e a porcentaxe de anciáns é elevado). As provincias con pirámides máis regresivas son a de Lugo e en menor medida a de Ourense onde os últimos grupos de idade superan amplamente aos grupos de poboación máis nova. A tendencia suxire unha progresiva inversión das pirámides motivado polo progresivo envellecemento da poboación co conseguinte aumento dos grupos de idade máis avanzados. No conxunto de Galicia os grupos de idade máis representados son os de idade media, concretamente os de entre 25 e 35 anos; esta situación repítese nas provincias da Coruña e Pontevedra, mentres que en Ourense os grupos mais representados son os de 25- 49 anos e en Lugo os de 70-74 anos. Como tendencia xeral destaca que nos últimos grupos de idade as mulleres superan amplamente en número aos homes. En definitiva a estrutura da pirámide reflicte unha poboación envellecida e unha tendencia a que se agrave esta situación. Estas pirámides comparadas coas do conxunto de España reflicten unha menor poboación nova e maior canto máis lonxeva, sobre todo no caso feminino (Prada Blanco, 2004).



24

Pirámides poboacionais

0-4

10-14

20-24

30-34

40-44

50-54

60-64

70-74

80-84

Galicia

Homes Mulleres

50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000

0-4

10-14

20-24

30-34

40-44

50-54

60-64

70-74

80-84

A Coruña

15.000 10.000 5.000 0 5.000 10.000 15.000

0-4

10-14

20-24

30-34

40-44

50-54

60-64

70-74

80-84

Lugo

15.000 10.000 5.000 0 5.000 10.000 15.000

0-4

10-14

20-24

30-34

40-44

50-54

60-64

70-74

80-84

Ourense

45.000 30.000 15.000 0 15.000 30.000 45.000

0-4

10-14

20-24

30-34

40-44

50-54

60-64

70-74

80-84

Pontevedra

Figura 18.- Pirámides de poboación 2009. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE.

Proxección da poboación

O Instituto Galego de Estatística (IGE) publicou no ano 2004 a proxección da poboación galega a longo e curto prazo abranguendo un horizonte temporal dende o 2002 ata o 2051. No presente apartado preséntanse os resultados da proxección da poboación de Galicia dende o ano 2007 ata o ano 2051 baixo os tres posibles escenarios futuros que establece o IGE: por un lado, construíuse un escenario baseado na evolución máis previsible das diferentes compoñentes que afectan ó crecemento e á estrutura da poboación, trazando polo tanto a senda máis probable de evolución da poboación galega nos próximos anos. Polo outro, construíronse dous escenarios



25

alternativos, un baixo e outro alto, que enmarcan un amplo abanico de contextos demográficos a longo prazo (IGE, 2004). Este método baséase na ecuación compensadora que relaciona o crecemento ou decrecemento dunha poboación nun período de tempo en función dos fenómenos demográficos que determinan a súa evolución. Por un lado, os nacementos e os inmigrantes, que engaden efectivos á poboación inicial; polo outro as defuncións e os emigrantes, que os subtraen. As consecuencias que se derivan do Escenario Baixo son unha forte redución da poboación galega e un acelerado envellecemento da súa estrutura demográfica. Este escenario, considerado moi pouco probable, permite ver en toda a súa extensión as consecuencias do mantemento dos baixos niveis de fecundidade actuais sen un incremento claro do saldo migratorio. O Escenario Medio considérase o máis previsible; mostra a negativa repercusión da actual estrutura por idades sobre o crecemento da poboación. Este escenario amosa un lixeiro aumento da poboación galega a curto prazo, aínda que posteriormente a conxunción entre un crecente envellecemento, a chegada a idades fértiles de xeracións pouco numerosas, e a redución do saldo migratorio desemboca nun contexto de perdas de poboación. O Escenario Alto prevé un maior incremento da esperanza de vida e unha recuperación máis rápida e intensa da fecundidade. O saldo migratorio positivo de Galicia aumenta nos primeiros anos e sitúase sempre por riba dos máximos observados no período máis recente. As tendencias deste escenario aseguran un crecemento dos residentes en Galicia tamén a medio e longo prazo, aínda que sen evitar un envellecemento da poboación. Proxección da poboación

1.000.000

1.500.000

2.000.000

2.500.000

3.000.000

3.500.000

2007 2011 2015 2019 2023 2027 2031 2035 2039 2043 2047 2051

Baixo Medio Alto

Figura 19.- Proxección da poboación galega a longo prazo segundos diferentes escenarios. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE.



26

3.2 Análise socioeconómico

Segundo Hodgson (1995) a economía é o estudo das relacións sociais e dos procesos de produción, distribución e intercambio relativos ás necesidades da vida humana. No presente apartado ponse de manifesto as características da economía galega na actualidade a través de variables coma a actividade da poboación, a formación do mercado de traballo, os niveis de renda dos fogares ademais dunha caracterización dos diferentes sectores de actividade; así coma un estudo da evolución dos parámetros socioeconómicos máis salientables.

3.2.1 Actividade da poboación

No presente epígrafe abórdanse as principais variables que fan referencia ao mercado laboral de Galicia, a través da análise das taxas máis comúns, como as de actividade, ocupación e paro. Delas preséntase a súa evolución dende o ano 1996, así como os comportamentos por provincias, por un lado, e segundo o sexo por outro. Achégase tamén unha representación da proxección da taxa de actividade calculada polo IGE ata o ano 2017; así coma unha caracterización da poboación inactiva segundo a causa de inactividade. A porcentaxe de poboación activa dun territorio é un parámetro clave para definir a situación socioeconómica dunha poboación xa que representa ás persoas que, nun período de referencia dado, subministran man de obra para a produción de bens e servizos económicos ou que están dispoñibles e fan xestións para incorporarse a dita produción. Así esta comprende a todas as persoas de 16 ou máis anos que cumpren as condicións necesarias para a súa inclusión entre as persoas ocupadas ou paradas. A poboación ocupada do territorio son as persoas de 16 e máis anos que durante a semana de referencia tiveron un traballo por conta allea ou exerceron unha actividade por conta propia. Mentres que a poboación parada son todas aquelas persoas de 16 e máis anos, que durante a semana de referencia estiveron simultaneamente: sen traballo, na procura de traballo e dispoñibles para traballar. No ano 2008 preto da metade (46%) da poboación galega de máis de 16 anos atopábase en situación de inactividade, o 5% en paro e o 49% ocupada.

Actividade económica

48%

7%

45%

Poboación ocupada Poboación parada Inactivos

Figura 20.- Poboación en relación á actividade económica Galicia 2009. Fonte: elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE.



27

Taxas de actividade, ocupación e paro

De acordo ao expresado en parágrafos anteriores a dinámica demográfica de Galicia está caracterizada polo elevado envellecemento da poboación, o cal provoca un peso da poboación inactiva moi elevado respecto á poboación activa. Este feito ponse aínda máis de manifesto ao referirnos á poboación de sexo feminino debido a maior esperanza de vida e a histórica menor incorporación da muller ao sistema económico. A continuación achégase un resumo das taxas de actividade, ocupación e paro para Galicia e as catro provincias galegas no ano 2009 segundo o sexo, a súa evolución dende o ano 1996 ata o 2006 e a distribución por sexo e idade das mesmas.

Taxas de actividade, ocupación e paro

Taxa de actividade Taxa de ocupación Taxa de paro

Total Homes Mulleres Total Homes Mulleres Total Homes Mulleres

Galicia 54,8 62,1 48,1 47,7 54,8 41,3 12,9 11,9 14,0

A Coruña 57,2 65,1 50,2 50,6 58,2 43,8 11,6 10,6 12,7Lugo 49,2 55,2 43,4 44,3 49,8 39,1 10,3 9,8 11,0Ourense 46,8 52,5 41,7 40,9 46,9 35,7 12,6 10,9 14,5Pontevedra 56,7 64,6 49,3 48,0 55,4 41,1 15,4 14,4 16,7

Táboa 14.- Taxas de actividade, ocupación e paro no ano 2009. Fonte: IGE. A taxa de actividade correspóndese coa porcentaxe do número total de activos sobre a poboación de 16 ou máis anos. Dita taxa para Galicia foi no ano 2009 do 54,8%, a maior cifra dos últimos anos. As provincias da Coruña e Pontevedra son as que amosan as taxas máis altas de actividade no ano 2009, situándose, en primeiro lugar, a de A Coruña cunha taxa do 57,2%. As provincias de Lugo e Ourense presentan unhas taxas por debaixo da taxa galega, cun 49,2% e un 46,8%, respectivamente. Respecto do período anterior, o ano 2006, Ourense é a única provincia que experimenta unha diminución na súa taxa de actividade, mentres que nas provincias restantes prodúcese un lixeiro incremento, próximo o 1%. Na última década no conxunto de Galicia o incremento na taxa de actividade foi practicamente unha constante a excepción do período do 2000 ao 2001 onde a taxa diminuíu lixeiramente. Segundo o sexo en tódolos casos a taxa de actividade masculina é moi superior á feminina; 14 puntos porcentuais no conxunto da comunidade. As maiores diferenzas entre sexos danse na provincia de Pontevedra e a menor diferenza na provincia de Ourense con menos de 15,3 e 10,8 puntos porcentuais, respectivamente. Segundo o grupo de idade as taxas de actividade máis altas concéntranse no grupo de 25 a 54 anos (case o 90% nos homes e o 78% nas mulleres) dándose neste grupo as maiores diferenzas entre sexos (12 puntos porcentuais); o segundo grupo de idade onde son máis altas as taxas de actividade en Galicia no ano 2009 é o das persoas entre 16 e 24 anos; mentres que o grupo de máis de 55 anos é o que presenta as taxas de actividade máis baixas (10 puntos porcentuais).



28

Taxa de actividade

40

45

50

55

60

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009


0

20

40

60

80

100

de 16 a 24 anos de 25 a 54 anos de 55 e máis anos

Homes Mulleres

Figura 21.- Evolución na última década da taxa de actividade e distribución da mesma segundo sexo e grupo de idade no ano 2009. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE.

No ano 2009, Galicia presenta unha taxa de ocupación (porcentaxe de ocupados sobre a poboación de 16 ou máis anos) do 54,8%. Dita taxa vén experimentando un crecemento continuado dende o ano 1997. A taxa de ocupación máis elevada para o ano 2009 dáse na provincia da Coruña (54,8%), seguida de Pontevedra (56,7%), Lugo (49,2%) e Ourense (46,8%); presentando as dúas provincias orientais valores moi por debaixo da media galega. En canto á evolución da taxa de ocupación dende o ano 2007 medra en todas as provincias. Segundo o sexo os homes teñen unha moi superior taxa de ocupación (13,5 puntos porcentuais); as maiores diferenzas rexístranse, con valores similares, en A Coruña e Pontevedra (14,4 e 14,1 puntos porcentuais, respectivamente), sendo Ourense e Lugo con 11,2 e 10,7 puntos porcentuais, as de taxa soas máis vellas. O grupo con menor diferenza entre sexos é o comprendido entre 16 e 24 anos, con 10 puntos porcentuais.



29

Taxa de ocupación

5

10

15

20

25

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009


0

20

40

60

80

100


Homes Mulleres

Figura 22.- Evolución na última década da taxa de ocupación e distribución da mesma segundo sexo e grupo de idade no ano 2009. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE.

No ano 2009 a taxa de paro (porcentaxe de parados sobre o total de activos) en Galicia foi do 12,9%, proporción que racha a tendencia a baixa dende o ano 2004. Cabe resaltar o elevado incremento rexistrado respecto os anos precedentes (4,4 puntos porcentuais mais que no ano 2006, 5,3 superior o ano 2007 e 4,2 por enriba do rexistrado no ano 2008). A maior taxa de paro, dáse en Pontevedra (15%), que é a única que se sitúa por riba da galega, sendo Lugo, con 10,3% a que presenta valores mais baixos. No que respecta a Ourense, o seu porcentaxe e similar o de Galicia, e un punto inferior o de Coruña. Segundo o sexo e a idade a maior taxa de paro a atopamos entre a mocidade galega e en maior medida no grupo das mulleres (4,5 puntos porcentuais por riba dos homes). Fronte a este grupo de idade máis afectado polo paro, amósase o grupo máis adulto, persoas de 55 ou máis anos, con porcentaxes por debaixo da taxa de paro galega e coas menores diferenzas entre sexos. O grupo de idade dos 25 aos 44 anos presenta unhas taxas de paro significativas moi similares as da comunidade galega, en canto que a taxa de paro das mulleres, sitúase case un punto por riba da dos homes.



30

Taxa de paro

35

40

45

50

55

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009


0

10

20

30

40


Homes Mulleres

Figura 23.- Evolución na última década da taxa de paro e distribución da mesma segundo sexo e grupo de idade no ano 2009. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE.

Proxección da taxa de actividade

No ano 2005 o IGE publica unha serie de proxeccións da actividade da poboación segundo o sexo, dende o ano 2002 ata o ano 2017 co obxectivo de estimar, non só un conxunto da poboación ou da poboación en idade de traballar, senón a evolución futura da poboación activa por sexo e idade; estimación necesaria para o desenvolvemento das diferentes políticas relacionadas co mercado de traballo, como a formación dos traballadores, a medida da carga de inactivos nunha determinada poboación, ou a elaboración de políticas sociais destinadas a fomentar a inserción laboral dos mozos. Estas proxeccións de actividade pertencen ao conxunto das denominadas proxeccións derivadas e apóianse na proxección previa de poboación, á que se lle aplican unhas taxas proxectadas de actividade por sexo e idade, que se obteñen mediante diferentes estratexias metodolóxicas. Consideráronse tres escenarios de evolución da actividade: un escenario baixo que considera un lixeiro incremento das taxas de actividade do ano 2004 ao longo da proxección, un escenario alto, cun



31

notable incremento destas e un escenario medio, situado nunha posición equidistante, e que se considera como escenario de referencia desta proxección. En todos os escenarios a taxa de actividade feminina segue a ser moi inferior á masculina atopando diferenzas de preto de 20 puntos porcentuais. Para os primeiros anos en ambos sexos se prevé un incremento na taxa de actividade, aínda que a partir do ano 2010 esta manterase máis ou menos estable e mesmo diminuirá.

Proxección da taxa de actividade

40,0

45,0

50,0

55,0

60,0

65,0

70,0

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Baixo Homes Baixo Mulleres Medio Homes

Medio Mulleres Alto Homes Alto Mulleres

Figura 24.- proxección da taxas de actividade en Galicia segundo sexo e escenario económico. Fonte: elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE.

Poboación inactiva

O grupo de poboación inactiva (persoas de 16 e máis anos non clasificadas como ocupadas ou paradas) no conxunto de Galicia no ano 2009 representa o 39% da poboación. No grupo das mulleres a inactividade supera en catro puntos porcentuais á poboación activa, isto débese fundamentalmente á maior esperanza de vida feminina, por unha parte, e á tradicional relegación da muller ás labores da casa, por outra, o que leva consigo a non incorporación destas á vida laboral (Lazaro, et al., 2004; Prada Blanco, 2004). Os inactivos clasifícanse en diferentes categorías funcionais: estudantes, persoas que se ocupan do seu fogar, retirados xubilados e outros pensionistas e outras situacións e non sabe ou non refire o estado de inactividade. No conxunto do territorio galego máis da metade da poboación inactiva correspóndese con retirados, xubilados ou pensionistas, o segundo grupo de inactivos é o das persoas dedicadas ás labores da casa que representa o 21% e pode asignarse case exclusivamente ao grupo de poboación feminina, os estudantes representan un 19% da poboación inactiva mentres que outras situacións acollen un 12%.



32

A nivel provincial atopamos pequenas diferenzas en canto ao reparto da poboación inactiva segundo a causa de inactividade, e así as provincias cunha maior porcentaxe de retirados, xubilados ou pensionistas son as de Lugo e Ourense con máis do 60% da poboación inactiva debido ao maior envellecemento destas poboacións. A maior porcentaxe de estudantes a atopámola en Pontevedra e A Coruña con un 15% e a menor en Ourense, mentres que o grupo de labores de casa está máis representado na provincia de Pontevedra.

Poboación inactiva

14%

53%

21%

11%

1%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

A Coruña

Lugo

Ourense

Pontevedra

Estudantes Retirados, xubilados e pensionistas

Labores da casa Outros

Non contestan

Figura 25.- Poboación inactiva por situación de inactividade en Galicia e nas catro provincias galegas no ano 2009.Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE.



33

3.2.2 Cualificación dos recursos humanos

O grao de formación da poboación dun territorio resulta fundamental á hora de definir dende un punto de vista socioeconómico á mesma, a súa vez pode dar reflexo do grao desenvolvemento dun territorio ao mesmo tempo que pode determinar as futuras oportunidades da economía do territorio. Para caracterizar o grao de formación da poboación amósanse as taxas de analfabetismo rexistradas no anos 1991 e 2001, e a distribución da poboación segundo o nivel de estudos no ano 2001. As taxas de analfabetismo (porcentaxe de poboación de 16 e máis anos que non sabe ler nin escribir sobre o total da poboación de 16 e máis anos) reflicten a porcentaxe da poboación co nivel máis baixo da formación. En tódolos ámbitos estas taxas diminuíron de forma considerable. As taxas de analfabetismo nas mulleres son moito maiores debido ao papel que estivo sometida a muller na historia recente, aínda que esta situación parece estar mudando e as diferenzas entre sexos diminuíron de xeito significativo a pesares de que a taxa nas mulleres sigue sendo moito maior que nos homes. As maiores taxas en xeral atópase na provincia de Ourense onde a taxa de analfabetismo feminina atópase preto do 4%.

Taxa de analfabetismo

1991 2001

Total Homes Mulleres Total Homes Mulleres

Galicia 3,3 1,6 4,9 2,1 1,0 3,0

A Coruña 3,3 1,5 5,0 2,0 1,0 3,0 Lugo 3,5 1,8 5,0 2,1 1,1 2,9 Ourense 4,3 2,2 6,1 2,7 1,5 3,8 Pontevedra 2,8 1,3 4,2 1,8 0,9 2,7

Táboa 15.-Taxa de analfabetismo 1991- 2001. Fonte: IGE. Os censos de poboación e vivendas ofrecen datos a cerca da distribución da poboación maior de 16 anos segundo o nivel de estudos. No ano 2001 o grupo de poboación máis representado no conxunto de Galicia é o correspondente ao daquelas persoas que teñen sen completar o Bacharelato elemental, ESO ou EXB, seguidos dos que xa remataron estes niveis. A continuación aparecen os que están en posesión dun título de Bacharelato superior, FPI, FPII ou equivalentes seguidos dos que teñen menos cinco anos de escolarización. O grupo dos doutores é o menos representado nas catro provincias. Pódese afirmar que a poboación de a provincia da Coruña é a mellor formada posto que supera ás demais provincias na porcentaxe de doutores, de persoas con estudos universitarios e persoas en posesión do Bacharelato superior, FPI, FPII ou equivalentes. A provincia de Pontevedra é a que rexistra os valores mais baixos nos dous primeiros niveis de formación (non sabe ler ou escribir e menos de cinco anos de escolarización). A situación máis negativa se atopa na provincia de Ourense onde se rexistran as maiores porcentaxes de poboación nos niveis educativos máis baixos, ademais das menores porcentaxes nos niveis máis altos.



34

Nivel de estudos

25,1%

19,2%

10,4%0,3% 16,3%2,1%

26,6%

Non sabe ler ou escribir Menos de 5 anos de escolarización

Sen completar Bacharelato elemental, ESO ou EXB Bacharelato elemental, ESO ou EXB completo

Bacharelato superior, FPI,FPII ou equivalentes Diplomatura, licenciatura,enxenaría ou equivalentes

Doutoramento

0% 20% 40% 60% 80% 100%

A Coruña

Lugo

Ourense

Pontevedra

Figura 26.- Poboación de 16 e máis anos segundo o nivel de estudos 2001. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE (Censo de poboación e vivendas, 2001).

3.2.3 Nivel de renda

O Instituto Galego de Estatística realiza dende o ano 1999 a “Enquisa de condicións de vida das familias”, macroenquisa de periodicidade anual dirixida aos fogares galegos, co obxecto de obter información sobre as súas características socioeconómicas. No presente apartado amósanse os resultados referentes ao nivel de renda dos fogares. O ingreso medio mensual do fogar galego foi no 2007 de 1.750 euros, exactamente 70 euros máis que no ano 2005, e 43 euros menos que no ano 2006, o que supón para os fogares galegos unha perda dos seus ingresos medios mensuais de un 2,4% neste derradeiro ano. A distribución provincial vén a confirmar a tendencia experimentada dende os últimos anos, onde os ingresos medios mensuais por fogar máis altos se dan nas provincias da Coruña (1.867 euros) e Pontevedra (1.840 euros) fronte aos máis baixos de Lugo (1.622 euros) e Ourense (1.400 euros).



35

O fogar máis frecuente (18,50%) en Galicia no ano 2007 é aquel que ingresa entre 1.000 e 1.500 euros mensuais. Cabe salientar que o 18,21% dos fogares galegos ingresan máis de 3.000 euros ao mes. Por outra banda, o fogar menos frecuente (2,10 %) é o que ingresa menos de 400 euros ao mes. Tendo en conta os intervalos extremos de nivel de renda dos fogares pódese observar o comportamento destes por provincias; deste xeito, A Coruña é a provincia cunha menor porcentaxe de fogares que ingresan menos de 600 euros ao mes, é a que amosa a maior porcentaxe de fogares con ingresos mensuais superiores aos 3.000 euros; igualmente é a provincia con menor porcentaxe de fogares con ingresos mensuais inferiores a 400 euros (1,36%). Na banda contraria Ourense é a que ten a maior porcentaxe de fogares con ingresos mensuais inferiores a 600 euros (11,31%) e a menor porcentaxe de fogares que ingresan máis de 3.000 euros ao mes.

Nivel de renda dos fogares


Ata 400,00 € 2,10 1,36 3,32 2,77 2,67De 400,01 a 600,00€ 6,14 5,28 7,74 8,62 5,56De 600,01 a 1.000,00 € 15,06 13,32 16,34 21,71 13,97De 1.00,01 a 1.500,00 € 18,50 17,77 19,86 21,25 17,72De 1.500,01 a 2.000,00 € 16,10 17,23 15,36 14,71 15,57De 2.000,01 a 2.500,00 € 14,26 14,76 13,94 9,93 15,54De 2.500,01 a 3.000,00 € 9,63 9,96 8,35 5,71 11,35De 3.000,01 a 4.000,00 € 9,98 11,13 8,79 8,81 9,49Máis de 4.000,00 € 8,23 9,18 7,29 6,49 8,12

Ingreso medio mensual por fogar 1.750 1.867 1.622 1.400 1.840

Táboa 16.- Porcentaxe de fogares segundo o intervalo de ingresos mensuais e ingreso medio mensual por fogar 2007. Fonte: IGE. Enquisa de condicións de vida das familias, ano 2007.

O Instituto Galego de Estatística na “Enquisa de condicións de vida das familias”, considera catro tipos de ingresos do fogar: traballo, prestacións, traballo e prestacións e nin traballo nin prestacións. No ano 2007, o 40,31% dos fogares galegos percibiron ingresos procedentes só do traballo, seguidos dos fogares con ingresos procedentes do traballo e prestacións (30,13%) e, por último, os fogares nos que os ingresos proveñen das prestacións (29,15%). Existen notables diferenzas entre provincias en canto á tipoloxía de ingresos, xa que os fogares da Coruña e Pontevedra teñen ingresos procedentes unicamente do traballo en maior medida que Lugo e Ourense. No caso dos ingresos procedentes unicamente das prestacións son os fogares de Lugo e Ourense os que amosan as porcentaxes máis altas, en comparación co resto das provincias. Destaca Ourense, cunha porcentaxe do 41,06% de fogares que teñen unicamente ingresos derivados das prestacións no ano 2007. Para o caso da categoría composta polos ingresos derivados do traballo e das prestacións, as diferenzas entre provincias son menores, con porcentaxes próximas á media galega (30,13%), a excepción da provincia de Ourense, que acada a porcentaxe máis baixa de fogares con ingresos derivados do mercado laboral e das axudas sociais, cun 25,01%.

Tipoloxía de ingresos dos fogares


Traballo 40,31 42,14 34,82 33,55 43,05

Prestacións 29,15 26,48 33,29 41,26 25,88

Traballo e prestacións 30,13 31,05 31,59 25,01 30,49

Nin traballo nin prestacións 0,41 0,32 0,30 0,38 0,59

Táboa 17.- Porcentaxe de fogares segundo a tipoloxía de ingresos 2007 Fonte: IGE. Enquisa de condicións de vida das familias, ano 2007.



36

A continuación móstrase a porcentaxe de risco de pobreza, é dicir, a porcentaxe de persoas cun ingreso equivalente inferior ao limiar de risco de pobreza, que establecese no 60% da media de ingresos equivalentes de cada provincia. No ano 2007, un 14,42% dos galegos estaban por debaixo do limiar de pobreza. A únicas provincias que supera esta porcentaxe son Pontevedra con un 15,67% e Ourense cun valor similar (14,43%).

Limiar de pobreza e extrema pobreza

% persoas baixo o limiar de

pobreza

Galicia 14,42

A Coruña 13,48Lugo 14,29Ourense 14.43Pontevedra 15,47

Táboa 18.- Porcentaxe de risco de pobreza con limiares provinciais. Fonte IGE. Enquisa de condicións de vida das familias. Ano 2007

3.2.4 Sectores de actividade

Entendemos por traballo a realización dunha actividade pola que se recibe diñeiro a cambio. Os traballos que poden desenvolver as persoas clasifícanse en grupos chamados sectores de actividade ou sectores de produción. Hai tres sectores de actividade principalmente: primario (agricultura, gandería, sector forestal, caza e pesca), secundario (industria e construción) e terciario ou sector servizos. O análise da importancia dos diferentes sectores de actividade realízase tendo en conta os indicadores do emprego (fonte EPA) no 2009 e a súa evolución dende o ano 1976. Fai 30 anos o sector máis importante na economía galega segundo a porcentaxe de persoas ocupadas era o sector primario con máis do 45% da poboación ocupada. Este sector diminuíu nestes 30 anos debido ao abandono masivo do rural galego ata alcanzar as porcentaxes máis baixas de persoal ocupado no ano 2007 con tan só o 8,6%; este papel de liderado na economía galega o asumiu dende os anos 90 o sector servizos que incrementou notablemente o número de persoas ocupadas ata alcanzar ó 65,9% de persoas ocupadas nel. Foi o sector secundario o que se mantivo máis estable nestes últimos anos, aínda que se rexistraron lixeiros incrementos nos primeiros anos no sector industrial e nos derradeiros no sector da construción. Este proceso de terciariación é un proceso común a todo o territorio español e europeo aínda que en Galicia este fenómeno ponse máis de manifesto debido á grande importancia que o sector primario tiña a mediados de século na economía galega.



37

% Poboación ocupada por sector

0

10

20

30

40

50

60

70

1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009

Agricultura e pesca Industria Construción Servizos

Figura 27.- Evolución da distribución da poboación ocupada por sectores de actividade 2009 (en miles de persoas). Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE.

Na actualidade é o sector servizos o máis representado en todo o territorio galego con cifras que roldan o 66%. O segundo sector en persoas ocupadas é o sector secundario mentres que o sector primario é o que menos peso ten na poboación ocupada. Non obstante a súa contribución é moi elevada en comparación con outros territorios do noso entorno. A nivel provincial atopamos notables diferenzas e así son as provincias de Ourense e A Coruña nas que o sector servizos ten máis peso. A provincia de Lugo é a que máis peso lle outorga ao sector primario que acada practicamente ó 19% da poboación ocupada. A provincia de Pontevedra destaca especialmente no sector secundario (principalmente a industria) onde se ocupa máis do 20% da poboación.

Poboación ocupada por sector

Figura 28.- Distribución da poboación ocupada por sectores de actividade 2009. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo IGE.

7,8

5,9

18,8

6,8

6,6

16,0

11,7

10,7

16,6

20,0

10,3

10,6

10,3

9,8

10,0

65,9

71,8

50,2

66,8

63,4

Galicia

A Coruña

Lugo

Ourense

Pontevedra

Agricultura e pesca Industria Construción Servizos



38

Sector primario

Como vimos con anterioridade a importancia da ocupación e produción do sector primario (agricultura, gandería, forestal, caza, pesca, marisqueo...) na economía galega reduciuse intensamente nas últimas décadas. Esta caída producise en paralelo á que rexistra o conxunto da economía española, aínda que sempre mantendo en Galicia un nivel superior en el VEB (Valor Engadido Bruto). (Prada Blanco, 2004).

Figura 29.- Malia a importante diminución da ocupación no sector primario, esta segue a ser unha peza fundamental na economía e na configuración da paisaxe galega.

Agricultura, gandería e sector forestal

A Consellería do Medio Rural, a través da Sociedade para o Desenvolvemento Comarcal de Galicia e dentro desta, o Sistema de Información Territorial de Galicia (SITGA), leva desenvolvendo nos últimos anos unha metodoloxía para a obtención de estatísticas de superficies agrarias anualmente a nivel comarcal: Anuario de Estatística Agraria; este ofrece datos precisos coa finalidade de obxectivar a produción agrogandeira e forestal de Galiza, o que permite avaliar comparativamente superficies, prezos e efectivos gandeiros das explotacións agrarias galegas. Pola outra banda no ano 1999 o Instituto Nacional de Estadística presentou o proxecto do Censo Agrario 1999; que se inscribe dentro do programa comunitario de "enquisas sobre a estrutura das explotacións agrícolas" a nivel de tódolos estados membros da Unión Europea. As características a investigar refírense ao tamaño das explotacións, parcelación, réxime de tenza, métodos de rego, usos do solo, efectivos de gandería, maquinaria, instalacións para o almacenamento de abonos de orixe animal, man de obra e principais canles de comercialización da produción. Atendendo aos datos da distribución xeral de terras da Consellería de Medio Rural, do total da superficie xeográfica galega (2.958 miles de hectáreas), un 60% corresponde á superficie forestal, en tanto que a superficie dedicada a cultivo alcanza o 14%, e a prados e pasteiros o 15%.



39

A nivel provincial destacan pola proporción de superficie agroforestal en primeiro lugar a provincia de Lugo seguida da de Ourense; a provincia de Lugo lidera o sector en canto a superficie de cultivo e prados pasteiros e pasteiros arbustivos (35% da superficie provincial), mentres que a provincia de Ourense destaca no sector forestal con máis do 65% da súa superficie dedicada a este sector.

Distribución de terras 2004


Superficie cultivada 475.559 181.256 169.531 63.218 61.554

Cultivos asociados e sucesivos 57.952 34.531 15.940 2.301 5.680

Superficie de cultivo 417.607 146.725 154.090 60.917 55.874

Prados, pasteiros e pasteiros arbustivos 464.270 92.152 177.335 139.036 55.747

Superficie forestal 1.760.265 451.703 583.120 454.896 270.546

Outras superficies 315.698 104.746 71.025 72.491 67.406

Superficie total 2.957.841 795.327 985.600 727.341 449.574

Táboa 19.- Distribución de terras 2008. Fonte: Anuario de Estatística agraria 2008 (Consellería de Medio Rural). O minifundismo é unha das características máis relevantes do sector agroforestal galego; este feito queda reflectido na distribución das explotacións agrícolas segundo o tamaño, dato que ofrece o Censo Agrario 1999. Tanto a nivel autonómico coma provincial as explotacións máis infrecuentes son as de maior tamaño. Non obstante atópanse grandes diferenzas no grao de minifundismo a nivel provincial: así tanto en Pontevedra como en Ourense máis do 80% das explotacións con terras pertencen á clase de menor superficie, mentres que na Coruña estas representan o 70% e en Lugo non chegan a metade das explotacións. Se houbera que ordear as provincias polo grao de minifundismo aparecería en primeiro lugar Pontevedra seguida de Ourense e A Coruña e en derradeiro lugar aparecería Lugo. Explotacións agrícolas

Nº explotacións con terras >=0,1 a <5 >=5 a <10 >=10 a <20 >=20 a <50 >=50

Galicia 268.995 73,6 12,1 8,9 4 1,3

A Coruña 80.642 69,1 15,3 10,9 3,9 0,8Lugo 54.028 47,5 19,9 19,7 10,3 2,7Ourense 64.992 84,3 8,9 3,7 1,7 1,5Pontevedra 69.333 89,1 5,5 3,2 1,3 0,8

Táboa 20.- Distribución das explotacións agrícolas segundo superficie total 1999. Fonte: IGE. O anuario de estatística agraria 2008; divide os cultivos nun primeiro lugar entre herbáceos e leñosos. Dentro dos cultivos herbáceos os de maior superficie tanto a nivel autonómico e provincial (agás na provincia de Ourense) son os cultivos forraxeiros, especialmente na provincia de Lugo onde acadan o 90% da superficie de cultivos herbáceos. O segundo grupo en superficie é o de cereais de gran cun 11,9% a nivel galego. A provincia de Ourense non segue a mesma distribución dos grupos de cultivos herbáceos que o resto dos territorios xa que o primeiro grupo co 57% é o dos cereais de gran seguido dos tubérculos e os cultivos forraxeiros. En termos absolutos é a provincia da Coruña a que ten unha maior superficie dedicada a cultivos herbáceos seguida de Lugo, Pontevedra e Ourense. Dentro dos cultivos leñosos onde se atopan as froiteiras e os viñedos destaca especialmente a provincia de Ourense que acolle preto do 40% da superficie de cultivos leñosos de Galicia. Agás na provincia de Pontevedra en tódalas provincias o cultivo de froiteiras supera ao de viñedos (especialmente na provincia de Lugo onde aparece a menor superficie de viñedo en termos absolutos).



40

Distribución dos grupos de cultivos


Cultivos herbáceos Ha % Ha % Ha % Ha % Ha %

Cereais gran 42.510 11 11.476 7 6.596 4 17.501 57 6.938 17Cultivos forraxeiros 303.600 79 136.826 85 134.873 90 4.562 15 27.339 68Tubérculos 17.901 5 5.433 3 4.498 3 5.554 18 2.396 6Leguminosas gran 2.622 1 1.323 1 624 1 263 1 407 1Hortícolas e viveiros 16.283 4 6.348 4 3.079 2 3.024 10 3.302 8

Cultivos leñosos Ha % Ha % Ha % Ha % Ha %

Froiteiras 34.148 57 7.184 73 9.548 84 14.688 62 2.791 18Viñedo 25.902 43 7.652 27 1.864 16 8.833 38 12.547 52

Nota: Os datos de froiteiras inclúen o castiñeiro

Táboa 21.- Distribución dos grupos de cultivos no ano 2008 Fonte: Anuario de Estatística agraria 2008 (Consellería de Medio Rural).

Para o análise da gandería analizaranse os datos proporcionados polo Censo Agrario de 1999 pola súa maior simplicidade e facilidade no análise. Atendendo ao análise por unidades gandeiras a nivel autonómico destaca o grupo bovino con máis do 60%, seguido do porcino e as aves, mentres que o gando caprino ao igual que en tódalas provincias é o menor representado. A nivel provincial pódese adiviñar unha distribución semellante entre as provincias do Norte por unha banda e as do Sur por outra. Así na Coruña e Lugo o gando con maior representatividade é o bovino con máis dun 70% de unidades gandeiras seguido do gando porcino e as aves, mentres que nas provincias do Sur a distribución do gando é máis equitativo, e así o gando bovino, porcino e de aves teñen unha representatividade similar. Chama a atención a provincia de Ourense onde a representatividade do gando bovino é moi baixa respecto ao porcino e aviar. En canto ao número de explotacións no 1999 destaca o grupo das aves con máis de 164.000 explotacións en Galicia, seguido do gando porcino con 109.000 explotacións. Esta distribución de explotacións mantense en tódalas provincias. En referencia ao número de cabezas a nivel autonómico destaca o gando porcino seguido do bovino; nas provincias da Coruña e Lugo o gando bovino supera ao porcino mentres que nas outras dúas provincias o gando porcino supera ao resto

Cabana gandeira

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Galicia

A Coruña

Lugo

Ourense

Pontevedra

Bovino Ovino Caprino Porcino Aves

Figura 30.- Distribución da cabana gandeira en unidades gandeiras no ano 1999. Fonte: Elaboración propia a partires dos datos proporcionados polo Censo agrario 1999 (IGE).



41

Figura 31.- A gandería bovina é a que dispón dun maior número de unidades gandeiras no conxunto do territorio galego.

Cabana gandeira


Bovino

Unidades gandeiras 856.728 336.329 381.896 44.170 94.333 Explotacións 79.630 30.818 25.400 6.909 16.503 Número de cabezas 1.084.912 417.485 486.464 65.064 115.899

Ovino

Unidades gandeiras 33.536 5.930 8.685 11.416 7.505 Explotacións 37.098 8.566 7.858 4.404 16.270 Número de cabezas 335.348 59.297 86.846 114.160 75.045

Caprino

Unidades gandeiras 4.853 615 1.688 1.648 902 Explotacións 8.036 1.545 2.056 1.299 3.136 Número de cabezas 48.532 6.147 16.882 16.481 9.022

Porcino

Unidades gandeiras 326.747 97.104 67.494 79.475 82.674 Explotacións 109.010 35.883 28.773 19.169 25.185 Número de cabezas 1.239.797 365.961 245.242 330.850 297.744

Aves (miles de cabezas)

Unidades gandeiras 195.369 19.742 44.737 66.716 64.174 Explotacións 164.125 54.565 36.236 26.904 46.420 Número de cabezas 20.145 1.901 4.730 7.167 6.346

Táboa 22.- Cabana gandeira por especies no ano 1999. Fonte: Censo agrario, 1999 (IGE). As producións do subsector forestal representan unha contribución moi importante na Produción Final Agraria galega. A produción de madeira é, con moito e dende unha perspectiva tradicional, a principal achega do subsector forestal (Anuario de Estatística Agraria, 2005). Segundo os datos proporcionados polo Anuario de Estatística Agraria, 2005 relativos ás cortas rexistradas para cada un dos grupos principais de especies forestais con presenza en Galicia; no ano 2005 na Comunidade de Galicia producíronse máis de 5,5 millóns de metros cúbicos de madeira, case a metade desta procedía de plantacións de coníferas principalmente do xénero Pinus e a outra



42

metade de especies do xénero Eucalyptus; o 5% desta produción corresponde a outras especies de frondosas. A nivel provincial é a provincia da Coruña a que máis volume de madeira xerou no ano referido, principalmente de Eucalyptus (provincia cun maior porcentaxe de produción deste tipo de madeira cun 60%). A provincia de Lugo foi a que máis madeira de coníferas produciu neste ano (882.791 m3), aínda que a maior porcentaxe de produción de coníferas a atopamos na provincia e Ourense (91,6%). A provincia de Lugo é a que produciu un maior volume de madeira de outras especies de frondosas (154.629 m3), e a maior porcentaxe deste tipo de madeira (10,3%). A produción de madeira en Galicia presenta unha evolución moi flutuante, ao menos dende o ano 1996. Estas flutuacións débense principalmente á produción irregular das especies de coníferas, xa que as frondosas teñen unha produción máis regular ao longo do tempo.

Produción de madeira 2004


m3 % m3 % m3 % m3 % m3 %

Coníferas 2.178.242 47,5 680.601 10,4 132.791 49,2 545.590 91,6 609.310 55,6

Eucalipto 2.697.627 47,1 1.483.006 66,3 728.058 40,5 20.319 3,4 466.244 43,5Especies autóctonas 309.130 5,4 73.693 3,3 154.629 10,3 29.652 5,0 21.157 1,4

Total madeira 5.725.049 2.237.300 1.795.475 595.561 1.096.710

Non se inclúen as partidas “Madeira delgada para trituración e outros usos industriais” nin “Sen clasificar e fóra do bosque”.

Táboa 23.- Produción de madeira en m3 con cortiza no ano 2004. Fonte: Anuario de Estatística Agraria 2004.

Evolución da produción de madeira

0

1.500.000

3.000.000

4.500.000

6.000.000

7.500.000

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Coníferas Eucalipto Espeies autóctonas Madeira total

Non se inclúen as partidas “Madeira delgada para trituración e outros usos industriais” nin “Sen clasificar e fóra do bosque”.

Figura 32.- Evolución da produción de madeira en Galicia en m3 con cortiza. Fonte: Anuario de Estatística Agraria 2005.



43

Pesca

O sector pesqueiro, que engloba todas as actividades relacionadas coa pesca extractiva, o marisqueo e a acuicultura; continúa sendo un dos primeiros axentes da economía galega. Segundo os datos do Instituto Galego de Estatística (IGE), no ano 2004 a cifra de negocio deste sector superou a barreira dos 1.000 millóns de euros. Ademais da facturación directa, esta actividade estimula o funcionamento doutros moitos axentes económicos en Galicia. De feito, do sector pesqueiro galego dependen non só os máis de 25.700 mariñeiros, acuicultores e mariscadores que faenan habitualmente senón tamén os traballadores de actividades como a industria conserveira, os estaleiros ou o comercio. Estímase que por cada emprego no mar se crean arredor de catro empregos máis en terra (Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos). Por outra banda, segundo as contas económicas do IGE, nos anos 2003-2004, a contribución da pesca extractiva, o marisqueo e a acuicultura no PIB galego foi do 10,7 (datos extraídos da Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos). Segundo as grandes cifras do subsector pesqueiro para cada actividade proporcionadas polo IGE para o ano 2004; en tódolos tipos de indicadores é a pesca extractiva a que presenta as maiores cifras; excluíndo este tipo de pesca do análise, no referente á cifra de negocio destaca a actividade da pesca de altura seguida da acuicultura mariña e a pesca costeira; en termos de emprego xerado destaca a pesca costeira seguida da pesca de altura, o marisqueo á pé e a acuicultura mariña. Sector pesqueiro 2004

Cifra de negocio

(miles de €) Total de compras de

explotación (miles de €) Total de servizos

exteriores (miles de €) Emprego (persoas)

Pesca extractiva 657.730,84 192.061,08 129.658,61 16.085Marisqueo a flote 28.492,68 4.241,92 3.033,99 3.465Pesca costeira 192.679,51 40.189,55 39.971,33 7.251Pesca de altura 436.558,66 147.629,61 86.653,28 5.369Marisqueo a pé 30.491,62 1.187,96 243,18 5.057Acuicultura mariña 293.480,97 138.306,49 46.283,87 4.380Acuicultura continental 25.743,88 7.925,55 3.155,37 234

Total 1.007.447,31 339.481,08 179.341,02 25.756

Táboa 24.- Datos Económicos do sector pesqueiro en Galicia 2004. Fonte: IGE. A Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos leva a cabo un rexistro de buques pesqueiros de Galicia segundo o porto de amarre e así segundo estes datos a flota pesqueira con porto base en Galicia está formada por máis de 4.800 buques de pesca, é a flota pesqueira máis importante de todas as rexións europeas e tamén a maior do país co sector pesqueiro máis potente da Unión Europea. De feito, Galicia posúe preto do 40% dos barcos españois. Estes datos reflicten a grande importancia da flota galega no sector pesqueiro comunitario e estatal. Para o seu análise, a flota pesqueira galega pódese clasificar en dúas categorías: a que opera en augas internacionais (flota de altura e gran altura) e a que faena dentro das augas galegas e no Caladoiro Nacional (flota costeira ou de baixura).



44

Rexistro de buques pesqueiros

Nº barcos

Pesqueria internacional (gran altura) 135

Arrastre (bacaladeiros) 7 Arrastre (conxeladores) 20 Arrastre ( NAFO conxeladores) 19 Cerco 3 Palangre superficie 86

Pesqueria comunitaria (altura) 125

Palangre fondo: NEAFC 49 Palangre fondo: NEAFC <100 trbs 10 Arrastre: NEAFC 62 Arrastre: Portugal 4

Caladeiro nacional (Cantábrico/Noroeste) 4.587

Arrastre 98 Artes menores 4.201 Cerco 164 Palangre fondo 26 Palangre superficie 61 Enmalle (rasco) 3 Enmalle (volantas) 34 4

Totais 4.847

Táboa 25.- Rexistro de Buques Pesqueiros da Comunidade Autónoma de Galicia. Datos a 22/02/2010. Fonte: Consellería do Mar wwww.pescadegalicia.com.

A flota de baixura posúe unha gran importancia social en Galicia. Nela faénase cunha enorme diversidade de artes coma trasmallos, miños, rascos, palangrillos, racús, bou de man, bou de vara, diferentes tipos de nasas, etc. A flota de artes menores ou artesanal (na que se inclúe o marisqueo a flote) é a máis importante en número de embarcacións na baixura. Forman esta flota 4.200 embarcacións de porte moi pequeno que faenan nas augas interiores, sobre todo nas rías, zonas de competencia exclusiva da Xunta de Galicia. Os seus pescadores explotan especies como o polbo, a faneca, o congro, o choco, a centola ou a ameixa. O cerco é a segunda frota máis numerosa de baixura, contando cuns 164 barcos. A súa permanencia no mar non supera as 24 horas e soen pescar lirio, xurelo, cabala, bocareo e, sobre todo, sardiña. Os principais portos base deste segmento de flota son Cambados, Redondela, Portosín e Malpica. A medio camiño entre a flota de baixura e a de altura atópase a flota de arrastre de litoral, que se dedica á captura de pescada, rape, rapante, xurelo e lagostino nas augas do caladoiro do Mar Cantábrico, dende Portugal a Francia, tendo a súa actividade importantes repercusións económicas. Nela faenan, 98 buques que teñen a súa base nos portos de Burela, Celeiro, A Coruña, Ribeira, Muros, Marín e Vigo.



45

Figura 33.- A flota pesqueira galega atópase composta por máis de 5.200 embarcacións a maior parte delas dedicadas á pesca de baixura.

Nas augas comunitarias non españolas faenan en torno a 125 pesqueiros con porto base rexistrado en Galicia. Entre estas flotas destaca a do Gran Sol ou da NEAFC (North East Atlantic Fisheries Commission). Trátase dunha flota de fresco de grande importancia para Galicia que opera principalmente en augas do Sur e do Oeste de Irlanda, aínda que tamén se inclúen unidades que pescan nas costas de Francia. Está formada por embarcacións que faenan ao arrastre e ao palangre de fondo para capturar pescada, rapante, rape e lagostino. Os portos máis importantes para estes buques en Galicia son A Coruña, Vigo, Marín, Celeiro e Burela. Os pesqueiros do caladoiro portugués desenvolven unha actividade importante, sobre todo nos portos de Vigo e Marín. En augas do país veciño, faenan arrastreiros e cerqueiros en virtude do marco fronteirizo e con reciprocidade nas licenzas de acceso. Tamén actúan en augas europeas os barcos de cerco, que todos os anos navegan cara o Golfo de Biscaia ao final da primavera para participar na costeira da anchoa. Algúns destes barcos incorpóranse máis tarde a outra pesca estacional, a costeira do bonito, actividade na que anualmente participa unha importante fracción da flota galega, sendo unha grande parte deles de Celeiro e Burela. A meirande parte do bonito capturado destínase ao consumo en fresco e unha menor parte á conserva. Os principais portos de descarga desta flota son Burela, A Coruña, Celeiro e Vigo, onde tamén descargan boniteiros doutras comunidades, como Euskadi e Cantabria. A pesca de gran altura é a exercida nas augas internacionais dos océanos Atlántico, Índico e Pacífico; arredor de 134 buques de pesca de gran altura teñen porto base en Galicia e entre eles se atopan: atuneiros conxeladores, palangreiros de superficie, a flota do fletán negro que está a traballar en augas da NAFO (Northwest Atlantic Fisheries Organization), os bacallaeiros do Mar de Barents e os grandes conxeladores. As compañías galegas posúen investimentos na maioría dos caladoiros internacionais de relevancia: Arxentina, Arxelia, Chile, Namibia, Nova Celandia, Tunicia, Venezuela, Sudáfrica, Camerún, Costa de Marfil, Senegal, Mozambique, Uruguai, Guinea, Angola, Gabón, Congo, Togo, Mauritania ou El Salvador.



46

O marisqueo está definido legalmente como unha "modalidade específica de pesca, consistente na actividade extractiva dirixida á captura de mariscos". A súa faceta máis sinxela e artesanal, a que ten como obxecto a captura de moluscos na costa areosa e se fai a pé sen utilizar embarcación, é o que se coñece como marisqueo a pé. Esta actividade ten unha grande importancia social en Galicia, xa que dela dependen os ingresos de máis de 5.000 persoas, sendo máis de 4.100 mulleres. O marisqueo a flote, sen embargo, é desempeñado principalmente por homes xerando preto de 3.500 empregos. As especies principais que capturan os mariscadores a pé son: a ameixa fina (Ruditapes decussatus) , a ameixa babosa (Venerupis pullastra), e o berberecho (Cardium edule). Segundo os datos proporcionados polo Anuario de Pesca 2007 elaborado polo Servizo de Produción Pesqueira da Dirección Xeral de Recursos Mariños da Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos, no ano 2007 o valor económico dos bivalvos descargados nas lonxas galegas polos mariscadores e mariscadoras da nosa comunidade acadou preto dos 75 millóns de euros, correspondentes ás máis de 10.000 toneladas de produción poxadas. A acuicultura, no seu senso máis amplo, defínese como o conxunto de actividades encamiñadas ao cultivo de especies acuáticas. A costa galega goza dunhas condicións idóneas para a acuicultura grazas, entre outros factores, á abundancia de fitoplancton, á temperatura e a salubridade das augas. Dende finais dos anos 70, isto permitiu o desenvolvemento dunha industria acuícola propia, diversificada e en crecemento constante. Galicia ocupa, pois, posicións de liderado no sector dos cultivos mariños. Segundo os datos da Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos no ano 2005, o 81,9% da produción acuícola española correspondeu á acuicultura galega, sendo o mexillón e o rodaballo as principais especies de cultivo. No ano 2006 a acuicultura galega acadou unha produción total superior ás 310.000 toneladas, a cifra más alta acadada nos últimos 5 anos. A produción da acuicultura galega está dominada polo mexillón cultivado en batea, con gran diferenza sobre as demais especies, pois chega a representar o 96% da cantidade total producida e o 63% do volume total de facturación. Nas rías galegas están fondeadas 3.515 bateas, a meirande parte delas dedicadas ao cultivo do mexillón. Galicia posúe tamén 1.190 parques de cultivo de moluscos (fundamentalmente ameixas fina, babosa e xaponesa), 22 granxas mariñas e 17 criadeiros de peixes planos e moluscos (Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos).

Instalacións acuícolas

Bateas 3.515

Mexillón 3.337 Ostra 107 Policultivos 71

Granxas mariñas 22

Peixes planos 20 Moluscos 2

Criadeiros 17

Peixes planos 7 Moluscos 10

Parques de cultivo 1.190

Táboa 26.- Instalacións acuícolas en Galicia. Fonte: Anuario de Pesca, 2007 (Servizo de Produción Pesqueira da D.X. de Recursos Mariños. Consellería de Pesca).

Os axentes comercializadores e os establecementos que interveñen na cadea de suministro de peixe supoñen ao mesmo tempo unha partida moi importante para a economía galega. As lonxas son



47

os lugares autorizados para levar a cabo a primeira venda dos produtos pesqueiros. Galicia conta con 63 lonxas, xestionadas xeralmente polas confrarías de pescadores. Dentro do sector comercializador, teñen un importante peso os maioristas e os exportadores. Trátase dunha industria moi dinámica na que operan arredor de 700 compañías que empregan a máis de 2.000 traballadores. Galicia conta, ademais, con 61 depuradoras e 23 centros de expedición, encargados de procesar os moluscos para expedilos posteriormente aos mercados; creando arredor de 350 postos de traballo. Inclúense tamén neste sector as cetáreas, que manteñen vivos os crustáceos capturados nas rías antes de seren comercializados. Actualmente, existen máis de 60 entidades deste tipo, que xeneran uns 380 empregos. Durante o 2008, poxáronse nas lonxas galegas máis de 170 millóns de quilos de especies xerándose un valor económico superior aos 450 millóns de euros, dos cales 313 proceden da venda de peixe. En volume, as especies máis importantes foron o xurelo, a pescada, a xarda, a sardiña e o lirio; superando cada unha delas a barreira dos 10.000 quilos. A clasificación económica encabézaa a pescada, que facturou no ano 2007 máis de 90 millóns de euros, o que supón preto do 20% do valor das vendas nas lonxas galegas (Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos).

Produción pesqueira

Quilos Euros

Algas 82.213 50.615 Bivalvos 11.340.932 77.806.177 Cefalópodos 9.851.796 26.963.378 Crustáceos 1.580.872 30.213.875 Equinodermos 747.949 1.987.498 Gasterópodos 14.840 32.146 Peixes 149.825.738 313.561.026 Poliquetos 1.958 40.899 Resto das descargas 122.434 667.408

TOTAL 173.568.732 451.328.023

Táboa 27.- Datos xerais de produción pesqueira de Galicia en primeira venda no 2008. Fonte. Anuario de Pesca, 2008 (Consellería do Mar).

Derivadas do sector pesqueiro no noso territorio atopamos outras industrias moi relacionadas con este sector: a industria conserveira e a industria conxeladora. A industria conserveira constitúe un sector fundamental na economía do noso país . Hoxe en día, as compañías galegas dominan o mercado español e son o maior referente na Unión Europea. Así, das 147 empresas españolas dedicadas a elaborar conservas cos produtos do mar, 67 están situadas en Galicia facturando o 83% do total nacional. No 2007, o sector transformador de conservas de pescados e mariscos de Galicia xerou unha produción de 285.848 toneladas, o que supón o 85% do total de España. En termos económicos, estas empresas facturaron máis de 1.041 millóns de euros e xeraron 12.000 postos de traballo. En relación á industria conxeladora Galicia conta con 113 factorías que se dedican a conxelar produtos do mar antes da súa posterior comercialización. Estas industrias facturaron máis de 2.112 millóns de euros e deron emprego a 8.049 traballadores no ano 2006. A maioría deles traballan nos almacéns frigoríficos encargados de procesar e conservar descargas dos pesqueiros (sobre todo de altura), unha actividade que resulta especialmente importante na Ría de Vigo.



48

Produtos galegos con indicativo de calidade

No presente apartado inclúense os datos básicos dos produtos galegos que se distinguen con algún indicativo de calidade, o que fai que teñan un recoñecemento diferenzado nos mercados. A data de Maio de 2008 Galicia conta con cinco denominacións de orixe, cinco denominacións de orixe protexida, sete indicacións xeográficas protexidas, catro denominacións xeográficas protexidas, repartidas en diversos productos como viño, queixo, carne, patacas, mel e pan, mexillón,...ademais de estes indicativos de calidade Galicia posúe diferentes marcas de calidade coma Galicia Calidade, PescadeRías e Agricultura Ecolóxica.

Figura 34.- O sector vitícola é o máis antigo expoñente dos distintivos de calidade a nivel Europeo. En canto ao viño, Galicia posúe cinco denominacións de orixe: D.O Ribeiro, D.O Valdeorras, D.O Rías Baixas, D.O Monterrei, D.O Ribeira Sacra e a indicación xeográfica protexida Viños da Terra (entre os que se atopan o Viño da Terra de Barbanza e Iria, o Viño da Terra de Betanzos e o Viño da Terra Val do Miño-Ourense). O sector vitícola é o máis antigo expoñente dos distintivos de calidade a nivel Europeo. En Galicia a Denominación de Orixe máis antiga é a D.O. Ribeiro recoñecida. polo Estatuto del Vino en 1932, creándose posteriormente o Consello Regulador no ano 1957, e aprobándose o seu regulamento no ano 1976. Segundo os datos proporcionados nas fichas técnicas de cada denominación de orixe con datos de decembro de 2008 (Consellería do Medio Rural) as Denominacións de Orixe cun maior número de viticultores son a D.O Rías Baixas (6.577) e a D.O do Ribeiro (6.028), con 184 e 113 industrias respectivamente. En canto ao valor económico estimado a D.O. Rias Baixas aparece en primeiro lugar con case 75 millóns de euros no 2008 seguida da D.O. Ribeiro con máis de 23 millóns de euros,a D.O. Valdeorras con mías de 15 millóns, a D.O. Ribeira Sacra con máis de 14 millóns e en derradeiro lugar aparece a D.O. Monterrei con case 3,5 millóns de euros. Entre os queixos galegos atópanse catro denominacións de orixe protexidas: D.O.P. Queixo de Tetilla, D.O.P. Arzúa – Ulloa, D.O.P. San Simón da Costa e D.O.P. Queixo do Cebreiro. A D.O.P. Queixo de Tetilla é a de maior produción e valor económico estimado con 2,6 millóns de kg de queixo e máis de 16 millóns de euros de valor económico estimado no 2008 ademais é a máis antiga das denominacións de orixe do queixo sendo recoñecida no ano 1992. A seguinte D.O.P en produción é a D.O.P. Arzúa- Ulloa con 2,4 millóns de kg de queixo e máis de 14,5 millóns de euros de valor económico estimado, recoñecida no ano 1995; a D.O.P. San Simón da Costa produciu case 350 mil



49

kg de queixo e 2,4 millóns de euros; en derradeiro lugar aparece a D.O.P. Queixo do Cebreiro con 20 mil kg e case 170 mil euros de valor económico estimado (datos extraídos das fichas técnicas correspondentes ao ano 2008 da Consellería de Medio Rural). O mexilón cultivado nas rías galegas atópase amparado pola Denominación de Orixe Protexida Mexilón de Galicia regulada polo Consello Regulador do Mexillón de Galicia, os traballos precedentes á constitución deste organismo comezaron en 1989 mentres que en outubro de 1994 o Consello iniciou as súas actividades. O método de produción do Mexillón de Galicia é o cultivo en batea nas rías; Galicia posúe 3.337 bateas ancoradas dentro dos polígonos de cultivo situados no interior das rías de Vigo, Pontevedra, Arousa, Muros-Noia e Ares-Betanzos. Galicia comercializa en torno a 250. 000 toneladas de mexillón ao ano que supoñen o 40% da produción europea deste molusco. O sector mexilloeiro xera uns 11.500 postos de traballo directo (dos cales 8.500 son fixos) e 7.000 indirectos e un volume de facturación anual que oscila entre os 15.000 e os 18.000 millóns de pesetas, constituíndo un sector estratéxico no desenvolvemento económico, presente e futuro, da comunidade galega (datos proporcionados polo Consello Regulador de Mexilón de Galicia). Estanse a tramitar seguindo o procedemento para acadar o rexistro na listaxe de produtos europeos protexidos por Denominación de Orixe Protexida, os seguintes: Pemento de Arnoia, Pemento do Couto, Pemento de Herbón e Pemento de Oimbra. Entre as carnes atópanse dúas Indicacións xeográficas protexidas: a I.X.P. Lacón gallego (recoñecida no 1997) e a I.X.P. Ternera gallega (aprobada no 1994); estas recollen as carnes certificadas de toda a comunidade autónoma aínda que en ambas as dúas indicacións xeográficas protexidas os produtores se concentran na provincia de Lugo. No ano 2008 a produción de I.X.P. Lacón gallego foi de máis de 34 mil kg cun valor económico de case 147 mil euros; a produción de I.X.P. Ternera gallega foi de 17 mil toneladas cun valor económico estimado de máis de 85 millóns de euros (datos proporcionados nas fichas técnicas correspondentes ao ano 2008 da Consellería de Medio Rural). A I.X.P. Pataca de Galicia regulada no ano 2001 posúe catro subzonas de produción: A Limia, Terra Chá- A Mariña, Bergantiños e Lemos, sendo a de A Limia a de maior produción con máis do 97% da produción de pataca de Galicia que foi no ano 2006 de máis de 7 millóns e medio de kg cun valor económico estimado de máis de 1,5 millóns de euros (datos proporcionados nas fichas técnicas correspondentes ao ano 2008 da Consellería de Medio Rural).

A I.X.P. Mel de Galicia creada no ano 1997, procede de colmeas movilistas e obtense por decantación ou centrifugación; segundo a súa orixe botánica o mel de Galicia pode clasificarse en: mel multifloral, mel monofloral de castiñeiro, mel monofloral de eucalipto, mel monofloral de silva e mel monofloral de queiroga. No ano 2008 a produción de mel certificada foi de 315 mil kg cun valor económico estimado de 1,3 millóns de euros. A zona de produción, elaboración e envasado da I.X.P. Mel de Galicia abrangue todo o territorio da Comunidade Autónoma de Galicia, aínda que a maior produción concéntranse na provincia de Lugo (datos proporcionados nas fichas técnicas correspondentes ao ano 2008 da Consellería de Medio Rural). A I.X.P. Pan de Cea, recoñecida o ano 2004,ten un área de elaboración adscrita ao termo municipal de San Cristovo de Cea, sito ao noroeste da provincia de Ourense. No ano 2008 a produción certificada foi de máis de 323 mil Kg en 16 fornos cun valor económico estimado de máis de 734 mil euros. A I.X.P. Faba de Loureizá, foi creada e regulamentada en agosto de 2008, e abarca o territorio costeiro da provincia de Lugo, coñecido como A Mariña Lucense. Atópanse rexistrados 52 produtores que, o remate do ano 2008, comercializaron case 1,8 mil kg, por un valor de 20 mil euros.



50

En Febreiro de 2009 apróbase o Regulamento da I.X.P. Castaña de Galicia, reservada a froitos atinxidos a partir dos cultivares autóctonos galegos do castiñeiro europeo (Castanea sativa, Mill). Atópase en tramitación segundo o procedemento para acadar o rexistro na listaxe europea de produtos protexidos por Indicación Xeográfica Protexida, os seguintes: Grelos de Galicia, Botelo Galego, Androia Galega e Tarta de Santiago. En canto aos augardentes e Licores Galiza posúe ata catro denominacións xeográficas protexidas D.X. Orujo de Galicia /Augardente de Galicia, D.X. Augardente de Herbas de Galicia,D.X. Licor de Herbas de Galicia e D.X. Licor Café de Galicia. Das catro denominacións xeográficas é a de Orujo ou Augardente de Galicia a de maior produción e valor económico con máis de 184.000 litros cualificados e 2,2 millóns de euros (datos proporcionados nas fichas técnicas correspondentes ao ano 2008 da Consellería de Medio Rural). A produción total de estas Denominacións Xeográficas foi no dito ano, de máis de 340.000 kg, cun valor de 4 millóns de euros. Ademais das denominacións de orixe, denominacións de orixe protexida, indicacións xeográficas protexidas e denominacións xeográficas protexidas Galicia posúe outras marcas indicativas de calidade como “PescadeRías ¿de onde se non?”, “Agricultura Ecolóxica” e “Galicia Calidade” que acollen diversos produtos. A marca ”PescadeRías ¿de onde se non?” foi presentada no mes de febreiro do 2008 e impulsada pola Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos cos obxectivos básicos de promover e fomentar os produtos da pesca e o marisqueo procedentes da comunidade. Baixo esta marca de calidade pódense amparar aqueles recursos procedentes de pesca e marisqueo frescos ou preparados, extraídos en augas da plataforma continental situada entre as liñas que marcan a desembocadura do río Miño e do Eo pola frota que sae e entra diariamente de porto, e que son capturados con artes selectivas. A marca comezou a súa andaina no mes de marzo de 2008, as primeiras lonxas auditadas e autorizadas para dar comezo á certificación dos seus produtos foron as de Baiona, Vilaboa, Portonovo e Campelo. A Agricultura Ecolóxica ampara a totalidade da produción primaria así como a elaboración e transformación dos alimentos sempre que o sistema de produción teña lugar mediante prácticas agrícolas que fomentan o equilibrio do ecosistema. O Consello Regulador da Agricultura Ecolóxica de Galicia (CRAEGA) foi creado no ano 1997; a zona xeográfica na que exerce o seu control é todo o territorio da Comunidade Autónoma Galega. Segundo os datos proporcionados nas fichas técnicas da Consellería de Medio Rural 445 produtores e 65 elaboradores estaban rexistrados no CRAEGA no ano 2008 cunha superficie inscrita de 9.600 ha e cun valor económico estimado de máis de 11 millóns de euros. A marca Galicia Calidade é unha marca de garantía que acolle diversos tipos de produtos co obxectivo de distinguilos pola súa calidade diferenzada e pola súa orixe Galega, e promocionalos para asegurar unha adecuada presenza no mercado galego e facilitar a súa penetración en mercados foráneos. A marca de garantía é outorgada pola entidade Galicia Calidade S.A que, contando co apoio da Consellería de Innovación e Industria da Xunta de Galicia, dende 1996 ven concedendo Licencias de Uso da marca de garantía Galicia Calidade ás empresas galegas máis importantes, das cales os seus produtos e servizos cumpren os estándares de calidade máis elevados



51

Sector secundario

O sector secundario é o conxunto de actividades que implican a transformación de materias primas a través dos máis variados procesos produtivos. A construción, aínda que se considera sector secundario, adoita contabilizarse á parte pois a súa importancia confírelle entidade propia. Este sector ocupou en Galicia no ano 2006 a 352.800 persoas e no derradeiro trimestre do ano 2009, ocupaba 359.000 persoas. Industria e enerxía

O sector industrial céntrase na elaboración de bens manufacturados ademais da xeración de enerxía. Practicamente a totalidade dos fluxos comerciais co exterior teñen que ver coas manufactureiras e a enerxía; polo tanto este sector xoga un papel central na estrutura da economía (Prada Blanco, 2004); esta importancia cara o exterior non se manifesta en termos de emprego pois no ano 2008 só concentraba o 14,5% das persoas ocupadas aínda que dende a pasada década a porcentaxe de persoas ocupadas neste sector incrementouse practicamente ano a ano. As industrias galegas localízanse fundamentalmente no litoral e concéntranse en Vigo, A Coruña e Ferrol. Aínda que en Ourense e Lugo se construíron polígonos industriais a partir da década dos 60, a súa importancia é menor no conxunto económico rexional, ata acadar no derradeiro trimestre do ano 2009 ó 16%. O peso do sector industrial transcende a indicadores de emprego, VEB, ou produción directamente imputable senón debido a que as máis diversas actividades dependen das manufactureiras en canto subministradoras de materias para a súa posterior elaboración e moitos das actividades do sector servizos dependen da súa existencia (por exemplo o transporte); funcionando como un importante catalizador de produción de riqueza sobre o sector terciario (Neira & Vieira, 2007). A economía galega non é un caso de especialización industrial: tanto nos datos de emprego como do VEB Galicia está por debaixo da media española (Prada Blanco, 2004). Segundo as principais variables económicas do sector industrial segundo o tipo de actividade do CNAE proporcionadas pola Enquisa Industrial de Empresas extraída do INE en referencia ao número de persoas ocupadas o maior aporte o fan as industrias da Agrupación 2 correspondente ás industrias de alimentación, bebidas e tabaco, seguidas da Agrupación 12 (industria de material de transporte) e a Agrupación 9: ( industria de maquinaria e equipo mecánico). En canto a cifra de negocio destaca Agrupación 12 (Material de transporte), seguidos da Agrupación 2: (industria de alimentación, bebidas e tabaco) e Agrupación 1 (Industrias extractivas e do petróleo, enerxía e auga). E así dentro do subsector industrial galego destacan a industria alimentaria, a fabricación de materiais de transporte (estaleiros e industria do automóbil) asentados principalmente en Vigo e Ferrol, a produción de madeira, cortiza e mobles, e a siderurxia. Séguelle de lonxe os produtos téxtiles e a confección, a maquinaria e o equipamento, e a industria do papel. Outros sectores industriais de grande importancia na economía galega son os que explotan as grandes riquezas naturais que esta terra ofrece. Á parte do sector de produción eléctrica, destacan o do granito, o da madeira, o da lousa ou o do aluminio. A crise económica das décadas de 1970 e 1980 afectou ás principais industrias galegas (estaleiros, siderurxia e metalurxia) e aos dous grandes centros fabrís de Vigo e Ferrol, que sufriron a finais da década de 1980 un duro proceso de reconversión.



52

Sector industrial 2007

Importe neto da cifra de

negocios Persoas Ocupadas

Total Industria 41.204.610 173.548

Agrupación 1 6.501.376 8.649 Agrupación 2 7.284.114 28.712 Agrupación 3 2.128.089 19.665 Agrupación 4 2.134.024 12.302 Agrupación 5 1.005.455 7.716 Agrupación 6 1.223.894 2.801 Agrupación 7 984.867 4.859 Agrupación 8 1.770.808 14.948 Agrupación 9 5.288.382 25.699 Agrupación 10 1.152.547 7.162 Agrupación 11 1.172.657 5.044 Agrupación 12 9.796.995 28.805 Agrupación 13 761.402 7.186

Agrupación 1: Industrias extractivas e do petróleo, enerxía e auga. Agrupación 2: Alimentación, bebidas e tabaco. Agrupación 3: Industria téxtil, confección, coiro e calzado. Agrupación 4: Madeira e cortiza. Agrupación 5: Papel, edición, artes gráficas e reprodución de soportes gravados. Agrupación 6: Industria química. Agrupación 7: Caucho e materias plásticas. Agrupación 8: Produtos minerais non metálicos diversos. Agrupación 9: Metalurxia e fabricación de produtos metálicos. Agrupación 10: Maquinaria e equipo mecánico. Agrupación 11: Material e equipo eléctrico, electrónico e óptico. Agrupación 12: Material de transporte. Agrupación 13: Industrias manufactureiras diversas

Táboa 28.- Principais variables económicas do sector industrial e enerxetico segundo a agrupación do CNAE no ano 2007. Unidades: miles de euros e persoas. Fonte: Enquisa Industrial de Empresas (INE).

Sector industrial 2007

Agrupación 1: Industrias extractivas e do petróleo, enerxía e auga. Agrupación 2: Alimentación, bebidas e tabaco. Agrupación 3: Industria téxtil, confección, coiro e calzado. Agrupación 4: Madeira e cortiza. Agrupación 5: Papel, edición, artes gráficas e reprodución de soportes gravados. Agrupación 6: Industria química. Agrupación 7: Caucho e materias plásticas. Agrupación 8: Produtos minerais non metálicos diversos. Agrupación 9: Metalurxia e fabricación de produtos metálicos. Agrupación 10: Maquinaria e equipo mecánico. Agrupación 11: Material e equipo eléctrico, electrónico e óptico. Agrupación 12: Material de transporte. Agrupación 13: Industrias manufactureiras diversas

Figura 35.- Distribución do agrupación do Importe neto da cifra de negocios segundo a agrupación de actividades do CNAE no ano 2007. Fonte: Elaboración propia a partires da Enquisa Industrial de Empresas (INE).

A.2

17,7%

A.4

5,2%A.5

2,4%

A.6

3,0%

A.7

2,4%

A.8

4,3%

A.9

12,8%

A.10

2,6%

A.11

7,8%

A.12

23,8%

A.13

1,8% A. 1

15,8%

A.3

5,2%



53

Figura 36.- As industrias extractivas resultan de grande importancia na economía galega, especialmente no relativo ao neto da cifra de negocios onde ocupan o segundo posto no ranking despois das industrias de alimentación, bebidas e tabaco. Extracción de lousa no concello de Quiroga.

Segundo os datos proporcionados polo IGE referentes ao ano 2008 a produción bruta de enerxía eléctrica en Galicia representa o 10% da Enerxía producida no conxunto do Estado; esta porcentaxe aumenta ao referirse á enerxía hidroeléctrica xa que Galicia produce preto do 26% deste tipo de Enerxía en España. O Inega (Instituto Enerxético de Galicia) leva publicando nos derradeiros anos os Balance enerxético de Galicia no cal se fai unha síntese dos fluxos enerxéticos: produción, transformación, entradas e saídas de enerxía para cada ano. Recollese aquí a produción de enerxía primaria en Galicia no ano 2006, tendo en conta todas as fontes aproveitadas, con independencia da súa posterior aplicación. As explotacións de carbón ou lignitos pardos supoñen a achega mais importante á enerxía primaria xerada en Galicia durante o ano 2006, cun 43,5% sobre o total. As dúas explotacións galegas de lignitos pardos atópanse na provincia da Coruña e isto a converte na maior contribuínte á xeración de enerxía primaria (60,5% do total). En segundo lugar situase co 14,8%, grazas a importancia dos seus recursos hidroeléctricos, seguida cunha porcentaxe similar por Lugo, na que destaca a xeración de enerxía a través da biomasa e o vento. Finalmente, Pontevedra, aporta 0 10,5% da enerxía de Galicia, principalmente xerada pola biomasa. Produción de Enerxía

A Coruña Lugo Ourense Pontevedra Galicia

Carbón 1.366 … … … 1.366

Auga

Grande Hidráulica 92 145 362 9 608 Minihidráulica 22 8 16 24 70

Biomasa e residuos da biomasa 112 70 46 219 447

Residuos e enerxías residuais 107 4 … 1 112

Vento 119 219 40 75 533

Sol 0,4 0,1 0,1 0,3 1,0

Total enerxía primaria galega 1.898 446 464 328 3.137

Táboa 29.- Distribución provincial da enerxía primaria galega medida en Ktpe. Fonte: Balance Enerxéito de Galicia 2006.



54

Construción

O sector da construción empregou no ano 2007 máis de 147.000 persoas o que representa o 12,4% e ao igual que o sector industrial esta cifra foise incrementando de forma máis ou menos constante dende o ano 1996, en especial nos tres anteriores anos. A partires doa no 2007, comeza a devecer paulatinamente, tanto en número de empregados como no porcentaxes sobre a poboación ocupada, descendendo a 134,1 mil empregados (11,2% dos ocupados), no ano 2008, ata acadar, no derradeiro trimestre de 2009, os 117,0 mil empregos (10,3% dos ocupados). Na construción existen numerosos encadeamentos cara atrás con actividades manufactureiras e de servizos que dependen da labor construtora (Prada Blanco, 2004). O peso da construción en Galicia supera ao de España (en referencia aos empregos e ao VEB). Achégase a continuación o número e superficie de edificios e vivendas segundo tipo de obra construídos no ano 2007. No conxunto do territorio galego construíronse no ano 2007 máis de 41.000 vivendas de nova planta en preto de 8.500 edificios. A nivel provincial a maior variación neta do parque de vivendas a experimentou a provincia da Coruña con preto de 10.500 vivendas novas e o menor crecemento no parque de vivendas foi no 2007 na provincia de Ourense.

Construción


Nova Planta

Edificios nova planta 8.485 3.839 1.071 713 2.862 Superficie nova planta (m2) 8.750.565 4.038.651 1.411.569 778.715 2.521.630 Vivendas nova planta 23.163 10.480 3.656 2.531 6.496

En rehabilitación

Edificios en rehabilitación 1.628 576 270 208 574 Vivendas en rehabilitación 1.277 411 331 269 260 Edificios en demolición 908 440 100 97 271 Vivendas en demolición 1.019 379 356 187 292

Variación neta parque vivendas 23.421 10.512 3.831 2.613 6.465

Táboa 30.- Número e superficie de edificios e vivendas segundo tipo de obra ou destino 2007. Fonte: I.G.E. e Ministerio de Fomento. Estatística de Construción de Edificios.

A continuación amósase a evolución dende o ano 2000 do número de licencias de construción de edificios de nova planta e en rehabilitación. O número de licencias de construción de edificios de nova planta sufriu unha evolución moi flutuante cun mínimo no ano 2003 e un máximo no ano 2002; no ano 2006 o número de licencias diminuíu lixeiramente en relación ao ano 2005 (no 2006 adxudicáronse 237 licencias menos que no ano 2005), experimentando no ano 2007 un aumento de 562 licencias ata alcanzar as 6.506. No ano 2008 respecto do anterior, a adxudicación de licencias experimenta un descenso significativo (1.508 licencias menos). O número de licencias de construción de edificios en rehabilitación amosou unha evolución máis regular roldando esta cifra en torno ás 1.800 licencias. No ano 2005-2006 esta cifra sufriu un descenso paulatino ata chegar as 1.486 licencias. Nos anos 2007 e 2008, fase notar un incremento achegándose novamente as 1.800 licencias.



55

Licencias de construción

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Nova planta Rehabilitación

Figura 37.- Evolución do número de licencias de construción de edificios de nova planta e en rehabilitación no per2000-2008. Fonte: Ministerio de Fomento. Estatística de construción de edificios (IGE).

Figura 38.- O número de licencias de construción de nova planta en Galicia supera amplamente ás licencias de rehabilitación de edificios.



56

Sector terciario

O sector servizos ou terciario é o máis importante da economía española e europea en termos económicos e de emprego, é o que experimentou un maior desenvolvemento nos derradeiros anos. Unha situación similar é a que se observa no territorio galego. Dende o punto de vista do emprego, segundo os resultados para o ano 2007 da Enquisa de Poboación Activa (EPA), os servizos proporcionaron traballo ao 60,8% do total das persoas ocupadas en Galicia, ao 63% no ano 2008 e, no derradeiro trimestre de 2009, no 65%. O INE ven realizando dende 1998 unha Enquisa Anual de Servizos cuxo principal obxectivo é o estudo das características estruturais e económicas das empresas que compoñen este sector dividíndoas en seis categorías: turismo, transporte, sociedade da Información, inmobiliarias e alugueiros, servizos a empresas e servizos persoais. Os datos relativos ao comercio preséntanse de forma independente na Enquisa Anual de Comercio que a súa vez divide a estas actividades en tres categorías denominadas: venta, mantemento e reparación de vehículos de motor e motocicicletas e a venta ao por menor de combustibles; comercio ao por maior e intermediarios do comercio; e comercio ao por menor e reparación de efectos persoais e aparellos

Sector Servizos

Número locais Persoal ocupado Volume negocio

Turismo 22.807 73.221 3.077.642

Transporte 14.204 55.377 4.610.593

Sociedade da Información 1.899 12.019 1.747.136

Inmobiliarias e alugueiros 9.907 21.409 4.030.579

Servizos a empresas 23.410 103.289 4.293.134

Servizos persoais 6.666 16.779 374.149

Comercio 65.479 203.292 41.735.361

Total 144.372 485.386 59.868.594

Táboa 31.- Datos económicos do sector servizos no 2007. Unidades económicas: miles de euros. Fonte: Enquisa Anual do Sector Servizos 2007 e Enquisa Anual de Comercio 2007 (INE).

O comercio en Galicia ao igual que no estado do Estado é a principal achega de ingresos do sector terciario; no ano 2007 este subsector acollía ao 45,3% de locais dedicados ao sector terciario, o 41,9% do persoal ocupado e o 69,7% do volume de negocio total do sector; estas cifras dan idea da importancia do comercio na economía galega. Unha das características do sector comercial galego é o reducido tamaño das empresas cun marcado carácter familiar. Segundo os datos proporcionados polo IGE relativos ao número de empresas por estrato de asalariados no 2007 o 83% das empresas galegas pódense incluír na categoría de menos de 6 asalariados ou menos; as empresas con máis de 100 persoas contratadas non chegan ao 0,4%. Segundo os datos proporcionados polo INE na Enquisa Anual de Comercio 2008, o 65% dos locais comerciais dedícanse ao comercio ao por menor e á reparación de efectos persoais e aparellos; mentres que o 58% dos empregados neste sector pódense incluír nesta categoría; non obstante esta tan só aporta o 30% ao volume total de negocio do sector comercial. As empresas dedicadas ao comercio ao por maior e aos intermediarios do comercio lideran o sector en termos de volume de negocio cun 57% do volume total.



57

Enquisa Anual de Comercio

Número locais Persoal ocupado Volume negocio

Total 65.479 203.292 41.735.361

Reparación de vehículos 6.760 28.962 5.519.413

Comercio ao por maior 15.848 62.478 23.783.199

Comercio ao por menor 42.870 111.851 12.432.750

Na actividade de reparación de vehículos inclúense todas aquelas actividades relacionadas coa venta, mantemento e reparación de vehículos de motor e motocicicletas e a venta ao por menor de combustibles. Na actividade de comercio ao por maior inclúense todas aquelas actividades relacionadas co comercio ao por maior e intermediarios do comercio. Na actividade de comercio ao por menor inclúense todas aquelas actividades relacionadas co comercio ao por menor e reparación de efectos persoais e aparellos.

Táboa 32.- Datos económicos do sector s comercio no 2007; unidades económicas: miles de euros. Fonte: Enquisa Anual de Comercio 2007 (INE).

Sen ter en conta o sector comercial, en termos de volume de negocio, a actividade que destaca dentro do sector servizos é o transporte seguida das dedicadas a proporcionar servizo as empresas, as empresas inmobiliarias e de aluguer e as dedicadas ao turismo. En canto ao número de locais as actividades máis importantes son as empresas dedicadas a proporcionar servizos a outras empresas, o turismo e o transporte. Por outra banda en termos de persoal ocupado destacan os servizos ás empresas, o turismo e o transporte. De acordo á cifras económicas do sector servizos e a información relativa ao movemento turístico proporcionada polo IGE; o turismo adquiriu unha grande importancia na economía galega incrementándose ano a ano o número de viaxeiros e pernoctas. A demanda turística en Galicia procede fundamentalmente dos residentes en España e así segundo os datos proporcionados polo IGE relativos aos viaxeiros entrados por lugar de procedencia no ano 2006; máis do 80% dos viaxeiros entrados en Galicia no 2006 procedían do estado español; a súa vez preto do 40% dos viaxeiros españois procedían de algún punto da comunidade autónoma de Galicia; entre o resto de viaxeiros españois as procedencias máis frecuentes son da Comunidade de Madrid, Cataluña; Castela e León e do Principado de Asturias. En canto aos visitantes estranxeiros os máis do 30% deles proceden de Portugal; o 45% da Unión Europea e o 25% doutros países. Estes datos parecen estar mudando incrementándose lixeiramente ano a ano a presenza de visitantes estranxeiros en Galicia. A demanda turística en Galicia atópase máis concentrada nos meses de verán que no conxunto do territorio español estival (Rey& Ramil, 2000). Esta destacada compoñente estacional ten importantes consecuencias negativas. Resulta, pois, fundamental o desenvolvemento de produtos turísticos que tendan a homoxeneizar a demanda ao longo do ano. Neste sentido, o turismo rural tivo unha importante acollida, así coma tamén o turismo de congresos e o de saúde ou termal que atraen visitantes fora da época estival (Rey & Ramil, 2000). O transporte en Galicia constitúe unha importante fonte ingresos; situándose despois do comercio no referente ao volume de negocio no sector servizos. O maior volume de tráfico de mercadorías se produce por estrada, segundo os datos proporcionados polo INE, no ano 2005 máis de 122 millóns de toneladas tiveron como destino a Galicia mentres que máis de 124 millóns de toneladas tiveron como orixe algún punto de Galicia. Non obstante máis do 90% das mercadorías teñen a súa orixe e o seu destino na Comunidade Galega. Fóra dos límites autonómicos o destino e a orixe máis frecuentes das mercadorías que fan o seu percorrido por estrada son Castilla y León, Asturias e Madrid.



58

Cabe destacar o importante papel do transporte marítimo galego con máis de 6.641 buques desembarcados e un tráfico de máis de 33.045 miles de toneladas (cifras dos cinco grandes portos galegos) no ano 2007; representado arredor dun 8% do transporte marítimo nos principais portos estatais. Os portos máis importantes para o transporte marítimo en Galicia son A Coruña, con máis de 11.369 toneladas seguido de Ferrol- San Cibrao con 9.400l toneladas y Vigo próximo as 3.000 toneladas Polo súa beira o transporte aéreo moveu no ano 2007 en Galicia en torno a 4.952 toneladas de mercadorías, máis de 4,5 millóns de pasaxeiros e máis de 52.190 de aeronaves, a maior parte no aeroporto de Santiago. (43% dos pasaxeiros a 55% das mercadorías). As empresas dedicadas a proporcionar servizos a outras empresas ocuparon no ano 2007 a preto de 103.000 persoas en Galicia, ocupando así o segundo posto en xeración de emprego no sector servizos despois do comercio, cun volume de negocio de case 4.300.000 euros. Estas empresas pódense clasificar en empresas de auditoría, contabilidade e garda de libros contables, asesoría fiscal, xestión administrativa e laboral, consultaría sobre dirección e xestión empresarial, outros servizos de consultaría e outras actividades e servizos coma os seguros. Segundo os datos proporcionados polo IGE na enquisa de servizos ás empresas referentes ao ano 2003 estas tiveron unha cifra de negocio de preto de 224 millóns de euros, desta cifra máis de 70 millóns de euros foron producidos por empresas dedicadas á asesoría fiscal, 46 millóns por empresas de contabilidade e garda de libros contables, 40 millóns por empresas de xestión administrativa e laboral e 40 millóns por empresas de consultaría sobre dirección e xestión empresarial Menores cifras de ocupación acadan o resto de actividades do sector terciario, non obstante as empresas inmobiliarias e de alugueiros empregaron tan só a 21.421 persoas tiveron no ano 2007 un importante volume de negocio con máis de 4.000.000 de euros acadando o cuarto posto nas actividades do sector servizos. Pola súa banda as empresas dedicadas aos servizos persoais empregaron no ano 2008, 16.779 traballadores e xeraron un volume de negocio de a penas 374.000 euros, ocupando así o derradeiro posto en canto a cifra de negocio no sector servizos. As empresas relacionadas coa sociedade da información, pola contra, tiveron un volume de negocio de máis de 1.700.000 euros, con pouco máis de 12.000 persoas empregadas, sendo a actividade do sector terciario con menos persoal ocupado.

Figura 39.- O turismo rural está a ser unha importante fonte de ingresos para as zonas interiores galegas con regularidade ao longo de todo o ano.

4. Planeamento urbanístico



59

4

Planeamento urbanístico

A normativa relativa ó plan urbanístico vén marcada nos últimos anos por importantes modificacións tanto a nivel estatal como autonómico. En canto á normativa estatal, co fin de evita-la dispersión e fraccionamento das disposicións que recollen a lexislación estatal na materia, procedeuse á súa refundición mediante o Real Decreto Lexislativo 2/2008, do 20 de xuño, polo que se aproba o Texto Refundido da Lei do Solo. Pola súa banda, a nivel autonómico, a Lei 9/2002, de 30 de decembro, de Ordenación Urbanística e Protección do Medio Rural de Galiza foi afectada por diversas normas e na actualidade está sendo obxecto de tramitación parlamentaria unha nova modificación (Proxecto de Lei de Medidas urxentes de Modificación da Lei 9/2002, do 30 de decembro, de Ordenación Urbanística e Proyección do Medio Rural de Galiza). Así mesmo, xunto cas normas xa sinaladas, deberá terse en conta outras disposicións de carácter sectorial que poidan incidir no planeamento urbanístico. Esta normativa caracterízase por compartir como trazo común o principio de desenvolvemento sostible, en función do cal pretenden o desenvolvemento territorial, sen esquece-las necesidades de conservación dos espazos naturais, así como dos elementos de carácter patrimonial, agrícola, ou vinculados á protección xeral das augas e as costas, que á súa vez constitúen partes fundamentais dos propios espazos naturais. Conforme ó actual texto de a Lei 9/2002, o Plan Xeral de Ordenación Municipal é o instrumento urbanístico de ordenación integral que abranguerá un ou varios termos municipais completos clasificando o solo para o establecemento do réxime xurídico correspondente, definindo os elementos fundamentais da estrutura xeral adoptada para a ordenación urbanística do territorio e fixando as determinacións orientadas a promove-lo seu desenvolvemento e execución. Para cumprir tal labor deberán redactarse en coherencia coas directrices de ordenación do territorio e demais instrumentos establecidos pola Lei 10/1995, do 23 de novembro, de Ordenación do Territorio de Galiza aos que están vinculados xerárquicamente, así como conte-las determinacións e documentación esixidas e respecta-los límites de sostibilidade, calidade de vida e cohesión social e normas de calidade urbana marcadas por Lei 9/2002. Arredor de 200 concellos do total de 315, están a realizar un Plan Xeral de Ordenación Municipal. Na listaxe que se amosa exprésase o último trámite acontecido para aqueles que xa iniciaron a tramitación administrativa do PXOM.



60

Planeamento Vixente e Estado de Tramitación na provincia da Coruña

Planeamento Municipal

Nat Vixente En revisión Concello % Figura Data Figura Estado Data

Abegondo 4,2 Anulado PXOM Inf. A.I. 25/06/07Ames 0,7 PXOM 28/06/02 Aranga 0,6 NSP 23/10/85 PXOM A.I. 28/12/07Ares 0,6 NSP 04/12/1978 PXOM Inf. A.I. 28/06/06Arteixo 2,5 NSP 23/03/95 PXOM Inf. A.I. 29/06/04Arzúa NSP 06/11/86 PXOM AP 29/11/07Baña (A) PXOM 26/06/03 Bergondo 5,3 NSP 28/10/92 PXOM Inf. A.I. 03/03/06Betanzos 9,6 NSP 28/11/96 PXOM Inf. A.I. 27/10/06Boimorto PXOM 06/02/07 Boiro [1] PXOM 20/05/03 PXOM Licitado Boqueixón 0,4 NSP 15/05/96 PXOM Licitado Brión 1,1 PXOM 26/06/03 Cabana Bergantiños 1,6 PXOM 09/06/99 Cabanas 22,6 NSP 13/11/87 PXOM Contratado Camariñas 23,2 DSU 29/01/81 PXOM Inf. A.I. 21/06/04Cambre 1,4 NSP 27/07/94 Capela (A) 27,9 PXOM 18/05/06 Carballo [2] 4,2 PXOM 20/05/03 PXOM Contratado Cariño 44,4 PXOM 17/02/00 PXOM Licitado Carnota 44,3 NSP 08/06/96 Carral 0,6 NSP 18/11/93 Cedeira 21,9 PXOU 25/01/95 PXOM Licitado Cee 8,2 NSP 23/02/95 Cerceda NSP 26/06/96 Cerdido 1,9 PXOM 21/07/06 Cesuras NSP 03/03/97 PXOM Inf. A.I. 17/07/08Coirós 2,4 PXOM 19/09/02 Corcubión 2,1 NSP 13/01/89 PXOM Devuelto Coristanco 0,3 PXOM 12/05/00 PXOM Contratado Coruña (A) PXOM 19/10/98 PXOM Contratado Culleredo PXOU 29/07/87 PXOM Licitado Curtis PXOM 19/09/07 Dodro 7,1 NSP 02/05/77 PXOM Inf. A.I. 13/11/07Dumbría 9,4 PXOM Inf. A.I. 10/04/06Fene PXOM 23/01/03 PXOM Licitado Ferrol 16,7 PXOM 28/12/00 Fisterra 22,9 NSP 17/07/96 PXOM A.I. 31/12/07Frades 0,9 PXOM Licitado Irixoa 0,6 NSP 07/04/94 PXOM A.I. 28/12/07Laracha 0,7 PXOM 30/06/03

DSU: Delimitación de Solo Urbano. NSP: Normas Subsidiarias de Planeamento. PXOM: Plan Xeral de Ordenación Municipal. PXOU: Plan Xeral de Ordenación Urbana. Inf. AI: Informe Previo á Aprobación Inicial. AI: Aprobación Inicial. [1] Anulado por sentenza do TSX G de data 27/12/2007, vixente en tanto non se resolva o recurso de casación. [2] Anulado por sentenza do TSX G de data 1/3/2007, vixente en tanto non se resolva o recurso de casación. ¥ Pendentes de informe previo á aprobación inicial (art. 85.1).

Táboa 33.- Planeamento vixente na provincia da Coruña, e estado de tramitación do planeamento revisado e adaptado a Lei 9/2002, de Ordenación urbanística e protección do medio rural de Galicia, en data 16/03/09. Fonte: Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes. Xunta de Galicia. Datos actualizados por o equipo redactor a 24/03/10.



61

Planeamento Vixente e Estado de Tramitación na provincia da Coruña



Laxe 15,1 NSP 06/02/87 PXOM AP 26/06/08Lousame PXOM 29/12/04 Malpica 21,2 NSP 23/02/95 PXOM Licitado Mañón 7,1 NSP 16/06/78 PXOM AI 09/02/05Mazaricos 0,2 NSP 04/05/95 PXOM Contratado Melide 13,5 NSP 07/04/94 PXOM Inf. AI 18/06/07Mesía 0,4 NSP 26/06/87 PXOM Licitado Miño 0,4 PXOM 08/08/02 Moeche 0,3 NSP 24/10/96 PXOM Contratado Monfero 34,5 PXOM AV 29/11/06Mugardos 0,1 PXOM 19/10/99 PXOM Licitado Muros 4,9 PXOM AI 28/04/07Muxía Ж 6,7 NSP 04/05/95 PXOM AP 28/04/07Narón 5,8 PXOM 22/04/02 PXOM Licitación Neda 0,4 NSP 22/07/92 PXOM Inf. A.I. 23/01/08Negreira 0,1 PXOM 18/05/99 Noia 10,4 NSP 06/11/90 PXOM AV 23/01/06Oleiros 7,9 PXOU 29/12/95 PXOM AP 16/05/06Ordes 0,5 NSP 28/11/96 PXOM Inf. AI 29/05/07Oroso 2,2 PXOM 16/02/05 Ortigueira 7,4 NSP 27/05/93 PXOM Inf. AI 10/07/07Outes 3,1 NSP 05/08/77 PXOM AI 14/12/07Oza dos Rios 0,4 PXOM 29/10/01 Paderne 4,2 NSP 10/07/86 PXOM AP 29/10/07Padrón 1,8 PXOU 27/07/94 Pino (O) 0,3 PXOM 30/06/03 Pobra Caramiñal PXOM 03/07/08 Ponteceso 10,6 PXOM 26/08/02 Pontedeume 6,2 NSP 12/06/86 PXOM Inf. AI 04/06/07Pontes (As) 9,3 NSP 09/12/85 Porto do Son 5,6 NSP 27/10/94 PXOM Inf. AI 21/03/07Rianxo 0,3 NSP 11/07/85 Ribeira 19,5 PXOM 17/12/02 Rois 0,2 PXOM 21/01/02 Sada Suspendido PXOM Inf. AI 24/10/07San Sadurniño 12,0 NSP 23/03/92 Santa Comba PXOM 05/04/01 Santiago 0,5 PXOM 01/09/08 Santiso 16,1 NSP 13/11/85 PXOM AI 03/01/06Sobrado Ж PXOM AP 28/04/07Somozas (As) 8,4 PXOM 13/03/06 Teo Ж 0,6 Suspendido PXOM AP 26/03/07Toques 41,6 PXOM 21/12/07 Tordoia 0,2 DSU 22/01/79 PXOM Inf. AI 16/06/06Touro Ж 0,2 PXOM AP 07/11/07Trazo 0,5 PXOM 17/06/00 Val do Dubra NSP 15/04/97 Valdoviño 15,9 NSP 28/10/93 PXOM Licitado Vedra 1,3 PXOM 8/05/07 Vilarmaior PXOM 29/05/06 Vilasantar PXOM 24/07/98 PXOM Licitado Vimianzo <0,1 NSP 01/07/94 Zas PXOM 08/11/07

DSU: Delimitación de Solo Urbano. NSP: Normas Subsidiarias de Planeamento. PXOM: Plan Xeral de Ordenación Municipal. PXOU: Plan Xeral de Ordenación Urbana. AV: Avance. Inf. AI: Informe Previo á Aprobación Inicial. AI: Aprobación Inicial. AP: Aprobación Provisional. [1] Aprobación parcial. Ж Pendentes de aprobación definitiva

Táboa 34.- Planeamento vixente na provincia da Coruña, e estado de tramitación do planeamento revisado e adaptado a Lei 9/2002, de Ordenación urbanística e protección do medio rural de Galicia, en data 16/03/09. Fonte: Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes. Xunta de Galicia. Datos actualizados por o equipo redactor a 24/03/10.



62

Planeamento Vixente e Estado de Tramitación na provincia de Lugo



Abadín 20,4 DSU 24/01/92 Alfoz 23,7 PXOM Inf.A.I. 07/06/05Antas de Ulla DSU 14/03/77 Baleira 7,0 NSP 14/07/88 PXOM Licitado Baralla NSP 18/06/86 PXOM Contratado Barreiros 4,8 Suspendido Becerreá 5,1 NSP 28/04/95 Begonte 10,4 NSP 04/04/97 Bóveda 3,0 NSP 05/06/90 PXOM Contratado Burela NSP 15/12/93 PXOM Contratado Carballedo 3,0 NSP 10/01/91 PXOM Contratado Castro de Rei 0,7 DSU 01/04/77 PXOM Inf. AI 18/06/07Castroverde PXOM 14/03/08 Cervantes 97,5 PXOM Contratado Cervo ¥ 3,1 NSP 15/12/93 PXOM AV 10/08/04Corgo PXOM AI 30/09/05Cospeito 6,8 NSP 14/04/97 Chantada 10,8 PXOU 29/07/85 PXOM Inf. AI 19/07/06Folgoso do Courel 96,0 PXOM Inf. AI 20/03/06Fonsagrada 8,1 NSP 18/12/84 PXOM Contratado 31/05/06Foz 1,7 NSP 11/11/81 PXOM AI 24/04/07Friol 0,2 NSP 19/09/90 PXOM Inf. AI 20/07/06Guitiriz 0,9 NSP 12/02/85 PXOM Inf. AI 19/02/08Guntín DSU 06/04/79 Incio (O) 9,8 PXOM 07/12/05 Láncara NSP 13/03/84 PXOM AI 26/11/04Lourenzá 0,3 NSP 28/10/94 PXOM Licitado Lugo 0,8 PXOU 27/12/90 PXOM AI 26/01/06Meira 0,2 PXOU 21/12/77 PXOM Inf. AI 13/07/05Mondoñedo 15,0 NSP 12/07/78 Monforte de Lemos 0,5 NSP 01/10/85 PXOM Inf. AI 05/05/06Monterroso NSP 27/11/96 PXOM Contratado Muras 34,7 NSP 21/07/93 PXOM Licitado Navia de Suarna 72,4 PXOM Inf. AI 26/05/05Negueira de Muñiz 62,6 DSU 18/12/87 Nogais (As) 39,5 PXOM Licitado Ourol 8,0 NSP 09/10/84 Outeiro de Rei 3,1 NSP 30/10/92 Palas de Rei 4,7 NSP 30/11/94 PXOM AI 06/08/05Pantón 8,9 PXOM Inf. A.I. Paradela PXOM 08/11/07 Páramo PXOM AI 28/07/05Pastoriza,a DSU 17/04/78 PXOM AI 17/06/06Pedrafita do Cebreiro 97,9 PXOM 03/02/10 Pobra de Brollón(A) 15,4 PXOM AI 05/04/06Pol DSU 01/07/80 PXOM AI 10/11/06Portomarín NSP 24/10/83 PXOM Inf. AI 27/11/07Pontenova (A) 9,5 NSP 23/04/85 PXOM Inf. AI 02/03/05Quiroga 36,8 NSP 21/03/95 PXOM AI 25/11/05Rábade 3,5 PXOU 29/12/77 PXOM AP 20/12/06Ribadeo 4,8 PXOU 14/03/77 PXOM AI 10/03/08Ribas de Sil 5,0 PXOM 09/05/08 Ribeira de Piquín 5,4 Riotorto 0,1 DSU 13/03/86 PXOM Inf. AI 01/08/05Samos 57,3 DSU 29/09/95 PXOM AP 02/09/05

DSU: Delimitación de Solo Urbano. NSP: Normas Subsidiarias de Planeamento. . PXOM: Plan Xeral de Ordenación Municipal. PXOU: Plan Xeral de Ordenación Urbana. AV: Avance. Inf. AI: Informe Previo á Aprobación Inicial. AI: Aprobación Inicial. AP: Aprobación Provisional. ¥ Pendentes de informe previo á aprobación inicial (art. 85.1).

Táboa 35.- Planeamento vixente na provincia de Lugo, e estado de tramitación do planeamento revisado e adaptado a Lei 9/2002, de Ordenación urbanística e protección do medio rural de Galicia, en data 16/03/09. Fonte: Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes. Xunta de Galicia. Datos actualizados por o equipo redactor a 24/03/10.



63

Planeamento Vixente e Estado de Tramitación na provincia de Lugo


Nat Vixente En revisión Concello % Figura Data Figura Figura Data

Sarria NSP 30/07/86 PXOM AV 30/12/05Saviñao (O) NSP 16/12/83 PXOM Inf. AI 21/10/05Sober Ж 18,6 NSP 13/03/86 PXOM AP 19/07/07Taboada NSP 26/07/94 PXOM AV 28/04/04Trabada 0,8 DSU 08/05/87 Triacastela 33,3 PXOM Inf. AI 06/07/07Valadouro 24,9 NSP 28/09/93 PXOM Contratado Vicedo 2,6 PXOM 23/02/01 PXOM Licitado Vilalba ¥ 9,9 NSP 13/03/84 Viveiro 9,9 Suspendido Xermade 11,2 PXOM 29/04/03 PXOM Licitado Xove 10,7 NSP 15/12/93 PXOM A.I. 09/06/08

DSU: Delimitación de Solo Urbano. NSP: Normas Subsidiarias de Planeamento. . PXOM: Plan Xeral de Ordenación Municipal. AV: Avance. Inf. AI: Informe Previo á Aprobación Inicial. AP: Aprobación Provisional. Ж Pendentes de aprobación definitiva. ¥ Pendentes de informe previo á aprobación inicial (art. 85.1).

Táboa 36.- Planeamento vixente na provincia de Lugo, e estado de tramitación do planeamento revisado e adaptado a Lei 9/2002, de Ordenación urbanística e protección do medio rural de Galicia, en data 16/03/09. Fonte: Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes. Xunta de Galicia. Datos actualizados por o equipo redactor a 24/03/10.

Planeamento Vixente e Estado de Tramitación na provincia de Ourense



Allariz PXOM 09/04/03 Amoeiro PXOM 07/09/07 Arnoia (A) DSU 21/06/94 PXOM AI 28/11/06 Avión PXOM 03/09/07 Baltar PXOM Licitado Bande 11,6 NSP 28/04/87 PXOM Contratado Baños de Molgas PXOM Contratado Barbadás PXOM 19/07/02 PXOM Licitado Barco de Valdeorras PXOM 27/06/03 Beade DSU 27/06/85 PXOM AI 20/10/05 Beariz 11,1 DSU 11/05/94 PXOM Inf. AI 27/11/06 Blancos (Os) PXOM Inf. AI 11/10/06 Boborás PXOM A.I. 11/04/08 Bola (A) PXOM Inf. A.I. 15/10/08 Bolo (O) 32,8 PXOM Licitado Calvos de Randín 32,5 POMR 27/08/99 Carballeda de Avia PXOM 21/03/03 PXOM Licitado Carballeda Valdeorras 14,5 NSP 15/02/95 Carballiño (O) PXOM 11/03/99 PXOM Licitado Cartelle PXOM Inf. AI 15/03/06 Castrelo de Miño NSP 30/07/85 PXOM AV 07/07/06 Castrelo do Val Ж 0,5 PXOM 16/12/08 Castro Caldelas PXOM 19/05/99 Celanova PXOU 09/05/95 PXOM Licitado Cenlle PXOM AP 31/01/06 Coles NSP 15/02/95 PXOM AV 17/10/06

DSU: Delimitación de Solo Urbano. NSP: Normas Subsidiarias de Planeamento. . PXOM: Plan Xeral de Ordenación Municipal. PXOU: Plan Xeral de Ordenación Urbana. PORM: Plan de Ordenación do Medio Rural. AV: Avance. Inf. AI: Informe Previo á Aprobación Inicial. AI: Aprobación Inicial. AP: Aprobación Provisional. ¥ Pendentes de informe previo á aprobación inicial (art. 85.1). Ж Pendentes de aprobación definitiva.

Táboa 37.- Planeamento vixente na provincia de Ourense, e estado de tramitación do planeamento revisado e adaptado a Lei 9/2002, de Ordenación urbanística e protección do medio rural de Galicia, en data 16/03/09. Fonte: Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes. Xunta de Galicia. Datos actualizados por o equipo redactor a 24/03/10.



64




Cortegada PXOM[1] Inf. AI 10/04/06Cualedro PXOM AI 25/01/07Chandrexa de Queixa 59,4 PXOM Inf. A.I. 29/01/08Entrimo 64,0 POMR 30/06/03 PXOM Contratado Esgos PXOM AP 01/12/06Gomesende DSU 23/06/82 PXOM Licitado Gudiña (A) 4,8 PXOM 29/04/02 PXOM Contratado Irixo (O) 12,0 NSP 18/11/92 PXOM Inf. AI 27/10/05Larouco 18,6 DSU 18/11/92 PXOM Contratado Laza 17,1 PXOM 26/02/08 Leiro POMR 27/02/03 PXOM Inf. A.I. 29/12/08Lobeira 49,0 Lobios 65,2 PXOM 12/11/01 PXOM Licitado Maceda PXOM 12/04/02 Manzaneda 96,4 POMR 27/06/03 Maside NSP 29/10/85 PXOM Contratado Melón Ж PXOM 01/08/08 Merca (A) PXOM 30/06/03 PXOM Licitado Mezquita (A) 46,7 PXOM Licitado Montederramo 17,4 DSU 21/06/94 PXOM Contratado Monterrei 1,1 NSP 27/09/89 PXOM Contratado Muiños 39,3 PXOM AI 09/05/07Nogueira de Ramuín 12,5 PXOM 13/11/01 PXOM Contratado Oimbra 0,2 PXOM[1] Inf. AI 20/02/08Ourense PXOM 29/04/03 PXOM Contratado Paderne de Allariz PXOM 15/09/08 Padrenda 45,3 PXOM Inf. AI 27/11/06Parada de Sil 15,5 NSP 29/10/85 PXOM Inf. A.I. 05/11/08Pereiro de Aguiar PXOM 13/05/00 PXOM Licitado Peroxa (A) PXOM 07/07/99 PXOM Licitado Petín 5,4 NSP 30/07/85 PXOM Contratado Piñor PXOM Licitado Porqueira 2,9 PXOM Inf. AI 10/11/05Pobra de Trives 29,7 NSP 12/07/94 PXOM Contratado Pontedeva POMR 15/06/00 Punxín Quintela de Leirado 35,7 NSP 27/01/87 PXOM Licitado Rairiz de Veiga Ж 0,5 PXOM AP 17/12/07Ramirás POMR 31/07/98 PXOM AI 15/02/07Ribadavia NSP 28/10/86 PXOM Inf. AI 03/01/06San Xoan de Río PXOM Inf. AI 29/04/08Riós PXOM 30/11/01 PXOM Licitado Rúa (A) NSP 05/12/91 PXOM AI 29/08/05Rubiá 17,4 PXOM AI 14/01/08San amaro PXOM Inf. AI 13/06/06San Cibrao Viñas PXOM 30/12/04 San Cristovo Cea 22,2 DSU 11/03/94 Sandiás PXOM 13/07/07 Sarreaus PXOM AI 29/11/07Taboadela PXOM 07/10/08 Teixeira (A) POMR 10/07/01 PXOM Licitado

DSU: Delimitación de Solo Urbano. NSP: Normas Subsidiarias de Planeamento. . PXOM: Plan Xeral de Ordenación Municipal. PXOU: Plan Xeral de Ordenación Urbana. PORM: Plan de Ordenación do Medio Rural AV: Avance. Inf. AI: Informe Previo á Aprobación Inicial. AI: Aprobación Inicial. AP: Aprobación Provisional. [1] Nova licitación. Ж Pendentes de aprobación definitiva. ¥ Pendentes de informe previo á aprobación inicial (art. 85.1).

Táboa 38.- Planeamento vixente na provincia de Ourense, e estado de tramitación do planeamento revisado e adaptado a Lei 9/2002, de Ordenación urbanística e protección do medio rural de Galicia, en data 16/03/09. Fonte: Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes. Xunta de Galicia. Datos actualizados por o equipo redactor a 24/03/10.



65




Toén PXOM 30/06/03 Trasmiras DSU 16/04/85 PXOM Contratado Veiga (A) 36,3 NSP 15/04/97 PXOM Inf. AI 14/03/08Verea 18,8 NSP 24/09/96 PXOM Inf. AI 29/04/08Verín 3,1 NSP(1) 28/05/86 PXOM AV 24/02/06Viana do Bolo 41,0 PXOM AI 18/10/04Vilamarín PXOM 30/09/02 PXOM Licitado Vilamartin de Valdeorras DSU 09/05/95 PXOM Inf. AI 27/03/08Vilar de Barrio 0,1 NSP 25/02/85 PXOM AP 06/09/06Vilar de Santos PXOM 17/12/01 PXOM Contratado Vilardevós PXOM 16/12/08 Vilariño de Conso 78,6 PXOM Inf. AI 20/01/06Xinzo de Limia PXOM 12/05/03 Xunqueira de Ambia PXOM 10/10/05 Xunqueira de Espadañedo PXOM Inf. AI 05/12/05

DSU: Delimitación de Solo Urbano. NSP: Normas Subsidiarias de Planeamento. . PXOM: Plan Xeral de Ordenación Municipal. PXOU: Plan Xeral de Ordenación Urbana. AV: Avance. Inf. AI: Informe Previo á Aprobación Inicial. AI: Aprobación Inicial. AP: Aprobación Provisional. [1] Anulado PXOM AD. 3/8/1998.

Táboa 39.- Planeamento vixente na provincia de Ourense, e estado de tramitación do planeamento revisado e adaptado a Lei 9/2002, de Ordenación urbanística e protección do medio rural de Galicia, en data 16/03/09. Fonte: Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes. Xunta de Galicia. Datos actualizados por o equipo redactor a 24/03/10..

Planeamento Vixente e Estado de Tramitación na provincia de Pontevedra



Agolada 4,5 NSP 14/05/87 PXOM Contratado Arbo 4,1 PXOM 27/06/98 PXOM Inf. AI 27/07/07 Baiona ¥ 0,9 PXOU 30/05/94 PXOM Inf. A.I. 20/11/08 Barro PXOM 23/05/03 Bueu 19,6 NSP 11/06/86 PXOM Inf. AI 22/03/04 Caldas de Reis NSP 05/07/95 PXOM AV 27/05/05 Cambados 15,3 NSP 20/07/94 PXOM Inf. AI 16/06/06 Campo Lameiro 0,3 NSP 10/07/96 Cangas 11,1 NSP 20/12/93 PXOM Contratado Cañiza <0,1 PXOM 27/06/03 Catoira 0,8 NSP 10/09/93 Cerdedo 15,0 PXOM Inf. AI 20/06/07 Cotobade 4,4 NSP 25/02/97 PXOM Inf. AI 06/03/06 Covelo 1,1 PXOM 19/05/99 Crecente 1,1 NSP 23/11/94 PXOM Inf. AI 10/07/07 Cuntis NSP 31/05/90 Dozón PXOM AI 05/04/06 Estrada (A) 1,7 Suspendido PXOM AP 30/01/06 Forcarei 24,0 PXOM 21/06/02 Fornelos de Montes < 0,1 PXOM 27/06/03 Gondomar Anulado PXOM Contratado Grove (O) 29,1 Suspendido PXOM AI 21/12/04 Guarda (A) 15,1 PXOU 29/07/93 PXOM AV 07/11/05 Illa de Arousa (A) 23,9 PXOM 14/02/02 PXOM Licitado

NSP: Normas Subsidiarias de Planeamento. . PXOM: Plan Xeral de Ordenación Municipal. PXOU: Plan Xeral de Ordenación Urbana. AV: Avance. Inf. AI: Informe Previo á Aprobación Inicial. AI: Aprobación Inicial. AP: Aprobación Provisional. ¥ Pendentes de informe previo á aprobación inicial (art. 85.1).

Táboa 40.- Planeamento vixente na provincia de Pontevedra, e estado de tramitación do planeamento revisado e adaptado a Lei 9/2002, de Ordenación urbanística e protección do medio rural de Galicia, en data 16/03/09. Fonte: Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes. Xunta de Galicia. Datos actualizados por o equipo redactor a 24/03/10.



66

Planeamento Vixente e Estado de Tramitación na provincia de Pontevedra



Lalín 12,3 PXOM 05/02/99 PXOM Contratado Lama 30,3 NSP 26/03/97 PXOM Contratado Marín NSP 09/06/78 PXOM AI 26/02/07 Meaño 1,1 PXOM 28/12/99 PXOM Inf. AI 27/07/07 Meis PXOM 23/05/03 Moaña <0,1 NSP 05/02/96 PXOM AP 21/05/07 Mondariz 1,1 POMR 26/02/99 PXOM AV 15/11/07 Mondariz Balneario 2,2 POMR 17/01/01 Moraña PXOM 03/08/01 PXOM Contratado Mos NSP 23/01/92 PXOM Contratado Neves (As) 2,8 PXOM 13/11/99 PXOM Inf. AI. 18/06/07 Nigrán 0,9 NSP 16/05/91 PXOM Licitado 12/04/06 Oia NSP 14/03/96 PXOM Inf. A.I. 10/07/07 Pazos de Borbén 0,2 NSP 12/03/93 PXOM Inf. AI 12/07/04 Poio PXOM 28/07/00 PXOM Contratado Ponteareas 0,7 Suspendido PXOM AV 21/09/06 Ponte Caldelas NSP 12/02/93 PXOM Inf. AI 10/04/06 Pontecesures 1,2 PXOM 27/06/03 Pontevedra 0,6 PXOU 18/12/89 PXOM Contratado Porriño (O) 6,2 PXOM 26/06/03 PXOM Licitado Portas PXOM Inf. AI 13/03/08 Redondela 0,4 NSP 06/11/87 Ribadumia 4,5 PXOM 13/03/01 PXOM Licitado Rodeiro 6,5 PXOM AP 24/04/07 Rosal (O) 6,9 NSP 12/04/97 PXOM AV 20/12/05 Salceda de Caselas 0,6 NSP 28/02/97 PXOM Contratado Salvaterra de Miño 3,2 NSP 12/07/93 PXOM Contratado Sanxenxo 8,0 PXOM 27/02/03 Silleda 12,6 PXOU 04/06/81 PXOM Contratado Soutomaior 0,4 NSP 14/11/89 PXOM Contratado Tomiño 2,9 PXOM 29/03/01 Tui 19,8 Suspendido PXOM AP 09/03/06 Valga 3,3 PXOM 30/12/98 PXOM AP 18/12/08 Vigo 4,1 PXOM 16/05/08 Vila de Cruces 3,0 NSP 12/02/93 PXOM Contratado Vilaboa 1,9 NSP 16/01/88 PXOM Contratado Vilagarcía de Arousa PXOM 04/02/00 PXOM Contratado Vilanova de Arousa NSP 14/03/97 PXOM AP 27/01/06

NSP: Normas Subsidiarias de Planeamento. . PXOM: Plan Xeral de Ordenación Municipal. PXOU: Plan Xeral de Ordenación Urbana. PORM: Plan de Ordenación do Medio Rural. AV: Avance. Inf. AI: Informe Previo á Aprobación Inicial. AP: Aprobación Provisional. AD: Aprobación Definitiva. AD: Denegación de Aprobación Definitiva. ¥ Pendentes de informe previo á aprobación inicial (art. 85.1). Ж Pendentes de aprobación definitiva.

Táboa 41.- Planeamento vixente na provincia de Pontevedra, e estado de tramitación do planeamento revisado e adaptado a Lei 9/2002, de Ordenación urbanística e protección do medio rural de Galicia, en data 16/03/09. Fonte: Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Transportes. Xunta de Galicia. Datos actualizados por o equipo redactor a 24/03/10.

5. Servizos dos ecosistemas



67

5

Servizos dos ecosistemas

Os ecosistemas xeran recursos, moitas veces esenciais para a supervivencia das poboacións humanas. A consideración de que os recursos naturais son limitados, e de que o seu aproveitamento irracional xera en moitos casos graves problemas para a sociedade, aparece xa recollida nos primeiros textos que se conservaron das culturas mediterráneas e asiáticas. Non obstante xunto a iso, son, desgraciadamente, máis abundantes, os escritos e opinións, que menosprezan estas teorías, e manteñen como dogma a perpetuidade dos recursos, e que a actividade humana non ten capacidade para xerar situacións ou eventos ambientais limitantes para o seu propio desenvolvemento. A dualidade entre ambas as dúas posicións, foise complicando ao longo da historia, cando xorden propostas que amparadas en situacións negativas, atribuídas á acción humana, promoven novos modelos de actuación, que tras a súa aplicación son responsables dunha continua perda de biodiversidade e dun afastamento dos obxectivos e estándares do desenvolvemento sostible.

Figura 40.- As actividades extractivas a ceo aberto ocasionan un forte impacto visual, resultando en moitos casos inviable a recuperación das condicións naturais previas á explotación.



68

5.1 Avaliación dos Ecosistemas do Milenio

A Declaración do Milenio, aprobada por 189 países no Cumio do Milenio das Nacións Unidas celebrado en setembro do ano 2000 (Resolución aprobada pola Asemblea Xeral das Nacións Unidas. Quincuaxésimo quinto período de sesións. Tema 60 b do programa. 13/09/2000) considera que determinados valores fundamentais coma a liberdade, a igualdade, a solidariedade, a tolerancia, o respecto pola natureza e a responsabilidade común son esenciais para as relacións internacionais no século XXI. Para plasmar en accións estes valores comúns, a Declaración formula unha serie de obxectivos clave, aos que se atribúe unha especial importancia; entre eles se atopa a "Protección do noso ámbito común”, aspecto que se desenvolve no punto IV da Declaración do Milenio. A folla de ruta da Declaración do Mileno incluía tamén os denominados Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio (ODM) que se estruturan en 8 obxectivos, incluíndo 21 metas cuantificables e supervisables mediante 60 indicadores; estes ODM deberían alcanzarse no ano 2015. Entre os ODM atópase o obxectivo de garantir a sostibilidade do medio ambiente.

Obxectivo VII- Garantir a sostibilidade do medio ambiente: Metas e indicadores

Meta 9: Incorporar os principios do desenvolvemento sostible nas políticas e os programas nacionais e invertir a perda de recursos do medio ambiente

Indicador 25 Proporción da superficie das terras cubertas por bosques (FAO) Indicador 26 Proporción da superficie das terras protexidas para manter a biodiversidade Indicador 27 Uso da enerxía (kg de petróleo equivalente) e por 1000 dólares do PIB Indicador 28 Emisións de CO2 per cápita e consumo de CFC que esgotan a capa de ozono Indicador 29 Proporción da poboación que emprega combustibles fósiles

Meta 10: Reducir á metade, para o ano 2015, a porcentaxe de persoas que carecen de acceso sostible a auga potable

Indicador 30

Proporción da poboación que emprega fontes de abastecemento de auga potable melloradas no medio urbano e rural

Indicador 31 Proporción da poboación que emprega servizos de saneamento no medio urbano e rural

Meta 11: Mellorar considerablemente para o ano 2020 a vida de polo menos 100 millóns de habitantes de barrios ou áreas marxinais

Indicador 32 Proporción de poboación urbana que vive en barrios ou áreas marxinais

Táboa 42.- Metas e indicadores do obxectivo VII (Garantir a sostibilidade do medio ambiente) da Declaración do Milenio

No ano 2001, como seguimento ao Cumio do Milenio, o Secretario Xeral das Nacións Unidas presentou a Guía Xeral para a aplicación da Declaración do Milenio, facendo un seguimento á guía mediante informes anuais que son á súa vez avalados con informes quinquenais que dan conta do progreso cara ao cumprimento dos Obxectivos de desenvolvemento de Milenio. No ano 2005 preparouse o primeiro informe integral centrado no progreso alcanzado nos cinco anos precedentes. En canto ao sétimo obxectivo: garantir a sostibilidade do medio ambiente, dito documento establece un novo marco para o desenvolvemento sostible, pois esixen que a través do establecemento de metas e obxectivos de equidade social, se contribúa ao desenvolvemento económico e á súa vez se vele pola sostibilidade ambiental. Como desenvolvemento da Declaración do Milenio e dos Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio, diversas institucións publicas e privadas, coordinadas polo Programa das Nacións Unidas para o



69

Medio Ambiente (PNUMA), realizaron entre o ano 2001 -2005, unha análise global sobre o estado de conservación dos ecosistemas do Planeta, así como dos servizos que os ecosistemas prestan á sociedade, baixo a denominación de "Avaliación dos Ecosistemas do Milenio" (Milennium Ecosystem Assessment, 2003, 2005, 2006, 2007). A Avaliación dos Ecosistemas do Milenio pon de manifesto como os cambios dos ecosistemas afectan ao fluxo de servizos e estes, á súa vez, ao benestar humano a diferentes escalas: os ecosistemas subministran un fluxo de servizos; estes servizos son a base do benestar humano e a loita contra a pobreza, e os impulsores indirectos de cambio condicionan a impulsores directos que á súa vez impactan aos ecosistemas. O informe considera que existen 3 grandes problemas, relacionados coa xestión dos ecosistemas a nivel global, que xeran actualmente un prexuízo importante ao benestar das persoas e que provocarán a longo prazo, unha diminución significativa dos beneficios que a humanidade obtén deles (Milennium Ecosystem Assessment, 2003, 2005, 2006, 2007): 1) Dos servizos dos ecosistemas examinados aproximadamente o 60% estanse a degradar ou

úsanse de xeito non sostible, moitas veces como consecuencia de actuacións levadas a cabo para aumentar a subministración doutros servizos.

2) Os cambios nos ecosistemas están a aumentar a probabilidade de cambios non lineais nestes (cambios acelerados, abruptos e potencialmente irreversibles), que teñen consecuencias importantes para o benestar humano (aparición de enfermidades, alteracións bruscas da calidade da auga, creación de "zonas mortas" nas augas costeiras, colapso das pesquerías e cambios nos climas rexionais).

3) A degradación dos servizos dos ecosistemas está contribuíndo ao aumento das desigualdades e disparidades entre os grupos de persoas, o que, en ocasións, é o principal factor causante da pobreza e do conflito social.

A Avaliación dos Ecosistemas do Milenio, establece 4 conclusións principais, relativas aos problemas a abordar e as accións necesarias para mellorar a conservación e o uso sostible dos ecosistemas: 1) Nos últimos 50 anos, os seres humanos transformaron os ecosistemas máis rápida e

extensamente que en ningún outro período de tempo comparable da historia humana. Xerando unha perda considerable e en boa medida irreversible da diversidade da vida sobre a Terra.

2) Os cambios realizados nos ecosistemas contribuíron a obter considerables beneficios netos no benestar humano e o desenvolvemento económico, pero estes beneficios obtivéronse con crecentes custos consistentes na degradación de moitos servizos dos ecosistemas, un maior risco de cambios non lineais, e a acentuación da pobreza dalgúns grupos de persoas. Se non se abordan estes problemas farán diminuír considerablemente os beneficios que as xeracións vindeiras obteñan dos ecosistemas.

3) A degradación dos servizos dos ecosistemas podería empeorar considerablemente durante a primeira metade do presente século e ser un obstáculo para a consecución dos Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio.

4) O desafío de reverter a degradación dos ecosistemas e ao mesmo tempo satisfacer as maiores demandas dos seus servizos pode ser parcialmente resolto nalgúns dos escenarios considerados pola Avaliación, pero iso require que se introduzan cambios significativos nas políticas, institucións e prácticas.



70

A Avaliación dos Ecosistemas do Milenio formula a análise do estado dos servizos e as súas tendencias, dita análise pretende ser global no tratamento dos servizos, pero non definitivo. Así establece 11 grupos de servizos, agrupados en 4 categorías, que se consideran de vital importancia en case todas as partes do Planeta, e representan os principais servizos, tanto por ser os máis importantes para o benestar humano, como por ser os máis afectados polos cambios. Aplicar esta metodoloxía global a unha escala supra rexional, rexional ou local, obriga a reformular os tipos de fontes de información territorial aplicadas, incrementando o seu grao de resolución e avaliando procesos que no ámbito global non poden ser considerados.

Servizos dos ecosistemas

1.- Servizos de regulación

Beneficios relacionados coa regulación dos procesos dos ecosistemas

Ciclo de Nutrintes. Cambio climático e calidade do aire Saúde humana Regulación do ecosistema de enfermidades infecciosas Procesado de residuos e desintoxicación Regulación de riscos naturais: inundacións e incendios Regulación biolóxica de servizos dos ecosistemas

2.- Servizos de aprovisionamento

Produtos que se obteñen dos ecosistemas

Auga doce Alimentos Madeira, fibras e combustibles Novos produtos de industrias da biodiversidade

3.- Servizos culturais

Beneficios intanxibles, que as persoas obteñen dos ecosistemas a través do enriquecemento espiritual, o desenvolvemento cognitivo, a reflexión, o lecer e as experiencias estéticas entre as que se atopan os sistemas de coñecemento, as relacións sociais e os valores estéticos

Servizos culturais e de uso público

4.- Servizos esenciais ou de soporte

Servizos dos ecosistemas que son necesarios para a produción de todos os demais servizos como produción de biomasa, osíxeno, formación e retención do solo, ciclo de nutrintes, ciclo da auga e provisión de hábitat. Este grupo de servizos adoita integrarse cos Servizos de Regulación.

Táboa 43.- Servizos dos ecosistemas analizados na segunda fase da Avaliación dos Ecosistemas do Milenio. Da análise dos impactos históricos e actuais do desenvolvemento económico - social derívanse os umbrais que marcan que o desenvolvemento sexa sostible ou insostible. Os límites dos recursos naturais suxiren tres regras básicas en relación cos ritmos de desenvolvemento sostible: 1) Ningún recurso renovable deberá utilizarse a un ritmo superior ao da súa xeración.

2) Ningún contaminante deberá producirse a un ritmo superior ao que poida ser reciclado, neutralizado ou absorbido polo medio.

3) Ningún recurso non renovable deberá aproveitarse a maior velocidade da necesaria para substituílo por un recurso renovable utilizado de xeito sostible.



71

5.2 Servizos de regulación

A Avaliación dos Ecosistemas do Milenio (Milennium Ecosystem Assessment, 2003, 2005, 2006, 2007) considera os servizos de regulación como os beneficios relacionados coa regulación dos procesos dos ecosistemas, tales como a regulación do clima, da auga e de certas enfermidades que afectan ao ser humano. Os servizos de regulación inclúen os ciclos de nutrientes, o cambio climático e a calidade do aire; a saúde humana; a regulación do ecosistema de enfermidades infecciosas; o procesado de residuos e a desintoxicación; a regulación de riscos naturais (inundacións e incendios) e a regulación biolóxica dos servizos dos ecosistemas.

Figura 41.- Os ecosistemas fluviais posúen unha alta capacidade de regulación altamente dependente do seu grao de naturalidade.

A análise dos servizos de regulación actuais, e da previsión destes, en relación coas tendencias de usos do territorio e dos escenarios de cambio, evidencia que os ecosistemas dos Espazos Naturais de Galicia, atópanse fortemente condicionados pola acción humana e fortemente marcados pola transformación dos agrosistemas tradicionais en agrosistemas industriais, cando non en explotacións industriais, que en conxunto supoñen a creación e a consolidación dun neo-paisaxe, caracterizado pola súa baixa naturalidade e biodiversidade, e cun elevado nivel de desequilibrio Na táboa adxunta resúmense os servizos de regulación para cada un dos Espazos Naturais da Rede Natura 200 de Galicia en relación ao conxunto do territorio galego.



72

Servizos de regulación

Código LIC/ZEPA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

ES0000001 Illas Cíes ES0000085 Ribadeo ES0000086 Ría de Ortigueira e Ladrido ES0000087 Complexo intermareal Umia-O Grove ES0000254 Illa de Ons ES0000176 Costa da Morte ES0000258 Costa de Ferrolterra-Valdoviño ES0000313 Complexo Litoral de Corrubedo ES0000372 Costa da Mariña Occidental ES0000373 Ría de Foz ES0000375 Esteiro do Miño ES0000436 A Limia - ES0000437 Pena Trevinca - ES1110001 Ortigueira-Mera ES1110002 Costa Ártabra ES1110003 Fragas do Eume - ES1110004 Encoro de Abegondo-Cecebre - ES1110005 Costa da Morte ES1110006 Complexo húmido de Corrubedo ES1110007 Betanzos-Mandeo - ES1110008 Carnota-Monte Pindo ES1110009 Costa de Dexo ES1110010 Estaca de Bares ES1110011 Esteiro do Tambre ES1110012 Monte e Lagoa de Louro ES1110013 Xubia-Castro - ES1110014 Serra do Careón - ES1110015 Río Anllóns - ES1110016 Río Tambre - ES1120001 Os Ancares – O Courel - ES1120002 Río Eo - ES1120003 Parga-Ladra-Támoga - ES1120004 A Marronda - ES1120005 As Catedrais ES1120006 Carballido - ES1120007 Cruzul-Agüeira - ES1120008 Monte Faro - ES1120009 Monte Maior - ES1120010 Negueira - ES1120011 Ría de Foz-Masma ES1120012 Río Landro - ES1120013 Río Ouro - ES1120014 Canón do Sil - ES1120015 Serra do Xistral - ES1120016 Río Cabe - ES1120017 Costa da Mariña occidental ES1130001 Baixa Limia - ES1130002 Macizo Central - ES1130003 Bidueiral de Montederramo - ES1130004 Pena Veidosa - ES1130005 Río Támega - ES1130006 Veiga de Ponteliñares - ES1130007 Pena Trevinca - ES1130008 Pena Maseira - ES1130009 Serra da Enciña da Lastra - ES1140001 Sistema fluvial Ulla-Deza - ES1140002 Río Lérez - ES1140003 A Ramallosa ES1140004 Complexo Ons-O Grove ES1140005 Monte Aloia - ES1140006 Río Tea - ES1140007 Baixo Miño - ES1140008 Brañas de Xestoso - ES1140009 Cabo Udra ES1140010 Costa da Vela ES1140011 Gándaras de Budiño - ES1140012 Illas Estelas ES1140013 Serra do Candán - ES1140014 Serra do Cando - ES1140015 Sobreirais do Arnego - ES1140016 Enseada de San Simón

Galicia

1: Emisión gases contaminantes e gei. 2: Sanidade Humana. 3: Control clima por vexetación. 4: Cambio na configuración dos pisos de vexetación (perda medios orófilos, redución piso montano, reorganización colino-eucolino). 5: Expansión cultivos termófilos. 6: Expansión alóctonas. 7: Modificación da liña de costa. 8: Efectos cambios réxime hídrico. 9: Efectos cambios réxime Precipitación e Temperatura. 10: Efectos anomalías climáticas. 11: Esgotamento ciclo nutrientes. 12: Eutrofización. 13: Ruído. 14: Capacidade autodepuración. 15: Regulación biolóxica. 16: Riscos naturais. Tendencia: Incremento ; sin modificación significativa ; Detrimento ; Incerteza ?; Non valorable -

Táboa 44.- Servizos de regulación para cada un dos Espazos Naturais da Rede Natura 2000 de Galicia.



73

5.2.1 Calidade do aire

A Rede Galega de Calidade do Aire (RGCA), dependente da Consellería de Medio Ambiente, conta con máis de 70 estacións fixas, que realizan medicións en continuo de dióxido de xofre, dióxido de nitróxeno e óxidos de nitróxeno, monóxido de carbono, partículas, ozono, etc. e 4 unidades móbiles de control das emisións atmosféricas. Por outra parte no Concello de O Saviñao (Lugo) se atopa, a única estación galega pertencente á Rede Española de Vixilancia da Contaminación Atmosférica Residual, integrada dentro dos programas EMEP (European Monitoring Evaluation Programme) e CAMP (Comprehensive Atmospheric Monitoring Programme). Estas estacións vixían os niveis troposféricos de contaminación atmosférica residual e a dos focos de emisión existentes a grandes distancias, co fin de avaliar os seus efectos sobre o medio ambiente. Segundo as memorias da Consellería de Medio Ambiente relativas ao seguimento dos contaminantes atmosféricos, os parámetros rexistrados tanto nas estacións urbanas, como industriais, así como na de contaminación residual, mantivéronse dentro dos límites e rangos marcados pola lexislación. En ningún caso se superaron os valores límite definidos, nos períodos temporais máximos, marcados pola lexislación, aínda que de xeito puntual si se produciron superacións dos mesmos. Dadas as características xeográficas, ambientais e socioeconómicas de Galicia, a calidade do aire, fóra das zonas puntuais de emisións industriais, pode considerarse como boa.

5.2.2 Cambio Climático

As claves do cambio global no Antropoceno hanse de buscar na conxunción de dous fenómenos relacionados: o rápido crecemento da poboación humana e o incremento no consumo de recursos per cápita pola humanidade (Duarte, 2006). As alteracións do ciclo global do carbono teñen graves repercusións no clima do planeta debido ás propiedades do CO2, CH4 e NO2 como gases de efecto invernadoiro (IPCC, 2001, 2007). Nas rexións Atlánticas, os medios naturais durante o último período interglaciar previo á expansión dos sistemas agropecuarios rexistraron unha clara tendencia ao aumento de Carbono na biomasa, creando e mantendo unha grande reserva de Carbono nos niveis superiores do solo, en relación coa existencia de grandes humidais turbófilos ou higro-turbófilos, ou coa presenza de áreas ocupadas por bosques caducifolios e queirogais. Os cambios no patrón de explotación do territorio acaecidos na última etapa do Holoceno reduciron a representación dos medios naturais, substituíndoos por agrosistemas industrializados que mostran graves alteracións nos ciclos de materia e enerxía. Na actualidade as áreas relictuais de humidais turbófilos e higroturbófilos, e os solos vinculados coa presenza de bosques antigos naturais, seguen representando na actualidade o sumidoiro edáfico máis importante de Carbono da rexión Atlántica (Macías et al., 2001, 2005). A escaseade de estacións meteorolóxicas, hidrolóxicas ou oceanográficas, nas que se poida dispoñer de rexistros para o Antropoceno, constitúe unha importante limitación para establecer a partir de datos instrumentais unha evidencia atinada sobre a dinámica climática a nivel rexional ou sub rexional, do mesmo xeito as modelizacións dos escenarios de cambio resultan igualmente problemáticas, as peculiaridades climáticas obrigan a que as modelizacións dos escenarios do Cambio Climático se deban formular atendendo aos distintos microclimas presentes no territorio.



74

En relación cos escenarios futuros de cambio, a escasa definición territorial destes, xera un marco de amplas incertezas no momento de formular os impactos sobre os ecosistemas a escala rexional e sobre todo sub rexional. As secuencias climáticas procedentes de rexistros instrumentais, evidencian en Galicia un incremento progresivo da temperatura, nos últimos 25 anos, de 0,18º C/ano, mentres que non se evidencia unha tendencia clara en relación coa precipitación. De manterse este gradiente de temperatura, os escenarios rexionais e subrexionais de cambio, para os próximos 20 anos virían marcados en Galicia por: Cambio na configuración dos pisos de vexetación: o piso oro-temperado desaparecería, e con

el os hábitats e especies exclusivas deste ambiente; o piso Montano, establecido na actualidade a partir de 650 - 700 m, restrinxiríase establecéndose a partir dos 700 - 750 m, o piso colino, estendido na actualidade pola maior parte das terras baixas de Galicia excluíndo o litoral, e os fondos de val máis térmicos veríase reducido no seu nivel basal, ao incrementarse a área ocupada polo piso Termocolino.

Entre as especies forestais, o incremento de temperatura, e os cambios na configuración dos pisos de vexetación, favorecería a expansión de especies exóticas de crecemento rápido (Eucalyptus globulus), en áreas de maior altitude ás que na actualidade crece, entrando en conflito coa conservación da biodiversidade.

O incremento de termicidade previsto favorece a expansión de determinados cultivos de óptimo mediterráneo ou mesmo subtropical. Tamén favorece a expansión de especies invasoras, xa aclimatadas na actualidade pero con dificultades para lograr unha colonización efectiva do territorio, ademais de facilitar a chegada, aclimatación e expansión de novas especies invasoras. A mesma situación se producirá coas especies de carácter depredador ou patóxeno, sendo previsible, a chegada de novos elementos.

As variacións do réxime de precipitacións combinadas cos cambios no réxime térmico, poderían ter efectos moi importantes no mantemento dos ecosistemas naturais e dos agrosistemas. En Galicia se atopan numerosos medios naturais (Turbeiras de cobertor, Turbeiras altas, Mires de Transición, Lagoas Costeiras, Lagoas interiores, etc), cun funcionamento ecolóxico que podería verse afectado por unha modificación da estacionalidade das precipitacións.

A artificialización do medio litoral acaecida durante o Antropoceno resta capacidade adaptativa aos ecosistemas naturais, determinando así a perda de sistemas dunares e humidais costeiros en amplos sectores do litoral, xa que a progresión destes medios cara ao interior, como consecuencia do aumento do nivel do mar, atópase impedido pola existencia de hábitats artificiais.

As previsións de cambio climático outorgan unha especial importancia á existencia en todos os escenarios dun incremento de fenómenos metereolóxicos anómalos que inciden negativamente tanto no benestar da poboación, coma no mantemento dos ecosistemas e dos agrosistemas.



75

5.2.3 Ciclo de nutrientes

O ciclo de nutrientes vén determinado pola interacción entre as achegas que se producen entre o solo (liberación de nutrientes por meteorización das rochas, mineralización da materia orgánica), a atmosfera (fixación simbiótica do N2 atmosférico), e as perdas que se producen a través de procesos naturais (lixiviación). A materia orgánica edáfica (MOS) resulta fundamental non só como fonte de C e nutrientes para as plantas, senón tamén pola súa influencia sobre as propiedades físicas, químicas e biolóxicas do solo. A importancia da MOS na calidade do solo e no funcionamento do sistema solo-planta fai imprescindibles os centrados no seu contido, caracterización e dinámica, así como nas comunidades microbianas edáficas e na súa actividade biolóxica cando se quere coñecer o estatus, tanto presente como futuro dos ciclos do C e do N nos ecosistemas. Debido ao tipo de material de partida e ás condicións climáticas, os solos galegos caracterízanse polo seu pH ácido, abundancia de materia orgánica, e por presentar o complexo de cambio dominado por formas de Aluminio. Estas condicións non son as máis óptimas para desenvolver unha agricultura ou explotacións forestais de alta produción de biomasa: tanto na produción de praderías intensivas, coma en cultivos de labor (milleirais) e nas plantacións forestais con especies de rápido crecemento, a necesidade de maximizar a produción, obriga a unha periódica achega de materia orgánica, emendas e fertilizantes.

5.2.4 Ruído

A Unión Europea tomou conciencia, a partir do Libro Verde da Comisión Europea sobre Política Futura de Loita Contra o Ruído, da necesidade de aclarar e homoxeneizar o ámbito normativo do ruído. Conducindo á adopción da Directiva 2002/49/CE do Parlamento Europeo e do Consello, do 25 de xuño de 2002, sobre avaliación e xestión do ruído ambiental (Directiva sobre Ruido Ambiental); marcando unha nova orientación respecto das actuacións normativas previas en materia de ruído. A transposición e desenvolvemento da Directiva 2002/49/CEE, realízase a través da Lei 37/2003, do 17 de novembro, do ruído (BOE 18/11/2003) que no seu artigo 7, define os tipos, e criterios para a clasificación das áreas acústicas, en atención ao uso predominante do solo. A normativa básica galega en relación coa contaminación acústica é a Lei 7/1997, do 11 de agosto, de protección contra a contaminación acústica en Galicia. No seu artigo 7 establece as zonas de sensibilidade acústica (zona de alta sensibilidade acústica, zona moderada sensibilidade acústica, zona baixa sensibilidade acústica e zona de servidume)

Os espazos da Rede Natura 2000, na súa condición de Espazos protexidos están encadrados nas áreas de maior protección fronte á contaminación atmosférica ou nas denominadas Zonas de Alta Sensibilidade Acústica (valor máximo de recepción de ruído no exterior 60 dB). Non obstante, algunhas destas áreas sofren un nivel de contaminación acústica, que resulta contraditorio coa súa condición de área protexida, neste sentido cabe destacar aqueles espazos que albergan parques eólicos ou actividades industriais como explotacións mineiras a ceo aberto. En relación coa situación da contaminación acústica, na Comunidade Autónoma de Galicia, resultan moi esclarecedores os informes do Valedor do Pobo, quen cualifica a situación como "deficiente", apuntando unha "progresiva concienciación das administracións en canto á necesidade de tratar de forma dilixente esta materia" (De Andrés Alonso, 2009).



76

5.2.5 Capacidade de autodepuración

Os ecosistemas teñen unha efectiva capacidade de resposta fronte ás alteracións e perturbacións. Dita capacidade presenta límites de tolerancia en relación á intensidade, recorrencia ou sinerxía das distintas alteracións e perturbacións que se suceden no tempo; superados estes límites, o sistema inicia un período de desequilibrio, que a medida que se agudiza, provoca graves efectos sobre o funcionamento do ecosistema, a súa estrutura e a súa biocenose. Nun ecosistema natural os nutrientes ingresan continuamente en pequenas cantidades a través de varios procesos hidroxeoquímicos (Gliessman et al, 2007); mediante unha complexa serie de ciclos interconectados, estes nutrientes circulan dentro do ecosistema (Borman e Likens, 1967). Neste proceso, os compoñentes biolóxicos de cada sistema vólvense esenciais para determinar como mover eficientemente estes nutrientes dun punto a outro, asegurando unha perda mínima. Nun ecosistema maduro, estas pequenas perdas son substituídas por insumos locais, mantendo un balance de nutrientes. En contraparte, nun agrosistema, a reciclaxe de nutrientes pode ser mínima, ou mesmo nula, perdéndose cantidades considerables coa colleita ou como resultado de percolación ou erosión. A exposición frecuente do solo sen cobertura entre as plantas dun cultivo durante o ciclo agrícola, ou dos campos nus entre tempadas de cultivo, crea un "goteo" de nutrientes cara fóra do sistema debido á erosión ou infiltración ao subsolo por falta de materia orgánica que reteña o solo, a auga ou os nutrientes. Con este sistema de cultivo a agricultura moderna tense que apoiar fortemente en ingresos de insumos en forma de nutrientes (fertilizantes normalmente derivados do petróleo), para substituír estas perdas. Para alcanzar a sostibilidade requírese que as perdas de nutrientes no sistema, se reduzan ao mínimo, favorecendo e fortalecendo mecanismos que permitan o máis posible a reciclaxe de nutrientes dentro do sistema. A substitución dos agrosistemas tradicionais, por agrosistemas industriais, así como o incremento de asentamentos de poboación, granxas, industrias e talleres dispersos e illados no territorio, aos que resulta imposible asegurar un correcto tratamento dos seus residuos, conducen a superar as marxes de tolerancia do sistema, provocando o seu desequilibrio. Sendo os medios acuáticos os ecosistemas, onde máis doadamente se evidencian estes cambios. A situación nos Espazos Naturais de Galicia, é moi similar á do resto do territorio galego, aínda que a maior diferenza, radica na menor proporción de grandes asentamentos poboacionais, así como de áreas industriais. Non obstante, a maior parte deles acollen pequenos asentamentos, vivendas illadas, así como granxas, instalacións de acuicultura, pequenos obradorios e industrias, diseminados ao longo do seu territorio.



77

5.2.6 Regulación biolóxica

Nos ecosistemas naturais a través dunha complexa combinación de interaccións bióticas e límites impostos pola dispoñibilidade de recursos físicos, establécese un control natural nos niveis de poboación dos distintos organismos. A través do tempo o proceso de selección dos organismos tende ao establecemento dunha estrutura biolóxica bastante complexa sempre dentro dos límites impostos polos factores ambientais, creando hábitats e nichos bastante complexos, que serán ocupados polos diversos organismos. A presenza dos organismos nunha organización complexa pero interactuante e as condicións ambientais nas que se desenvolven, permiten o establecemento de diversas interaccións tróficas e a diversificación de nichos (Gliessman et al, 2007). Nos agrosistemas industriais, a acción humana tende a reducir e a simplificar, a estrutura e biocenose, redundado nunha perda da diversidade de taxóns e poboacións, nichos, e unha redución das interaccións tróficas. Ademais, mediante os procesos de domesticación e selección de variedades de plantas cultivadas e de razas gandeiras, fomenta a aparición de poboacións homoxéneas cunha escasa capacidade de autorregulación, que chegan a dominar o agrosistema. Os insumos humanos en forma de sementes ou axentes de control como pesticidas, frecuentemente dependentes de grandes subsidios de enerxía, determinan non soamente os tamaños das poboacións de organismos presentes senón tamén a súa diversidade. Nun sistema de produción agrícola intensivo (eucaliptais, grandes extensións de prados ou de milleirais), a diversidade biolóxica redúcese significativamente e interrómpense a capacidade do sistemas naturais de control de pragas xa que moitos nichos e/ou hábitats quedan desocupados. Como consecuencia o perigo de epidemias ou pragas catastróficas que afectan aos agrosistemas intensivos ou industriais, é bastante alto, moitas veces aínda a pesar da dispoñibilidade da interferencia humana intensiva e a utilización de insumos (Gliessman et al, 2007).

5.2.7 Riscos naturais

Entre os servizos vinculados co solo e o ciclo hidrolóxico destaca a capacidade de regulación dos ecosistemas en relación con perturbacións extremas xeradas por procesos naturais (tormentas, incendios, movementos de terras, etc). En condicións naturais, os solos galegos e a vexetación natural ou cultivada que se desenvolve nestes, é capaz de amortecer os efectos de grandes chuvias: a auga infíltrase a través da rede de drenaxe en nas capas superficiais e subsuperficiais do solo, acumulándose nestas, así como no humidais e nos acuíferos. As erosións por acción das chuvias dentro dos agrosistemas tradicionais son reducidas, máis aínda, cando os agricultores, crearon ao longo do tempo pequenos sistemas de defensa ou de canalización, para protexer as áreas máis críticas. De novo a capacidade dos ecosistemas da rexión galega, atópase moi minguada: a proliferación de grandes extensións de uso agrícola resulta pouco axeitada para evitar os problemas xerados por acontecementos climáticos adversos, os cales, cando se producen durante o período vexetativo das especies cultivadas, provocan graves perdas económicas. Nas áreas forestais, a repoboación indiscriminada con especies de elevado tamaño, como as dos xéneros Eucalyptus e Pinus, leva consigo que tras o paso dos temporais se produzan graves trastornos nas vías de comunicación, así como nas liñas de transporte de enerxía.



78

5.2.8 Saúde humana

Segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS), aínda que o quentamento mundial podería ter algúns efectos beneficiosos localizados; como unha menor mortalidade en inverno nas rexións temperadas e un incremento da produción de alimentos en determinadas zonas, os efectos globais para a saúde serán probablemente moi negativos: O cambio climático inflúe nos requisitos básicos da saúde: un aire limpo, auga potable, alimentos

suficientes e unha vivenda segura.

As temperaturas extremas do aire contribúen directamente ás defuncións por enfermidades cardiovasculares e respiratorias, provocando ademais un aumento dos niveis de ozono e doutros contaminantes do aire que agravan estas enfermidades. Os niveis de pole e outros alérxenos tamén son maiores en caso de calor extrema. Os datos dispoñibles en Galicia en relación cos escenarios de cambios na saúde humana restrínxese aos efectos provocados por vagas de calor en medios urbanos (Taracido Trunk, et al., 2009): a conclusión destes indica que as vagas de calor supoñen un incremento da mortalidade.

O aumento do nivel do mar e os eventos meteorolóxicos cada vez máis intensos, ademais das defuncións directas que causan, destruirán fogares, servizos médicos e outros servizos esenciais. Debido a iso moitas persoas veranse obrigadas a desprazarse, o que acentúa á súa vez o risco de efectos na saúde, dende trastornos mentais ata enfermidades transmisibles.

A crecente variabilidade das precipitacións afectará probablemente á subministración de auga doce, e a escaseza desta pode facer perigar a hixiene e aumentar o risco de enfermidades diarreicas. Nos casos extremos, a escaseza de auga causa seca e hambruna.

O aumento na frecuencia e a intensidade das inundacións incrementa a contaminación das fontes de auga doce, incrementando así o risco de enfermidades transmitidas pola auga e dando lugar a criadeiros de insectos portadores de enfermidades. Ademais de causar afogamentos, lesións físicas, danos nas vivendas e perturbacións da subministración de servizos médicos.

O aumento das temperaturas e a variabilidade das chuvias reducirán probablemente a produción de alimentos básicos en moitas das rexións máis pobres. Aumentando así prevalencia da malnutrición e desnutrición.

Indicouse igualmente a posibilidade de que o vector do Dengue (Aedes aegypti) podería atopar dentro dos novos escenarios formulados para España, zonas climáticamente axeitadas para o seu desenvolvemento, incluíndose Galicia entre estas zonas (Moreno Rodríguez, 2005). Outros efectos derivados dos escenarios de cambio climático global sería o incremento das encefalites virais (Moreno Rodríguez, 2005).



79

5.3 Servizos de provisión

A Avaliación dos Ecosistemas do Milenio (Milennium Ecosystem Assessment, 2003, 2005, 2006, 2007) considera os servizos de abastecemento ou aprovisionamento como os produtos que se obteñen dos ecosistemas, entre os que están os recursos xenéticos, os alimentos e fibras e a auga doce. Ao longo do Antropoceno os servizos dos ecosistemas do NW Ibérico sufriron unha intensa modificación, marcada polo desenvolvemento e auxe dos agrosistemas intensivos e dos medios artificiais, a expansión territorial da cal realizouse substituíndo os agrosistemas tradicionais e os medios naturais. Os cambios experimentados polos ecosistemas ao longo do Antropoceno xeraron máis servizos de provisión, dos que poderían xerar os medios naturais ou os agrosistemas naturais, propiciando un importante desenvolvemento económico e social do territorio, pero xerando tamén unha importante perda de biodiversidade e de patrimonio cultural e etnográfico no mesmo. No estado actual dos ecosistemas da Rexión Atlántica Europea, e particularizando para o conxunto de Espazos Naturais do territorio galego, o "Desenvolvemento sostible" dificilmente pode alcanzarse cun incremento na provisión de servizos sobre os ecosistemas, máis aínda, cando o mesmo se formula pola transformación ou redución das xa reducidas superficies ocupadas por medios naturais ou ben por agrosistemas tradicionais, é dicir incrementando a perda de biodiversidade. Na táboa adxunta resúmense os servizos de provisión para cada un dos Espazos da Rede Natura de Galicia, avaliando os mesmos en relación ao conxunto do territorio galego.

Figura 42.- Mosaico agrícola na provincia de Lugo.



80

Servizos de provisión

Código LIC 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

ES0000001 Illas Cíes - - - - - - ES0000085 Ribadeo - - - - - ? - ES0000086 Ría de Ortigueira e Ladrido - ? ? ES0000087 Complexo intermareal Umia-O Grove - - - - - - - ES0000254 Illa de Ons - - - - - - ES0000176 Costa da Morte (Norte) ? ES0000258 Costa de Ferrolterra-Valdoviño ? ? ES0000313 Complexo Litoral de Corrubedo - - ? - ES0000372 Costa da Mariña Occidental - ? ES0000373 Ría de Foz - ? ? ES0000375 Esteiro do Miño - ? - ES0000436 A Limia - ? ? ES0000437 Pena Trevinca - - ES1110001 Ortigueira-Mera - ? ES1110002 Costa Ártabra ES1110003 Fragas do Eume - - ES1110004 Encoro de Abegondo-Cecebre - - ? ES1110005 Costa da Morte ? ES1110006 Complexo húmido de Corrubedo - ES1110007 Betanzos-Mandeo - ? ES1110008 Carnota-Monte Pindo ES1110009 Costa de Dexo - - - - - - ? ES1110010 Estaca de Bares - - ? ES1110011 Esteiro do Tambre ? ES1110012 Monte e Lagoa de Louro - - - - ? ES1110013 Xubia-Castro - - ES1110014 Serra do Careón - - ES1110015 Río Anllóns - - - - - - ? ? ES1110016 Río Tambre - - - - - - ? ? ES1120001 Os Ancares – O Courel - - ES1120002 Río Eo - - - - - ? ES1120003 Parga-Ladra-Támoga - - ES1120004 A Marronda - - ? ES1120005 As Catedrais - ? - - ES1120006 Carballido - - ? ES1120007 Cruzul-Agüeira - - ? ES1120008 Monte Faro - - ? ES1120009 Monte Maior - - - - - - ? ES1120010 Negueira - - ES1120011 Ría de Foz-Masma - - ? ES1120012 Río Landro - - - - - - ? ? ES1120013 Río Ouro - - - - - - ? ? ES1120014 Canón do Sil - - ES1120015 Serra do Xistral - - ES1120016 Río Cabe - - ? ES1120017 Costa da Mariña occidental - ? ? ES1130001 Baixa Limia - - ES1130002 Macizo Central - - ES1130003 Bidueiral de Montederramo - - ? ES1130004 Pena Veidosa - - ? ES1130005 Río Támega - - ? ES1130006 Veiga de Ponteliñares - - - ? ES1130007 Pena Trevinca - - ES1130008 Pena Maseira - - ? ES1130009 Serra da Enciña da Lastra - - ? ? ES1140001 Sistema fluvial Ulla-Deza - - ? ES1140002 Río Lérez - - - - - - ? - ES1140003 A Ramallosa - ? - - - - - - ES1140004 Complexo Ons-O Grove - - - - - - ES1140005 Monte Aloia - - - - ? - ES1140006 Río Tea - - - - - - ES1140007 Baixo Miño ? ? ? ES1140008 Brañas de Xestoso - - - ES1140009 Cabo Udra - - - - ES1140010 Costa da Vela ? - - - - - ES1140011 Gándaras de Budiño - - - ES1140012 Illas Estelas - - - - - - - ES1140013 Serra do Candán - - ? ES1140014 Serra do Cando - - ? ES1140015 Sobreirais do Arnego - - ES1140016 Enseada de San Simón - - - - - - -

Galicia

1: Consumo auga potable. 2: Contaminación difusa auga. 3: Pesca marítima e Marisqueo. 4: Acuicultura. 5: Cultivos agrícolas. 6: Gandería. 7: Pastoreo extensivo e Prados seminaturais 8: Prados intensivos. 9: Madeira bosques nativos e seminaturais. 10: Madeira formacións intensivas. 11: Recursos: queirogais, piornais / retamas. 12: Recolección especies silvestres. 13: Explotación recursos xeolóxicos. 14: Enerxía (eólica, hidráulica, solar, Biomasa, Ecoxeneración) Tendencia: Incremento ; sin modificación significativa ; Detrimento ; Incerteza ?; Non valorable -

Táboa 45.- Servizos de provisión para cada un dos Espazos Naturais da Rede Natura 2000 de Galicia.



81

5.3.1 Auga

Nas funcións e servizos que a auga presta aos ecosistemas débese considerar tanto a cantidade, como a calidade. A cantidade, non foi considerada tradicionalmente como un problema en Galicia, onde a dispoñibilidade de auga non constitúe territorialmente un factor limitante. Os únicos problemas de escaseza de auga, vincúlanse con zonas urbanas ou periurbanas, xeralmente asociadas con infraestruturas antigas. Da interacción atmosfera-auga-solo derívase a función de autodepuración que posúen as masas de augas superficiais e subsuperficiais; non obstante, esta é doadamente alterada e destruída pola acción do home: a pesar dos esforzos realizados, o nivel de depuración de augas urbanas é aínda moi deficitario, sendo moi escasas as estacións con tratamento terciario en funcionamento. A capacidade de autodepuración das augas, incide directamente no seu estado ecolóxico, e por conseguinte na provisión de distintos servizos á sociedade. A nivel local, unha parte importante da poboación dos Espazos da Rede Natura 2000 utiliza como auga de consumo a auga obtida directamente a través das canles fluviais incipientes, fontes, surxencias ou pozos. Da calidade e a capacidade depurativa das augas dependen en consecuencia un importante número de cidadáns e de explotacións gandeiras. Os núcleos de poboación máis importantes, empregan igualmente estas mesmas augas, xeralmente aprovisionándose destas, en tramos fluviais maduros, tras ser tratadas en plantas potabilizadoras. A calidade das augas e a súa capacidade de autodepuración, determinan a existencia dun produto comercial, caracterizado pola súa baixa mineralización, que foi obxecto de distintas explotacións comerciais. A calidade da auga, incide tamén no seu emprego medicinal, turístico e recreativo presente nalgúns Espazos da Rede Natura 2000. Nos informes do Valedor do Pobo de Galicia (De Andrés Alonso, 2009), ponse de relevo que Galicia padece un considerable déficit en infraestruturas de condución, separación e tratamento de augas residuais, tanto industriais como domésticas; ademais dun número significativo de verteduras procedentes de colectores e depuradoras que en ocasións non funcionan ou non o fan axeitadamente. Por outra banda, as EDAR de núcleos urbanos pequenos ou rurais, mostran graves problemas de operatividade, vinculados en moitos casos á chegada á planta tanto de augas pluviais como urbanas. Son tamén abundantes os pequenos enclaves e as vivendas illadas que carecen de medidas efectivas de depuración, verquendo directamente á rede fluvial, ou a través dunha foxa séptica, subdimensionada. A estas fontes de contaminación hai que unir un elevado número de explotacións agrícolas intensivas, e establecementos fabrís, industriais ou de servizos distribuídos en parques empresariais sen as dotacións de depuración mínimas. En consecuencia, existe unha contaminación difusa na maior parte das cuncas que forman parte da Rede de Espazos Naturais protexidos.



82

5.3.2 Alimentos para consumo humano

Os ecosistemas constitúen a fonte de alimentos para o mantemento da poboación humana. Nos países desenvolvidos, a provisión de alimentos procede maioritariamente de ecosistemas artificiais ou industriais, sendo escasa, a provisión directa de alimentos a través de ecosistemas naturais ou seminaturais.

Pesca marítima, marisqueo e acuicultura

A pesca marítima profesional, en augas interiores e exteriores constitúe unha actividade profesional, diferenciada da pesca marítima de recreo, destinada á extracción, dende unha embarcación, tanto de recursos pesqueiros, coma de crustáceos, moluscos, e outros invertebrados, con artes e aparellos propios da pesca, para ser posteriormente comercializadas e consumida (Lei 3/2001 do 26 de marzo, de Pesca Marítima do Estado. Lei 11/2008, do 3 de decembro, de pesca de Galicia). O marisqueo é un subsector da economía pesqueira que obtén un produto diferenciado cunha técnica singular que goza de especificade nos seus procesos produtivos. As unidades de produción son as agrupacións de mariscadoras, as que realizan actividades de dirección xestión e control sendo tamén os encargados de planificar o proceso produtivo, baseándose nun plan de explotación marisqueira, que entre as súas fases pode incluír o preengorde, engorde, cultivo e recolección do molusco. A acuicultura, no seu senso máis amplo, defínese como o conxunto de actividades encamiñadas ao cultivo de especies acuáticas. Galicia ocupa posicións de liderado no sector dos cultivos mariños xa que ademais dunhas condicións naturais excelentes para esta actividade, a comunidade galega conta con tecnoloxías avanzadas, unha probada experiencia empresarial neste tipo de producións e recoñecidos centros de investigación e de formación especializada. Como quedou posto de manifesto no apartado do Inventario do sistema socioeconómico o sector pesqueiro constitúe un dos primeiros axentes da economía galega. Estimulando ademais o funcionamento doutros moitos axentes económicos en Galicia.

Agricultura e fruticultura

O agrosistema tradicional dominante en Galicia, derivado da transformación e finalmente redención dos foros eclesiásticos e nobiliarios, caracterizase polo seu carácter "minifundista", cun réxime de explotación "multifuncional", baseado no traballo familiar, así como en traballos colectivos entre distintas unidades familiares. O sistema así formulado mostraba maiores fortalezas que o latifundio dominante en grandes áreas da península. Malia iso, o minifundio galego recibiu ao longo da historia unha carga pexorativa, formulándose a necesidade da súa transformación. Conducindo a unha transformación da paisaxe rural galega, con elevados custos económicos, ambientais e sociais. Entre os custos ambientais a maioría dos autores coinciden en vincular estas prácticas cunha perda moi significativa de superficie ocupada por hábitats naturais (bosques, queirogais, humidais). Na actualidade nos Espazos Naturais de Galicia cohabitan distintos tipos de explotacións agrícolas, dende explotacións tradicionais, de carácter familiar, nas que o policultivo ten aínda un peso importante, orientado á provisión de alimentos para auto consumo humano ou para a alimentación do gando da propia explotación familiar. Fronte a explotacións en réxime de cooperativa, ou grandes explotacións privadas, centradas á obtención de determinados cultivos para a súa venda en mercados ou a industrias específicas.



83

En canto ás especies cultivadas cabe destacar os cereais: o millo (Zea mays) é a especie con maior superficie destinada ao seu cultivo en Galicia, tanto para á obtención de forraxe, como de gran empregado na alimentación humana ou animal; tras o millo sitúase o trigo candeal, Triticum aestivum e o centeo Secale cereale, destinados ambos os dous, maioritariamente para a produción de fariñas. O resto dos cereais de grans apenas ten unha presenza testemuñal, ou mesmo desapareceron na maioría das comarcas. As leguminosas de grans posúen unha menor dedicación en canto a superficie cultivada e por conseguinte en canto á súa produción, destacando o chícharo (Pisum sativum), diversas variedades de fabas americanas (Phaseolus vulgaris) e en menor a faba euroasiática, "faba" (Vicia faba). Os cultivos de horta aparecen distribuídos por todo o territorio galego. Na maioría dos casos trátase de pequenas áreas de cultivo, nas que se producen distintas especies de hortalizas, englobadas dentro dos agrosistemas tradicionais, noutros casos, menos frecuentes, atopan grandes explotacións, a produción das cales se comercializa a través de grandes distribuidores. A pataca (Solanum tuberosum) é a especie de cultivo á que maior superficie se dedica en Galicia. Entre as especies dedicadas ao cultivo de froitos, predomina en canto a superficie, a vide (Vitis vinifera), seguida do kiwi (Actinidia deliciosa) e de diversas especies de froitos carnosos ou secos. Non obstante, en todo o territorio galego existen pequenas explotacións de carácter familiar de maceiras, pereiras, cerdeiras, nogueiras, que nas áreas máis térmicas do territorio, se ven incrementados con diversos especies de cítricos, figos, ameixas, melocotoneros. Nunha menor proporción, atópanse diversos cultivos de pequenos froitos como amorodos, arandos, grosellas, framboesas, etc. Pola súa banda, os froitos secos se atopan representados maioritariamente polo castiñeiro (Castanea sativa).

Gandaría

Como quedou posto de manifesto en apartados previos a gandaría galega caracterízase polo predominio da cabana vacúa, seguida da gandaría porcina, aviar, equina e ovicáprida En Galicia existen entre 18.000 -20.000 exemplares de cabalos en réxime de semi-liberdade distribuídos polas principais montañas litorais e sublitorais de Galicia. Este tipo de gando ten unha longa tradición en Galicia, documentada xa en escritos da Idade Media. O feito que o desenvolvemento desta gandaría aproveite a existencia de grandes extensións nas serras litorais e sublitorais de humidais de montaña (queirogais húmidos, turbeiras, herbazais húmidos) determinou que ata épocas recentes se preservase unha importante representación destes fráxiles ecosistemas no territorio galego.

Outros alimentos

Inclúense aquí distintos produtos alimenticios derivados dos ecosistemas, nos que o home non exerce unha actividade directa sobre o sistema para favorecer o incremento duna determinada produción. Entre estes produtos se atopan o sector apícola, así como a colleita de cogomelos. O número de colmeas foise incrementando progresivamente nos últimos anos, especialmente na área ourensá, a maior parte do mel comercializado vincúlase con unidades de vexetación integradas dentro dos agrosistemas tradicionais, así como con áreas dominadas por antigos cultivos de castiñeiros. Nas últimas décadas a expansión territorial do eucalipto en Galicia propiciou a aparición de meles monoflorais desta especie. Polo que respecta á recolección de cogomelos, Galicia pasou de ser un país micófobo a micófilo en poucos anos, especialmente a provincia de Ourense, onde numerosas familias teñen nos cogomelos unha das súas principais fontes de ingreso, vendéndoos ás empresas exportadoras ou a intermediarios.



84

5.3.3 Alimentos para a gandaría

Nos últimos anos incrementouse de xeito considerable a superficie destinada ao cultivo de millo para forraxe; xunto a este cultivo os ecosistemas de Galicia provén dun importante volume de alimentos para a gandaría mediante a produción de prados e pasteiros, así como a través do aproveitamento extensivo de formacións naturais e seminaturais. O pastoreo extensivo realízase en Galicia sobre diversos tipos herbazais, ou facies herbosas de matogueiras, a estrutura da cal e mesmo a súa composición florística vense en maior ou menor medida modificada por este aproveitamento. Sometidos a un aproveitamento gandeiro ocasional, xeralmente de ovicápridos, atópanse as escasas representacións que en Galicia existen de comunidades orófilas, tanto de porte herbáceo; Prados ibéricos silíceos de Festuca indigesta (Nat-200 6160) e Prados alpinos e subalpinos calcarios (Nat-2000 6170), como arbustivo (Nat-200 4060 Queirogais alpinos e boreais). Cunha maior intensidade de pastoreo atópanse outros medios naturais, como os humidais, incluíndo entre estes ás turbeiras (Nat-2000 7110*, Nat-2000 7120, Nat-2000 7130*, Nat-2000 7130, Nat-2000 7140, Nat- 2000 7150), matogueiras húmidas (Nat-2000 4020*), herbazais húmidos (Nat-2000 6410; Nat-2000 6420, Nat-2000 6230*), ou mesmo sobre herbazais e matogueiras non higrófilas (Nat-2000 4030, Nat-2000 6210*). Estas superficies de uso gandeiro extensivo, poden ser modificadas, en maior ou menor medida, a través do control da auga, a incorporación de abonos, así como o control da propia biocenose, eliminando para iso aquelas especies de menor valor pascícola, e introducindo outras de elevada calidade gandeira. Conducindo á aparición dos prados seminaturais, o que facilita unha configuración específica similar entre os distintos territorios, existindo unha grande diversidade xenética a nivel de variedades e formas locais. Os prados de carácter tradicional, sometidos a segas periódicas, tipifícanse como hábitats de interese comunitario na DC 92/43/CEE, e correspóndense cos tipos Nat-2000 6510 Prados pobres de sega de baixa altitude (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis) e Nat-2000 6250 Prados de sega de montaña. Entre as especies que conforman os prados de sega atopan especies autóctonas dos distintos territorios onde se instalan, entre elas cabe destacar a presenza de distintas bulbosas que se adaptan ao réxime de explotación, como as especies do xénero Narcissus (N. bulbocodium, N. asturiensis, N. pseudonarcissus, N. triandrus) e especies da familia Orchidaceae (Dactylorhiza, Epipactis, Orchis, Ophrys, Serapia, Spiranthes, etc). Dende finais do Século XIX a xestión dos prados en Europa vén marcada pola transformación das biocenoses pluriespecíficas que caracterizan os prados de sega, en formacións pauciespecíficas, similares ao resto dos cultivos agrícolas. Conducindo á difusión das denominadas praderías, pasteiros artificiais ou prados trífiticos, xa que nestes a fitocenose aparece dominada de forma absoluta pola presenza de cultivares de tres especies: Dactylis glomerata, Lolium (Lolium perenne ou L. multiflorum) e Trifolium pratense, obtidas por selección e hibridación, que difiren substancialmente en canto a vigor e tamaño, dos ecotipos silvestres dos que derivan. Nas últimas décadas rexistrouse unha progresiva redución da superficie ocupada polos prados de sega tradicionais, e a súa substitución por pradarías artificiais. Esta transformación leva asociada unha indubidable perda de biodiversidade



85

5.3.4 Madeiras, leñas e esquilmes

Os medios arbustivos e arbóreos foron tradicionalmente unha fonte moi importante de esquilmes, leñas e madeiras, para uso tanto doméstico como para a súa comercialización. Na actualidade, o uso das leñas e esquilmes reduciuse considerablemente, mentres que os usos madeireiros transformáronse a medida que ás superficies de especies de crecemento rápido adquiriron unha maior relevancia territorial: segundo o Anuario de Estatística Agraria da Consellería de Medio Rural do ano 2005 o 37% da superficie galega correspóndese con superficie arborada, a maior parte desta aparece conformada por repoboacións intensivas de especies exóticas, fundamentalmente eucaliptais e piñeirais.

Matogueiras e queirogais

O aproveitamento máis ancestral das matogueiras en Galicia vincúlase co pastoreo extensivo sobre formacións de baixo porte, de carácter higrófilo, queirogais húmidos e facies arbustivas de determinados tipos de turbeiras. As matogueiras secas, sobre todo as de elevado talle, mostran máis limitacións para o seu aproveitamento directo pola gandaría xa que a altura e a densidade da vexetación dificulta o pastoreo e sobre todo condiciona o escaso valor pascícola deste. A forma máis sinxela de aproveitar estas matogueiras vincúlase co lume que as leva a etapas incipientes da sucesión, elimina a masa leñosa e permite o seu rexuvenecemento favorable ao pastoreo directo. Ademais as especies de maior dureza, como Ulex europaeus, foron trituradas con muíños manuais, sendo mesturadas con outros produtos vexetais e empregadas para a alimentación de cabalarías e gando menor. A roza ou esquilme das matogueiras configúrase como unha actividade fundamental para a provisión de materia orgánica, serve como cama ao gando, e ao mesturarse con méxelos e excrementos transfórmanse nun prezado material, o esterco. A matogueira foi igualmente unha fonte tradicional de combustible durante as épocas de maior demanda de enerxía calorífica para a produción metalúrxica; sendo o uso de carbón de breixo a comezos do século XIX xeralizado (Izco et al., 2006). Vinculadas coas actividades e necesidades das comunidades rurais foron xurdindo diversos tipos de biocenoses de matogueira, a xénese da cal, dinámica e persistencia están vinculadas directamente coas explotacións agrícolas e gandeiras; entre elas cabe resaltar as "xesteiras", "piornais", "toxeiras",... Algunhas destas formacións entraban dentro da rotación de terreos de baixa produción (tras o seu cultivo, se deixaba crecer a matogueira, en ocasións se favorecía mesmo mediante a sementeira do toxo e leguminosas inermes, así como mediante o control por curta, poda e ramoneo). A partir de finais do século XIX, o incremento da poboación e a dispoñibilidade de apeiros máis eficaces e as diferentes políticas forestais determinaron un cambio substancial na explotación do territorio: os queirogais transformáronse progresivamente en campos de cultivo, en prados e pastos para o gando e en explotacións madeireiras ata chegar á situación actual na que grandes superficies antigamente cubertas por comunidades arbustivas foron substituídas por explotacións agrícolas, gandeiras ou forestais. Hoxe en día, as matogueiras constitúen un elemento desprezado pola sociedade propiciando a súa transformación por biocenoses de menor biodiversidade e menor importancia histórica e cultural. Non obstante, estes medios posúen unha flora e fauna extraordinariamente diversa, moi rica en endemismos, así como en especies raras e ameazadas; sendo expresión da biodiversidade nun nivel de integración da vida por enriba das especies, debendo ser protexidas, tal e como indican instrumentos legais como a Directiva 92/43/CEE.



86

Bosques nativos

En Galicia, como no resto das áreas da Rexión Bioxeográfica Atlántica non existen áreas significativas conformadas exclusivamente por bosques prístinos, xa que ao longo da historia sufriron distintos procesos de aproveitamento e transformación, de modo que as superficies residuais, e alteradas en maior ou menor grao, que persisten na actualidade, son considerados como bosques naturais ou bosques seminaturais. Os bosques nativos subministraron ás sociedades rurais innumerables servizos tanto de regulación, soporte, culturais e de provisión, que serviron tanto para o mantemento dos propios asentamentos rurais e urbanos, como para distintas actividades manufactureiras de carácter preindustrial. As comunidades locais foron adaptando os agrosistemas á representación das distintas unidades arbóreas, de modo que aínda que algúns tipos de usos (pastoreo, leñas), poderíase obter de calquera tipo de formación arbórea, progresivamente fóronse delimitando determinados tipos de usos, en relación con determinados tipo de formacións arbóreas, as cales eran manexadas co fin de optimizar a provisión dos servizos, o que xeraba a súa transformación ao incidir directa ou indirectamente sobre a súa estrutura, composición biolóxica e ecofuncións. O froito dos carballos e aciñeiras, a landra, e o froito do castaño destinouse á alimentación humana, ademais dun uso secular como alimento da gandaría, complementado co ramoneo da follaxe arbórea e especialmente sobre o pastoreo extensivo do sotobosque. A madeira procedente de carballeiras, soutos e doutros tipos de bosques nativos constituíu un factor clave no desenvolvemento dos enclaves rurais, así como das vilas e cidades: a madeira branda do bidueiro foi durante séculos un elemento imprescindible na elaboración de utensilios domésticos; pola contra, as madeiras duras do carballo, castiñeiro e freixo, eran utilizadas para mangos, tonelería, elaboración de teares, así como elementos básicos para a construción de vivendas e construcións rurais, pontes, vías do tren, embarcacións, vehículos de tracción animal, etc. A madeira dos bosques foi tamén empregada para a obtención de carbón vexetal, destinado aos fogares de vilas e cidades, así como á alimentación dun número inxente de pequenos fornos de panadarías, alfares, así como para a alimentación de fraguas e pequenas fundicións, conducindo nalgunhas zonas á desaparición destes bosques. A prestación de servizos por parte destes tipos de bosques determinou que nas áreas próximas aos núcleos habitados, as formacións de carácter natural se visen substituídas por medios seminaturais, nos que a diversidade, estrutura e as súas funcións ecolóxicas, foron modificadas polo home, co fin de garantir a prestación dos servizos de provisión. A pesar de que a maioría destas masas tiñan un aproveitamento multifuncional, existían claras diferenzas en relación co tipo de aproveitamento preferente que se traducen nunha desigual biodiversidade, estrutura e funcionamento ecolóxico. Malia iso, en todas elas, se aprecia unha simplificación do estrato arbóreo, limitado a aquelas especies de maior interese, á vez que se reduce a presenza dos elementos arbustivos, e de pequenas árbores (Rhamnus frangula, Malus sylvestis, Pyrus cordata, Prunus spinosa, Corylus avellana). Nas áreas máis afastadas das zonas de produción agrícola, e sobre todo en aquelas onde os condicionantes xeográficos e edáficos limitaban o seu aproveitamento ou transformación, os bosques nativos manteñen os seus últimos redutos, con formacións de elevada naturalidade, tanto a nivel estrutural, biocenótica, como ecofuncional. Estas formacións caracterízanse pola presenza dunha porcentaxe importante de árbores lonxevas e que mostran unha elevada diversidade, con abundancia de especies de flora e fauna silvestre características ou exclusivas de medios ecosistemas boscosos; albergando un importante número de especies ameazadas, que posúen na actualidade un estatus de protección estrita.



87

A sobreexplotación dos bosques durante o século XIX e primeira metade do Século XX, levou a superar amplamente o umbral de sostibilidade, pasando a ocupar un papel cada vez máis residual na paisaxe, sobre todo na área litoral-sublitoral e nas grandes vales e chairas interiores, reducíndose o arboredo a pequenas manchas, inconexas, dentro dunha matriz dominada por terras de cultivo, pasteiros e matogueiras. O nivel de fragmentación do espazo litoral queda patente na cartografía do Plan de Ordenación do Litoral de Galicia (Xunta de Galicia, 2010), onde se recoñecen 3.130 unidades de bosques naturais – seminaturais; máis do 50% destas unidades, e máis do 23% da superficie que ocupan, se corresponden a unidades de menos de 2 ha. Neste proceso secular de fragmentación e redución dos bosques nativos, atopámonos con formacións arbóreas que debido a condicionantes bioxeográficos e ecolóxicos, posuían unha escasa distribución territorial, que agora vese acentuada, cando non se produce a desaparición de comunidades en amplas unidades territoriais. Nesta situación se atopan dende formacións arborescentes lauroides e ericoides (madroñales) restrinxidas ás áreas máis térmicas do territorio, bosques de ximnospermas (teixedais), bosques perennifolios de óptimo sub mediterráneo (aciñeirais, sobreirais), bosques caducifolios secos (faiais, bosques de barrancos) e diversos tipos de bosques húmidos (turbeiras boscosas, bosques mixtos de Quercus robur, Ulmus, Fraxinus, bosques galería de Salix alba e Populus alba).

Repoboacións intensivas

A finais do Antigo Réxime, a demanda crecente de madeira provocaba un sistema de explotación abusiva das masas forestais que foi obxecto de importantes debates e medidas administrativas, aínda que en ningún caso lograron atallar o declive e sobreexplotación das formacións boscosas nativas, a pesar de que a madeira de carballo, castaño e doutras especies características dos montes galegos, eran consideradas como elementos estratéxicos na política naval e de defensa do estado colonial. Entre a segunda metade do século XIX e a primeira metade do século XX, a orientación da política forestal virá determinada pola necesidade de abastecer o mercado nacional de celulosa e taninos, fomentando as plantacións masivas de especies exóticas, especialmente piñeiros, eucaliptos e distintas especies do xénero Acacia atribuíndolles un grande potencial económico. Por outra parte a plantación de eucaliptos e piñeiros viuse favorecida por diferentes Regulamentos europeos, estatais e autonómicos nos que se estableceron importantes axudas para o desenvolvemento e aproveitamento dos "bosques" en zonas rurais. A busca dunha maior rendibilidade levou a formular explotacións cada vez máis intensivas, con maior extensión territorial, nas que non se consideraba a existencia de medios ecolóxicos naturais, elementos arqueolóxicos ou etnográficos, e así unha parte importante dos repoboacións de eucaliptos realizáronse sobre hábitats de interese comunitario, lagoas, marismas, turbeiras, queirogais húmidos, queirogais secos, prados de sega, ou mesmo sobre bosques nativos. A vexetación natural eliminouse, empregando métodos mecánicos, cando non recorrendo ao uso de herbicidas. A optimización das plantacións conduciu a unha transformación total da paisaxe e do medio natural, creando extensas zonas de fisionomía homoxénea, dunha reducida biodiversidade xa que a riqueza de especies nemorais, e en xeral a riqueza de especies silvestres de flora e fauna, nestas masas se atopa fortemente reducida en comparación coas formacións arbóreas nativas (Rodríguez Guitián et al., 1997).



88

5.3.5 Outros recursos xenéticos

Nos Espazos Naturais de Galicia obtéñense recursos de provisión, non vinculados coa obtención de alimentos ou de biomasa, que se identifican en boa medida co uso de determinadas especies de plantas con fins medicinais, condimentario ou aromático. Algunhas destas plantas poden considerarse como recursos xenéticos silvestres (Arnica montana, Gentiana lutea, Foeniculum vulgare, Hypericum perforatum, Digitalis purpuera), amplamente distribuídos no territorio, o seu aproveitamento se vincula coa persistencia de determinados tipos de ecosistemas naturais ou seminaturais (prados de sega, turbeiras, queirogais húmidos). Pola contra, outras especies, ou son elementos alóctonos, ou posúen unha área de distribución moi restrinxida no noso territorio, sendo cultivadas, cando non introducidas formas xa seleccionadas, en moitos casos con anterioridade ao Antropoceno (Rosa canina, Rosmarinus officinalis). O aproveitamento destas especies vincúlase co seu mantemento en pequenas hortas, ou en medios sinántropicos e seminaturais, onde lograron naturalizarse. Non obstante, o uso de plantas medicinais tanto para uso humano como veterinario, sufriu un importante abandono nas últimas décadas. Algunhas destas especies aparecen incluídas no Anexo V da DC 92/43/CEE, que inclúe as "Especies animais e vexetais de interese comunitario a recollida da cal na natureza e a explotación da cal pode ser obxecto de medidas de xestión", mentres que nun número reducido delas se atopan estritamente protexidas, ao formar parte do Anexo II da DC 92/43/CEE, ou do Catálogo Galego de Especies Ameazadas. Das especies susceptibles de aproveitamento como plantas medicinais en Galicia atopan algunhas especies incluídas no Anexo V da DC 92/43/CEE, como Lycopodium e Gentiana lutea ou de Arnica montana, onde figuran tamén diversas especies de liques e briófitos que nos últimos anos viron incrementada a súa recolección ao seren empregados na elaboración de maquetas ou na confección de distintos elementos de adorno, o que supón unha grave alteración da biodiversidade. Un número importante de plantas silvestres e sobre todo naturalizadas aprovéitanse como condimentos ou aromatizantes, en moitos casos o seu emprego realízase mesturándoas con especias de procedencia afastada, o comercio da cal se foi asentando co paso da historia. Un dos elementos que mellor marcan esta cohabitación, é o licor de herbas, aromatizado, cunha mestura heteroxénea de plantas silvestres, naturalizadas e cultivadas que dependen do artesán; tamén destaca o uso de anís en gran (Foeniculum vulgare) como condimento das castañas, ou do ourego (Origanum vulgare) e do tomiño (Thymus), como aromatizante de distintos embutidos tradicionais, do loureiro (Laurus nobilis), como aromatizante na preparación de distintos mariscos e do cidro (Citrus medica) no condimento de peixes, mariscos e carnes.

Figura 43.- Arnica montana, especie incluída no Anexo V da DC 92/43/CEE foi empregada para diversos usos medicinais.



89

5.3.6 Recursos xeolóxicos

A Xea constitúe o soporte de todas as actividades humanas. Dende os tempos máis remotos o home utilizou os recursos xeolóxicos para a construción das súas edificacións, para a elaboración de distintos produtos, inicialmente manufactureiros e posteriormente industriais, ou mesmo para a obtención de enerxía. O uso máis frecuente dos recursos xeolóxicos foi a obtención de materiais para a construción: os granitos, xistos e lousas empregáronse dende a antigüidade para a edificación de vivendas, nos muros, solos e no propio teito, así como en vías, pontes e muros. O barro cocido procedente de sedimentos arxilosos foi igualmente empregado para a elaboración de produtos cerámicos. Ou a obtención de ferro, e outros metais, para elaboración de distintos produtos manufactureiros. A xeneralización no uso do cemento, provocou un incremento na provisión de áridos, que dependen en boa medida de fontes locais, e en concreto de sedimentos areentos recentes (canles fluviais e fluvio-mariños, sistemas dunares). A explotación abusiva destes recursos xerou graves afeccións sobre a conservación da biodiversidade. Na actualidade estes materiais obtéñense a través de machucado de rochas máis ou menos consolidadas ou de depósitos areentos antigos. Os Espazos Naturais de Galicia teñen unha longa e enraizada olería e cerámica tradicional, que sufriu importantes retrocesos ao longo do último século, resultado do desenvolvemento dos materiais modernos, e da importancia de elementos industriais, non obstante, algúns destes pequenos obradoiros, estanse a recuperar grazas a un renovado interese na artesanía. Dentro da actividade extractiva de recursos non minerais, resalta o incremento que nas últimas décadas tiveron as explotacións de pedras ornamentais (granitos, lousas, xistos, cuarcitas), que abastecen os máis importantes mercados nacionais e internacionais. Estas explotacións xeran un alto volume de entullos o que determina un impacto ambiental considerable, tanto pola creación de grandes cráteres, de moi difícil mitigación paisaxística, coma de grandes superficies de entulleiras, dominadas por materiais de calibres moi grandes, que dificultan a súa restauración ou rehabilitación. A lousa e o granito son o máximo expoñente do potencial mineiro de Galicia. As canteiras galegas de lousa (case todas situadas en Valdeorras, O Courel e Ortegal) extraen o 70% de toda a extraída en España, e a maioría van parar ao estranxeiro, ata o punto de que Galicia representa o 50% da produción mundial de lousa para cubertas. Os datos do granito galego son similares, representa o 65% do que se extrae en España, emprega case 4.000 persoas e, ademais, conta cunha importantísima industria transformadora. A extracción de áridos é outro dos puntos fortes do sector mineiro. Ademais do granito e lousa salientar a mina de magnesita en Rubián (O Incio, Lugo) que é unha das máis importantes do mundo; o 21% do caolín que se extrae en España para facer cerámica sae das explotacións galegas mentres que practicamente toda Galicia é unha auténtica reserva de cuarzo (44% da produción española). A minaría metálica centrouse tradicionalmente, na explotación de distintos materiais férricos ou férrico- manganésicos. No período comprendido entre as dúas Guerras Mundiais este tipo de explotacións tiveron un importante protagonismo, xunto ás destinadas á obtención doutros metais minoritarios; wolframio, estaño, etc. Dende 1985 este sector un progresivo declive provocado pola redución da demanda. No ámbito galego a produción de enerxía a partir de recursos mineiros restrínxese ás explotacións de lignito pardo existentes na provincia de A Coruña (As Pontes e Meirama), a explotación destes depósitos foise reducindo considerable dende os 80, e na actualidade ambas as dúas explotacións industriais consumen lignito importado de Estados Unidos.



90

5.3.7 Enerxía

A enerxía flúe a través do ecosistema natural como resultado dun complexo conxunto de interaccións tróficas, con certas cantidades disipadas en diferentes puntos e momentos ao longo da cadea alimenticia, e coa cantidade máis grande de enerxía movéndose finalmente pola ruta das escouras (Odum, 1971). A produción anual do sistema pódese calcular en termos de produtividade primaria neta ou biomasa, co seu contido correspondente de enerxía. A enerxía non se crea, nin se destrúe, soamente se transforma; nesa transformación adoita haber un importante número de impactos e insumos que afectan en maior ou menor medida ao ecosistema. Nos Espazos Naturais de Galicia sitúanse distintas instalacións destinadas á produción de enerxía: minicentrais hidroeléctricas, centrais hidroeléctricas, parques eólicos, centrais de biomasa, plantas de biodiesel, instalacións industriais de enerxía solar e pequenas áreas con paneis solares. A construción dos grandes encoros para produción de enerxía eléctrica a mediados do século XX efectuouse sen considerar os seus efectos sobre o medio, ou sobre os recursos culturais. Os aspectos ecolóxicos, as afeccións sobre a fauna ou sobre a flora, foron minusvalorados ou simplemente obviados. Como consecuencia moitas especies acuáticas, tanto de flora e fauna, viron reducida substancialmente as súas áreas de distribución, con perdas moi significativas de núcleos poboacionais: a nivel florístico estes cambios maniféstanse pola disxunción artificial das áreas de protección de especies estritamente protexidas como Nymphoides peltata, Isoetes fluitans, ou o confinamento da área de presenza actual de Luronium natans; nas especies de fauna, estes cambios son máis severos, marcando un camiño sen retorno ás especies migratorias como o salmón e a anguía, así como outras especies acuáticas que se vinculan coa devandita migración, como é o caso do mexillón de río. A enerxía eólica experimentou dende a década dos noventa unha incremento constante; no ano 2003 a potencia instalada nos parques eólicos en funcionamento de Galicia era de 1.500 Mw. Mentres que en decembro do 2009 a potencia eólica instalada en Galicia ascendía a 18.263 Mw (18,5% da capacidade do sistema eléctrico nacional). España ocupa o terceiro posto a nivel mundial en enerxía eólica instalada ocupando Galicia a terceira posición, superada por Castela e León e Castela - A Mancha. Esta profusión dos parques eólicos nas estribacións montañosas galegas provocou nalgúns casos graves alteracións sobre o ecosistema, provocando na súa fase de construción, a destrución e perda de importantes superficies de hábitats de interese comunitario, e especialmente prioritarios. As afeccións na fase de funcionamento céntranse tanto na mortalidade de aves por choque contra as liñas de evacuación e as propias torres, como na alteración permanente que os viais provocan sobre o réxime hidrolóxico superficial dos humidais de montaña, e por conseguinte no estado de conservación dos hábitats que os conforman (turbeiras de cobertor, turbeiras altas, mires de transición, queirogais húmidos, etc).



91

5.4 Servizos culturais e de uso público

Os servizos culturais e de uso público nos espazos naturais non adoitan considerarse como un produto tanxible, non obstante o mantemento destas estruturas supón un importante desembolso anual para as arcas estatais, autonómicas e locais, xerando pola contra, unha importante ganancia, tanto en relación co sector da hostalaría, coma da venda de equipos ou elementos necesarios para o desenvolvemento destas actividades. No recente estudo "Valoración ambiental, cultural e paisaxística dos espazos rurais galegos: Unha perspectiva económica", elaborado por María L. Loureiro García e Melina Barrio Martínez, para o Centro de Investigación Económica e Financeira (CIEF) de Caixa Galicia, constátase que a paisaxe galega se está a converter nun dos mellores reclamos de atracción turística e nun referente a nivel estatal sendo Galicia o lugar preferido para o turismo rural e de vacacións curtas fóra das tempadas estivais e de turismo masivo; os turistas outorgan un alto valor económico á paisaxe galega. Entre os servizos dos ecosistemas derivados ou vinculados cos compoñentes culturais e de uso público pódense distinguir elementos culturais tanxibles ou intanxibles, e as actividades recreativas – deportivas, entre as que se atopan a caza e a pesca deportiva pero que no presente análise considéranse por separado. A curto e medio prazo é previsible que os elementos do patrimonio cultural tanxible se manteñan ou incrementen a súa revalorización no territorio debido as actuacións e propostas formuladas por diversos organismos e unha a cada vez maior concienciación por estes elementos. A conservación do patrimonio intanxible resulta máis problemática: o despoboamento rural, o envellecemento da poboación, a desconexión das novas xeracións cos coñecementos etnobiolóxicos, determinan que unha parte importante do patrimonio inmaterial se perda, ou quede conservado estaticamente nos centros de documentación ou nos museos. En canto ás actividades recreativas - deportivas é previsible un neto aumento en todas os Espazos Naturais. Non obstante, os problemas e incompatibilidades evidenciadas na actualidade poden incrementarse e xerar unha dramática perda de biodiversidade. Resultando necesaria unha nova orientación do uso público formulada sobre criterios de sostibilidade, evitando calquera actuación que supoña unha afección significativa sobre os compoñentes do patrimonio natural e da biodiversidade. A continuación resúmense os servizos culturais e de uso público para cada un dos Espazos Naturais da Rede Natura 2000 de Galicia, avaliando os mesmos en relación ao conxunto do territorio galego.



92

Servizos culturais e de uso público

Código LIC/ZEPA 1 2 3 4 5 6

ES0000001 Illas Cíes - - -

ES0000085 Ribadeo - - ES0000086 Ría de Ortigueira e Ladrido - ES0000087 Complexo intermareal Umia-O Grove - - ES0000254 Illa de Ons - - -

ES0000176 Costa da Morte - ES0000258 Costa de Ferrolterra-Valdoviño - ES0000313 Complexo Litoral de Corrubedo - - - ES0000372 Costa da Mariña Occidental - - ES0000373 Ría de Foz - - ES0000375 Esteiro do Miño - ES0000436 A Limia ? ES0000437 Pena Trevinca - ES1110001 Ortigueira-Mera - ES1110002 Costa Ártabra ? ES1110003 Fragas do Eume - ES1110004 Encoro de Abegondo-Cecebre - ES1110005 Costa da Morte ? ES1110006 Complexo húmido de Corrubedo - - ES1110007 Betanzos-Mandeo ES1110008 Carnota-Monte Pindo ES1110009 Costa de Dexo ? - - ES1110010 Estaca de Bares ? - - ES1110011 Esteiro do Tambre ? ES1110012 Monte e Lagoa de Louro ? - ES1110013 Xubia-Castro - ES1110014 Serra do Careón - ES1110015 Río Anllóns - ES1110016 Río Tambre - - ES1120001 Os Ancares – O Courel - ES1120002 Río Eo - ES1120003 Parga-Ladra-Támoga - ES1120004 A Marronda - ES1120005 As Catedrais ? - - ES1120006 Carballido - ES1120007 Cruzul-Agüeira - ES1120008 Monte Faro ? - ES1120009 Monte Maior ? - ES1120010 Negueira ? - ES1120011 Ría de Foz-Masma ? - ES1120012 Río Landro - ES1120013 Río Ouro ? - ES1120014 Canón do Sil - ES1120015 Serra do Xistral ? - ES1120016 Río Cabe - ES1120017 Costa da Mariña occidental - - ES1130001 Baixa Limia - ES1130002 Macizo Central - ES1130003 Bidueiral de Montederramo - - ES1130004 Pena Veidosa ? - ES1130005 Río Támega ? - ES1130006 Veiga de Ponteliñares - - ES1130007 Pena Trevinca - ES1130008 Pena Maseira - ES1130009 Serra da Enciña da Lastra - ES1140001 Sistema fluvial Ulla-Deza - ES1140002 Río Lérez ? - ES1140003 A Ramallosa - - - ES1140004 Complexo Ons-O Grove - - ES1140005 Monte Aloia - ? - ES1140006 Río Tea - ES1140007 Baixo Miño - ES1140008 Brañas de Xestoso - - ES1140009 Cabo Udra ? - ES1140010 Costa da Vela ? - ES1140011 Gándaras de Budiño ? - ES1140012 Illas Estelas - - ES1140013 Serra do Candán - ES1140014 Serra do Cando - ES1140015 Sobreirais do Arnego - ES1140016 Enseada de San Simón - -

Galicia

1: Recursos culturais tanxibles. 2: Recursos culturais intanxibles. 3: Actividades deportivas-recreativas. 4: Caza deportiva. 5: Pesca fluvial deportiva. 6: Pesca marítima deportiva. Tendencia: Incremento ; sin modificación significativa ; Detrimento ; Incerteza ?; Non valorable -

Táboa 46.- Servizos culturais e de uso público para cada un dos Espazos Naturais da Rede Natura 2000 de Galicia.



93

5.4.1 Elementos culturais "tanxibles"

O patrimonio cultural galego caracterízase tanto pola súa abundancia, variedade e ampla dispersión xeográfica así como pola vinculación á paisaxe que o rodea. Quedando importantes vestixios das poboacións colleitadoras- cazadoras do home primitivo. A adopción da economía agrícola - pastoril, establécese no ámbito galego fai 5.500 anos (Ramil-Rego, 1992); a partir desta data iníciase unha lenta transformación da paisaxe e dos elementos identitarios da mesma conservándose na actualidade numerosos "menhires" (pedras chantadas), así como enterramentos incluídos en túmulos de terra e pedras (medoñas). Hai aproximadamente 3.500 anos, os grupos máis ou menos nómadas transfórmanse en sociedades sedentarias, vivindo en pequenas aldeas, os castros, marcando así o inicio da ruralización da paisaxe, coa aparición dos primeiros agrosistemas continuos no tempo. Este modelo de asentamento perdurará, con pequenas modificacións durante a ocupación Romana. Incorporándose neste período importantes avances tecnolóxicos e produtivos. O final da dominación Romana vén marcada pola invasión Sueva e a creación do Reino Suevo de la Gallaecia. Deixando os romanos un importante legado cultural repartido por Galicia e que alcanza a súa máxima representación na construción da Muralla de Lugo, declarada como Patrimonio da Humanidade pola UNESCO. Durante a Idade Media fraguáronse os trazos básicos dos elementos que hoxe consideramos como "tradicionais", a reorganización do territorio, coa aparición de cidades e vilas, establecendo unha ordenación xerárquico - eclesial en parroquias e bispados. Por outra parte redefiniuse a explotación do espazo a partir da fragmentación da terras e a aplicación do sistema foral; por último, configurouse unha sociedade basicamente campesiña e mariñeira. Ao longo deste período crearase un dos elementos identitarios da cultura galega, o Camiño de Santiago de Compostela, recoñecido pola UNESCO como Patrimonio da Humanidade. Os avatares históricos non foron moi favorables á conservación dos elementos construtivos da Idade Media; malia iso, aínda se conservan importantes recursos culturais desta época en moitas áreas dos Espazos Naturais de Galicia. Durante o Antigo Réxime pérdese a identidade do Reino de Galicia, que pasa a ser absorbido pola Monarquía Hispánica. A nivel territorial, esta será unha época de grande desenvolvemento do medio rural, tutelado polos mosteiros e polos fidalgos, que dende os pazos, exercerán os seus dereitos sobre as rendas agrarias, mediante o cobramento de foros e a realización de servizos, aos campesiños. Deste período son abundantes os vestixios, tanto na arquitectura civil, eclesiástica e militar, como de forma máis patente vinculados coa arquitectura e a paisaxe rural. Nas primeiras etapas da Idade Contemporánea aínda persisten as liñas culturais identitarias xeradas nos períodos anteriores, aínda que se incrementa o contraste entre as cidades, as pequenas vilas ou pobos e as aldeas e emprazamentos illados; o progresivo abandono do medio rural supón un hándicap para a conservación de moitos bens culturais, sobre todo daqueles vinculados coas actividades sociais e económicas dos enclaves rurais, que sufrirán unha rápida deterioración. Na actualidade Galicia posúe unha cultura rica e viva que parte da tradición, pero que incorporou linguaxes contemporáneas. O feito de ser o final dun Camiño que vertebrou culturalmente Europa facilitou a penetración das correntes de arte e de pensamento europeas ao longo de toda a Idade Media. Tamén floreceron os contactos cos demais países atlánticos europeos, con quen compartimos unha tradición cultural e musical, en particular cos chamados “países celtas”. A influencia americana, chegada a través dos emigrantes, tivo moito peso a partir da primeira metade do século XX.



94

5.4.2 Elementos culturais "intanxibles"

Ademais dos elementos culturais tanxibles o home constrúe tamén outro tipo de manifestacións ás que lles outorga unha significación particular, se expresan nunha forma inmaterial. Son os bens que dan conta dunha identidade enraizada no pasado, con memoria no presente, reinterpretadas polas sucesivas xeracións, que teñen que ver con saberes cotiáns, prácticas familiares, armazóns sociais e convivencias diarias. Estes bens se refiren, por exemplo, á singularidade de certos oficios, músicas, bailes, crenzas, lugares, comidas, expresións artísticas, rituais, percorridos de forte carga simbólica; a esta suma de patrimonios diversos denominamos Patrimonio Intanxible ou Inmaterial. No concepto de Patrimonio Intanxible se engloban os aspectos máis importantes da cultura viva e da tradición. As súas manifestacións son amplas e diversas, xa se refiran á lingua, as tradicións orais, o saber tradicional, a creación de cultura material, os sistemas de valores ou as artes interpretativas. As dúas principais formulacións respecto á salvagarda do patrimonio cultural intanxible consisten en transformar este nunha forma tanxible e mantelo vivo no seu contexto orixinal. O primeiro esixe a realización de tarefas de documentación, rexistro e arquivo. Coa segunda formulación preténdese manter vivas as expresións culturais inmateriais mediante o fomento da súa revitalización e a transmisión entre xeracións. Deste modo, ofrécese recoñecemento e incentivos aos custodios do patrimonio para preservar e para mellorar as súas habilidades e a súa capacidade artística. Ambas as dúas formulacións son complementarias e indispensables para preservar o patrimonio cultural intanxible.

Figura 44.- Feira da Pastoriza 1905. Autor: P. Ferrer. Fonte: La Voz de Galicia.



95

5.4.3 Actividades recreativas - deportivas

As primeiras actividades recreativas - deportivas nos ecosistemas galegos vincúlanse co exercicio da caza, a pesca e o sendeirismo. Sobre as dúas primeiras, existe dende inicios do século XX unha regulamentación para o seu desenvolvemento, a cal se foi adaptando co tempo, en función do cambio de orientacións e problemáticas; mentres que o sendeirismo non tivo máis regulación, que as de carácter xeral, vinculadas coas zonas de policía reguladas nas normas de augas e costas, ou noutras disposicións non específicas. Fronte a estas actividades deportivas - recreativas, dende a década dos cincuenta foron aparecendo novas actividades, algunhas das cales foron e son responsables, dunha perda importante da biodiversidade. A reformulación dos espazos naturais derivada da Lei 4/89, e normas posteriores, non foron capaces, de regular este tipo de actuacións, algunhas das cales (circulación con vehículos sobre sistemas dunares, acampada libre, realización de cacharelas, modificación de leitos fluviais, etc), aparecen tipificadas como actuacións prohibidas en distintas normativas estatais ou autonómicas. Os intentos de reconducir ou emendar esta situación enfróntanse ao rexeitamento por parte de certos interlocutores sociais que antepoñen a práctica incontrolada de actividades recreativas e deportivas, aos obxectivos de conservación do espazo. Os espazos naturais galegos recollen unha elevada diversidade de actividades recreativas – deportivas (sendeirismo; orientación; montañismo; escalada; barranquismo; tirolina; rapel; epeleoloxía; natación; submarinismo; esquí alpino-nórdico; circulación de cabalerías; navegación a motor, vela, e remo; circulación de vehículos a motor, rallys, competicións de vehículos 4x4 e motocrós; viaxes en globo, ala delta, cometas, avións teledirixidos, etc.). En moitos casos, estas actividades realízanse sen unha correcta valoración da capacidade de carga física - ecolóxica do espazo, derivándose da súa realización ben alteracións sobre a estrutura ou integridade dos hábitats. Tamén rexístranse afeccións significativas sobre o funcionamento do ecosistema e sobre os núcleos poboacionais de especies protexidas.

Figura 45.- A práctica da escalada deportiva é frecuente nalgúns Espazos da Rede Natura 2000.



96

5.4.4 Recursos cinexéticos

Dende a chegada do home a Galicia este practicou a caza como estratexia de subsistencia. A presión exercida sobre determinados grupos faunísticos contribuíron á extinción dun grupo importante de especies, confinando progresivamente a outras ás áreas onde a actividade humana era reducida. Co desenvolvemento da agricultura e da gandaría, o peso da caza na subsistencia das poboacións locais foise reducindo, aparecendo á vez unha nova actividade cinexética, non orientada á busca de servizos de provisión, senón de carácter lúdico, recreativo ou deportivo. Malia iso, dende finais do Século XIX, a actividade cinexética provocou a extinción rexional dun número importante de especies. Na actualidade, a caza en Galicia ten un compoñente social evidente na que participan máis de 54.000 cazadores, que exercen a súa actividade, a diferenza das Comunidades Autónomas do Sur e do Centro de España, en pequenas áreas cinexéticamente ordenadas (TECOR), cunha dimensión media entre 2.000-3.000 ha, xestionadas por sociedades cinexéticas de carácter privado, incluídas maioritariamente dentro da Federación de Caza de Galicia. Máis do 95% da superficie galega atópase sometida a un réxime cinexético, a maioría desta superficie se corresponde cos 443 TECOR existentes na comunidade (90% da superficie galega) e 80 zonas libres, de aproveitamento común (6% da superficie galega). Mentres que os terreos considerados como "non cinexéticos" representan o 4% da superficie galega, destes 8.300 ha correspóndense coa Reserva Nacional de Caza de Ancares, 5.722 ha ao ámbito do Parque Natural dos Montes do Invernadeiro, 7.760 ha a explotacións cinexéticas, e 9.076 ha a distintas áreas vedadas por razóns de xestión cinexética ou de interese para a conservación. A actividade cinexética exércese en Galicia sobre distintas especies de aves e mamíferos que aparecen salientadas no Anexo IV do Decreto 284/2001, do 11 de outubro, polo que se aproba o Regulamento de Caza de Galicia, listado que é modificado a través das correspondentes ordes anuais de vedas. Os cambios na configuración do espazo rural acaecidos nos últimos anos, parecen ter unha notable incidencia sobre os recursos cinexéticos. Nas últimas décadas detéctase unha tendencia á redución das especies de caza menor, a cal foi quedando limitada sobre aquelas especies que son sometidas a periódicos reforzamentos (coello, perdiz). Pola contra, o incremento da superficie forestal, provocada polo abandono e o incremento das explotacións forestais intensivas, favoreceu a expansión do corzo, xabaril e do raposo. Segundo un recente informe elaborado polo Observatorio de Caza da Federación Galega de Caza, a actividade cinexética xera en Galicia (Ecométrica, 2008) un volume medio de negocio anual, directo e indirecto, de 94,5 M€. Do total do volume de negocio anual, uns 20,6 M€ corresponden a gastos realizados noutras Comunidades Autónomas. O colectivo de cazadores galegos, inclúe unha elevada porcentaxe de persoas de máis de 65 anos (14,2%). A vinculación dos cazadores co medio rural galego é elevada: o 93% dos cazadores viven no medio rural. A porcentaxe é igualmente elevada para os cazadores que habitan dentro dos límites do TECOR (>72%), e os que son socios do propio TECOR (98%).



97

5.4.5 Pesca fluvial e pesca marítima deportiva

Ao igual que a caza, a pesca fluvial, tivo unha grande importancia en Galicia ata mediados do Século XIX. A troita, o salmón, as anguías provían de alimento a poboación local, vendéndose parte das capturas nos mercados das vilas e cidades, dependendo a maioría das pesqueiras da igrexa ou das casas nobiliarias. O exceso de capturas minguase progresivamente, alcanzando un claro declive na segunda metade do Século XIX. Malia iso, nos mercados locais seguíase comercializando unha grande cantidade de troita, salmón e anguía. É neste momento cando xorde unha nova modalidade de pesca, na que a provisión de alimentos pasa a ser un elemento secundario, fronte ao carácter lúdico e deportivo. Na segunda metade do Século XX os recursos piscícolas continentais alcanzan unha situación dramática pola confluencia de distintos factores: incremento da incorporación de efluentes urbanos, agrícolas e industriais aos cursos fluviais; uso indiscriminado de biocidas e fertilizantes; redución da capacidade de amortecemento dos corredores fluviais, pesca abusiva, creación de grandes encoros, etc. As pesquerías de carácter profesional desapareceron de practicamente de todos os tramos fluviais galegos, perdurando soamente pesquerías de lamprea e anguía na cunca baixa do Miño, e no río Ulla. Pola contra a pesca deportiva sufriu un importante incremento en todo este período (máis dun millón de licenzas en España). Na repartición autonómica predomina Castela e León e Madrid; mentres que nas Comunidades Atlánticas, o primeiro posto en canto ao número de licenzas, é ocupado por Galicia, con 80.000 licenzas. A normativa galega sobre pesca fluvial (Decreto 130/1997, do 14 de maio, polo que se aproba o Regulamento de ordenación da pesca fluvial e dos ecosistemas acuáticos continentais, Orde do 3 de febreiro de 2010 pola que se establecen as normas de pesca nas augas continentais da Comunidade Autónoma de Galicia durante a tempada 2010), mantén en termos xerais, os mesmos umbrais que a lexislación estatal precedente, aínda que para moitas especies (salmón, reo, lamprea, anguía), restrínxense considerablemente os períodos hábiles de pesca, os tramos permitidos, así como o uso de aparellos e cebos. O exercicio da pesca continental céntrase nos Espazos Naturais de Galicia principalmente nos salmónidos, sendo a especie preferente a troita común (Salmo trutta fario L.), salvo algúns Espazos Naturais, onde a pesca da troita se complementa coa do salmón (Salmo salar L.) e do reo (Salmo trutta trutta L.). Outras especies autóctonas presentes nos ríos galegos son os ciprínidos, pobremente representados nas nosas augas en relación co resto da península Ibérica. Vogas ou escalos (Chondrostoma polylepis duriensis Coelho), cachos, bordallos ou xardos (Leuciscus carolitertii Doadrio) presentan unha área de distribución máis ou menos ampla en Galicia, particularmente nos ríos do seu terzo meridional. O barbo (Barbus bocagei Stnd.) é outra especie autóctona de Galicia, só presente nas cuncas dos ríos Limia e Douro (río Támega). O espiñento (Gasterosteus aculeatus L.) é unha pequena especie que chegou a ser moi escasa no resto da península ibérica pero que non obstante é moi abundante en certos ríos galegos, particularmente nos que drenan as depresións da Terra Chá e A Limia, pero tamén en moitos outros lugares. En Galicia poden atopar variedades estritamente doceacuícolas e outras que parecen estar ligadas a augas salobres e lagoas ou charcas costeiras. Finalmente a nosa ictiofauna autóctona complétase cun bo número de especies de carácter eurihalino que dende a franxa costeira entran nos ríos,



98

ocupando esteiros e zonas de augas salobres, chegando en ocasións a penetrar profundamente no tramo estritamente fluvial. Entre estas especies cabe destacar os muxes (fam. Mugilidae), robalizas e bailas (fam. Moronidae), peóns ou piardas (Atherina presbyter Cuv.), sollas (Platichthys flesus L.) e cabuxinos (xene. Pomatoschistus) entre outras. O número de especies alóctonas foise incrementando nos últimos 25 anos. A troita arco iris (Oncorhynchus mykiss Walb.) empregada nas primeiras repoboacións e escapada de establecementos de piscifactoría, mostra unha distribución moi dispersa, cunha poboación moi reducida que compite en clara desvantaxe coa troita nativa. Outras especies como o black bass ou perca americana (Micropterus salmoides Lacép.), e varios ciprínidos de mediano tamaño como a carpa (Cyprinus carpio L.) e as tencas (Tinca tinca L.), foron introducidas para o seu aproveitamento piscícola, á marxe dos plans oficiais. A introdución destas especies se centra maioritariamente nos tramos embalsados dos cursos do Miño e Sil, aínda que introducíronse posteriormente noutros encoros. Introducíronse tamén diversas especies de menor tamaño, empregadas como cebo vivo, cando non para o mantemento dos grandes depredadores alóctonos: entre elas cabe destacar, o gobio (Gobio gobio L.) e a lamprehuela (Cobitis calderoni Bacescu) introducidas como cebo para a troita, e ambos os dous parecen acharse en proceso de expansión. E o piscardo (Phoxinus phoxinus L.) introducido, como cebo para a pesca do salmón, quedando limitada a súa presenza ao río Navia. Outras especies como os carpines (Carassius auratus L.) e a gambusia (Gambusia holbrooki Agassiz) introducíronse maioritariamente por soltas de peixes de acuario, sobre todo en pequenas lagoas, e tramos lénticos dos ríos. A normativa galega que regula as especies susceptibles de ser capturadas en cada tempada, non fixa un tamaño mínimo para as capturas para algunhas especies invasora cono o Black Bass (Micropterus salmoides) e o cangrexo americano (Procambarus clarki), co fin de mitigar a súa expansión territorial. Esta regulación aplícase igualmente aos Ciprínidos, aínda que neste grupo e atopan tanto especies exóticas invasoras (Gobio gobio, Cobitis calderoni, Cyprinus carpio, Phoxinus phoxinus, Tinca tinca), como outras de carácter alóctono e área de distribución reducida (Achondrostoma arcasii, Leusciscus cephalus, Barbus sp, Chondostroma polylepis). No tocante á pesca marítima, xunto coa pesca profesional atópase a pesca marítima de recreo, que se practica por entretemento, deporte ou afección, sen ánimo de lucro, en perfecta harmonía e respecto co exercicio da actividade profesional. No exercicio da pesca marítima de recreo, xa sexa dende terra ou a flote, unicamente se permiten aparellos de anzol, sostidos pola man ou cana. A pesca de recreo inclúe tamén actividades submarinas, nas que soamente poderán empregarse arpóns, frechas ou fisgas impulsadas pola man ou medios mecánicos, prohibíndose o emprego de equipos autónomos ou semiautónomos de mergullo, así como a utilización de artefactos hidrodeslizadores ou similares.



99

5.5 Biodiversidade e servizos dos ecosistemas

Na actualidade é un feito indubidable que a acción humana provoca fenómenos lesivos para o medio ambiente e xeradores de pobreza (sobrepastoreo, sobrecultivo, deforestación,…) o que supón a aparición de migrantes e refuxiados ambientais, que abandonan as súas terras debido ás catástrofes naturais ou á degradación ambiental e dos servizos prestados por estes. Os escosistemas prístinos, naturais e seminaturais, están exhaustos en moitos territorios, e noutros, como no continente europeo, mesmo desapareceron. A acción humana sobre os ecosistemas propiciou a aparición de grandes superficies dominadas por medios de cultivos intensivos, que mostran síntomas de maior ou menor rigor de esgotamento, a pesar dos avances tecnolóxicos e a achega continua de insumos. As melloras tecnolóxicas e a explotación de novos terreos poden incrementar os servizos de provisión, pero este incremento realízase a custa do resto dos servizos dos ecosistemas (regulación, culturais, soporte) e da conservación da biodiversidade.

Figura 46.- Cortas de Eucalyptus globulus.



100

5.5.1 Perda de servizos vs perda de biodiversidade

Os servizos prestados polos ecosistemas convértense nun dos eixes fundamentais da Avaliación dos Ecosistemas do Milenio (Millennium Assessment, 2003, 2005). Isto supón un cambio de perspectiva importante no mundo da conservación xa que, sen abandonar os valores intrínsecos da natureza, a proposta da Avaliación dos Ecosistemas do Milenio promove os valores instrumentais, vinculando a conservación dos ecosistemas co desenvolvemento humano e non só en relación á súa economía, senón tamén en relación á saúde, as relacións sociais, a cultura, as liberdades ou a seguridade das sociedades humanas. Os ecosistemas pasan deste modo a ser conceptuados como un capital natural ou depósito dun rico e variado fluxo de servizos aos humanos (Montes & Sala, 2007). Formular o ecosistema dende unha óptica homocentrista e utilitarista, supón relegar a un papel secundario a aqueles elementos que non achegan un especial servizo directo ou indirecto á poboación local. Moitos endemismos, e moitas especies ameazadas de extinción, non teñen na actualidade ningún valor a maiores dos que se poidan outorgar dende unha perspectiva científica e conservacionista; non obstante a endemicidade, a rareza, ou o seu carácter disxunto, ou os seus escasos efectivos poboacionais, non son valoradas no momento en que non achegan ningún servizo específico. Nesta formulación dialéctica, o "Plan de acción en favor da biodiversidade" (Comunicación da Comisión, do 22 de maio de 2006), marca a necesidade de desenvolver 5 eixes de actuación concretos para mitigar a perda da biodiversidade na Unión Europea: 1. - Protexer os hábitats e as especies máis importantes da Unión Europea: para o que se debe evitar a alteración ou destrución das áreas de interese para a conservación (hábitats de interese comunitario e áreas que inclúen núcleos poboacionais de especies protexidas). O que supón, reducir a potencialidade dos recursos de provisión que estas áreas poderían subministrar. 2. - Protexer a diversidade nas zonas rurais da Unión Europea, non incluídas de xeito específico en áreas protexidas: para o que se debe optimizar as disposicións da Política Agrícola Común (PAC), para a conservación das terras agrícolas e bosques cun alto valor natural; formulando un modelo de actuación diferenciado para os espazos conformados por agrosistemas intensivos, de aqueles nos que persisten agrosistemas tradicionais, máis ou menos transformados. 3. - Protexer a diversidade nas zonas mariñas da Unión Europea, non incluídas de xeito específico en áreas protexidas. Formulando para iso o restablecemento das poboacións de peixes, reducir o impacto nas especies non obxectivo e nos hábitats mariños no marco da política pesqueira común. 4. - Reforzar a compatibilidade do desenvolvemento rexional e territorial coa biodiversidade, mellorando para iso a planificación a nivel nacional, rexional e local e restructurando os procedementos de avaliación ambiental. 5. - Reducir de forma substancial os efectos negativos das especies exóticas invasoras e dos xenotipos exóticos. Para o cal debe desenvolverse unha estratexia global sobre este tema combinado con accións específicas.



101

5.5.2 Escenarios futuros de cambio

A Avaliación do Milenio elaborou catro escenarios para investigar os futuros verosímiles dos ecosistemas e do benestar humano. Os escenarios estudan dous camiños de desenvolvemento mundial, un no que o mundo se vai globalizando de forma crecente e outro que se vai rexionalizando de forma crecente, así como dous diferentes enfoques de xestión dos ecosistemas, un no que as accións son reactivas e a maioría dos problemas se enfrontan só despois de que se fan obvios, e o outro no que a xestión dos ecosistemas é proactiva e as políticas procuran deliberadamente manter os servizos dos ecosistemas a longo prazo. Na actualidade, a maioría dos xeradores directos do cambio nos ecosistemas mantéñense constantes ou están a crecer en intensidade na maior parte dos ecosistemas. Nos catro escenarios da Avaliación do Milenio, a proxección indica que as presións sobre os ecosistemas continuarán crecendo durante a primeira metade do presente século. Os principais xeradores directos de cambio nos ecosistemas son o cambio do hábitat, a sobreexplotación, as especies exóticas invasoras, a contaminación e o cambio climático. Estes xeradores directos adoitan ser sinérxicos. Nos catro escenarios, os cambios prognosticados dan por resultado un significativo aumento do consumo dos servizos dos ecosistemas, unha continuada perda de biodiversidade e máis degradación dalgúns servizos dos ecosistemas. Nos escenarios da Avaliación calcúlase que durante os próximos 50 anos, a demanda de alimentos provenientes dos cultivos aumentará entre 70 e 85%, e a demanda de auga entre o 30 e 85%. Nos escenarios, particularmente nos que o enfoque dos problemas ambientais é reactivo, anticípase unha deterioración dos servizos que prestan os recursos de auga doce. Nos catro escenarios da Avaliación calcúlase que a perda de hábitat e outros cambios nos ecosistemas leva a unha mingua da diversidade local de especies nativas. Nos escenarios, estímase que a nivel mundial o número de equilibrio das especies de plantas se reduce nun 10 a 15% só como resultado da perda de hábitat durante o período de 1970 a 2050, e que outros factores, como o exceso de tomas, as especies invasoras, a polución e o cambio climático, incrementarán o ritmo da extinción. O desafío de reverter a degradación dos ecosistemas e ao mesmo tempo satisfacer as maiores demandas dos seus servizos pode ser parcialmente resolto nalgúns dos escenarios considerados pola Avaliación, pero iso require que se introduzan cambios significativos nas políticas, institucións e prácticas. Existen moitas opcións para conservar ou fortalecer servizos específicos dos ecosistemas de forma que se reduzan as eleccións negativas que nos vexamos obrigados a facer ou que se ofrezan sinerxías positivas con outros servizos dos ecosistemas.

6. O financiamento da Rede

Natura 2000

6. O financiamento da Rede

Natura 2000



102

6

O financiamento da Rede Natura 2000

O artigo 8 da DC 92/43/CEE estable o marco de financiamento da Rede Natura 2000, reclamando aos Estados Membros información sobre as necesidades económicas que a configuración da Rede terá para eles e, no seu caso, para establecer medidas de cofinanciamento bilaterais entre Estados e diferentes institucións da Unión Europea.

Artigo 8.

1. De forma paralela ás súas propostas relativas aos lugares susceptibles de ser designados como zonas especiais de conservación nas que se atopen tipos de hábitats naturais prioritarios e/ou especies prioritarias, os Estados membros enviarán á Comisión, cando resulte pertinente, as súas estimacións do que consideren necesario en relación co cofinanciamento comunitario para permitilos cumprir as súas obrigas de acordo co estipulado no apartado 1 do artigo 6.

2. De acordo con cada un dos Estados membros de que se trate, a Comisión determinará, para os lugares de importancia comunitaria para os que se solicite cofinanciamento, as medidas indispensables para o mantemento ou o restablecemento nun estado de conservación favorable dos tipos de hábitats naturais prioritarios e especies prioritarias nos lugares afectados, así como os custos totais que se deriven das devanditas medidas.

3. A Comisión, de acordo co Estado membro de que se trate, avaliará o financiamento necesario, incluído o cofinanciamento, para a aplicación das medidas contempladas no apartado 2, tendo en conta, entre outras cousas, a concentración no territorio do Estado membro de hábitats naturais prioritarios e/ou especies prioritarias e as cargas que impliquen, para cada Estado membro, as medidas que se requiran.

4. De acordo coa avaliación á que se refiren os apartados 2 e 3, a Comisión adoptará, tendo en conta que as fontes de financiamento dispoñibles conforme aos pertinentes instrumentos comunitarios e de conformidade co procedemento establecido no Anexo 21, un marco de acción prioritaria das medidas que deban adoptarse e que supoñan cofinanciamento cando o lugar sexa designado en virtude das disposicións do apartado 4 do artigo 4.



103

5. As medidas que non puideran aplicarse no marco da acción por falta de recursos, así como as incluídas no mencionado marco de acción que non recibiran o necesario cofinanciamento ou fosen só parcialmente cofinanciadas, poderanse volver considerar conforme ao procedemento establecido no artigo 21 no contexto da revisión bianual do programa de acción e poderán, entre tanto, ser pospostas polos Estados membros ata a mencionada revisión. A devandita revisión terá en conta, cando proceda, a nova situación do lugar afectado.

6. En zonas onde se pospoñan as medidas dependentes de cofinanciamento, os Estados membros absteranse de aprobar calquera nova medida que poida resultar prexudicial para as devanditas zonas.

Non obstante, o texto do artigo 8 é tan pouco claro que suscitou, na mesma Comisión Europea, a necesidade de poñer en marcha un Grupo de traballo de Expertos sobre o artigo 8 da Directiva hábitat, co obxecto de contribuír á súa interpretación, de analizar as posibilidades financeiras, así como de valorar o custo do deseño e posta en marcha desta rede. O informe final deste grupo de traballo foi feito público o 23 de xaneiro de 2003. A interpretación dos Servizos Xurídicos da Dirección Xeral de Medio da Comisión Europea, entende que esta só comprométese a cofinanciar as medidas esenciais, seleccionadas caso a caso, nas ZEC que alberguen tipos de hábitats naturais prioritarios e/ou especies prioritarias. O resto de medidas, sempre referidas a ZEC e hábitats e especies prioritarias, poderán ser revisadas bianualmente e a súa execución pode ser posposta ata que sexan cofinanciadas cos recursos dispoñibles e os instrumentos financeiros comunitarios. Sobre o financiamento das medidas que afecten a ZEC sen hábitats e especies prioritarias e ás ZEPA, non se pronuncia a Directiva. Os instrumentos financeiros da Unión Europea foron analizados en relación cunha serie de criterios identificados como necesarios para o efectivo cofinanciamento da Rede Natura 2000, concluíndose que ningún deles, nin conxuntamente, nas circunstancias actuais, son adecuados para acometer o reto da posta en marcha da Rede Natura 2000. De acordo con iso, o Grupo de Expertos propuxo tres opcións:

1. - Utilizar os fondos europeos existentes, especialmente o Regulamento de Desenvolvemento Rural relacionado coa PAC, os Fondos Estruturais e de Cohesión e o Life-Naturaleza, pero modificándoos para asegurar a súa disposición para cumprir coas necesidades da rede Natura 2000.

2. - Ampliar e modificar o Life-Naturaleza para que sirva como primeiro mecanismo de financiamento, ou

3. - Crear un novo instrumento financeiro dedicado a Natura 2000.

Esta última opción foi defendida, practicamente en solitario, por España, entendendo que o devandito fondo debera de cubrir, polo menos, o especificado no artigo 8, deixando que o orzamento restante necesario para o correcto funcionamento da Rede Natura 2000 sexa financiado polas opcións 1 e/ou 2. Ademais, o Grupo de Expertos recomendou a curto prazo a incorporación de referencias nos Regulamentos dos instrumentos financeiros na Avaliación Intermedia dos Programas durante 2003-2004, a deriva de fondos, no período desta Avaliación, do primeiro ao segundo piar da PAC e unha modificación e incremento de dotación orzamentaria do Life-Naturaleza para financiar boa parte dos investimentos de capital dos sitios da rede.



104

6.1 Análise dos tipos de custos

O deseño e construción da Rede Natura 2000 implica a asunción de importantes custos por parte de numerosos axentes. Tanto na literatura sobre conservación da biodiversidade e xestión de Espazos Naturais protexidos coma nas políticas ao respecto actualmente vixentes poden atoparse numerosos modelos con importantes diferenzas na forma de conseguir o mesmo obxectivo común. En realidade, estas diferenzas entre políticas alternativas non se basean noutra cousa que en diferenzas sobre quen asume os custos de conservación (Boyd et al., 1999). A grandes trazos, pode afirmarse que o custo asociado á conservación da biodiversidade é independente da política que se aplique para iso. A política escollida distribuirá os custos entre un axente ou outro; por último, desa distribución dependerá o seu éxito. En canto aos custos de conservación da biodiversidade recoñécense seguindo a Boyd et al. (1999) dous tipos: os custos directos de xestión, e os custos indirectos. Os custos directos, son os que soporta directamente a administración pública responsable da conservación e xestión do espazo ou da Rede de espazos. Inclúe os custos de administración e xestión, os custos vinculados ao mantemento e restauración dos ecosistemas, os hábitats e os hábitats das especies protexidas, os custos derivados do control de especies invasoras, o uso público, a vixilancia, etc. Estes custos están recollidos nos orzamento das correspondentes administracións e departamentos destas. Os custos indirectos, son aqueles que non son directamente soportados polos centros xestores responsables dos espazos naturais ou da rede de espazos. Incluíndo en consecuencia os desembolsados por outras administracións, ou por entidades privadas, así como por particulares. Incluíndo entre outros os custos de oportunidade.

Figura 47.- Entre os custos directos de conservación da biodiversidade se poden mencionar entre outros os custos derivados do control de especies invasoras. Na figura móstrase actuacións de control manuais da especie Azolla filiculoides dentro do LIC Parga-Ladra-Támoga.



105

6.2 Os custos directos da Rede Natura 2000

A Comisión Mundial sobre Áreas protexidas (World Commission on Protected Areas, WCPA) e o Centro Mundial de Seguimento da Conservación (World Conservatíon Monítoríng Centre, WCMC) publicaron distintos traballos sobre o tema que permiten estimar estes custos de xestión coñecendo as variables máis determinantes destes. Traballos como o de James et al. (1999b), baseados na recompilación de información sobre custos de xestión de espazos protexidos actualmente operativos, serviron de base para establecer modelos de predición dos custos de xestión dos espazos protexidos, tanto terrestres (Balmford et al., 2003) como mariños (Balmford et al., 2004; Gravestock, 2002), e emprender estimacións globais sobre os custos de conservación da biodiversidade (Balmford et al., 2002).

6.2.1 Formulación do Grupo de expertos do artigo 8

Para o cálculo dos custos necesarios para a realización das distintas actividades e medidas de conservación da Rede Natura 2000, o Grupo de traballo de Expertos sobre o artigo 8 da Directiva hábitat (Grupo de Expertos), baseou as súas estimacións en estudios de investigación e en previsións de gastos directos proporcionadas polos Estados da Unión, a partir dun cuestionario enviado a estes en abril de 2002 as preguntas das cales se referían aos aspectos financeiros da Rede Natura 2000; en particular aos gastos reais e estimados de toda unha serie de actividades que foron clasificadas en catro grupos principais: pre declaración, planificación da xestión e administración, actuacións e incentivos da xestión habitual e investimentos ocasionais de capital (CE, 2002, 2005). A proposta do Grupo de Expertos situou os custos probables de xestión da Rede Natura 2000 entre os 2.800 -8.800 millóns de euros anuais, o que equivale a unha media de 5.700 millóns de euros ao ano, e supón un custo de 94 €/ha e ano. Os resultados do cuestionario proporcionaron unhas estimacións do custo medio global para a Rede Natura 2000 de 3.400 millóns de euros anuais. Puido obterse así unha serie de cifras medias xerais respecto ao custo da xestión da Rede Natura 2000 para a "Europa dos 15" (EUR-15) situadas na gama comprendida entre 3.400 e 5.700 millóns de euros por ano dende xaneiro de 2003 a decembro de 2013. Non obstante, o mesmo Grupo de Expertos considerou as cifras anteriores como "moi prudentes". Os traballos utilizados na revisión bibliográfica presentan certas insuficiencias como o feito de ser realizados segundo o "método descendente" (consistente en extrapolar os custos previstos dunha pequena mostra de sitios ao conxunto da Rede Natura 2000), ou o feito de basearse en datos de certa antigüidade ou con grandes diferenzas nas actividades de xestión que inclúen, que podían referirse a un problema específico ou a unha gama completa de actividades. Así mesmo, os cuestionarios deben interpretarse con precaución debido ás diferenzas de metodoloxía empregada, a identificación de custos en cada un dos Estados Miembros e o curto prazo de tempo de que estes dispuxeron. Faltaron ademais as estimacións de Irlanda e Luxemburgo, as de Bélxica foron parciais, e moitos países non incluíron os gastos relativos aos réximes agroambientais ou aos custos necesarios para previr a contaminación das paraxes ou dos espazos mariños da Rede Natura 2000. Por todas as razóns citadas, podería afirmarse que os custos puideron subestimarse. Non obstante, si poden considerarse o mínimo necesario ou significar unha cifra de partida para futuras e máis exactas estimacións.



106

Dos estudios mencionados pódense extraer algunhas conclusións, como que existen grandes variacións nas estimacións de cada Estado Membro ou que os lugares de menor extensión supoñen un maior custo por hectárea (aínda que isto dependerá, á súa vez, do tipo de hábitat). Os gastos correspondentes ás indemnizacións polas limitacións que afectan ao uso da terra son máis elevados nos Estados Membros máis densamente poboados. Coa adhesión de 10 novos países á Unión Europea, en xuño de 2004 publícase unha nova estimación dos custos da Rede Natura 2000 para os 25 Estados Membros (EUR-25), baseada nun novo cuestionario enviado en xuño de 2003 aos 25 Estados, que supón unha cifra de 6.100 millóns de euros anuais. Existen grandes diferenzas entre as estimacións realizadas polos distintos Estados da Unión que son debidas a moitos factores: variacións nas infraestruturas, capacidades administrativas, políticas ambientais e económicas, diferenzas nos obxectivos e actividades de mantemento dos lugares, diferente extensión da Rede Natura 2000 e distintas necesidades de mantemento de especies e hábitats, diferenzas nos prezos e densidades de poboación (que poden variar o custo de compensación ás restricións de usos), etc. Estes factores poden explicar diversas estimacións dos custos da Rede Natura 2000 que oscilan entre os 15,8 millóns de euros de Bélxica e os 1.300 millóns de euros de España do primeiro cuestionario, ou entre os 3,3 e os 2.879 millóns de euros de Eslovaquia e Italia, respectivamente, do segundo cuestionario. O informe elaborado polo Grupo de Expertos ofrece unha estimación media dos custos da Rede Natura 2000 en España de 1.300 millóns de euros ao ano (110 €/ha) durante o intervalo 2003-2013, a cifra máis alta dos 15 Estados Membros no primeiro cuestionario de 2002. Ante a falta de suficientes documentos de planificación ou de directrices de xestión dos LIC e ZEPA, o informe levado a cabo polo Grupo de Expertos baseouse nos datos procedentes dunha mostra de 33 proxectos LIFE Natureza, a información obtida dos cuestionarios recibidos de 7 Comunidades Autónomas e os custos de xestión de Parques Nacionais e un Parque Natural. A diversidade das características naturais e socioeconómicas dos Lugares da Rede en España e o elevado número destes fan necesaria unha metodoloxía máis rigorosa, baseada na planificación da xestión axeitada para cada tipo de espazo ou hábitat. Ademais, neste estudio non se contemplaron os custos derivados de axudas a propietarios de tipo agroambiental. Por outro lado, a superficie da Rede considerada foi de 11,8 millóns de hectáreas, sendo en outubro 2007 superior a 13 millóns de hectáreas.



107

6.2.2 Estimacións de custos directos de Natura 2000

Existen outros estimacións sobre o valor global da Rede como o de James et al. (1999a) que estima en 2.600 millóns de euros anuais os custos de mantemento dunha área do 10% da UE de 1999. Non obstante, a Rede Natura 2000 supón preto do 20% e a superficie da Rede aumentou nos últimos anos. Para algunhas asociacións ou organizacións non gobernamentais, a cifra de 6.100 millóns de euros anuais subestima significativamente os custos de mantemento da Rede. RSPB/BirdLife internacional sitúa a estimación en case 14.000 millóns de euros por ano Aínda que non se realizaron outros estudios globais sobre os custos de Natura 2000 en España, existen traballos realizados en espazos protexidos ou en distintas Comunidades Autónomas. As significativas diferenzas entre os custos de conservación entre as diferentes análises poden explicarse polas particularidades existentes en cada LIC ou en cada rexión, en función do tipo de hábitat, o ámbito socioeconómico en que se sitúe, as características das intervencións públicas preexistentes e o tamaño do espazo. Pérez-Pérez et al. (1998) realizaron unha estimación dos custos directos de conservación dunha mostra de espazos protexidos de 85,2 euros por hectárea, baseándose en prezos de 1997. Ao extrapolar os datos ao total de espazos protexidos de España en función do tipo de hábitat obtiveron unha estima de 102,7 euros por hectárea. Segundo datos do Organismo Autónomo de Parques Nacionais, a dotación orzamentaria de 2004 para estes espazos protexidos ascende a un total de 142,5 millóns de euros, que por hectárea suporían un gasto de 440 euros no 2004, aínda que con grandes diferenzas entre os distintos Parques Nacionais. Na Comunidade Autónoma de Galicia, Prada et al. (2001) realizaron un traballo no que estimaron os custos de mantemento e algúns custos indirectos do Parque Natural das Illas Cíes (Galicia) obtendo o valor de 935 euros por hectárea para o período 1993-1997, un valor moi superior ao anterior. Esta diferenza podería explicarse, ademais de polo pequeno tamaño do Parque Natural, polo diferente concepto de custo que puidera utilizarse en cada caso. Soliño (2003) publica un estudio sobre o gasto de implantar plans de conservación en áreas rurais da Rede Natura 2000 onde a silvicultura é a principal actividade económica. Prada et al. (2005) estiman posteriormente tanto os custos como os beneficios sociais derivados dunha política de conservación da biodiversidade como Rede Natura 2000. A estimación de custos realízase a partir da disposición a pagar da sociedade pola conservación dos bosques, supoñendo que esta se valora no triplo dos seus custos de xestión, o que permite inferir uns custos de xestión de 112 €/ha e ano. Sunyer (2000) realiza unha aproximación aos custos de mantemento dos espazos da Rexión Macaronésica, que estima en 37,9 millóns de euros anuais durante os cinco primeiros anos (30,6 millóns de euros no caso de Canarias, que equivalería a uns 85,3 €/ha e ano). Na Rexión Mediterránea, García (2005) sitúa a estimación do custo por hectárea e ano da Rede Natura 2000 de Navarra en 83,83 euros. No traballo de Barberán et al. (2005) formúlase unha metodoloxía para a estimación de custos dos Lugares da Rede, que posteriormente é aplicada a tres LIC. Para a estimación consideráronse os custos directos da Administración, e outros soportados por outros axentes, como os custos de oportunidade que se derivan da regulación de determinados usos ou os custos indirectos. Os resultados varían significativamente segundo os Lugares, sendo os custos totais anuais de 219 €/ha en Monegros (Aragón), 44,1 €/ha en Los Valles (Pireneo aragonés) e 159,1 €/ha en Tena (Canarias).



108

6.2.3 Análise e valoración de custos do grupo TRAGSA

No ano 2007 o grupo TRAGSA efectúa un detallado traballo sobre a valoración dos custos directos de xestión da Rede Natura 2000 en España a partir dos datos subministrados polas administracións Autónomas e das dúas Cidades Autónomas (Moreno Otín et al. 2007), dividindo os custos estruturais en catro grandes apartados ou bloques. No Bloque I, relativo a custos estruturais, incluíronse os custos consolidados, independentes das denominadas actividades de conservación, relativos a persoal, edificios e equipamentos da propia Administración competente e dedicados á xestión da Rede Natura 2000. O Bloque II inclúe os custos relacionadas coa elaboración de plans de xestión ou de normativa xurídica e co establecemento de mecanismos de participación na xestión de novos axentes e intercambio de experiencias entre Administracións. O Bloque III, inclúe: accións de xestión habituais, incorpóranse á análise todas aquelas actividades que conforman a xestión habitual dos espazos Natura 2000 -actividades periódicas de xestión de especies e hábitats, vixilancia, divulgación, etc. O Bloque IV, inclúe: accións de xestión ocasionais, abrangue as actividades de conservación que, ao contrario que no bloque anterior, teñen un carácter puntual e discontinuo -unha vez realizadas en certa localización concreta, non será necesario volver realizar a actividade no mesmo escenario- como, por exemplo, a restauración de hábitats, a construción de infraestruturas ou a compra de terras e dereitos.

Custos estruturais

Os denominados custos estruturais foron divididos dous grandes grupos; custos estruturais de conservación (Compra de bens correntes e servizos. Investimentos reais) e custos estruturais de xestión administrativa (Gastos de persoal. Compra de bens correntes e servizos. Investimentos reais) Os primeiros fan referencia a aqueles custos consolidados dentro da Administración dedicados a actividades de conservación: vixilancia e control de actividades, técnicos de equipo dedicados á restauración e/ou xestión continúa de espazos naturais, etc. Pola contra, os custos estruturais de xestión administrativa abranguerían aqueles custos asociados por exemplo con actividades como o réxime de autorizacións ou co control administrativo. Os datos obtidos por Moreno Otín et al. (2007), indican que existe entre as Comunidades Autónomas analizadas unha alta variabilidade respecto aos custos estruturais que estas asumen e/ou consideran necesario asumir. Dende Comunidades con custos estruturais unitarios que apenas superan o euro por ha ata outras que superan os 30 ou 40 €/ha. Na maioría dos casos, os custos unitarios de persoal dominan claramente os de compra de bens correntes e servizos e investimentos reais. Unicamente Cataluña -por escasa marxe- e a Comunidade Foral de Navarra -de forma máis marcada- destinan máis recursos aos segundos, mentres que Baleares fai o propio cos investimentos reais Mantendo polo xeral, como se comentou no parágrafo anterior, as proporcións entre os distintos custos estruturais identificados, todas as Comunidades e Cidades Autónomas estiman que serían necesarios máis recursos na actualidade (ano 2007) para que a xestión da Rede fose óptima. En termos globais, os incrementos nos custos estruturais varían entre Comunidades que o estiman en menos dun 20% (Andalucía, Comunidade Foral de Navarra e Comunidade Valenciana), é dicir, non creen necesario aumentar significativamente os recursos propios das súas Administracións para unha xestión óptima da Rede, ata Comunidades que deberían de multiplicar case por cinco os recursos actuais reais para que a xestión fose adecuada (Castilla-La Mancha).



109

Planificación da conservación

Na planificación da conservación inclúense todas aquelas asistencias técnicas e outros servizos que a Administración contrata ou contratará para a planificación da xestión dos espazos da Rede Natura 2000, xa sexa mediante plans de xestión propiamente ditos como a través de asistencias de carácter xurídico para a súa declaración e o establecemento da limitación de usos do territorio necesarias, e as actividades de consulta pública, reunións con propietarios ou coordinación con outras administracións xestoras do territorio da Rede Natura 2000. O custo global deste apartado vincúlase co tipo de xestión (activa / pasiva) que adopte cada administración autonómica responsable da xestión dos espazos naturais, ben para o conxunto dos espazos da Rede Natura 2000 ou para diversos tipos de espazos incluídos na Rede. A maioría das Comunidades adoptaron ou estima desexable adoptar unha xestión activa (Andalucía, Aragón, Asturias, Cantabria, Cataluña, Ceuta, Baleares, La Rioja, Comunidade de Madrid, Melilla, Rexión de Murcia, Comunidade Foral de Navarra e Comunidade Valenciana) e unicamente dous (Castilla-La Mancha e Extremadura) parecen optar por unha xestión pasiva; por último, non se dispón de suficiente información para definir a xestión de Galicia, Castilla e León, País Vasco, que poderían formular modelos mixtos entre a xestión pasiva e activa dependendo do tipo de espazo. Os custos unitarios reais actuais nunca superan as unidades de euro por hectárea, salvo no caso da Cidade Autónoma de Ceuta, onde a escasa extensión superficial da Rede Natura 2000 non permite a aparición de economías de escala na xestión. En calquera caso, se ben os custos unitarios desexables actuais son, en gran parte dos casos, superiores aos custos unitarios reais actuais -é dicir, as Comunidades Autónomas manifestan que sería desexable dedicar na actualidade máis recursos á planificación da Rede-, raramente superan de novo as unidades de euro por hectárea, o que quizais indicaría a escasa importancia, falando estritamente en termos monetarios, que este tipo de custos implicaría sobre o total. De feito, a participación media deste bloque de custos sobre o total rolda o 45% e é, en todo caso, inferior ao 10%. Entre os distintos conceptos de custo incluídos neste bloque, destacan pola súa importancia, polo menos entre as Comunidades que optaron por unha xestión activa, os asociados á elaboración e revisión de plans, estratexias e directrices. Neste sentido cabe sinalar que a maioría das Comunidades Autónomas aínda non elaboraron plans de xestión de espazos Natura 2000, polo que este custo podería verse aumentado significativamente no futuro. Pola súa parte, os custos que se derivarían da elaboración de normativa de conservación e interpretación xurídica da súa aplicación, os cales se atopan asociados especialmente a unha xestión pasiva, parece que en ningún caso superarán o euro por hectárea. Non obstante, algunhas das Administracións consultadas referiron nas entrevistas que esta actividade se realiza noutras unidades administrativas, polo que o seu custo puido quedar non reflectido nas respostas dos cuestionarios. Os recursos destinados a reunións e consultas públicas relacionadas con propietarios non son na actualidade e tampouco parece que sería necesario que fosen importantes, segundo o criterio das Comunidades Autónomas consultadas, en calquera caso, parece que nunca superarán os 0,5 €/ha. Na maioría dos casos estas reunións realízanse con medios propios da Administración, polo que os seus custos quedan englobados no Bloque I de custos estruturais. Pola contra, as actividades de cooperación, intercambio de experiencias e coordinación son as que, polo menos nalgúns casos, experimentarían maiores aumentos no caso de poder executar unha xestión óptima; estas actividades son as que resultarían indicadores dunha xestión participativa. De feito, a única Comunidade Autónoma que se achega significativamente a este modelo de xestión (Andalucía) presenta uns custos unitarios desta actividade que resultan importantes (2,45 €/ha); un caso similar resulta o da Rexión de Murcia aínda que, cuns custos unitarios reais desexables mesmo superiores (3,74 €/ha), se achega máis a unha xestión mixta debido á importancia que teñen nesta os custos estruturais.



110

Accións de xestión habitual

As medidas de xestión habitual fan referencia ás medidas proactivas de xestión, aos pagamentos a propietarios ou usuarios de arrendamentos de terras e/ou dereitos (agricultores, gandeiros, silvicultores, cazadores, pescadores, etc.), aos custos de monitorización e seguimento e as actividades vinculadas ao uso público (divulgación e promoción. formación e educación, xestión de visitantes). Medidas proactivas de xestión

Entre as medidas proactivas de xestión inclúense tanto as medidas destinas ao mantemento dun estado de conservación favorable de hábitats e especies; como as de erradicación/control de especies invasoras, e as de prevención de riscos ambientais. Atendendo aos datos proporcionados por EUROPARC-España (2002), este tipo de medidas supoñen unha inversión medio-baixa entre as medidas proactivas que habitualmente se realizan nos parques e reservas, é dicir nos espazos que presentan, en termos xerais, medios ecolóxicos sometidos a unha perturbación antrópica moi baixa ou baixa. Nos espazos da Rede Natura 2000, sería previsible considerar uns custos maiores vinculados á xestión directa dos compoñentes da biodiversidade que podería supoñer unha inversión da mesma orde de magnitude que a prevención de riscos ambientais e as de restauración, actividades dentro das medidas proactivas que máis recursos absorben. As actividades como o control de poboacións vexetais e animais, a mellora do hábitat de especies catalogadas e o control de pragas e da calidade da auga raramente dedícanse máis de 20.000-30.000 €/año por espazo. Da análise das medidas de mantemento de hábitats e especies despréndese unha situación moi irregular entre as Comunidades consultadas. Os custos desta actividade móvense entre as varias decenas de euros por hectárea -35,04 €/ha de Andalucía, por exemplo, aínda que nesta cifra se inclúen tamén os custos de monitorización e seguimento- e as poucas unidades de euros por hectárea -Galicia, Baleares e Canarias. Estas cifras, non obstante, deben contrastarse coas obtidas para custos estruturais; Baleares e Canarias, por exemplo, posúen uns custos estruturais importantes, polo que as actividades de xestión continua de hábitats e especies pode que se realicen con medios propios da Administración. Os custos asociados á erradicación e control de especies invasoras exóticas non adoitan superar o euro como custo unitario -unicamente nas Islas Baleares se destinan actualmente 3,05 €/ha- e tampouco se considera que deberan destinarse na actualidade moitos máis recursos a iso -a Rexión de Murcia e, especialmente, Canarias son as que precisarían de moitos máis medios na actualidade para esta actividade. Pagamentos a propietarios ou usuarios

En ocasións, os obxectivos de conservación da Natureza, como calquera outro proceso de ordenación do territorio, impón unha serie de regulacións sobre os usos e aproveitamentos potenciais do territorio que poden afectar en maior ou menor medida ao desenvolvemento das actividades tradicionais ou habituais, o cales poderían potencialmente ser merecedores dunha compensación. Este tipo de compensacións articúlase no medio rural mediante os denominados pagamentos a propietarios articulados dende a Política Agraria Comunitaria (PAC), conformada por dous fondos de



111

financiamento dos gastos agrarios; o Fondo Europeo Agrícola de Garantía (FEAGA) e o Fondo Europeo Agrícola de Desenvolvemento Rural (FEADER). O Plan Estratéxico Nacional de Desenvolvemento Rural 2007-2013 actualmente vixente estima -a falta de que se especifiquen os Programas de Desenvolvemento Rural rexionais- que entre o 30-35% do Fondo Europeo Agrícola de Desenvolvemento Rural (FEADER) destinarase ao eixe 2 (mellora do medio e do ámbito rural). Se se manteñen estas previsións do Plan Estratéxico Nacional de Desenvolvemento Rural 2007-2013, o orzamento europeo destinado ao denominado eixe 2, é dicir, a medidas de mellora do medio e do ámbito rural, que recibirá España superaría os 300 M€/año e os 2.000 M€ durante os sete anos nos que estes orzamentos están en vigor. Estas cifras fan referencia unicamente aos orzamentos comunitarios dedicados a desenvolvemento rural, que cofinancian, segundo o Artigo 70.3, apartado b), do Regulamento nº 1698/2005, entre o 55% e o 80% do gasto público subvencionable, en calquera caso, esta porcentaxe nunca será inferior ao 20%, dependendo do tipo de rexión da que se trate. Con estas porcentaxes de participación do cofinanciamento comunitario e as estimacións de gasto para o eixe 2 recollidas no Plan Estratéxico Nacional de Desenvolvemento Rural 2007-2013 é posible obter o rango no que estas axudas, sumando ao financiamento europeo a achegada polos Estados membros, poderán moverse. Para o total de España, o conxunto das Administracións Públicas poderían achegar axudas por un importe máximo de 1.800 M€/año (12.600 M€ entre 2007 e 2013), é dicir, que o eixe 2 supoña o 35% do total do FEADER e que o financiamento europeo sexa unicamente do 20%-. Por debaixo, estas cifras non serían inferiores aos 380 M€/año ou 2.700 M€ durante os sete anos de vixencia do programa, isto é, que o eixe 2 do FEADER represente o 30% do orzamento total e que o financiamento europeo ascenda ao 80%. En media, a suma total destas axudas que as Administracións Públicas asumirían en concepto de mellora do medio e do ámbito rural ou, dito doutra forma, que os agricultores, gandeiros e demais axentes recibirían- podería roldar os 1.000 M€/año ou os case 7.700 M€ ao longo de todo o período de vixencia dos PDR. As cifras proporcionadas máis arriba deben considerarse como meramente indicativas. O acollemento a estas axudas por parte de agricultores, gandeiros e demais axentes privados é voluntario, o cofinanciamento europeo depende do tipo de rexión ao que se vaian destinar as axudas e, salvo as denominadas Axudas «Natura 2000», pode acollerse a elas, en principio, calquera agricultor ou gandeiro, independentemente de que a súa explotación se atope ou non nun espazo Natura 2000. Si pode afirmarse que estarán comprendidas entre os 380-1.800 M€/año (2.700-12.600 M€ entre 2007 e 2013). En todo caso, será a resposta ao cuestionario por parte dos técnicos das Comunidades Autónomas a que proporcionará a cifra de pagamentos a propietarios e usuarios de terras e augas atribuíble, exclusivamente, á Rede Natura 2000. As compensacións que as Comunidades Autónomas dan actualmente e consideran que deberían dar a propietarios ou usuarios son moi diferentes entre Comunidades. Dende as Islas Baleares, que destina actualmente 14,69 €/ha a este concepto- ata as Cidades Autónomas de Ceuta e Melilla, que non dedican diñeiro ningún a esta actividade-, os custos varían significativamente, non atopando aparentemente un patrón que explique estas diferenzas. Cando se estudan os custos actuais desexables dos pagamentos a propietarios e usuarios de terras, é dicir, o que as Administracións competentes estiman que habería que dedicar agora a esta actividade para unha correcta xestión da Rede Natura 2000, segue existindo unha variabilidade similar. Algunhas Comunidades Autónomas seguen tendo uns custos unitarios que non chegan ao euro por hectárea (Andalucía, Castilla-La Mancha e Canarias), outras mantéñense entre aquelas que máis destinan e sería necesario que destinasen a este concepto (Baleares), algunhas aumentan



112

significativamente os recursos entre ambas as dúas estimacións (Aragón e, moi especialmente, Murcia) e o resto, aínda aumentando os recursos que destinarían a elas, séguense movendo nuns custos unitarios da orde das unidades de euro por hectárea (Comunidade Foral de Navarra e Comunidade Valenciana). Por outra parte, os custos reais actuais que o conxunto das Comunidades Autónomas dedican a pagamentos compensatorios non chega aos 34 M€, mentres que os custos desexables actuais rozarían os 106 M€ -para estas cifras unicamente se tiveron en conta as estimacións das Comunidades Autónomas e non os medios que o Organismo Autónomo de Parques Nacionais ou o propio Ministerio de Medio poidan dedicar a este tipo de compensacións. A suma que as Administracións Públicas, comunitaria, nacional e autonómica, asumirían en concepto de Axudas «Natura 2000» estaría comprendida entre os 380 e os 1.800 M€/año durante o período 2007-2013. As cifras recollidas no parágrafo anterior fan referencia ao importe achegado polas Administracións autonómicas, que asumirían entre o 45% e o 20% do conxunto de axudas; o que suporía que os pagamentos compensatorios que reciben ou sería necesario que recibisen os propietarios estarían comprendidos entre 75-170 M€ -custos reais actúalles e os 236-530 M€/año, custos desexables actuais. Desta forma, pode concluírse, en primeiro lugar, que actualmente os pagamentos compensatorios realizados polos organismos autonómicos competentes en medio son inferiores ao potencial que poderían alcanzar; e en segundo lugar, que as estimacións de gasto por compensacións por parte das Comunidades Autónomas atopan no tramo baixo do orzamentado dende a Unión Europea para pagamentos compensatorios asociados á Rede Natura 2000. Non obstante, sería necesario considerar os pagamentos realizados polos organismos autónomos competentes en materia de medio rural, nesta discusión. A falta de estimacións para custos desexables futuros impide avaliar a progresiva adecuación destes pagamentos compensatorios segundo os Programas de Desenvolvemento Rural vaian poñéndose en marcha e progresando. Monitorización e seguimento

Na análise de custos, as actividades de monitorización e seguimento son consideradas como habituais, mentres que as de investigación adoitan ser tipificadas como ocasionais. A diferenza viría xustificada xa que os labores de monitorización e seguimento están destinadas a dar soporte directo á xestión do espazo, mentres que os obxectivos das investigacións non se relacionan na maioría dos casos coa súa xestión, ou polo menos cos labores de xestión directa e inmediata. A diversidade dos plans de seguimento existentes (de especies concretas de fauna, de uso público, administrativo, etc.) dificulta a extracción dun custo unitario orientativo. Non obstante, e sempre que a superficie sexa suficientemente extensa, parece que uns custos entre varias decenas de céntimos de euro (0,1-0,9 €/ha.año) e as unidades de euro (1-9 €/ha/año) poderían constituír unha referencia De entre os parques que realizan algún tipo de seguimento ecolóxico ou socioeconómico, o 36% do total, a data de 1998, o orzamento medio destinado a esta actividade está por debaixo dos 6.000 €/año, mentres que a Rede de Parques Nacionais conta con 300.000 €/año para estudios, inventarios e avaliacións asociadas á xestión e planificación (EUROPARC-España, 2002).



113

Uso público

O uso público é o conxunto de programas, servizos, actividades e equipamentos que, independentemente de quen os xestione, deben ser provistos pola Administración do espazo protexido coa finalidade de achegar aos visitantes aos valores naturais e culturais deste, dunha forma ordenada, segura e que garanta a conservación, a comprensión e o aprecio de tales valores a través da información, a educación e a interpretación do patrimonio. Aínda que inicialmente o uso público se centrou nos espazos naturais na interpretación e a educación ambiental, nos últimos anos foi incorporando diversas actividades turísticas e recreativas, compatibles cos obxectivos de conservación do espazo natural. No articulado da Directiva 92/43/CEE non existe ningunha referencia ao uso público nos espazos da Rede Natura 2000. Neste mesmo sentido, a UICN tampouco inclúe o uso público como actividade prioritaria en ningunha das categorías de espazos, e soamente o considera como obxectivo secundario nas de menor grao de protección. En consecuencia os custos das actividades de uso público, incluíndo entre elas, as de divulgación, educación ambiental, formación, soamente poderían ser asumidas pola Unión Europea, na medida na que estas medidas contribúan ao mantemento ou o restablecemento dun estado de conservación favorable dos hábitats naturais e da fauna e flora silvestres. Todas as Comunidades dedican na actualidade uns esforzos similares á xestión do uso público da Rede Natura 2000: todas dedican algunhas unidades de euro por hectárea a este tipo de actividades. A Cidade Autónoma de Ceuta é a única que supera esta orde de magnitude, roza os 20 €/ha, aínda que integramente dedicados á divulgación e promoción e formación e educación. Non obstante, salvo no caso citado de Ceuta, estes custos quedan moi afastados dos 20 €/ha que actualmente se destinan a uso público nos Parques (EUROPARC-España, 2002); o uso público é unha actividade que se contempla como necesaria para a xestión da Rede Natura 2000 pero con moita menor relevancia que noutras figuras de protección, nos obxectivos da cal o uso público se considera importante. En todo caso, a participación da xestión de visitantes sobre os custos unitarios dedicados ao uso público destaca sobre o resto; de feito, unicamente en catro Comunidades (Cantabria, Islas Baleares, Comunidade Foral de Navarra e Comunidade Valenciana) os custos asociados á xestión de visitantes é inferior ao 50% dos custos dedicados a uso público e, en todas as ocasións, esta participación roza, cando non supera, o 40% como mínimo.

Accións de xestión ocasionais

A característica esencial deste tipo de medidas é que, unha vez executadas (é dicir, unha vez restaurado certo ecosistema ou instalado un paso de fauna en determinada estrada, por exemplo), non será necesario volver realizar a mesma acción no mesmo lugar. Os grupos de custos pertencentes a este bloque agrupáronse en catro categorías: (1) medidas proactivas; (2) compra de terras e dereitos; (3) investigación; e (4) infraestruturas para o uso público.



114

Medidas proactivas de xestión

Entre as medidas proactivas de carácter puntual incluiranse as actividades de restauración ou mellora do hábitat ou estatus das especies e as medidas de adaptación ambiental das infraestruturas e equipamentos. De forma xenérica, son accións que tenden a supoñer un volume importante de inversión. De feito, dentro das medidas proactivas tanto de carácter habitual como ocasional a restauración de hábitats e áreas degradadas é o segundo punto de atención dos parques e reservas (EUROPARC-España, 2002) por detrás da prevención de incendios; por termo medio invértense 108.000 €/año. As accións de conservación ocasionais son propias dunha xestión activa. Desta forma, as Comunidades Autónomas que, como Extremadura e Castilla-La Mancha, parecen optar por unha xestión pasiva, baseada na vixilancia e o control das actividades realizadas nos espazos da Rede Natura 2000, son as que menores custos dedican a este grupo de actividades: 1,38 e 0,35 €/ha, respectivamente. O resto de Comunidades dedica dende algunhas unidades ata varias decenas de euros por hectárea. Compra de terras e dereitos

Nalgúns territorios da Unión Europea, e de forma concreta na zona central e norte, a conservación da natureza compite con outros usos do territorio de forma intensa, deixando pouco espazo para as zonas naturais ou seminaturais (CE, 2004). A protección dos lugares naturais nestes ambientes precisa frecuentemente da compra de terras e/ou dereitos de uso, levando á práctica unha estratexia que podería denominarse intensiva (enfoque de "reserva"). Pola contra, no sur e este de Europa a conservación da natureza está asociada frecuentemente ao mantemento de agrosistemas tradicionais ou prácticas forestais específicas; neste caso, a estratexia de conservación adoita buscar a integración da protección da natureza e o desenvolvemento rural: podería definirse como unha estratexia extensiva de protección da natureza. Neste sentido, é de esperar que a compra de terras e/ou dereitos non implique un volume importante de recursos no estado español, debido ás características dos nosos ecosistemas e actividades económicas relacionadas e á elevada contía das axudas ao desenvolvemento rural que a Comisión Europea destina a España. A compra de terras e/ou dereitos poderá ser subvencionada pola Comisión Europea, no marco do instrumento de financiamento LIFE+, sempre que se cumpran as seguintes condicións:

A adquisición debe contribuír a manter ou restaurar a integridade dun sitio Natura 2000.

A adquisición de terras debe ser a única forma, ou a forma máis efectiva, de lograr o resultado desexado en materia de conservación.

As terras adquiridas reservaranse a longo prazo para usos que reflictan os obxectivos do artigo 4, apartado 2, isto é, os obxectivos específicos de LIFE+ Natureza e Biodiversidade.

Os Estados membros interesados garantirán, mediante transferencias e outros métodos, que as devanditas terras se reserven a longo prazo para fins de conservación da natureza. Por outra banda, o Fondo Europeo Agrícola de Desenvolvemento Rural (FEADER) unicamente subvencionará, salvo excepcións, a adquisición de terreos cando o importe da devandita actividade sexa inferior ao 10% do total dos gastos subvencionables.



115

A compra de terras ou dereitos e a investigación non superan, entre os custos reais actuais, as unidades de euro por hectárea. A primeira das actividades mencionadas está asociada a ambientes onde o uso do territorio é máis intensivo que o que existe actualmente en grande parte do territorio español (CE, 2004); é por iso que mesmo os seus custos actuais desexables tampouco chegan a superar as unidades de euro por hectárea. É posible que unicamente na costa se dean as condicións para que este tipo de actividades sexan necesarias; de feito. Actividades de investigación

Os espazos naturais protexidos son escenarios óptimos para formular proxectos de investigación mesmo a longo prazo, grazas ao seu carácter permanente e estable, o recoñecemento social que posúen e á existencia de equipos de xestión cualificados que con certa frecuencia levan a cabo programas de seguimento (EUROPARC-España, 2002). Desta forma, a produción científica nestes territorios é moi superior á doutras zonas xeográficas equivalentes, polo que, aínda que existe un déficit nos mecanismos de transferencia dos resultados da investigación á xestión (Pullin & Knight, 2001; Múgica et al., 2002; Pullin et al., 2004). Aínda que na actualidade as actividades de investigación supoñen unha proporción escasa dos custos unitarios totais, algunhas Comunidades Autónomas estiman que sería necesario destinar moitos máis recursos a esta actividade; entre elas, a Rexión de Murcia avalía que sería necesario destinar case 30 €/ha á investigación Actividades de uso público

Os custos ocasionais de uso público vincúlanse maioritariamente coas actividades de construción de equipamentos (centros de visitantes e interpretación, puntos de información), a recuperación sendeiros e camiños, a sinalización, etc., xa se realicen con medios propios da administración ou por contratación externa, sempre e cando formen parte dunha estratexia de xestión adoptada pola administración competente. Os diferentes criterios existentes respecto á oportunidade de incluír os custos asociados ao uso público entre os custos atribuíbles á xestión da Rede Natura 2000 aconsellan esta diferenciación respecto ao resto de custos que facilite a posterior interpretación de resultados. O centro de interpretación ou de visitantes aparece como a principal infraestrutura utilizada polos parques para desenvolver as actividades relacionadas co uso público en xeral e a xestión de visitantes en particular. Este equipamento recolle tanto actividades propias da educación ambiental como da xestión de visitantes, estando enfocado á acollida destes. Os investimentos en infraestruturas de uso público superaron o 10% do total dos investimentos realizados na Rede de Parques Nacionais durante os anos 2001, 2002 e 2003; se ben un dos obxectivos dos Parques Nacionais é o turismo e o recreo ou facilitar a entrada aos visitantes, como recolle o Artigo 30.4 da Lei 42/2007. Estes investimentos resultan da mesma magnitude que as destinadas, de forma conxunta, á conservación de especies e espazos, o que demostra a importancia das actividades turísticas e de ocio nos espazos declarados Parque Nacional. Os obxectivos dos espazos da Rede Natura 2000 parecen substancialmente diferentes aos dos Parques Nacionais, polo que a importancia relativa duns e outros custos, presumiblemente, tamén será significativamente diferente.



116

Valoración Global

A táboa 47 recolle a estimación final dos custos reais e desexables de xestión da Rede Natura 2000 en España, elaborada a partir dos datos achegados polas Comunidades Autónomas.

Custos de xestión da Rede Natura 2000 en España

Custos reais Custos desexables Comunidades Total €/ha Total €/ha

Andalucía 48.591.227 35.87 171.887.483 126.87 Aragón 313.717.448 120.91 371.369.628 143.13 Asturias 18.529.529 60.27 31.262.049 101.69 Cantabria 9.673.692 65.50 16.718.898 113.21 Castilla a Mancha 4.278.689 2.35 10.411.605 5.71 Castilla - León 150.799.624 61.27 250.299.210 101.69 Cataluña 28.239.164 44.77 64.138.547 101.69 Ceuta 504.908 344.25 149.144 101.69 Extremadura 10.406.109 8.27 22.250.890 17.69 Galicia 6.126.739 16.00 38.945.379 101.69 Illas Baleares 20.632.639 100,35 41.407.160 201,39 Illas Canarias 62.533.998 120,64 136.737.168 263,79 A Rioja 19.192.875 114,56 17,036.441 101,69 Madrid 43.046.998 134,51 35.542.043 101.69 Melilla 24.811 41,45 60.867 101,69 Murcia 15.305.190 34,27 104.335.310 233,62 Navarra 8.983.092 61,27 14.909.839 101,69 País Vasco 27.395.941 108,86 32.873.471 130,63 Valencia 56.161.282 80,50 75.985.667 108,92

Táboa 47.- Custos de xestión da Rede Natura 2000 en España, elaborada a partir dos datos achegados polas Comunidades e Cidades Autónomas. (Fonte Moreno Otín et al. 2007).

A táboa 48 reflicte o custo total considerado para a Rede Natura 2000 en España en 2007, tanto real como desexable, unha vez sumados os custos das Comunidades Autónomas, da Subdirección Xeral de Vida Silvestre do Ministerio de Medio e do Organismo Autónomo de Parques Nacionais. Estes últimos engadíronse tamén nos custos desexables asumindo que os custos actuais (reais) se achegan bastante á situación desexable, dado o consolidado da súa xestión. Aos custos desexables habería que engadir os custos estimados para a proposta mariña de espazos Natura 2000 que supoñen un total de 68,2 M€ para 4.588.271,52 hectáreas, a considerar en caso de que esta (ou outra proposta de similares características) fose probada. A terceira columna da táboa 48 mostra esta estimación. A Rede Natura 2000 supón na actualidade un gasto de 967,7 M€ ás Administracións Públicas españolas. Esta cifra implica un custo de 70,56 €/ha, se se divide pola superficie actual de Rede Natura 2000, que é de 13.715.453,52 hectáreas. Para a maioría das Comunidades Autónomas, esta cifra é insuficiente para cubrir os obxectivos de conservación da Rede Natura 2000. Neste sentido, estimouse que un custo de 1.556,9 M€ sería suficiente, o que eleva o custo por hectárea a 113,52 euros.



117

Custos directos de xestión da Rede Natura 2000 no ano 2007

Custos estruturais

Concepto Real Desexable LIC mariños

Persoal 132.824.795 173.577.708 --- Bens correntes 76.457.926 101.060.529 --- Investimentos 24.040.216 41.231.778 ---

Planificación da conservación


Elaboración e revisión de plans 15.437.717 39.479.189 --- Reunións e consultas públicas 795.058 1.577.527 --- Elaboración de normativas 2.189.044 2.938.932 --- Cooperación 7.253.116 14.781.718 ---

Accións de conservación habituais


Xestión de hábitats e especies 158.777.213 218.718.596 --- Pagamentos a propietarios ou usuarios 38.214.194 110.476.730 --- Erradicación de especies invasoras 2.959.078 12.105.326 --- Prevención de riscos ambientais 208.180.466 266.227.749 --- Monitorización e seguimento 10.378.161 58.141.355 --- Divulgación e promoción 10.015.986 11.554.439 --- Formación e educación 6.440.911 5.330.390 --- Xestión de visitantes 30.903.506 39.836.626 ---

Accións de conservación ocasionais


Xestión de hábitats e especies 49.522.498 132.888.066 --- Compras de terras e dereitos 36.983.193 49.222.579 --- Investigación 11.704.304 53.025.490 --- Medidas de adaptación uso público 90.277.696 145.196.439 --- Infraestruturas para uso público 54.408.687 79.563.432 ---

Total 967.763.764 1.556.934.607 68.168.944 Total / ha 70,56 113,52 14,86

Táboa 48.- Custos directos da xestión da Rede Natura 2000 en España no ano 2007 (Fonte Moreno Otín et al. 2007).

Como resultado final do presente estudio obtense que os custos da Rede Natura 2000 en España nos próximos anos poderían oscilar entre os 968 M€ actuais e os 1.557 M€ que se considerou desexable alcanzar, o que non acontecerá dun ano para outro. É polo tanto previsible que os custos unitarios de xestionar a Rede Natura 2000 durante os próximos anos estean comprendidos no intervalo de entre 70 e 114 euros por hectárea para a superficie actual aprobada pola Comisión Europea, aínda que esta é posible que experimente un incremento tras as últimas propostas de ampliación. Estes intervalos de custos están en consonancia cos traballos realizados ata a data en España sobre custos da Rede Natura 2000 (Barberán et al. 2005; Barberán & Egea, 2006; Barreiro et al., 2004; Pérez-Pérez et al., 1998; Prada et al., 2005; Sunyer, 2000), incluíndo as estimacións realizadas polo Grupo de Expertos do Artigo 8, que estableceron os custos da Rede en España en 110 euros por hectárea e ano (CE, 2002).

7. Bibliografía



118

7

Bibliografía

Balmford, A., Bruner, A., Cooper, P., Costanza, R, Farber, S., Green, R.E., Jenkins, M., Jefferiss, P., Jessamy,

V., Madden, J., Munro, K., Myers, N., Naeem, S., Paavola, J., Rayment, M., Rosendo, S., Roughgarden, J., Trumper, K. & Turner, R.K. (2002). Economic reasons for conserving wild nature, Science, 297, 950-953.

Balmford, A., Gaston, K.J., Blyth, S., James, A. & Kapohs, V. (2003). Global variation in terrestrial conservation costs, conservation benefits, and unmet conservation needs. Proceedings of the National Academy of Sciences. 100 (3),1046-1050.

Balmford, A., Gravestock, P., Hockley, N., Mcclean, C.J. & Roberts, C.M. (2004) The worldwide costs of marine protected areas, Proceedings of the National Academy of Sciences, 101 (26), 9694-9697.

Barberán, R, & Egea, P. (2005) Criterios para la identificación y valoración de los costes. Revista de Estudios sobre Despoblación y Desarrollo Rural, 4, 725.

Barberán, R, Egea, P.& Pérez-Pérez, L. (2005) The cost of Natura 2000 in Spain. European Environment, 15, 161-174.

Barreiro, J., Soler, F. Y Pérez-Pérez, L .(2004) How much does it cost to include a marginal rural area as a Natura 2000 site? Social costs and expenditures for compensation schemes. Spanish Journal of Agricultural Research, 2(3), 287-300.

Borman, F.H. & Likens G.E. (1967). Nutrient cycles. Science 155; 424-429.

Bossard, M.; Feranec, J. & Otahel, J. (2000): The Revised and Suplemented CORINE Land Cover Nomenclature. Technical Report Nº 38. European Environmet Agency. European Environmet Agency. Copenhagen. Pp: 110.

Bouzada Fernández, X. (2005). Emigración, retorno e inmigración: a culminación do ciclo migratorio galego. Pp 93-107. In: Rojo Salgado, A., (2005) Ámbitos de Galicia, análise e perspectiva da Galicia do século XXI. Concello de Vigo, Fundación Caixa Galicia. Vigo.

Boyd, J., Caballero, K. & Simpson, Rd. (1999). Carving out some space. A guide to land preservation strategies. Resources, Summer 1999, Issue 136, 1013.

Casal Lino I. (1992). Análisis de la dispersión de la población y de la renta. Pp 661-686. In: González Laxe, F. (1992). Estructura Económica de Galicia. Espasa Calpe. Madrid.

CMA (2003). Inventario dos Humidais de Galicia. Memoria Técnica. 467 pp. Consellería de Medio Ambiente. Dirección Xeral de Conservación da Natureza. Xunta de Galicia.



119

CMR (2003). Anuario de estatística agraria 2004. Servizo de Transferencia Tecnolóxica, Estudos e Publicacións. Consellería de Medio Rural. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela

CMR (2006). Anuario de Estatística Agraria 2005. Consellería do Medio Rural. Xunta de Galicia.

Comisión Europea (CE) (2002) Informe final sobre la financiación de Natura 2000. Grupo de trabajo del Artículo 8 de la Directiva sobre hábitats, Informe Markland.

Comisión Europea (CE) (2005) Financiación de Red Natura 2000. Manual de orientación. Encargado por la Comisión Europea D.G. Medioambiente

CPAM (2006). Anuario de Pesca, 2006. Servizo de Produción Pesqueira. Dirección Xeral de Recursos Mariños. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela.

De Andrés Alonso, F.L. (2009). El medio ambiente en Galicia a la luz de los informes del Valedor do Pobo. Actualidad Jurídica Ambiental, 30 de noviembre de 2009. ISSN 1989 – 5666.

Duarte, C.M. (Coord.). (2006). Cambio Global. Impacto de la actividad humana sobre el sistema Tierra. Colección Divulgación. CSIC. Madrid.

Ecométrica (2009). Estudio socioeconómico sobre a caza e o perfil do cazador en Galicia. Ecométrica Investigación Social. Observatorio Galego da Caza. Federación Galega de Caza.

EEA-European Environment Agency (2006): The thematic accuracy of Corine Land Cover 2000. Assessment using LUCAS (Land use/cover area frame statistical survey). Technical report No. 7.

Europarc-España (2002) Plan de Acción para los espacios naturals protegidos del Estado Español. Ed. Fundación Fernando González Bernáldez. Madrid

Garcia, S. (2005) Los planes de gestión de los espacios de la Red Natura 2000 en Navarra. Jornada técnica para el desarrollo rural, el financiamiento y la gestión de la Red Natura 2000. Organizada por el Dpto. De Medio Ambiente de la Generalitat de Catalunya, Lleida, 27 de julio.

Gliessman, S.R.; Rosado May, F.J.; Guadarrama-Zugasti, C.; Jedlicka, J.; Cohn, A.; Méndez, V.E.; Cohen, R.; Trujillo, L.; Bacon, C.; Jaffe, R. (2007). Agroecología; promoviendo una transición hacia la sostenibilidad. Ecosistemas 16 (1)

Gravestock, P. (2002) Towards a better understanding of the income requeriments of marine protected areas. MSc Environmental Management for Business by Research. Institute of Water and Environment. Cranfield University at Silsoe.

Hodgson, G.M. (1995): Economía y evolución. Ed. Celeste. Madrid

Instituto Enerxético de Galicia (INEGA) (2007). Balance Enerxético de Galicia 2005. Lúdica 7. Instituto Enerxético de Galicia. Consellería de Innovación e industria. Xunta de Galicia.

Instituto Galego de Estatística (2004). Proxección da Poboación de Galicia. 2002-2051. Xunta de Galicia, Consellería de Economía e Facenda. Santiago de Compostela.

Instituto Galego de Estatística (2006). Galicia en Cifras. Anuario 2005. Xunta de Galicia, Consellería de Economía e Facenda. Santiago de Compostela.

Instituto Galego de Estatística (2007). Enquisa de condicións de vida das familias, principais resultados, ano 2006. Xunta de Galicia, Consellería de Economía e Facenda. Santiago de Compostela.

IGN (Instituto Geográfico Nacional), (2004). Actualización de la Base de Datos Corine Land Cover. Proyecto I&CLC2000. Informe final.

IGN (Instituto Geográfico Nacional) (2010). Metodología de producción de la base de datos CLC-Change 2000-2006

Instituto Nacional de Estatística (2006). El Sector servicios: Panorámica de su estructura y características. Cifras INE, Boletín informativo del Instituto Nacional de Estadística.

IPCC (2001). Tercer informe de evaluación del IPCC; Cambio climático 2001. PNUMA. OMM

IPCC (2007). Cambio climáticos 2007. Informe de síntesis. PNUMA. OMM.

Izco, J.; Amigo, J.; Ramil-Rego, P.; Díaz, R.; Sánchez, J.M. (2006). Brezales; biodiversidad, usos y conservación. Recursos Rurais. 2; 5-24.

James, A., Gaston, K. and Balmford, A. (1999b). Balancing the earth’s accounts. Nature 401: 323–324.

James, A.N., Green, M.J.B. and Paine, J.R. (1999a). Global review of protected area budgets and staff. WCMC: Cambridge, UK.



120

JRC-Joint Research Center (1997): Technical and methodological guide for updating Corine Land Cover data base. Edited by Space Applications Institut AIS Unit.

JRC-Joint Research Center (2005): IMAGE2000 and CLC2000. Products and Methods. Edited by JRC-IES.

Lázaro, N., Moltó M.L., Sánhez, R. (2004). Desigualdades de Género en el Trabajo. La Brecha de género en el empleo y la distribución de las tareas de cuidado. CIRIEC- España, Revista de Economía Pública, Social y Cooperativa, nº 50. Centro Internacional de Investigación Infrorm. Sobre la Economía Pública Social y Cooperativa; Valencia.55-75 pp.

Macias, F. & Calvo de Anta, R. (2001). Los suelos de Galicia. En; Sociedade para o Desenvolvemento Comarcal de Galicia. (Ed). Atlas de Galicia. Consellería de Presidencia. Xunta de Galicia, Santiago de Compostela. Tomo 1; Medio Natural; 173-217.

Macias, F.; Camps, M. & Rodrigo Lado, L. (2005). Alternativas de secuestro de carbono orgánico en suelos y biomasa en Galicia. Recursos Rurais. 1; 71-85.

Mas, J. F. & Fernández, T. (2003). Una evaluación cuantitativa de los errores en el monitoreo de los cambios de cobertura por comparación de mapas. Investigaciones Geográficas, Boletín del Instituto de Geografía, UNAM, nº 51, pp. 73-87.

Milennium Ecosystem Assessment (2003) Ecosystems and Human Well-being. Assessment Releases. First Report. Island Press.

Milennium Ecosystem Assessment (2005) Ecosystems and Human Well-being; A Framework for Assessment. Island Press.

Millennium Ecosystem Assessment (2006). Millennium Ecosystem Assessment. Survey of Initial Impacts. Island Press.

Millennium Ecosystem Assessment (2007). A Toolkit for Understanding and Action. Protecting Nature’s Services. Protecting Ourselves. Island Press.

Montes, C. & Sala, O. (2007). La Evaluación de los Ecosistemas del Milenio. Ecosistemas 16 (3); 137-147. Septiembre 2007.

Moreno Otín, V.; Picazo Gálvez, M.I.; Cuellar Benito, R.; García Esteban, M.C. & Cabrerizo Escribano, M. (2007). Valoración de los costes directos de gestión de la Red Natura 2000 en España. Grupo TRAGSA. Madrid.

Moreno Rodríguez, J.M. (Dir). (2005). Evaluación Preliminar de los Impactos en España por Efecto del Cambio Climático. Proyecto ECCE-Informe Final. Minesterio de Medio Ambiente. Madrid

Múgica, M., Gómez-Llmón, J. & De Lucio, J.V. (2002) Situación actual de la interacción entre la investigación y la gestión en los espacios naturals protegidos del Estado español, en La investigación y el seguimiento en los espacios naturales protegidos del siglo XXI. Monografies 34. Area d'Espais Naturals, Zarza de municipis, Diputació Barcelona. Barcelona.

Neira, I. & Vieira, E. (2007). Educación y productividad en el sector secundario de la Euro-región Galicia-Norte de Portugal 1995-2002. Regional and Sectoral Economic Studies Vol. 7-2

Observatorio de la Sostenibilidad en España (OSE) (2006). Cambios de ocupación del suelo en España: implicaciones para la sostenibilidad. Mundiprensa. Madrid. 485 pp.

Odum E. P. (1971), Fundamentals of Ecology. Saunders, Philadelphia.

Pérez-Pérez. L., Molln, J.R., Fernández De Tejada, A. & Abad, T. (1998) Una estimación de los costes directos de la conservación de espacios protegidos en España. Actas del IV Congreso Nacional de Medio Ambiente: 2540, Madrid.

Pontius Jr., R. G. Y Lippitt, C. (2006). Can error explain map differences over time?. Cartography and Geographic Information Science 33(2): pp. 159-171.

Prada Blanco, A. (2004). Economía de Galicia, situación actual y perspectivas. tresCtres Editores. A Coruña.

Prada, A., González, M., Polomé, P., González, M.X. & Vázquez, M.X. (2001) Valoración económica del patrimonio natural. Instituto de Estudios Económicos y Fundación Pedro Barrié de la Maza, 243 pp.

Prada, A., Vázquez, M.X. & Sollño, M. (2005) Beneficios y costes sociales en la conservación de la Red Natura 2000. CIEF, Centro de Investigación Económica y Financiera, Fundación Caixa Galicia.

Pullin, A.S. & Knight, T.M. (2001) Effectiveness in conservation practice: pointers from medicine and public health. Conservation Biology, 15(1), 50-54.



121

Pullin, A.S., Knight, T.M., Stone, D.A. & Charman, K. (2004) Do conservation managers use scientific evidence to support their decision-making?. Biological Conservation, 119, 245-252.

Ramil-Rego, P. (1992). La vegetación cuaternaria de las Sierras Septentrionales de Lugo a través del análisis polínico. Tesis Doctoral. Facultade de Bioloxía. Universidade de Santiago. Santiago.

Rey, C. & Ramil, M. (2000). Estructura del mercado turístico gallego. Revista Galega de Economía, vol. 9, núm. 1. Pp 1-23

Rodríguez Guitián, M.A., Ramil Rego, P., Pérez Antelo, A., García González, I., Rigueiro Rodríguez, A. & Díaz Vizcaíno, E. (1997). Efectos de la actividad humana sobre la diversidad de los ecosistemas forestales en las montañas del norte de Lugo (Galicia, España). Actas del I Congreso Forestal Hispano-Luso/II Congreso Forestal Español, Tomo V: 395-400. Pamplona.

Rojo Salgado, A. (2005). A sociedade galega nos umbrais do S.XXI: a perspectiva politolóxica. Pp 13-32. In: Rojo Salgado, A., 2005, Ámbitos de Galicia, análise e perspectiva da Galicia do século XXI:. Concello de Vigo, Fundación Caixa Galicia. Vigo.

Saco Álvarez A. (2005). A poboación en Galicia. Pp 73-91. In: Rojo Salgado, A., (2005) Ámbitos de Galicia, análise e perspectiva da Galicia do século XXI. Concello de Vigo, Fundación Caixa Galicia. Vigo.

Soliño, M. (2003) Programas forestales en las comunidades de montes vecinales en mano común en la Red Natura 2000: un análisis Delphi. Revista Galega de Economía, 12(1), 1-22.

Sunyer, C. (2000) Estimations of costs of the Natura 2000 network in the macaronesian region. TERRA, technical report nr. 2.

Taracido Trunk, M.; Figueiras Guzman, A.; Piñeiro Lamas, M. (2009). Relación entre temperaturas e mortalidades nas principais ciudades galegas. In: Análise de Evidencias e Impactos do Cambio Climático en Galicia. Xunta de Galicia.

Valcarcel, N.; Villa, G.; Arozarena, A.; García-Asensio, L.; Caballero, M.E.; Porcuna, A.; Domenech, E. & Peces, J.J. (2008). SIOSE, a successful test bench towards harmonization and integration of land cover /use information as environmental reference data. The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences. Vol. XXXVII. Part B8. Beijing. 1159-1164.

Xunta de Galicia (2010) Plan de ordenación do litoral. Xunta de Galicia.

Xunta de Galicia (2011). Directrices de Ordenación do Territorio. Xunta de Galicia.

anexo iii. medio...

Documents