seminario menor diocesano de lugo. - lvcensia · 2014. 12. 30. · escudo da vila coruñesa de...
Post on 03-Sep-2020
2 Views
Preview:
TRANSCRIPT
LVCENSIAMISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACION
BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO
6 LUGO, 1993
PORTADA:
Escudo da vila coruñesa de Melide (diócese de Lugo). Está gravado en pedra—obrado Taller de Sada- na fachada da Casa do Concello, presidindo a praza monumental, enmarcada tamén pola gran igrexa parroquial de San Pedro e a capela daObra Fia de San Antón. Nesta praza conflúen tres camiños de Santiago: o Francés, odo Norte (variante por Toques) e o Primitivo por Lugo. O escudo tén a tiara papal enrazón de que San Pedro (primeiro papa) é o patrono da Vila.
Edita: Riblioteca del Seminario Diocesano de Lugo Depósito Legal: Lll 855 - 1990 ISSN 1130-6831 Imprime: La Voz de la \'erdad, Lugo
EDICIÓN PATROCINADA POR:
EXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO
EXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUC',O
FUNDACION CAIXA GALICIA
I_JV C l ~NS I,L!\ MISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACION
BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO
N.º 6 LUGO, 1993
LVCENSIA
MISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACION
PRESIDENCIA DE HONOR Excmo Fray José Gómez González Obispo de Lugo
CONSEJO DE REDACCION Gonzalo Fraga Vázquez Director Manuel Castro Gay Amador López Valcárcel Nicandro Ares Vázquez M.' Dolores Carmona Alvarez Manuel Rodríguez Sánchez Argimiro López Rivas Secretario
ASESORES Luciano Armas Vázquez Ubaldo Casanova Sánchez Jaime Delgado Gómez José Fernández Fernández José Antonio González García Angel Lorenzo Sánchez Antonio Negro Expósito ,José Pena Mouriz Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo
ADMINISTRACION Biblioteca del Seminario Diocesano C/ Angel López Pérez, sin. Apdo. 36 LUGO - España
GUION/DIALOGO
Propíciar camiños -para a comunicación e os saberes- é tarefa primordial de LVCENSIA. Este número, ademais, suliña outros vieiros non metodolóxicos, coma os camiños de Santiago e a traxectoria dos últimos cen anos <lo Seminario.
Ábrese coa investigación de primeira man dos especialistas Ricardo G. Polín e Nicandro Ares sobre o chamado Camíño Primitivo ou de Oviedo no scu percorrido pola xeografía lucense, de Fonsagrada a Melide.
No eixo dcsta vía romana está a ci<lade de Lugo, bimilenaria tamén nas súas pe<lras, pero con alma, a propia vida urbana, da que nos ofrece unha lectura antropolóxica a socióloga María do Carme Lamcla Vieira. Pola súa banda o cóengo de Lugo Xosé Fernández Fernández descóbrenos unba verda<leira xoia daqucl arquivo catedralicio: o chamado "Misal lucense", tan descoñecido ata agora con1a cheo <le valor histórico e litúrxico.
Percorren<lo, incansable e lucidamente, rutas de arte ó longo da xeografía diocesana lucense, Xaime Delgado Gómez axúdanos a ler, co seu maxisterio autorizado, unha nova páxina <lesa súa "Biblia de pedra": a Resurrección <le Cristo nun capitel de Balboa, por terras de Monterroso. Máis ó sur, na zona Je Chantada, floreceu o n1osteiro <le San Salvador de Asma. Pese a que as súas posesións eran colindantes coas Je Oseira, mostra a documentada investigación de Xosé Méndez Pérez que existiron sempre moi boas relacíóns entre os dous cenobios.
(~érrase a sección de "Estudios" coa disertación dunha muller de Lugo, María Luisa Fernández Marcos, sobre o tema da muller na lgrexa, hoxe e no futuro, á luz da Biblia e da Teoloxía.
En "Comentarios", menos densos pero igualmente interesantes, Luciano Armas e Nicandro Ares refírense a temas relacionados cos camiños de Santiago: a nova Cartografía do Camiño Francés, de Elías Valiña, e o lugar de Bacurín, no Camiño Primitivo. Camiños e camiñantes ós que canta, co seu fondo lirismo, a poetisa lucense María do Pilar (Marica) Can1po Domínguez.
Seguíndolle sempre o rastro a cousas e institucións de Lugo, Adolfo de Abe! Vilela tráenos aqui a historia, significación e avatares da chamada "Fonte <los leóns". E, dado que este ano de 1993 está adicado -no Día das Letras Galegas- a Eduardo Blanco Amor, a profesora Berta Núñez García acércanolo
cunha semblanza da súa personalidade literaria e a de emigrante. Cérrase esta sección -"Comentarios"- volvendo sobre o tema clave da nosa provincia, a repoboación forestal, esta vez por conta de María do Carme Tizón Estévez.
O "Texto" deste número é un tanto atípico, pero interesante e de xustiza. Trátase da relación completa de alumnos ingresados no Seminario de Lugo ó longo dos último cen anos, lista ordena e comentada polo Secretario do mesmo Seminario desde hai 48 anos, Xerardo Fernández López.
Coa recensión e comentarios dalgúns dos libros máis destacados que se publicaron ultimamente entre nós, presentados por especialistas (case todos profesores do Centro), cérrase este número que, xuntamente co vindeiro, quere ser homenaxe ós cen anos de vida de Seminario no actual edificio, chamado do hispo Aguirre.
~·~ ~·~ *
Máis aló da materialidade de L VCENSIA, cos seus trascendentes escritos (así coma o bo traballo dos talleres de "La Voz de la Verdad"), está todo un tecido de relacións que se establecen e que son a verdadeira alma da Revista: coñecemento e diálogo entre escritores, comentarios de lectores, suxerencias de temas, apoio valioso dos que axudan á difusión, reunións de Conscllo, etc. Esta toma de conciencia de algo tan valioso e humano quere ser unha nova invitación á participación de todos.
Este número comporta unha nova honra. Ó patrocinio da Excma. Deputación Provincial e do Excmo. Concello de Lugo, que nos prestixiaron desde o comezo, xúntase a partires deste número o apoio da outra gran institución galega, Caixa Galicia. As tres o noso recoñecemento, que nos honra e compromete.
A medida que os número de LVCENSIA van medrando (xa chegamos á media ducia) preocúpanos que moitos destinatarios descoiden a formación da colección completa dunha revista que se pretende imprescindible para a cultura lucense, e ameaza esgotarse nalgúns números. Pénsese no excelente regalo para toda persona culta. Nós estamos preparando xa o vindeiro número sete, con artigos coma: "Santa María de Loio no Camiño de Santiago", "Topónimos no sureste de Lugo", "Augas medicinais na provincia de Lugo", "Escritores lucenses despois da Guerra Civil", "El Campus Universitario de Lugo", etc.
SUMARIO
ESTUDIOS Pág.
O Carniño primitivo de Santiago: Ruta astur-galaica do interior: l. De Fonsagrada a Lugo
por Ricardo G. Polín 9 ll. De Lugo a Melide
por Nicandro Ares Vázquez 21
Identidad urbana de la ciudad de Lugo por I\1.ª Cannen !.,amela Viera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
La resurrección de Cristo en un capitel de Balboa por ,Jairne Delgado (;ómez . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
O Misal Lucense, singular texto litúrxico do arquivo da Catedral por ,José J•'ernández Fernández . . . . . . . . . . . . . . . 71
Las relaciones entre el monasterio de ()seira y San Salvador de Asma por ,José Méndez Pérez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
¡\ mullcr na Igrexa hoxe por M.u Luisa Fernández Marcos
COMENTARIOS
Nueva cartografía del "Camino francés" por l.,uciano Annas \lázquez . . . . .............. .
San Migi1el de Bacurín, ¿antigo mosteiro? por i\licandro Ares \1ázquez
La fuente de los leones de Lugo por Adolfo de Abe/ Vilela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Eduardo lnanco ,.\mor no "Día das Letras Galegas" por Berta Núñez García . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
() Camiño na poesía por 1\1arica C'ampo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
i\ propósito de la repoblación forestal en Galicia por 1\1. º del C'armen Tizón Estévez
TEXTO
Cien cursos académicos del Seminario de Lugo por (;erardo Fernández López
LIBROS ...................... .
97
107
115
121
131
139
145
155
193
ESTUDIOS
O CAMIÑO PRIMITIVO DE SANTIAGO: RUTA ASTUR-GALAICA DO INTERIOR
1.- DE FONSAGRADA A LUGO
Por RICARDO G. POLÍN
l. O Carniño romano
O espírito pragmático dos romanos pronto viu a necesidade da creación dunha rede viaria que perrnitise o enlace coa capital do convento lucense (prirneira cidade galega) e, ao tempo, a explotación económica destas importantes cuneas rnineiras da comarca oriental da Gallaecia. Estarnos a falar da calzada romana citada polo Anónimo de Rávena e que unía Lucus Augusti e Lucus /\sturum (Lugo de Llanera ou Oviedo), atravesando puntos de grande interese mineiro e cun elevado grao de romanización corno son A Fonsagrada ou Allande (vid: Felipe ARIAS VJL\S, A romanización de Galicia, Vigo, A Nosa Terra, 1992, páxs. 47-56; M. VAZQUEZ SEIJAS, Lugo bajo el Imperio romano, Lugo, 1939 e Begoña BAS, Camiños, pasos e pontes, Vigo, Ir Indo, 1989).
II. O Camiño primitivo de peregrinación a Compostela: a vía de Alfonso 11 "El Casto"
Cando ao comezo do século IX, Teodomiro -bispo de Iria Flaviacomunica ao rei asturiano l\lfonso II o descubrimento dun sartego atribuído ao apóstolo Santiago o Maior, só unha pequena franxa que se extendía pola área astur-galaica era quen de resistirlle ao poder musuL'llán na Península lbérica, conque este feito creaba unhas expectativas extraordinarias dende o punto de vista político e relixioso,
]() RfC,\Rf)() G. l'(Jl,Í,'\'
ao incorporar o Campus Stellae (Compostela) aos centros de peregrinación cristiá mundiais -xunto con Roma e Xerusalén-. Xa que logo, a vía cantábrica era practicable desde a orixe das peregrinacións xacobeas, ofrecendo aos peregrinos europeos un corredor ao abeiro das incursiéms musulmanas, de aí a súa probable primacía cronolóxica no concerto dos camiños de Santiago.
III. Camiños do San Salvador versus Camiño de Santiago
Dende moi cedo, o culto ás reliquias da Cámara Santa de ()víedo vén consolidar a romería asturiana polos camiños do San Salvador e reforzar a rota xacobea do Norte cara Santiago ( cf. o proverbio: "Quen vai a Santiago e non ao Salvador / serve ao criado e esquece ao señor"; o propio Nfonso X el Sabio alude na súa primeira partida aos que "andan en pelegrinaje a Santiago o a San Salvador de ()víedo o a otros lugares de luenga y extraña tierra"). Xa na Nta ldade Media os romeiros comunican a capital do reino astur con Santiago a traveso do Camiño de Oviedo ou Camiño Francés de 1\sturias. Oeste xeito, no camiño primitivo de Santiago veñen confluír varias vías clásicas de peregrinación.
IV. O Camiño astur-galaico do interior polo occidente astur
Esta vía xubilea contou dende a época máis primitiva cunha grande protección rexia baixo distintos monarcas: Alfonso III, Alfonso VI, Alfonso VII (quen peregrina pola mesma), Alfonso IX de León -tal vez o rei que máis fixo por esta rota, xa que no ano 1222, hospedándose no mosteiro de Obona cando peregrinaba a Compostela, concede un privilexio facendo obrigatorio o paso dos peregrinos pola vila de Tineo, prohihindo expresamente que se desviase a vía francíxena ou Camiño Francisco (vid. Recerro de Corias, fol. 87 v."; cf. P. Luis Alfonso de CARRALLO, Antigüedades y cosas memorables del Principado de Asturias, edic. M. Sangrador, pág. 150)-, Alfonso XI (tamén romeiro por estas terras) e mesmo o pontífice Pío 11; víd. Juan URL\, "Las peregrinaciones a Santiago", CSIC, 1945, páxs. 556 ss.
V. O Camiño de Santiago aquén do Acebo
!'ola terra de Breogán, o Camiño Primitivo percorre os actuais concellos de A Fonsagrada (antigo Póboa de Burón), Raleira, Castroverde, Lugo, Guntín de Pallares, Friol, Palas de Rei, Toques, Melide,
() C,\;\1/J\'() PRllWITIV() IJE SA1\lTIAG·() 11
Arzúa, O Pino e Compostela -camiñando antes por Camín, lago por Camiño; deixando tras sí falas de bordois, bordós e bordóns ... ; abeirándose en horras astur-galaicos con trabes e artístico corredor de madeira ou en hórreos galegos de pedra de cantería estriada para mellar curar o millo-.
VI. O itinerario Galego deica a cidade de Lugo
Vl.1. A Fonsagrada
Paralelo á estrada dende O Acebo, o Camiño pasa por baixo das Pedras Apañadas buscando o hospital de Fonfría (con documentación conservada do 1633); seguindo por Barbeitos e Silvela, o Camiño Real achégase a Parada Nova, onde se ramifica. Dende alí, a rota máis antiga baixaba polo norte cara a Póboa de Burón, capital do concello ata 1835 -en documentos do ano 1265 xa se fai mención do "camiño que vén d'Ovedo" (AHN, Meira, 94)-, saíndo da capela da Santa Cruz e baixando pola Fontc da Pausa, entrando na Póboa de Burón a través da Ponte Grande e continuando polo Chao, para enfilar o camín da Caella ata a igrexa e cemiterio vello, entrando logo na Bastida.
Atrás fica o Milladoiro. Na Póboa, os romeiros hospedábanse dende antano nos hospitais da Raíña e da Santísima Trinidade. Xa no alto de San Miguel da Bastida, o peregrino atopaba a capela do San Lázaro, xunto coá leprosería e maletería do mesmo nome, continuando a través dos Xeixiños ata Xestoso de Bastida. O Camiño cruza despois hacia Pedratitelas, chegando ao alto do Muradal.
Posteriormente, unha desviación por Fonsagrada tratou de atallar camiño -aínda que, para Casariego (Caminos y viajeros de Asturias, pág. 23), este itinerario "resultaba más corto, pero era mucho más fragoso y en parte del año lo empachaba la nieve" - , subindo desde Parada :--Jova ata A !'raza -polo Camiño da Granxa-, desembocando xusto na Fonte Sagra, preto do albergue adosado á antiga capela. Lago o Camiño de Santiago sube polo casco vello da vila, deixando a antiga casa do Mesón á esquerda, baixando cara poñente, camiño de Padrón (coto da cncomenda de Portomarín), antes de buscar a encrncillada da Santa Cruz. Seguidamente, esta verea achégase ao Vilardongo -pola capela-, para entroncar coa vía buroncsa enriba de Pedrafitelas, antes de seguir por encima de Montouto ("monte outo") buscando o Muradal. ;\os séculas XVIII e XIX, o itinerario máis habitual parece ser xa pola vila de Fonsagrada (núcleo que ile debe moito ao Camiño de Oviedo).
MAR CANTABRICO í'-, c):-
r· /
, • .,_,~ >.- - _ _J-~ f .~~1r ~~··-··.
~ 1
.. ~.!'····-· .. /F". ~.,_ /'····!\)
'\,r-i/ .
~
•
" "ºª\
'"""""''' ' ·''º1 ;- 'º·'~"~"",.''"
LUGO
' \' \ ~'º'" ''''"''''
('"""'" '"" ,_____ \:_" '"º / ,_, 1 ¡""'"º
t·ORIGAI "'"'"º"I
OVIEOO
LEON
"(./.MPll•C
f í"'"""'_..I . ,,
VA',O'JN0 tAN,CfRf \0','_l_[_(l_Q
__ ., _____ _
"'·-·../
./íf~t A CORUNA
S>N MAA(OS O PINO
1 /AVAl:.OLL>
_SANTl_AGO DE COMPOSTELA
i"'""
. , '
TOqolS
l[UOl
,• '
LUGO ' '
OVIEDO
\"-~, POSOA Ol 8UACN~ -~-~1''.'?·
OA>TIOA __
PAl!AO>v(LLA __ _
o •LTo ~l)GO
''1"""''""1"""°''ºi 1 -·~ / í"'"º' -o BURGO \ I "'"
'"'°:-.':'¡""'" 81<SCUAS
• 'ONSAC,AAOA -~lAAOONC,Q
--MONTOulO
Ruto xucohca ustur-goloicu do interior
• \ Fon le Sugrudo (F'onsogrodo)
lgrexu de Sto. 1\Iorío de \'ilahadc ((~uslrovcrde)
14 RIC\RIJO U. POLío:
Entre a enorme riqueza histórico-artística e arqueolóxica desta bisbarra podemos salientar no entorno do Camiño de Santiago -ao paso pola Póboa de Burón-, a Fortaleza, a capela de San Xosé, a Fábrica, a Ferrería (probable posta de viaxeiros), a Torre, a casa do Escribano, a Ponte Grande e máis a Ponte Pequena, o Milladoiro, o Castro dos Cotos, etc. Por Fonsagrada, o peregrino dirixíase ao conxunto arquitectónico formado pola vella ermida adicada á Nosa Señora da Fonsagrada (hoxe igrexa parroquial de Sta. María), mallando a cabaza nas augas da Fonte Sagrada. Completan esta relación o castro de Fonfría, o pazo do "Tibidabo", a casa dos Penamaría, as pallozas prerromanas de Parada Vella ou de Pedrouzos, etc.
VI.1.1. O Hospital de Santiago de Montouto
Fundado en 1357 polo rei de Castela Pedro 1 el Cruel co fin de ofrecer acubillo aos peregrinos que se dirixían a Compostela polo Camiño Francisco ou Francés dende Asturias, pertencía á xurisdicción da casa de Altamira; sen embargo, xa no 1232 hai referencia ás "Tendas de Montouto" (vid. Elisa Ferreira, "Los caminos medievales de Galicia'', Boletín Auriense, Museo Arqueolóxico de Ourense, 1988, páx. 239), sendo así que o emprazamento antigo estaba na Serra do Hospital, ao pé do Muradal (a 1.112 metros de altitude), de onde foi trasladado ao lugar actual na segunda metade do século XVII, reinando Carlos Il. Despois de varias reformas, o hospital chegou a posuír escudo heráldico, pórtico cuberto, cociña con adega, forno, alxibe, cabalerizas, hospedería con enfermería, capela, dormitorios, corredores, defensas amuralladas e horta. Os seus restos aséntanse nun campo de mámoas de grande valor arqueolóxico (tal vez unha ducia), sobresaíndo un bo exemplar de dolmen polo nacente.
VI.2. Baleira
Dende a Serra do Hospital, o Camiño Primitivo baixa a Parada Vel/a, entrando nas terras da Baleira pola Calzada que nos leva á Degolada -antiga demarcación da Parata Decol/ata, citada no 1276 (Af!N, Penamayor, 1230/6)- e subindo polo Cauto a San Xoán da Lastra, seguindo polo Camín da Rodela ao cumio do Picato, onde o romeiro pasa ao rente da Pena da Vieira, quen nos leva ao porto da Fontaneira, xunto á Fonte do Neira. A carón da capela medieval (hoxe igrexa parroquial de Santiago da Fontaneira), situábase o hospital de peregrinos -brasonado e rexentado por monxas ata datas recentes-,
CUADRA
:=== •. 1· CUADRA V
OORMITTlfllO
HOSPEOEAIA
Da!NITORIO
~. :~ .==1J
A PARll'!AVELLA
EN~A-OA -~n.____,1r1 P: PORTA V: VENTÁ
ESCALA 1: 150
Plano dcscriplivo do 1-Iospilul de Santiago de lvlonloulo
Ruinos do Reo! I Ios¡1itol de Sonliago de ,\fonloulo (,.\ l"onsugrudu)
16 RICARf)(_) G. P<JLL\'
fronte ao Mesón. Logo segue polo alto do Traveiro, a Trincheira, Campo da Matanza e Carrilleira de Santiago, entrando no Cádavo a traveso do Campo da Feira, dereito ao Mesón (na encmcillada co camiño real que vai para Meira e Mondoñedo).
Xunto aos conxuntos castrexos da Lastra ou da Fontaneira, hai que salientar neste concello a ermida da Virxe dos Remedios na Pradera, os castros de Degolada, Carballoguidín, Librán ou Valdería, a igrexa da Esperela (antigo señorío de Altamira), o pazo de Corbeira, etc.; con todo, o máis relevante deste tramo do Camiño é un feito de armas, a batalla librada sobre o Campo da Matanza polas tropas do rei astur J\lfonso Il (primeiro promotor do Camiño de Santiago) contra as forzas musulmanas, no ano 813.
VI.3. Castroverde
O Camín Vello sae do Cádavo pola Pradera, facendo parada na capeliña milagreira dos Remedios, pouco antes de subir á serra da Vacariza pola Cruz de Pedra. Ao cabo, o Camiño Real penetra en Castroverde a través da Fonte Seca, baixando ata o lugar de Vilalle -pobo que percorre polo camiño da igrexa, beireando Os Castros por fondas corredoiras que nos levan ao río Porto-. A solemne entrada en Santiago de Vilariño (hoxe Castroverde) ten lugar polo Monte Vello, A Virtude e O Marquesado.
Mais algúns peregrinos optaban por visitar o santuario de Vilabade e hospedárense no seu convento franciscano, para o cal, dende O Cádavo, subían á Vacariza polos l'enedos, Vilaselle, A Capela, Perrelos e O Touzón; o Camiño de Santiago vai entroncar nas Veigas do Touzón co antigo Camiño dos Arrieiros procedente da Lastra, baixando á ermida do Carme pola Caxigueira. Logo, unha vella calzada empedrada conducía aos romeiros deica Vilabade, entrando pola Bica, ata o conxunto monumental formado en torno á praza medieval onde se celebraba o mercado ata a época recente. Baixando pola i\gra de Cal e Panicol, ambas vías -a de Vilalle e a de Vilabade- ían confluir ao barrio de Tarrío ("Tras do Río"), xa en Santiago de Castroverde.
Entre os valores patrimoniais deste itinerario dual están a igrexa e castro de Vilalle (aqueta garda un sartego nobiliario) ou a riqueza monumental de Vilabade, onde o peregrino pode contemplar a igrexa de Santa María (Monumento Nacional desde o ano 1979), rematada no 1468 e reformada no século X\11 por Diego Osorio Escobar e Llamas, soterrado no seu interior; de estilo predominantemente oxival,
() CAA1IZ\'() PRL\'1lTl\'() L>E SA1\.'T1'\(;() 17
cómpre deterse a ollar elementos coma o retábulo barroco do altar maior (obra do mestre Moure e presidido pola imaxe ecuestre do Santiago "Matamouros" con espada flamíxera) ou símbolos xacobeos tan notorios coma os grabados a base de canchas de vieira repartidos polo edificio-, a ermida do Carme, brasonada e situada nunha fermosa arboreda ao sopé da serra regada pola Fonte do Romeu - , o pazo construído por orde de Diego Osario ou o conxunto formado pula praza medieval (onde tiña lugar a feira en illo tempo re) e roáis o pórtico renacentista da igrexa de Santa María.
Na vila de Castroverde, importante parada no Camiño Primitivo, o itinerario seguía a liña da Veiga, Fonte do Travao e leiras de Fumaxín, continuando hacia a igrexa parroquial (con advocación a Santiago, do que contén a clásica efixie guerreira) e o pazo vulgarmente coñecido por "Casa das Señoritas". Varios documentos medievais acreditan o paso do Camiño por Castroverde dende épocas remotas; entre eles, un deslinde de terras a carón do camiño francés -correspondente ao ano 1343-, xunto con outros deslindes e donacións de casas en situacións semellantes -practicados polos anos de 1398 e 1402 ("junto a ~erca do castello ... e fe re de testa eno camiño francés'', AHN Penamayor, 1230/ 6)-. Igualmente, xa no ano 1307 ternos noticia da existencia dun relevante hospital de peregrinos en Castroverde (escritura feíta entre o bispo don Rodrigo e un tal Paio Miguélez; vid. l\rquivo Catedral de Lugo, L. 4, 54, seg.), probablemente situado no antigo lazareto (posterior Casa de Escardeto, con portalón de doble arco e aire fidalgo), cuia capela de San Lázaro veu sendo utilizada ata a época moderna.
Outros hospitais de peregrinos foron moi visitados en Castroverde dende a época máis primitiva, coma o situado no antiquísimo mosteiro de San Martiño de Bolaño -citado xa por Alfonso 1Il no ano 897 e dotado de ábside posiblemente prerrománica (vid. LÓPEZ FERREIRO, Historia de la iglesia de Santiago, lll, páx. 32)- ao cal accedían por unha calzalda empedrada os peregrinos procedentes de Meira e Mondoñedo, e mesmo o hospital da Fortaleza (do que hoxe fica unha valiosa inscripción nunha edificación adosada ás murallas, onde se lembra o dominio sobre o mesmo da liñaxe dos Osorio).
O castelo de Castroverde, construcción do século XIV, pertenceu dende as orixes á casa de Lemos, sendo unha das máis inexpugnables da provincia, (vid: M. AMOR MEILAN, Geografía General del Reino de Galicia, Barcelona, 1928, páxs. 240-244; A. del CASTILLO, BRAG, n.º 61, 1912, páxs. 7-12; M. GARCÍA TEIJEIRO, Pequeñas jornadas por el distrito de Castroverde, Lugo, 1918, páxs. 13-20 e X. M. GóMEZ VILAVELLA, Castroverde. Bosquejo histórico-geográfico, Madrid, s. d.).
18 RfC,\RfJ() (1. P<)LÍI\'
Dende Castroverde, esta vía histórica bail<a á antiga "vila de San Miguel do Camiño" -coa encomendada Orde Militar de Santiago-, para saír a Recesende. Aqueta antiga corredoira que se desvía do río, cara Lugo, lévanos á igrexa de Souto de Torres, rumbo a Moreira, pola ponte de Souto e máis a Areeira. Logo, xurde o lugar de Pipe, onde radica o vello Mesón de Fraiás - sobre esta facenda, vid. un testemuño do 1534 (i\HN, T. Meira, 203 v.º): "sito en la feligresía de Moreira, según se parte de la peña grande que está junto e avajo del camino francés que va para la ciudad de Lugo" - .
Subindo a corredoira dos Chousos, entramos en Moreira -polo leiro do Camiño de Santiago-, deixando a igrexa á dereita e seguindo a vella calzada que nos leva ás casas de Nadela.
A igrexa de Santa María de Moreira (con cruceiro adxunto) pertencente ao convento-priorato dos Bernardos de Meira- debeu ser construida sobre as ruinas do antigo mosteiro de monxas cistercenses -fundado no ano 1196 pola condesa Sancha. Logo, entramos en Vilar de Cas, camiño de Soutomerille. i\ntigamente, o peregrino contaba sete fogares en Soutomerille, deténdose particularmente na casa-torre de Arriba (dotada de cárcere) e na de Abaixo, lembranza da fidalguía de antano. Daquel conxunto histórico, cómpre salientar a igrexa prerrománica, de estilo xermánico -reformada no 1619, segundo reza o lintel da fachada brasonada e renacentista-. Igualmente, o castro de Soutomerille é dos máis relevantes da comarca, con importantes achádegos arqueolóxicos na súa coroa.
Dende a baixa Idade Media, as peregrinacións xacobeas polo Camiño Primitivo tenderon progresivamente a desviárense hacia o Sur (tal vez debido á fundación e ampliación de novos asentados con maior nivel de poboación), partindo de Santalla (Moreira) -preto de Pipe- e baixando a través do río do Porto (hoxe Tras das Airas) ata San Paio de Arcos, pola Granda, para dirixirse a Paderne.
VT.4. Lugo
O romeiro penetra neste concello a través do antigo mesón e pausada da Pallo ta, adentrándose en Gondar, dende onde se dirixía ao Hospital (actual Casa do Hospital). Da antigúidade desta rota dá boa conta a documentación existente sobre un troco que en 1369 levaron a cabo o Rispo de Lugo e maila Priora do mosteiro de Santa María a !\'ova, onde se advirte que nesta data xa fora desviado o Camiño de
() C.:L\f/;\'(J PH/1\f/T/\'O J)J.:; S1\1\'Tlt\(;(J 19
Santiago hacia o Sur: ''Yten vos damos mais o espita! de Gondar con suas rendas e dereituras e pertern;as, por quanto o dito espita! foy estabelec;ido para recibir romeus pobres en tempos que o camiño francés andaba por Gondar, e por quanto o dito camiño se mudou por outra parte, e o dito espita! non rec;ebe os ditos proves nen se faz y aquelo para que foy estabelecido ... " (Arquivo do Museo Provincial de Lugo, Pub!. BCML, T. \11).
Os camiñantes continuaban hacia Bascuas, subindo polo monte dos Penedos ata a canteira, descendendo logo polo camiño da Caciza para ir cruzar o río xunto á casa do Muiñeiro; o percorrido prosigue pola Corredoira \/ella e máis o colexio de Bascuas, a Fonte dos Corzos e a urbanización das Regas, a través da cal se dirixe ao Campo da Romería en Carballido.
De xeito paralelo, a vía do Sur -máis serodia - partía de Paderne cara aos Muíños de Abaixo sobardando a ponte do río Romeán, pobo no que entra a carón da casa da Pataqueiras, enfilando despois o camiño da Devesiña cara Bascuas, onde esta desviación vai entroncar co ramal máis antigo que vén de Gondar, preto da Fonte da Devesiña. Romeán contén valores históricos dignos de mención, coma o pazo do Outeiro ou a fortificación castrexa sita no monte Cunea de Castro (vid. J. M. GONZÁLEZ REBOREDO, ''Miscelánea arqueológica de tierras lucenses. El castro de Romeán", BCML, VIII, 1966).
A través da corredoira do Romeu, a Ponte da Lousa e As Cinzas, o Camiño Real (nomeado dese xeito na zona) entra en Fazai polo Norte do pobo, pasando a 1\gra de Trascorvos, a Agriña e máis a Cancela dos Arrieiros; posteriormente arrodea as Casas da Viña e penetra no monte das Regas. En superando os montes de San Cibrao, o Camiño de Santiago vén recaer á parroquia de Santiago de Castelo enfilando a baixada cara Lugo pola igrexa -coa efixie do Santiago peregrino no fuste do cruceiro do adro-, ata desembocar na Ponte da Chanca, sobre o río Rato.
Dende o Rato, o Camiño Primitivo continúa invariablemente a dirección da vella calzada romana procedente de Oviedo, subindo pola Rúa da Chanca e máis o Carril das Flores ata a Porta de San Pedro ou Toledana. Ternos, pois, que o peregrino medieval entra no Lucus Augusti a través da freguesía de Santiago, discernindo entre Santiago de Fóra (extramuros, hoxe Santiago de Castelo) e o Burgo Novo (un dos distintos burgos onde se agrupaba a poboación lucense de intramuros; vid. xa en documentos do 1252), da mesma parroquia onde se atopaba a capela de Sancti Jacobi ou Santiago, xunto co hospital de
20 RIC'ARJ)() G. P(JLÍ1\T
Santa Catalina e máis as orixes fundacionais do mosteiro novo das monxas dominicas - "moesteiro de Santa María a Nova da orde de preegadores da cibdade de Lugo" (hoxe Santiago a Nova).
Seguidamente, o peregrino desprazábase pola "uiam qua itur a porta mineana ad toletanam" cara ao casco vello situado en torno ás prazas de Santo Domingo, do Campo e Santa María -recebidos polo Pantocrátor da porta Norte de acceso á catedral ou polo Santiago Matamouros que preside a porta amurallada do seu propio nome (antigamente chamada do Postigo ou do Poxigo, única aberta en tempos de andado)-, percorrendo as rúas chamadas da Cruz, Nova e do Miño. Finalmente, o romeiro abandona a grande cidade romana da Gallaecia a través da porta Miñá -a máis antiga das que contén a muralla lucense- (ou tamén pola do Postigo), pouco antes de camiñar, bordón en man, pola Calzada da Ponte.
A cidade máis antiga de Galicia exerceu un grande atractivo para os romeiros que se dirixían a Compostela dende tódolos puntos da xeografía, tanto máis por ter exposto permanentemente o Santísimo, de aí a importante riqueza hospitalaria de que dispuña: o Hospital Vello da casa de Campomanes ou hospitale pauperum "hospital dos pobres" -a carón da Catedral (xa documentado no ano 1118), dependente do Cabido- e máis o Novo (en torno ao 1230); a alberguería chamada dos pobres vergonzosos -pauperum verecundorum (preto da vella carnicería, na rúa Bermudo Sánchez)-; os hospitais instalados nos conventos mendicantes de San Francisco (daquela na Freguesía de Santiago) -segundo a crenza popular o propio San Francisco de Asís fundou este convento ao pasar por Lugo no 1214, de volta da súa peregrinación a Compostela, conxeturándose que o mesmo santo foi quen puxo a primeira pedra do edificio (vid. PALLARES Y GAYOSO, Argos Divina, pág. 486), por máis que o claustro non foi rematado ata o século XV- e Santo IJomingo de Santiago -agora das monxas agustiñas recoletas (con estilo oxival do XIV e pórtico barroco)- (cf. VILLi\i\MlL Y CASTRO, San Francisco de Lugo, Lugo, 1895 e M." Rosa P!ÑEIRO PÉREZ, El arte gótico en Lugo, Lugo, 1992, páxs. 38-57); os hospitais de Santa Catalina (na porta de San Pedro) e San Bartolomé (nas Cortiñas de San Román, actual praza Maior), ambos coas súas confrarías; o de San Miguel, situado nos arrabaldes da porta Miñá (hospital de ponte minei, extra portam mineam; hoxe manten.~e o topónimo Hospital en torno á capela do Carme); a leprosería ou "malataría" de San úV,aro da Ponte, etc.
Certamente, a cidade de Lugo ten unha deuda histórica co Camiño de camiños.
O CAMIÑO PRIMITIVO DE SANTIAGO
II.- DE LUGO A MELIDE
Por NICANDRO ARES
O peregrino saía de Lugo pola Porta Miñá da muralla e inmediatamente podíalle rezar unha salve á Virxe do Camiño, que tiña a súa capela (hoxe adicada á Virxe do Carme) á beira da calzada romana, pola que se baixaba ata a ponte vella sobre o río Miño. A partir de aquí continuaba palas seguintes parroquias:
l. San Lázaro da Ponte
Pasada a ponte vella, a vía romana bifurcábase, e o viaxeiro ou peregrino, deixando á esquerda o ramal que ía cara a Ourense, seguía pala marxe dereita do Miño, atopando de contado o Hospital de San Lázaro, que constaba de varias edificacións. Nunha delas, actual residencia do párroco, hai gravada a seguinte inscripción: ESTE HOSPITAL SE HYZO REINANDO CARLOS III D.G. VISITADOR D. MAVRO VALLADARES SOTOMAYOR P. R. ADMINISTRADOR D. ANTONIO BENITO TEIXEIRO Y MONTENº. AÑO DE 1779. Mº FVLGº DVRi\N. (Cf. Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, 11, 1946, 227).
Seguía despois a rota subindo por unha calzada empedrada ata chegar ó lugar da Louzaneta, onde había que pasar un regato por unha ponte de dous arcos de pedra. Aquí actualmente está ubicado un surtidor de gasolina e un restaurante na nova estrada de Lugo a Santiago, que se cruza agora por un paso subterráneo.
22 l\llCA,\1LJR(J 1\RES Vii.ZQlTEZ
De seguida continuaba directamente o camiño polo travesío ata chegar ó empezo da estrada provincial que vai por Vilamaior de Negral a Palas de Rei, cruzando antes a de Lugo-Friol.
2. San Vicente de Vera!
¡\estrada de Vilamaior, que acabamos de mencionar, foi trazada coincidindo en moitos tramos coa vía romana e medieval das peregrinacións de Lugo a Compostela. Viaxando por ela os primeiros 500 metros, atópase hoxe a capela do Santo Matías, obra do século XVIII, que sustitúe a outra ermida máis antiga. Oeste santuario fíxose un estudio sociorrelixioso non." 1 de Lucensia, 1990, pp. 137-145.
3. San Xoán do Alto
Seguindo a estrada polo descampado das denominadas Lagoas, o camiño apartábase dela, achegándose ó casaría da Seara. E aquí atópase aínda hoxe un L grande gravado no rodapé do muro do seu curro. Letra que indicaba a primeira Legua dende Lugo. Cerca quedaba tamén o castro de Seara-Rebordaos, que está descrito no citado Boletín ... de Lugo (VIII, 1967-68, 191-192).
Estábase, xa que logo, chegando á igrexa parroquial de Soane do Alto, construída a imitación das románicas rurais.
Ternos que significar que aquí xa había unha igrexa nos tempos do bispo Odoario. Cítase no seu testamento do ano 747 co nome de ecclesia Sancti lohannis de Mera e nunha doazón do 897 de Alfonso III á Igrexa de Lugo. Aquí estivo tamén emprazado un mosteiro de monxas, fundado no ano 985, do que se tratou no mencionado Boletín ... de Lugo (IX, 1973, 135-144). Sen dúbida, este mosteiro era visitado polos peregrinos que pasaban diante del cara a Santiago.
4. San Vicente do Burgo
Pasada a igrexa de Soane, inmediatamente a estrada moderna coincide absolutamente co vello camiño xacobeo. E seguindo polo Conchado, chega a rentes dun pazo con portalón heráldico, que lle chaman a Casa Grande de Carrigueiros. Pasa despois por Rubicás, subindo pola Enfesta, ata o propio lugar do Burgo, onde agora hai unha magnífica igrexa do século XVIII, que sustituíu a outra máis antiga, coñecida en documentos medievais co nome de Sancto Vicen-
O c,\MTIW PRIMITl\'O IJE S ANTIAUO 23
tio de Muros (Cf. Lucensia, n.º 5, 1992, páx. 164). No núcleo desta poboación estivo un Hospital de peregrinos, do que só se conserva o nome nunha finca da actual casa de Matías, á beira mesma do camiño-estrada. Pero inda hoxe hai aquí un mesón.
5. San Martiño de Poitomillos
Deixábase o Burgo polo lugar de Penas, quedando tamén atrás dous castros, o de Canedo e o de Poitomillos, os cales están descritos no devandito Boletín ... de Lugo (Viii, 186-187). Pero en Penalumbre, nos límites desta freguesía coa inmediata, que foi e permanece sendo San Martiño de Poitomillos, o camiño non seguía pola actual estrada, a cal torceu á esquerda para chegar ó actual Pazo de Recimil. O camiño medieval, que antes fora vía romana e máis modernamente camiño real, pasaba case a rentes do castro de Prógalo, deixando cerca o famoso monumento soterrado que construíran os romanos en Santa Eulalia de Bóveda. Consérvase aínda na toponimia da freguesía de Poitomillos a denominación do Francés, que indica topograficamente o lugar por onde ía aquela famosa vereda, non lonxe da ermida (hoxe desaparecida) de "San Antonio".
6. San Miguel de Bacurín
Polo travesío e paralelo á actual estrada, chegaba o camiño á beira do lugar de Bacurín, asentado arredor dun antigo castro que foi sinalado no mentado Boletín ... de Lugo (VIII, 188). Pasaba mesmo a carón da súa magnífica e célebre igrexa románica, onde se atopa tamén o Pazo de San Miguel con portalón heráldico. Desta igrexa hai moito escrito, pero ninguén detectou a vetusta existencia aquí dun mosteiro, que agora aparece documentado por primeira vez no presente número 6 de Lucensia, 1993. Cruzando o que aínda lle chaman hoxe Rego do Burgo, o camiño ía deica a actual Casa do Paso, onde se identificou con el a moderna estrada. Así chegaba ó lugar do Francés, o cal é o primeiro da seguinte parroquia e onde actualmente hai unha pequena taberna.
7. San Pedro de Mera
Significativo é aquí, como se ve, o topónimo Francés. Pero aínda é máis ilustrativo o inmediato do Hospital. Por iso Madoz no seu Diccionario Geográfico, publicado en 1845-50, chámalle a esta parroquia
24 .'IICANDRO ARES V,ÍZQUEZ
"San Pedro de Mera o El Hospital". Sen embargo non está neste lugar a igrexa actual, que é moderna, pero hai ne! a Casa de Rúa, que pode aludir á rúa primitiva, e a Casa de Capilla que parece referirse a unha antiga capela desaparecida, a cal estivo adicada a Santa Catalina e San Sebastián. San Pedro de Mera aparece en documentos de 1027, 1078, 1170, 1221 (Cf. Lucensia, n.º 5, p. 162). O último lugar desta freguesía e do concello de Lugo na ruota xacobea era e segue sendo Crecente. Aquí hai dúas tabernas e un mesón para comer ben, avisando antes.
8. San Romao da Retorta
É a primeira parroquia do municipio de Guntín, que se atopa no camiño real de Lugo a Melide, o cal penetraba nela pola aldea de Vila Real. Pouco máis adiante está a igrexa parroquial, que conserva aínda a nave e fachada románica. Xustamente neste punto, a estrada provincial de Lugo a Palas de Reí por Vilamaior de Negral apártase definitivamente do vello camiño, que viñamos percorrendo.
Nesta parroquia, cerca do Castro, mesmo á beira do camiño real, atopábase unha columna miliaria cilíndrica, posta alí no ano 40, con texto latino referido ó emperador Calígula, que traducido dicía o seguinte: Caio César Augusto, bisneto do divino Augusto, Pontífice Máximo, con triple potestade tribunicia, Cónsul por terceira vez, Pai da Patria.
Este miliario romano, que medía 2'35 m. de alto por 1'85 de circunferencia, no século pasado foi trasladado de sitio polo propietario do terreo e reutilizado como columna dun pendello no curra! da casa de Perucho. Alí viuno Don Xosé Trucharte, cóengo de Lugo arredor de 1880-86, dando conta del ó Presidente da Deputación lucense, Don Victoriano Sánchez Latas, que mandou sacalo de alí, regalándollo ó bispo de Astorga para o seu museo, no que actualmente está gardado.
Non é certo que este miliario proceda de Rábade, como di Estefanía Alvarez en Zephyrus (XI, 1960, p. 57). Nin tampouco que correspondese a "una vía secundaria que, partiendo de Orense, enlazaba a Lugo directamente con Braga", como din F. Vázquez Saco e M. Vázquez Seijas en Inscripciones Romanas de Galicia. JI. Provincia de Lugo, páx. 19. Era, en cambio, sen dúbida de ninguna clase, un miliario na vía romana de Lucus Augusri a fria Flavia, que pasaba directamente pola Retorta. Vía que se converteu na ldade Media en camiño de peregrinacións a Santiago de Compostela, como o denotan O Francés e Vieira, que perduran aínda como topónimos menores nesta freguesía. Madoz escribía en 1846 que este "camino de Santiago (a 3 leguas de Lugo) se halla en buen estado".
. . ·~ . . . -: .. ,.,., '-t•'
' -.:'
. \.~
C· CAESAR · llIVI AVG · PRONEPOS · AVGVS'!VS · PONT ·
}.fAX . TRIR . POT . Jil CO.S.JII.P.P .
C(aius) · C\ES,\R · Ill\ 1 AVG(usti) · l'RO:-IEPOS · A\'G\'ST\'S · PO!\T(iiex) ·
~L\,\(imus). TRIR(unicia). l'UT(estate) . lll (teria) • • CO(n)S(ul) . lll (tertium) . l'(ater) . P(atriae)
(.'uio César 1\U.QllSfo, bisnelo de 1\u1tus10,
Pontífice i\1clxirno, tcrcciro no p<;dcr tribunicio, L'Ónsul por tcrcciru \'ez,
l'ai da I'utria
Aliliario atopado en S. Ro111ao da Retorta (agora no Museo Dioc. de 1\..'\lorga)
26 N/CANDRO ,\RES VAZQUEZ
Cerca do miliario estivo unha fortaleza medieval no lugar da Torre, que agora é da parroquia contigua de Santa Cruz (da Retorta), onde hai unha bela e primitiva igrexa románica, digna de ser visitada, anque só sexa por fóra. Pero o camiño seguía pola Ponte de San Amaro, onde houbo unha ermida, adicada a San Mauro, ata chegar á Cruz do Burgo, nome dunha mámoa divisoria de freguesías.
9. Santa María do Pacio
Na rota xacobea é a seguinte parroquia, e nela entrábase polo Burgo de Negral, que é aínda hoxe un importante núcleo de vivendas. Aquí tiñan os frades de Ferreira de Pallares o "Hospitale de Villanova de Nigral". Pertence ó municipio de Friol e Madoz escribe que está "entre montes en el camino de Lugo a Mellid". Camiño. que daquelas estaba "en mediano estado y sobre uno de los arroyos tiene en el lugar de Pacios un puente de piedra".
O Pacio é un nome bastante significativo. No Catastro de Ensenada (folios 17, 107 e 145 do Real de Legos) cítanse casas "al sitio do Pazo/Pazos, que lindan con camino real, que por allí pasa". Camiño que bicaba mesmo a igrexa, a cal foi románica. Dela consérvase aínda un capitel, reutilizado agora nun cruceiro que alí perdura, e unha lápida sepulcral heráldica no pavimento.
Non obstante, algúns paisanos din que o camiño real non iba polo Burgo de Negral, serrón por Seixalbos, aldea de Vilamaior de Negral, e seguía polo Paraño, aldea do Pacio, deica á Ponteferreira.
10. San Martiño de Ferreira (Ponte Ferreira)
Para chegar polo camiño real desde a anterior freguesía a esta do concello de Palas de Rei, hai que cruzar hoxe a estrada Palas-Friol. Madoz di que distaba de Lugo 4 leguas e que está situada "a la derecha del río Ferreira e izquierda del camino que desde Lugo se dirige a la venta Libureira". Sinala ademais que "el término le baña el mencionado río Ferreira, sobre el cual tiene un puente en el camino de que hemos hecho mérito". O que non di Madoz é que esta ponte foi feita polos romanos e que estes tiñan aquí, na actual aldea de Ponteferreira, a mansión de Ponte Martiae, como queda probado no Boletín ... de Lugo (X, 1977-78, pp. 3-7). No Catastro de Ensenada figuran repetidos os topónimos Camiño vello e Porto Romeu; tamén se citan aquí O Castre/o, 1\ Mámoa, Mosteiro, Suacapilla (=su a capela), Santa Juliana, etc.
() C1L\1I!\'() PRL\1ITIVC) DE Si\,\rTfi\(;() 27
Merece especial mención o que aínda se conserva desta igrexa románica, especialmente a data da mesma que figura no tímpano da súa porta lateral, que nos dá o ano 1177, Era 1215. Foi posesión do mosteiro santiaguista de Vilar de Donas, en opinión de Risco, España Sagrada, tomo 41, prólogo.
11. San Xurxo de Augas Santas
Segundo Madoz, esta parroquia do municipio de Palas de Rei está situada a 4 leguas e media "sobre el camino real de Lugo a Santiago en terreno montañoso" ... "el citado camino real pasa también por Liboreira, por donde cruza la vereda de Betanzos a Orense". Segundo o Catastro de Ensenada, en 1752, o cura tiña unha casa no sitio de San Jorge e un muíño ó sitio da Porta, que lindaban "por la derecha e izq". con camino real"; alude tamén ó sitio da Pontevedra, Ermida, Suaermida, Coto de las Balías, etc.
Iloubo aquí un primitivo mosteiro, que se cita nunha doazón que fixo á lgrexa de Lugo o Rei Alfonso III o 30 de xuño do ano 897 nestes termos: "In terra de Uliola monasterium Sancti Georgii quod est fundatum in villa Goldremir, quod fundavit Breter abbas, una cum Hecca et Sonica" ... (Cf. Risco, Esp. Sagr. XL, apend. 19).
12. O Salvador de Merlán
É a última freguesía da "vereda o camino de Lugo a Santiago" no municipio de Palas, a 5 leguas da capital provincial (Madoz) e limítrofe coa provincia da Coruña. Nela existen aínda hoxe aldeas con nomes moi significativos, como son Casacamiño, Castro das Seixas, Ferrada!, Hospital, Pazo do Monte, Porto do Carro.
No Interrogatorio do Catastro de Ensenada lemos que esta freguesía tiña como límite (entre outros) a "mámoa do campo do camiño", deslindando "con la pr" y coto das balías, que es de la encomienda de Puertomarín". l\semade menciónanse os sitios de Camiño, Carral, Couso vedro, Ferrería, O Franco, Hermida, Juan Romeu, Malate, Pontcpedra, l'ontevella, Porto franco, Porto galegos, Santa Cruz, Suandón, Xacel.
O camiño real pasaba mesmo á beira da igrexa, pequeno pero bonito exemplar do románico primitivo, anque corre o risco de perecer arruinada, como ben sinalou Jaime Delgado no xornal de Lugo El Progreso (días 12, 13, 14, 16, 18, 19, xullo, 1985).
(op'10() ;>p oosnw OU opD!ú;}SUO:J) wnuop:ioa o o.iin7 ;,ps;,p DJJ\ ·z
(u91pod) D)J/ D oiin1 "P D]j\ ·¡ :opio¡¡ "P O!JOJ;}U!J/
() C..\,\1I1\'() PR!i\1/TIVO DE SA1\ITI1\(J() 29
ü Hospital das Seixas pertenceu á Orde de San Xoán de Malta e dependía da encomenda de Portomarín, como suceden na zona de Fonsagrada coas parroquias de Os Baos, Padrón, Paradavella, Piñeira, Camporredondo, Lamas de Campos, Fonfría, Suarna, A Allonca, e A Bastida (Cf. Estadística Diocesana de Lugo, 1968, páx. 207).
13. Parroquias coruñesas
Seguindo o curso viario ata Melide, ofrecemos agora datos extractados do Diccionario Geográfico de Madoz, que constatan o camiño real de Lugo a Melide polas seguintes freguesías na provincia da Coruña:
Santiago de Vilouriz. "Pasa por el centro el camino de Santiago a Lugo por Mellid". Distaba de Lugo 6 leguas e media.
San Esteva de Vi/amor. "Pasa por el centro el camino de Santiago y Mellid a Lugo, el cual es bastante pedregoso y de calzada". Distaba 7 leguas de Lugo.
San Martiño de Oleiros. "Toca el término por el N. al camino de Mellid a Lugo, que pasa por el Castro das Seixas".
San Salvador de Abeancos. "Sit. sobre el camino que de Santiago a Lugo pasa por Mellid y al NE de esta villa en terreno llano y pantanoso". Como lugar desta parroquia cita Madoz a Compostela e despois engade: "El indicado camino de Santiago pasa de ü. a E., es malo y peor cuidado: sobre el Mera tiene un puente de poca resistencia". Chamouse e chámase Ponte da Mera, quizabes porque o camiño xacobeo, que pasaba por ela, era precisamente o que viña dende Lugo pola comarca e condado da Mera.
Santa María dos Ánxele~. "Pasa por esta feligresía y su lugar de Forte el camino real que de Mellid dirige a Lugo ... Esta parroquia fue conocida hasta el s. XVI con el nombre de Sta. María de Malos, después se la dio el de Angeles de Boente, por corresponder a la jurisd. de este nombre; hoy se la llama también Angeles de Mellid para distinguirla de Sta. M.' de Angeles sit. junto a Dormeá" (Madoz).
San Pedro de Melide. "Los caminos que parten de esta villa se hallan en mal estado, especialmente las veredas; sin embargo la solidez desde el convento al espacioso campo de San Roque es delicioso y no menos agradables las vistas que proporciona la altura en que se halla la ermita del Carmen" (Madoz).
30 1VTCA1\1DR<) ARES VAZQlJE?.
Probablemente estaría nestes pagos a mansión romana Brevis, sinalada con este nome no Itinerario de Antonino e no chamado Itinerario de barro. Nome quizabes pre-latino.
Vale a pena tamén recoller aquí o que se di na Gran Enciclopedia Gallega (20, 244): "Es importante subrayar que el Camino de Santiago no se reducía a éste [o que procedía de Palas], sino que venía otro hasta la villa, por el N., llamado Camiño de Oviedo. Su trazado hasta Lugo discurría, según Taboada Roca, por la Ponte de Mera, Vilamor, Vilouriz y el Hospital das Seixas. Documentalmente, se hace referencia del mismo en varias escrituras (8-ll-1204, 16-VIIl-1257, 30-Vl-1265). En esta última cambió, probablemente, su nombre por el de Rúa de Narla".
IDENTIDAD URBANA DE IA CIUDAD DE LUGO
Por M.ª DEL CARMEN IAMELA VIERA
Aun ante la dificultad académica de definir el concepto de ciudad, sabemos que Lugo es una, con 2.000 años de historia como tal. Pero, al contrario de lo que nuestros discursos cotidianos sugieren, lo cierto es que las diferencias entre el mundo rural y el mundo urbano nunca son evidentesCil.
Para el caso de la ciudad de Lugo, la ambigüedad se hace especialmente patente. Lo que sucede es que tendemos a pensar en la dicotomía rural-urbano como si se expresara en un continuo. Pasado cierto límite impuesto artificialmente a esa escala conceptual y acercándonos hacia el polo de máximo urbanismo, discutimos las ciudades cualitativamente, identificamos tipos distintos de ciudades. Pero al acercarnos al polo opuesto, hacia la máxima ruralidad, buscamos y caricaturizamos las diferencias que justifiquen la escala<2l.
Y es ante tal problema analítico que la ciudad de Lugo aparece entre dos mundos: se identifica como ciudad en cuanto contrasta con el medio rural que la rodea y sostiene; y ese mismo criterio la deja en franca desventaja respecto de las otras ciudades más fuertes, que se comparan entre ellas -ciudades que, en el contexto del sistema regio-
(l) L1na obra que discute con cierta extensión y profundidad el problema de la definición de lo urbano desde una perspectiva antropológica es el libro de lTlf Hannerz, Exploración de la ciudad, México: Fondo de Cultura Económica, 1986. LTn artículo reciente que argumenta los mismos problemas desde un contexto global más actual es el de J. M. García Bartolomé, "Sobre el concepto de ruralidad: crisis y renacimiento rural", en Política y Sociedad, n." 8, !99!, pp. 87-94.
(2) ~Janice E. Perlman. The myth o[ m(lrbrinality. Berkeley, California: Universiti nf California Press, 1976.
32 AL" DEL CARA1EI\' LAJ\1ELA VIERA
na! gallego, están demasiado lejos de Lugo para permitir su integración en una sola área metropolitana, y demasiado cercanas para permitirle crecer independientementel3l.
Lugo múltiple
La ciudad de Lugo no se reconoce tan comunmente como otras ciudades. Fuera de la provincia, es típico que cuando alguien dice ser de Lugo, le insistan "¿de dónde de Lugo?". Efectivamente, "Lugo" es el nombre de una ciudad, de un municipio y de una provincia; pero ese es el caso de muchos topónimos que, por el contrario, suelen evocar la ciudad representada como punto inmediato de referencia.
"Lugo" evoca campo y monte, la "terra do nabo". Son frecuentes los sucesos y comentarios que nos sorprenden de hasta qué punto la ciudad de Lugo es desconocida e ignorada desde un contexto nacional e incluso regional. Algo tan emblemático como sus murallas casi no pasa de ser un "slogan" publicitario escasamente difundido, porque no son pocos los visitantes que llegan a Lugo y se sorprenden al encontrarse una ciudad amurallada.
Ahora bien, desde la ciudad de Lugo, incluso hablar de un barrio periférico o de una aldea cercana dentro del municipio, por lo general no justifica decir que se habla de "Lugo"; aunque a veces se manipula la ambigüedad en beneficio propio cuando se refiere al lugar de origen. Los lucenses nativos y residentes de esta ciudad suelen caracterizarla atribuyéndole una identidad suficientemente específica como para no admitir la expansión excesiva de la categoría. Por lo general, la caracterización no alude a una historia, folclore o estética arquitectónica, sino a cierta disposición en el carácter y la manera de relacionarse que se juzga único en los lucenses. Se pueden identificar dos posturas básicas al respecto: "los de Lugo son" y "los de Lugo somos".
Juicios abstractos
Los que hablan de los lucenses desde la distancia de una tercera persona ("los de Lugo son", "la gente de Lugo es") suelen ser personas residentes o integradas a la ciudad desde una edad adulta. Los que provienen de otras ciudades suelen hablar de ésta no como una ciudad ---
(3) Para un análisis de la distribución geográfica y económica de las ciudades gallegas, veanse las recientes publicaciones de la Fundación Caixa Galicia, colección Economía, serie Economía y Territorio, dirigidas por Andrés Precedo Ledo.
1
.1
·'-· , ;:f, .....
- .... 1,,_ ...
-... \ •
)
LUGO
34 Al.ª JJEL C1\RAIEl\' L1L\JEL,\ \'IER,\
sino como un pueblo grande y tradicional que contraponen a sus ciudades de origen. Es común que cuenten cómo vivir en Lugo les ha supuesto un proceso de adaptación penoso. También es frecuente que los lucense de nacimiento y crianza asuman cierta distancia al hacer determinados comentarios negativos que no creen se apliquen a ellos mismos; por ejemplo, "La gente de Lugo es muy mala, muy cotilla y muy canalla. Quiero decir, que es envidiosa". "A la gente de Lugo le encanta el morbo". Pero la manera más usual en que los lucenses se califican a sí mismos no distingue claramente si el que habla se considera o no también calificado:
"Lugo, en realidad, es como una aldeíta". "Yo creo que es una ciudad cómoda, agradable, aunque es un poco
bicho. Pero está bien". "Lugo es como sentirse observado de alguna forma ¿sabes? LTn poco
como sentirse bajo vigilancia".
"En cierto modo atrae, Lugo. Lo que pasa es que Lugo es un poco como el calorcito materno, el refugio".
Como se puede ver, se trata de comentarios que refieren a un Lugo abstracto y que de una u otra forma aluden a las relaciones sociales que se dan en la ciudad. El Progreso se dedica con asiduidad a construir ese Lugo imaginario compartido. Por ejemplo, en la columna diaria "El despertador", se aplica el mismo estilo de la llamada prensa amarilla a la vida en la ciudad, mencionando personajes más o menos conocidos -casi siempre los mismos- y recreando la imagen de una sociedad cerrada y compartida por todos: "La verdad es que algunas personas se resisten a asumir que vivimos en una ciudad bastante aburrida ... " (21/10/91). El espacio "Lugo en imágenes" consigue el mismo efecto: "Y es que Lugo, pese al paso del tiempo, sigue siendo una ciudad donde aún perviven modos y costumbres del medio rural" (1/11/91), "Lugo sigue siendo una ciudad en la que perviven costumbres que ya no tienen vigencia en otros núcleos urbanos ... " (31/10/91). Tales ejemplos nos hablan de una ciudad que no es del todo ciudad; formada por una sociedad que no es del todo urbana. Esa es la idea central en todo discurso sobre Lugo desde la ciudad (ya sea Lugo, ya sean otras ciudades españolas).
Las características que más frecuentemente se especifican que hacen a Lugo menos urbano son su "tradicionalidad" y una tupida red social que hace a los lucenses asegurar, sin duda alguna, que en Lugo "todos nos conocemos". Si estas son las opiniones mantenidas por los ciudadanos, cabe preguntarse sobre la opinión de aquellos que provienen de un medio rural. Esto es, ¿qué tiene Lugo de ciudad?
IDENTIDAD UR/lANA DE LA CIUDAD DE LUGO 35
Sin necesidad de recurrir a estadística alguna, sabemos que una buena parte de la población lucense proviene de aldeas y pueblos cercanos plenamente rurales. Además, en los últimos años el crecimiento urbanístico de Lugo ha sido tal que ha permitido la integración al núcleo urbano de una población que hasta hace poco mantuvo un estilo de vida esencialmente rural o, al menos, una identidad ajena a la colina amurallada que llamaban "Lugo".
De esta población se podría esperar un discurso opuesto al anterior que contrastara con un modo de vida rural de origen y que, también desde una tercera persona, calificara al lucense esta vez aludiendo a características urbanas. Pues bien, lo que se encuentra es, por un lado, un tipo de discurso que habla de "los de Lugo" desde la distancia de los barrios periféricos más antiguos de la ciudad; y por otro lado, entre los que provienen de aldeas del municipio o de otros pueblos cercanos, lo que destaca es precisamente la ausencia de un discurso de identidad lucense: no surgen espontáneamente de estas personas comentarios como "los de Lugo son ... ", "los de Lugo somos ... " o "Lugo es ... ". En su lugar, estas personas suelen hablar con bastante frecuencia sobre quiénes son de Lugo y quiénes no; hasta cierto punto definiendo así a los lucenses, pero no caracterizándolos.
Los barrios periféricos
Los que abandonan la aldea para residir en un barrio periférico u otra aldea más cercana a la ciudad, o los que son originales de estos barrios o caseríos, ocupan un espacio con identidad propia y diferenciada de la ciudad. Ellos no se han hecho lucenses; Lugo los ha alcanzado administrativamente. Es además evidente que la fuerte identidad del barrio periférico que se contrapone a un Lugo concebido como un reducido núcleo urbano tradicional, se mantiene gracias a una estrecha relación entre la situación espacial periférica y la situación económica desprivilegiada(4l. La no inclusión de los barrios "periféricos" (muchos ya no lo son) en lo que generalmente se entiende por la ciudad de Lugo, puede no registrarse sistemáticamente ante preguntas directas de tipo "¿Es Fingoy Lugo?" "¿Es La Milagrosa parte de Lugo?". Tales preguntas formales y descontextualizadas propician respuestas "correctas" (afirmativas). Y sin embargo, cotidiana y espontáneamente, las distinciones se marcan. Por ejemplo, escuchando
(4) F. Rodríguez Léstegas. \'olor y usos del suelo urbano de Lugo. llniversidad de Santiago de Compostela, 1989.
--
/LJENTIDAD URBANA DE LA CIUDAD DE Ll'GO 37
los programas de radio que reciben llamadas de oyentes, ante la pregunta del locutor "¿desde dónde nos llama?", surgen las matizaciones y distinciones pertinentes. Nótese que aún podemos oír hablar de un "Pepe de 1\buín" y nunca oiremos decir "Pepe da Raíña", por alusión a la céntrica calle. Cada barrio, cada zona, cada calle de Lugo tiene su peculiar historia y evoca en los lucenses una familiar relación entre el espacio denominado y la ciudad, Lugo, como este abstracto de lo que es más urbano, en toda la amplitud del concepto. Esa conciencia de que Lugo es el centro y no los barrios, puede que sea compartida por casi todos los lucenses, pero son los residentes de los barrios los que más directa y frecuentemente lo explicitan; como una joven residente del barrio de la Estación cuando me comentaba que de niña no iba apenas "a Lugo". Cuando un joven de las Gándaras recuerda, por el contrario, que visitaba "el centro" a menudo y le pregunto extrañada "¿Y no se decía ir "a Lugo" por ir al centro?", me corrige: ''Ya en la escuela nos enseñaban que, aunque se dijera "ir a Lugo", Lugo era todo, que Lugo también son los barrios."
Inmigrantes rurales
Por otras parte, los que abandonaron su aldea de origen para trabajar y casarse en la ciudad, son ciudadanos lucenses que se sienten, hasta cierto punto, legítimos "de Lugo", aunque sólo las personas nacidas en Lugo suelen serlo indiscutiblemente; de lo que se deriva que tener hijos nacidos y criados en Lugo hace del inmigrante progenitor más propiamente lucense. La caracterización de los lucenses desde tm discurso que asume una distancia como la implícita en "los de Lugo son" será evitada por aquellos que están en posición de lograr el estatus de ciudadano. ¿Cuán de Lugo es, de acuerdo a qué criterios y en qué contextos, el inmigrante rural integrado a la ciudad? Detengámonos en una conversación con dos hermanas originales de una aldea del municipio, aunque residentes en la ciudad desde hace más de 30 años. Cuando hablando de un matrimonio conocido, les pregunto, primero sobre la mujer, si es de Lugo:
i\ntonia: sí. Fuimos a coser xuntas. (- ¿Y él es de Lugo también?) 1\: Bueno, él creo que es de un pueblo.
Josefa: Sí, es de Lugo j¡\ntonia mira escépticamente a JosefaJ si, i\ntonia, es de Lugo. Yo soy de Lugo, no soy de Santa María, eso dice mi carnet.
38 M." DEL CARMEN LAMET,A VIERA
i-\: Bueno, a mi cuando me preguntan ... ahora sí, porque ... pero yo digo [es interrumpida]
.J: Aunque sea de un pueblo, el pueblo está en Lugo y es de Lugo.
En esta conversación, Josefa recurrió a la ambigüedad a la que ya nos referimos con respecto a Lugo como topónimo para zanjar el dilema; pero el dilema consiste en determinar cuándo se da por merecido el estatus de lucense urbícola. Vale preguntarnos sobre quiénes son los ciudadanos de esta ciudad y sobre el prestigio que hace meritorio el ser lucense.
Criterios de identidad
Ser "de Lugo" tiene mucho que ver con la localización de la residencia dentro de una zona suficientemente central como para ser considerado Lugo, propiamente. No obstante, es evidente que vivir en el centro mismo de la ciudad no es requisito suficiente (ni necesario).
¿Quiénes conforman la unidad sociológica que acompaña y determina la unidad espacial? Este problema no concierne únicamente, ni mucho menos al problema de la delimitación de la ciudad como unidad significativa para sus habitante. Es un problema que atañe a toda unidad espacial bajo estudio desde las ciencias sociales, como la que llamamos "pueblo":
Hemos constatado así que, desde el punto de vista social, no existe criterio que permita determinar unívoca y permanentemente quienes lo constituyen: la residencia, el nacimiento y la filiación son medios de reclutamiento cuyo valor e importancia ideal y práctica varían con el momento histórico, el objeto y las personas en presencia ...
La uniformidad terminológica vela y permite varias transmutaciones: por encima y gracias a esta capacidad de integrar contenidos dispares, el pueblo perdura y puede, en determinados momentos, ofrecer la imagen integradora y de realidad tangible que los límites físicos, con los que se asocia, parecen proporcionarle(5l.
El tema de quién es y quién no es de Lugo es un problema principalmente del antropólogo en su búsqueda de criterios populares que den significado a la clasificación. Pero la clasificación, la diferenciación, es cotidianamente planteada por los informantes. El que alguien sea o no de Lugo es, ante todo, información que se tiene de esa perso-
(5} María José Devillard, "l1na categoría 1..-"'uestionada y cuestionable'', en Díaz, L., coord., ..\proxim(Jción 1\nlrnpnlól,.TÍC(J (J C(Jstilla y lA...'Ón. Barcelona: Anthropos, 1988, pág. 62.
IL>1',',,1'1,1'ffl)1\J) L'RBA..1"\if\ DE Lt\ CILVAD IJE L()Q() 39
na. Si es de Lugo, ¿dónde trabaja? ¿de quién es hijo, hemano, esposo, etc.? ¿con quién anda? Si no es de Lugo, ¿por qué está en Lugo? ¿quién lo trajo? ¿a quién conoce?
Es este carácter de información pragmática de tal rudimentaria y ambigua clasificación, lo que prevalece cuando la identidad de Lugo como ciudad se vive, no se habla. La ciudad de Lugo son los lucenses y los lucenses son personas concretas, conocidas y por conocer. La mejor manera de "hacerse" de Lugo es ser reconocido como tal, parecerlo, y ello implica mantener una amplia red social con otros lucenses.
Lugo urbano
Las características urbanas de Lugo se deducen de discursos que definen lo prestigioso y en los que se contrasta con la vulgaridad atribuida a lo rural:
[Describiendo una casa de aldea de lujo] Abrías a porta e despois entrabas nun portal todo de azulexos. ¡Corno se foran de Lugo, oh!
[Describiendo a una señora de la aldea que, así y todo, era muy elegante]
- ¡\tía Elisa ... ¡viña de sornbreiro, viña de sombreiro a Lugo!
- Y una mujer rectísima, con no sé cuantísimos hijos, y la embarazó uno del campo como la remolacha.
[Contando la historia de una mujer de aldea criticada por buscar una vida fácil] Ela non quería estar na casa, ela quería estar en Lugo.
Estos son comentarios hechos por lucenses que provienen de aldeas y de pueblos rurales. Pero incluso el lucense nacido y criado en la ciudad que asegura que Lugo es como un pueblo grande, sabe que ser "de Lugo" le reviste de un cierto prestigio que le diferencia de la masa de aldeanos inmigrantes y visitantes e incluso de los residentes de esas aldeas y barrios periféricos que rodean el núcleo urbano. Como ejemplo, cuento con una transcripción en la que un informante de tales características habla de su niñez en un Lugo que él recuerda sin clases sociales:
Con ser de Lugo de toda la vida, no hacía falta que fueras rico ni nada semejante. Pero claro, el ser de Lugo de toda la vida supone que eres de Lugo del centro, digamos, no es de Lugo de La Milagrosa, eres de Lugo del centro de Lugo. Má.;; ricos o menos ricos, y más pobres o n1enos pobres, pero todo el mundo tiene un cierto nivel, digamos ...
40 1\1." JJEL CARA1E1\1 LJ\A1ELA VIERA
Campo y ciudad
Puede que hoy en día ya no se desprecien tan abiertamente las formas rurales. Aunque todavía se recurra fácilmente al término "paleto" como insulto, también se enarbola la bandera de unas raíces culturales de carácter rural y del gallego como legítimo idioma. Pero todo lucense adulto recueda aún cuando los "paletos" eran el objeto directo de burlas. Hablar gallego, la vestimenta y el aspecto físico eran las señas que los identificaban:
1\pedrábase, decíanse castellanadas, porque non o sabías. Quería.se hablar el castellano y estropeábase y ala.
Se cadra tamén sabíamos que se metíamos a pata, calábamos ¿non sabes? Eu cando veía que non dicía ben unha causa, calaba. Non a decía. ¡Procuraba! Procuraba non entrar na conversación.
Da aldea non quería ser ninguén. Pero érase. Notábase. No vestir, en todo. Xa na chegada. Viñas da aldea negra toda por aquí 1 señala alrededor de la cara] y despois por aquí blanquiña 1 señala cuello y alrededor de las orejas]: porque poñían unhos pañuelos y despois, viñas a Lugo e quitabas o pañuelo.
La modificación de estas señas era un paso fundamental más en la adquisición del estatus de ciudadano. Se alude sobre todas las cosas a la adquisición de una "cultura" que oponen a la tradicional, a esa que hoy se intenta recuperar. Ante la ciudad como meta, todo lo que unía a la aldea podía desprestigiar, incluso las posesiones, ser de una "casa fuerte":
Eran paletos igual. .1\ún me parece que más. Porque los que eran de casas fuertes, pues, trabajaban y trabajaban y trabajaban y aún venían más ... más de aldea. Vestían mejor, pero una ropa así. .. a lo mejor un vestido les duraba mucho tiempo porque no lo ponían, lo tenían guardado en el armario y a lo mejor era del año de la pera.
Prestigio de lo urbano
Por lo que me cuentan los lucenses que han tenido que pasar por ese proceso de adquisición de modales y "cultura" urbana, la clave más eficaz parece estar en el contacto, en el relacionarse con gente de la ciudad: "Siempre se recogía algo", "quieras o no, es el roce". Una de mis informantes me explica cómo pudo evadir las burlas y el penoso trance de adaptación:
IDEf\TllJAD URBANA m; 11\ CIUDAD DE LUGO 41
Eu viñen para a señora Manuela [para aprender a coser]. E habías de Lugo y habías da aldea e estabámos todas unidas, non había esas diferencias. E eu andaba con elas, con las otras niñas que eran de aquí.
Lo que Lugo tiene de ciudad es, ante todo, el prestigio que acompaña a todo lo urbano en contraposición a lo rural.
Esa contraposición matiza todas las formas de vida que se manifiestan en la ciudad: hay formas de consumir, de trabajar, hablar, relacionarse, etc., más urbanas que otras y, por tanto, más prestigiosas. Pero esos ideales de urbanidad se van configurando culturalmente, no son valores absolutos ni universales. De manera que podemos estar de acuerdo con Lévi-Strauss cuando afirma que "la oposición no es tanto entre vida urbana y vida rural -cada una de las cuales comprende modalidades muy distintas- como entre varias formas de vida urbana1°1", al mismo tiempo que aceptamos que para el caso de Lugo es precisamente el contraste con lo rural lo que sostiene su identidad urbana; porque, siguiendo a Castells:
Una ciudad (y cada tipo de ciudad) es lo que la sociedad histórica decide que sea la ciudad (y cada ciudad). Lo urbano es el significado social asignado a una forma espacial particular por una sociedad históricamente definida(7l.
(6) Lévi-Strauss, C., "Civilización urhana y salud mental", artículo de 1965 publicado en 1\nlropología Eslmctural, México: Siglo XXI, 1987, pág. 268.
(7) i\1anucl Castells, La ciudad y las masGs. 11adrid: Alianza, 1986, pág. 406.
LA BIBLIA EN LA ICONOGRAFÍA PÉTREA LUCENSE
IA RESURRECCIÓN DE CRISTO, CONTADA POR UN APÓCRIFO, EN UN CAPITEL DE BALBOA (Ficha N.º I2)
Por JAIME DELGADO GÓMEZ
Introducción
Especial interés en la iconografía lucense y gallega tiene este capitel de San Salvador de Balboa (Monterroso).
La escena de ese capitel, junto con otra de una pieza del Museo Provincial de Orense, fueron una PRIMICIA interpretativa. En ambas había una misma escena hasta entonces absolutamente ignorada, por no interpretar, o interpretar mal, su iconografía.
Con el título de "Dos relieves medievales de la resurrección inspirados en un apócrifo", publicaba esta PRIMICIA hace ya una décadaOI (figs. I y 2).
Siguieron luego a ésta otras dos publicaciones sobre el mismo tema.
En una de ellas corregía la mala interpretación dada hasta entonces de esta escena. Se halla ésta esculpida en una de las puertas de la basílica de San Isidoro de León<21 (fig. 3).
En la otra interpretaba esta misma escena grabada en un dintel de baldaquino de Santa María de Dozón. Escena hasta entonces desconocidai31 (fig. 4).
(1) DELGi\00 GOMEZ, Jaime, Dos relieves de la resurrección inspirados en un apócrifo, en Rrigantium, vol. 3 (La Coruña 1982), pp. 277-286.
(2) DELGAIJ() GOMEZ, Jaime, La resurrección de Cristo contada por un "Apócrifo" en un tímpano de San Isidoro de León, en Archivos Leoneses (CSIC), Año XLII (1988) N.º 83 y 84, pp. 175-189.
(3) DELGAIX) GüMEZ, Jaime, (_Tn nuevo relieve con la resurrección de c~risro inspirada en el "Evangelio Apócrifo de Pedro", en Museo de Pontevedra (de próxima aparición).
44 J,-\L\IE DELGAfJ(J (j()AJEZ
Una vez abierto este camino, serán ya fáciles de identificar otras que, sin duda, irán apareciendo por Galicia y España.
Es lógico, por tanto, que estos estudios ya publicados sean ahora la fuente de donde transcriba los datos fundamentales de esta FICHA N.º 12.
l\unque sólo algo nuevo pueda añadir sobre este tema de Balboa, el incluirlo en esta mi serie bíblica es imprescindible. No sólo debe formar parte de esta especie de "CORPUS" que estoy haciendo, sino que también debe darse más a conocer en nuestra provincia por haber sido publicada fuera de ella.
Tres van a ser las partes de esta FICHAN.º 12. En la primera se presentará el ENTORNO, o monumento en que se halla.
La segunda tratará de dar como un "flash" de los textos bíblicos que hablan de la RESURRECCION de Cristo. Aparecerán, en primer lugar, los textos "canónicos", como fundamento que son del posterior "texto apócrifo" a cuya narración se ajusta la iconografía del capitel en estudio.
La tercera parte, o "meollo" del estudio, tendrá dos apartados: el de la descripción detallada de la escena y el de su correcta interpretación.
l\. ENTORc'\JO
1.- La iglesia
En un bello paraje rural, sin casas inmediatas, se halla esta iglesia. Ocupa ésta el centro de un amplio atrio-cementerio.
Debemos precisar que se trata de un típico templo románico con todo el encanto de su sencillez rural (fig. 5).
Vázquez Saco dice de él: "Ni por sus proporciones, ni por su estructura general rebasa el tipo rural; pero ofrece el interés de estar fechada y la singularidad de algunos elementos decorativos".
"LLegó hasta nosotros íntegra la fábrica primitiva, con la única alteración de la espadaña, moderna, y la adición posterior de la sacristía, adosada al alzado norte del ábside"l4l.
(4) VAZQCEZ SAC(), Francisco, Papeleta 162, Iglesia románica de Balboa, en Roletin de lo Con1isión Provincial de Nfonurnentos de Lugo, tomo Vll, pp. 45-47.
L...l.. H/HL/A EI\' LA lC(JJ'\'()(;RA.FlA PETRA LC.JCE1\TSE 45
Yzquierdo Perrín precisa un poco más. Nos dice: " la fábrica románica ha llegado casi íntegra, solo se rehizo la fachada principal, aprovechándose en ella algunas piezas de la puerta primitiva" 151.
Como es lógico, también los aspectos hasta entonces conocidos los resumió Rielo Carballo en el "Inventario Artístico de Lugo y su Provincia" 161. Y esto mismo, más o menos, lo expone en la Gran Enciclopedia Gallega 171 •
a) Fecha de consagración
En esta primera parte del ENTORNO, el dato más importante es el de la fecha de la consagración de la iglesia. Se halla esculpida en un sillar de la parte interior del muro de la fachada. Vázquez Saco la interpreta así: t ERA MCLXXXV IDIB DEBR (La "R" invertida debe ser una marca de catero). (ERJ\ MCLXXXV IDIB(VS) DE(CEM) BR(IS). O sea, era 1185 en las Idus de Diciembre, que equivale al 13 de diciembre de 1147) (fig. 6).
Por sugerencia del epigrafista Nicandro Ares Vázquez, y con su iluminador consejo, creo necesaria una pequeña revisión de esta lectura.
Tres son los detalles a revisar.
Es uno el de reseñar la existencia de una "A" sobre las letras que indican el "millar", la "centena", la "decena" y, problablemente, la "unidad".
Por tanto así habría que leerla: "t ERA M(illesim)A C(entesim)A (octogésim)A (quint)A (ERA 1185, año 1147 de nuestra era).
El segundo detalle afecta al día del mes.
No es posible poder leer (IDIB(us). Inmediatamente antes de la supuesta "R" hay cuatro "ies" (IIII) y antes de ellas está una "V". Y la supuesta "B" es una "K". Esto es: "VIIII K" (9 días antes de las kalendas).
De las cuatro "ies" es imposible dudar. La "V" no está tan clara como la inmediata "V" anterior, perteneciente a la ERA; ni es tan grande como ella, ni tiene el trazado tan profundo. Además da una cierta
(5) YZ(.ll1IERDU l'EHRIN, Hamún, La Arquitectura Ron1ánica en tugo, Fundación Pedro Barrié dl' la tvtaza, La Con1fia, 1983. J-<~sta iglesia la estudia directamente en las página." 27-30. En la pag. 24S publica cuatro fotos de ella, a, h, e y d.
(6) RIELO CARP,ALLl), Nicanor, y otros, /n\'Cntario Artístico de Lugo y su Provincia, T. VI, A1adrid, 1983, pp. 174-177.
(7) Id. Gran Enciclopedia Ga11cga, T. 29, Santiago-(J.ijón, 1974, p. 214 (palahra "VALROA, () Salvador de).
46 ,/i\IA1E DEL(;AOO GÓ,\1EZ
impresión de alargar su ángulo un poquito hacia abajo. Pero, aún así, no veo la posibilidad de identificarla con otra letra que no sea la "V".
En la "K" debemos especificar que el palo vertical está cortado hacia arriba por un pequeño trazo horizontal. Trazo horizontal que sin duda, es el signo de abreviación de la "K" para significar "kalendas"
Los otros dos trazos de la "K'', aunque son en curva y dan una primera impresión de formar una "B" con el palo vertical, sin embargo la "conjunción" de ambos es claramente diversa de la que aparece en la "B" de DCBR.
Como colofón diré que este tipo de "K'', para indicar las kalendas, es muy usual.
A favor de esta segunda lectura, aquí dada, está el inquebrantable dato litúrgico de que la consagración de las iglesias era siempre en domingo.
El 13 de diciembre de 1147, según la lectura de Vázquez Saco, fue en sábado. En cambio si leemos "nueve días antes de las kalendas de diciembre", el día resulta ser el 23 de noviembre. Y en ese año de 1147, ese día fue domingo.
Un dato más quiero aportar aún. Dado que en la inscripción no se habla, ni de consagración, ni de obispo consagrante, surgió la duda de si aquí se trataba de la fecha de consagración, o simplemente del año de construcción.
Pienso que no es acertada la duda. Cuando se da una fecha exacta, con el año, mes y día, tiene que tratarse del día concreto en que la iglesia fue consagrada.
Si se tratase de la fecha de construcción se daría tan solo el año (la ERA). De este mismo parecer es Nicandro Ares Vázquez.
En "EL PROGRESO" (22-lX-91) publiqué una incripción que se halla en una piedra del exterior del muro sur de la nave de la iglesia de Ronfe (Láncara). Este es su contenido: ERA MCCLIII (año 1215).
Concluía allí que, sin duda, era ésta fecha de construcción de la desaparecida iglesia de Viance.
Poco después estudié otra de la iglesia de Asadur (Orense). Este es su texto: E(ra) MCCII (año 1164). Todavía está sin publicar. También allí se debe identificar con la fecha de construcción de la iglesia románica, también desaparecida, pero de la que quedan aún vestigios en la actual.
47
El tercer detalle a revisar es el de esa "E" de "DEBR", que leyó Vázquez Saco. No procede que sea una E, sino una "C". Y ésta es la que claramente aparece allí.
b) Un detalle interesante
Yzquierdo Perrín, en la página 85 de su obra citada, empieza un capítulo interesante que titula: "B) Iglesias rurales derivadas de la de Balboa".
En este capítulo va citando y estudiando una serie de iglesias con elementos tan análogos a los de Balboa que, o bien son obra del mismo maestro, o de alguno de sus discípulos. Este es un hecho que, lógicamente, le da un gran prestigio al monumento.
Entre estas iglesias enumera y estudia las siguientes: San Miguel de Coence (Palas de Rei), Santa María de Sucastro (Monterroso), San Martín de Cumbraos (Monterroso), San Pedro de Vilanova (Monterroso), Santa María de Leborei (Monterroso), San Salvador de Merlán (Palas de Rei), San Cristóbal de Mouricios (Chantada), San Ciprián de Poi (Monterroso), San Miguel de Pena (Monterroso), San Salvador de Sambreixo (Monterroso) y Santa María de Arcos (Antas de Ulla).
Se deben destacar también en esta primera parte, los demás elementos románicos.
Es uno de ellos su única puerta (fig. 7). Vázquez Saco la describe de este modo: "La puerta principal se corona con un arco semicircular de arista que abraza un tímpano formado por varias piezas con el dintel apoyado sobre mochetas, una decorada toscamente con una cabeza de animal, y la otra con una cabeza humana de rasgos amigdaloides".
"Esta puerta exterior, a paño con el muro, encuadra otra adintelada, cuyo dintel es soportado por sendas mochetas decoradas con cabeza de toro apoyadas en las jambas respectivas".
Son otros elementos románicos los ventanales. Dos se abren en los muros de las naves, uno en cada muro. Ambos tienen un gran derrame interior y la típica forma de saetera exteriormente. l\sí la luz, al penetrar por la alta y estrechita ventana, es capaz de "derramarse" abundantemente dentro de la nave,
Más interesantes son otras dos ventanas. Una rasga el muro testero de la nave sobre el arco triunfal. Y la otra se abre en el muro posterior
48 .JMME DELGADO GllMEZ
del rectangular ábside (fig. 8). Ambas son también, como lo exige el estilo románico, de gran derrame interior y de tipo saetera exteriormente.
Las enmarcan por fuera un par de columnas sobre cuyos capiteles de decoración vegetal, descansa, mediante impostas, un arco con diversos motivos decorativos.
Hasta aquí la exposición del monumento tal como lo vimos todos cuantos hasta ahora hemos escrito de él (fig. 5).
Ultimamente el edificio ha sufrido una restauración que solo merece felicitaciones. Restauración que considero aún inacabada, tanto en la pavimentación interior como en el excesivo relleno de tierra que rodea, sobre todo, el ábside.
Hasta hace unos pocos años el estado de la techumbre era tan deficiente y el desplome de muros en la nave tan considerable, que no se hizo esperar un parcial derrumbamiento del muro norte (fig. 9).
Con este motivo hize llegar a la Dirección General del Patrimonio un escrito. Este era su encabezamiento: "INFORME DEL COMISARIO PROVINCIAL DE LUGO, JAIME DELGADO GOMEZ, SOBRE EL VALOR ARTISTICO, ARQUEOLOGICO E HISTORICO, DE LA IGLESIA DE SAN SALVADOR DE BALBOA (MONTERROSO), que se halla en inminente peligro por su parcial derrumbamiento. Lugo, 14 de septiembre de 1985".
Otro informe alrededor de esa misma fecha, fue emitido por el entonces arquitecto de la Comisión del Patrimonio lucense, Antonio Meirás Barreiro.
Evidentemente, él estudiaba el deplorable estado del monumento en el aspecto arquitectónico y trazaba unas inaplazables líneas de actuación.
Mi informe, por el contrario, era sobre los grandes valores de esta iglesia, muy detallada y específicamente expuestas. En un primer apartado reseñaba la bibliografía sobre el monumento y detallaba con precisión los varios elementos en que radicaba su gran valor.
Otro segundo apartado recogía unas conclusiones que se seguían del primero.
Entre estas conclusiones resaltaba la "imperdonable" culpa de los "responsables del Patrimonio" si "por un abandono, más o menos Justificado, se arruinase, o simplemente se deteriorase".
49
También recordaba la necesidad de una triple acción, avalada, a su vez, por el informe del arquitecto.
Era la primera la de clausurar la iglesia. Pero ya el pueblo con su párroco, la había decidido. Y lo hicieron por la enorme peligrosidad que suponía celebrar los cultos parroquiales allí
La segunda era la de tomar medidas previas para evitar mayores daños. Y en la tercera exponía la necesidad de proyectar y ejecutar la restauración.
En este último punto insertaba lo siguiente: ''Y dada la importancia que éste (monumento) tiene, la responsabilidad sólo puede quedar en las manos competentes de la Dirección General del Patrimonio".
Y terminaba con esta doble observación: "En este caso el técnico competente, con el asesoramiento debido del arqueólogo, debe realizar un PROYECTO en el que se respete, con toda escrupulosidad, tanto la estructura general del edificio, como la de cada uno de los elementos".
"Podría estudiarse en este proyecto, conjuntamente con el señor cura y los feligreses, la posibilidad de suprimir la sacristía para devolverle al edificio su encanto románico original".
Los informes se cursaron. Hubo repetidas veces "apremio ver-bal" ... La ''prensa" acusó el abandono .. ., y el "malestar" de la parro-quia .. .
El pueblo se cansó de esperar soluciones y de tener "la callada por respuesta" ... Y, así, ante la inaplazable necesidad del templo para los tan variados cultos parroquiales, como "Fuente Ovejuna, todos a una", con su párroco, Don José Vázquez Varela a la cabeza, decidieron obrar por su cuenta.
Buscaron, como pudieron, el debido asesoramiento. Echáronse cuotas ... Trataron de encontrar ayudas ... Y se ''pusieron manos a la obra."
El huen resultado de un pueblo bien dirigido, a la vista está (fig. 10).
Ya realizadas las obras, recibieron en 1990 la cantidad de 250.000 pts. de las "subvenciones con cargo al presupusto diocesano" (Boletín del Obispado de Lugo, N.º 5 (Octubre-Diciembre) 1990, p. 199). El "déficit" que carga sobre el pueblo por la obra realizada, es todavía notable.
50 J/\.L\JE /)ELGAL)() GC)AJEZ
Obras de restauración realizadas
a) Restauración del muro caído y consolidación de toda la fábrica. Además de esta consolidación se realizó una limpieza exterior e interior de las cales y suciedades, dejando así a la vista su buena cantería debidamente encintada. tanto interior como exteriormente.
b) El pueblo dio por buena la sugerencia que se hacía en el INFORME, de eliminar la sacristía, y la eliminaron. Dejaron, de momento, sólo la puerta abierta en el muro original. Puerta que, dicho sea de paso, contrasta atrozmente con el enorme encanto de esta joya del románico rural.
Pienso que la continuación del rebajamiento en torno al resto del ábside, y en lo que sea necesario en torno al muro sur de la nave. no sólo sanearía de humedades el interior. sino que resaltaría mucho más la fábrica original del monumento.
Como premio a esta obra "restauradora", algo muy singular vino a sumarse a la gran importancia de la iglesia. Pues con la limpieza de las cales apareció una interesante inscripción, que viene a ser como la "firma del maestro" (fig. 11).
Esta piedra se halla a menos de un metro de altura en el interior del muro norte de la nave, en la misma conjunción de este muro con el testero en que se abre el arco triunfal.
En el centro de la piedra aparece una "O". Debajo de ella, como formando un imaginario triángulo, está una "C" y otra "O". Y en el fondo de la piedra, desde más atrás de su mitad para adelante, corre la siguiente inscripción: PELAGIO(S) FE (fig. 11).
O sea: "(h)OC O(pus) PELAGIOS FE(cit)", "Esta obra Pelagio hizo" (siguiendo el mismo orden del texto latino).
Las letras tienen una altura media de 6-7 centímetros. i\ la "O" de PELAGIO(S), sigue una cierta desconchadura, pero parece verse claro lo que debe ser una "S", pero en forma más bien de "Z".
Los tiempos de aquel Latín decadente, escrito, muchas veces. como en los diversos lugares se pronunciaba, excusan las faltas ortográficas y gramaticales. El texto correcto debería ser: HOC O(pus) PELAGIVS FE(cit).
Este nuevo dato es de un valor singular para la historia del monumento y para la historia del románico de la zona.
L \ B/HLL\ 1:;\' LA f(_'(_),\'(_J(;R.·\Ff,,\ /lE'f'RE. \ L( :c1:·,\:s1:· :11
Es muy probable que varias de estas iglesias, como quiere Yzquierdo l'errín, estuviesen bajo las directrices, directa o indirectamentem de este maestro "!'e/agio".
Algún maestro románico más hay en la zona con el nombre de "/'e/agio". Pero no quiero implicarme aquí en las posibles identidades, o filiaciones. Sería alargar mucho este estudio e, incluso, salirnos de su "objetivo" fundamental.
2.- Entorno inmediato: el arco toral (fig. 12)
El capitel en estudio remata la columna izquierda (según se entra). la cual soporta por ese lado el arco. Coronando la otra columna, sobre la que también se apoya el arco, hay otro capitel igualmente de gran interés iconográfico. La escena de EPIF ANlA, que en él está esculpida, será el objeto de la proxima FICHA !\'." 13.
El arco lo describe así \'azquez Saco: "El arco toral, semicircular, está formado por dos arquivoltas; la interior, de arista viva, se alza sobre los muros, mediante imposta pulcramente esculpida con entrelazos, a través de los cuales. en la cara central asoma una cabeza de gato".
"La exterior es de baquetón, y se desarrolla sobre columnas adosadas. de plintos de garras. basas tóricas y expléndidos capiteles historiados".
Como es lógico, el capitel izquierdo según se mira, con la escena de RESURRECCION. será detalladamente descrito más adelante. El derecho lo será en su correspondiente FICHA.
B. - L\ RESURRECCION DE CRISTO EN L\ "BIBLIA''
1\ntes de iniciar este capítulo debemos precisar bien el concepto de "BIBLIA". Creo su conveniencia al pensar. sobre todo, en quienes no sean especialmente buenos conocedores del tema.
Llamamos 'Verdadera Biblia" a todos aquellos libros sagrados que están en el "canon". Canon hecho a través de la historia de la Iglesia y confirmado en el Concilio de Trento (1545-1563). O sea, en la lista de los libros del Antiguo y del Nuevo Testamento que constituyen toda la Sagrada Escritura.
52 JMME DELGADO GÓMEZ
Esto quiere decir que había otros libros tenidos también por "sagrados", al menos en parte de la Iglesia, y también, al menos, en algunas etapas de su historia anterior al Concilio de Trento.
La verdadera Biblia, por estar todos sus libros en ese "canon", la llamamos "CANONICi\''. La que el Concilio excluyó como falsa, es conocida con el nombre de "APOCRIFA", o "SEUOOBIBLIA". Más adelante ampliaremos mejor este concepto.
l. - La Resurrección de Cristo en la "Biblia Canónica"
Si no imprescindible, sí creo conveniente este apartado bíblico. Dos son especialmente las razones. Es una la de ser el jllndamento de la apócrifa, como ya atrás se dijo. Y es la otra para ver en este hecho de la resurrección, el contraste de matices entre ella y la apócrifa.
a) El mismo Cristo la profetiza
El evangelista San Mateo recoge los repetidos preanuncios que Cristo hace de su resurrección.
Aparece el primero en el cap. XII, 39-40. Aquí alude Jesús a ella comparándose con Jonás. Pues así como Jonás estuvo tres días en el vientre del cetáceo y luego fue devuelto a la playa, así también él estará tres días en el seno de la tierra (antes de "resucitar", se entiende).
En XVI, 21 dice: "Desde entonces comenzó Jesús a manifestar a sus discípulos que tenía que ir a Jerusalén para sufrir mucho de parte de los ancianos, de los príncipes de los sacerdotes y de los escribas, y ser muerto y al tercer día resucitar".
Se inicia el capítulo XVII narrando la transfiguración, y con el versículo 9 termina la narración así: "i\l bajar del monte les mandó Jesús, diciendo: No deis a conocer a nadie esta visión hasta que el Hijo del hombre resucite de entre los muertos".
En el mismo cap. XXVII, 22-23, anuncia Jesús su pasión y resurrección con estas palabras: "El Hijo del hombre tiene que ser entregado en manos de los hombres que le matarán, y al tercer día resucitará".
Vuelve Jesús a preanunciar su pasión y resurrección en XX, 18-19. Termina así: " ... y le entregarán a los gentiles para que le escarnezcan, le azoten y le crucifiquen, pero al tercer día resucitará".
53
Por último, en XXVI, 32, despues de predecir la conducta de los discípulos, afirma rotundamente: "Pero después de resucitado os precederé a Galilea".
b) Pruebas del hecho de la resurrección
San Mateo (XXVIII, 1-2) va exponiendo lo sucedido en la "mañana de Pasión" en torno al sepulcro de Cristo.
En el v. 6 el Angel dice a las piadosas mujeres que venían al Sepulcro: "No está aquí, ha resucitado según lo había dicho".
Y en el v. 7 les vuelve a decir: "Id luego y decid a sus discípulos que ha resucitado de entre los muertos" <8l.
c) La resurrección de Cristo es anunciada al pueblo
Así aparece ampliamente expuesta en los "HECHOS DE LOS APOSTOLES", II. Y con estas palabras lo proclama al pueblo en el v. 24: "Al cual Dios le resucitó despues de soltar las ataduras de su muerte" (9 l.
Y en el capítulo IIl de este mismo libro, v. 6, se confirma con estas palabras: "Dios, resucitando a su Siervo, os lo envía a vosotros".
Otra afirmación categórica la da Pedro ante el Sanedrín (Ac. IV, 10): " ... sea manifiesto a todos vosotros y a todo el pueblo de Israel que en nombre de Jesucristo Nazareno, a quien vosotros habéis crucifkado, a quien Dios resucitó de entre los muertos, por El éste se halla sano ante vosotros".
d) La resurrección de Cristo, argumento de nuestra propia resurrección
San Pablo llegará a afirmar en el ya citado capítulo XV de su primera carta a los corintios, que "si Cristo no resucitó vana es nuestra predicación y \'ana es nuestra fe" (v. 14). Y llega a decir, v. 19, que si
(."\) L.i nlisnla escena y la apariciún de ,Jesús rcsuciiudo a lus discípulos, la recogen !ns litros evangl'iist;is. '.'\tarcos lo hace en XVI, l-20; Lth.:as en XXIV, 1-53; allí narra todn k1 sucedido dt'.-;Je su n.·sisrrCL'L'ión hasta su r\SL'Cnsión. Y lo mis1no .Juan en el cap. XX, induyend(1 episodios nuevo~.
(lJ) San l'Jhlo en su prin1era ...:arta a los fieles de Corinto (X\', 1-ll) les recuerdJ !J rcsurn: ....... :iiin, entre otras verdades, corno tundarnento Je su finneza en la lt:. Así les dice: " ... os he transnlitido, en prÍlner lugar, que yo mi.-;nu1 he recihidn que Cristo n1urió por nuestros pecados, según l;is Escrituras, que fue sepultado, que n:su ... ·i1ó al tercer día, según las Escrituras, y que .-;e apart·1.:ió a Celas, luego a lus doce ... ".
54 JAL\IE IJELGAJ)() (J(JAJEZ
ponemos nuestra esperanza en un Cristo así "somos los más miserables de todos los hombres".
Por esto, rotundamente, añade en el v. 20: "Pero no: Cristo ha resucitado de entre los muertos como primicia ... ". Y sigue dándole vueltas a esta idea de resurrección en todo el capítulo.
Cerramos ya este apartado con sólo estos cuatro aspectos de la resurrección de Cristo. Otros varios lugares bíblicos podríamos aún ir exponiendo. Pero ni es necesario hacerlo ni con ello daríamos más luz para el estudio específico que estamos haciendo.
2.- La resurrección de Cristo en la Biblia apócrifa
Debenos precisar muy bien el hecho de que estas narraciones apócrifas cronológicamente son posteriores a la "Biblia Canónica".
Esta literatura apócrifa dio lugar a una importante y variada temática religiosa ya en los primeros siglos de la Iglesia. Algunos de esos libros fueron tenidos en regiones, o iglesias regionales, como atrás se dijo, por verdadera Sagrada Escritura.
Esta es la razón por la que se explican una serie de antiguas escenas iconográficas seudobíblicas, en las cuales se recogen plásticamente hechos tal como están narrados en algunos de esos libros apócrifos. Iconografía que ya encontramos en la última etapa paleocristiana y desde principios del Medioevo. Y que perdura en el románico rmi.
Los libros apócrifos, independientemente de las pretensiones religiosas por las que fueron escritos, contienen importantes noticias sobre aquella primitiva Iglesia. Algunas de estas noticias sólo se hallan aquí. También de esos libros se deducen otros datos que aclaran la vida y el desenvolvimiento o desarrollo de la misma Iglesia.
De ahí la extraordinaria importancia de estas fuentes para la historia de la Iglesia y de la historia en general 01>.
El "libro apócrifo" en que se encuentra la narración en escena, iconográficamente representada en el capitel de Balboa, es el llamado "Evangelio de Pedro" r121.
(10) Cfr., a modo de ejemplo. DELC;,\JX) Ci{H\.fEZ, Jaime, FICllA :-..:." 10 de esta rnisn1a seril' "/,<¡ Bibli(J en lo iconografía Pétrea LUL't'nse", "La ,\nunciación de la puerta Xorte de .San Nicolás de Porton1arín", en LiJL·cn.siu, N." 2 (Lugo 1991), pp. 39-76.
(11) Al que quiera inhirmarse mejor sohre esta temática y conocer cada uno de los libros apócrifos, con el texto íntegro (incluso bilingüe: en griego o latín y en espafiol) debidamente explicados, le sugiero la ohra de Al'RELJ() DE SA,'\'.TCJS, Los Evangelios 1\pck'rifos (8,\C', 148) ~1adrid, 1956.
(12) ,\l'RELJ() DE SANTOS, Evangelios ... (o.e.), E\·ongclio de Pedro. pp. 348-417.
l..t\ RIRLú\ Hf\1 L\ IC()f\10GRAFIA PETREi\ LCJCENSE 55
La resurrección de Jesús, según la ve el autor del apócrifo, se narra en los versículos 25-55, ambos incluidos. Transcribimos aquí aquellas frases especialmente reflejadas en la escena iconográfica del capitel.
-V. 35: "Mas durante la noche que precedía al domingo, mientras estaban los soldados de dos en dos haciendo la guardia, se produjo una gran voz en el cielo".
-V. 36: "Y vieron los cielos abiertos (tous ouranous), y dos varones (kai dúo andras) que bajaban de allí teniendo un gran resplandor y acercándose al sepulcro".
-V. 37: ''Y la piedra aquella que había echada sobre la puerta, rodando por su propio impulso, se retiró a un lado, con lo que el sepulcro quedó abierto y ambos jóvenes entraron".
-V. 39: ''Y ( ... ) advierten (los soldados) de nuevo tres hombres (treis andras) saliendo del sepulcro, dos de los cuales servían de apoyo a un tercero y una cruz (stauron) que iba en pos de ellos".
-V. 40: ''Y la cabeza de los dos (primeros) llegaba hasta el cielo, mientras que la del que era conducido por ellos sobrepasaba los cielos".
-V. 44: ''Y mientras se encontraban aún cavilando (los soldados) sobre ello, aparecen de nuevo los cielos abiertos y un hombre (antropós) que baja y entra en el sepulcro".
-V. 55: "Fueron pues (las mujeres), y encontraron abierto el sepulcro. Y en esto ven allí un joven (tina neaniskon) sentado en medio de la tumba, hermoso y cubierto de una vestidura blanquísima, el cual les dijo ... " (sigue en el versículo siguiente, anunciándoles la resurrección de Cristo).
C.- LA RESURRECCION DE CRISTO GRABADA EN EL CAPITEL DE BALBOA SEGUN EL "EVANGELIO APOCRIFO DE PEDRO"
1.- Descripción de la escena
u) lu descripción de Vázquez Saco
"El (capitel) de la izquierda ostenta cuatro figuras; la central, con aureola de santidad, se yergue detrás de una especie de ambón, sostenida por los brazos por otras dos figuras vestidas con largas túnicas, sobre las que se destacan atributos sacerdotales, como estola y manípulo. Tienen también halo de santidad".
:l6 JAIME DELGADO GÓMEZ
"El plano que mira a la nave se completa con otra figura humana, sobre la que se inclina un ángel que apoya en el hombro izquierdo de aquella la mano del mismo lado".
En su descripción encontramos una serie de imprecisiones y falta de detalles. Ambas cosas, precisión y detalle, son esenciales para poder interpretar debidamente la escena, cosa que Vázquez Saco ni siquiera insinúa<13
1.
b) La interpretacion de Nicanor Rielo
En el citado INVENTARIO ARTISTICO DE LUGO Y SU PROVINCIA (nota 6), Nicanor Rielo dice escuetamente: "Abside. Arco de acceso a la capilla mayor, de medio punto, con dos arquivoltas, columnas adosadas y hermosos capiteles con la Adoración de los Reyes y otra escena que pudiera representar la última Cena".
Ni aquí se describe la escena ni lo que dice de su interpretración tiene base iconográfica, como se confirmará al final de este estudio.
c) Descripción e interpretación de Yzquierdo Perrín.
"El izquierdo, -refiriéndose al capitel-, tiene en el centro una figura humana desnuda, sumergida en agua, con aureola en la cabeza y larga melena. Sus facciones resultan muy expresivas y en especial los ojos, a pesar de haber perdido el emplomado que realzaba las pupilas. Los brazos están pegados al cuerpo, las manos quedan al borde del agua. Lo flanquean dos personajes que parecen asirle por los brazos, visten largas túnicas de menudos pliegues y llevan las ropas para cubrir al Cristo central. Sus cabezas también están aureoladas. Sobre el personaje que mira hacia la nave surge un ángel en
(13) La interesanLísiina obra de este investigador del ro1nánico lucense quedó bien patente en sus 164 papeletas. Están publicadas en los tomos 1-\11 del ya citado RolclÍn Je la Conlisión Pro\'in'"·ial de ,\Jonunientos Je Lugo. ,\1 interrumpirse esta especie de "corpus", por una 1nuerte bastante pren1atura, continuó la publicación Je estas pupeletu.<: Don r\.1nadnr Lópl':t. Vakárcel. Casi tndas \<-1,..; igksias publicadas pertenecen al ron1ánico rural y tüeron visitadas y cstudi;1-das cuando los accesos eran dificilísimos y la n1ayor parte de !ns tcn1plos estaban encalados. Es intl'resante re.saltar esta doble realidad que excusa posibles errores o deficiencias en los esludio,..;. Don FrJncisco tuvo que hacer muchos Je ellos después de una grande y penosa ca1ninata que no dejaba ganas de volver al sitio, aunque la puhlicacüín lo aconsejase o lo requiriese. Y muchas veces debía adivinar, más que ver lo que n1al se dibujaba debajo de una capa de cal. Por otra parte, ni a su extraordinaria erudición, ni a su agudísitno ,..;aher, se lt·s puede exigir la responsabilidad que le exigiría si, en estos temas, fuese tan1-bién un "espl'L'iuli~tCJ".
Li\ BIBLIA EN I..A .. ICClf\.'OGRAFIA PETREA LlTCENSE 57
actitud de volar y que alarga su mano hacia abajo. El tema representado no presenta, ciertamente, problemas de interpretación: se trata del bautismo de Cristo".
Aunque la descripción, en lineas generales es bastante acertada, faltan en ella detalles interesantísimos que se pondrán de manifiesto al hacer una más minuciosa y precisa descripción.
Como se verá, su interpretación es absolutamente insostenible. Ni la iconografía ahí esculturada da pie para el bautismo de Cristo, ni la forma tradicional de representar tal escena tiene semejanza con esta compleja escenografía 041.
d) Interesantísimos detalles "olvidados o imprecisos" en los anteriores autores.
Primero. Los halos (aureolas de santidad) que confirman ambas descripciones (de V. Saco y de Y. Perrín) son "crucíferos" (fig. 13).
Este dato es muy interesante. Desde el arte ya paleocristiano el halo de Cristo es siempre "crucífero", y lo continuará siendo hasta nuestros días, sin que a nigún otro personaje, ni humano ni divino, le corresponda esta distinción.
Dos de estos "halos crucíferos" deben tener un simbolismo especial, o razón que explique su presencia en esos dos personajes. En su momento se tratará de dar una razonable explicación del hecho.
Segundo. La figura central que emerge del sepulcro (de un ambón, dice V. Saco, y del agua Y. Perrín). tiene sólo la mitad del cuerpo fuera. Y este su medio cuerpo, puesto de frente, se cubre únicamente por detrás con el manto. Por eso mismo, su frente aparece desnudo, es decir. su pecho y víentre. Y advíértase el detalle de las costillas resaltadas y el del vientre bien perfilado (fig. 14).
Tercero. La figura que víene volando, con las alas bien a la vísta, apoya, sí, su mano izquierda sobre el hombro del personaje que acompaña a Cristo por su derecha (fig. 15).
Pero hay un muy significativo y bien definido detalle más, que no dicen las descripciones. Y es que en su mano derecha, haciendo ésta de bandeja, lleva una especie de frasco en forma de garrafa.
(l4) En el bautismo de Cristo, desde sus primerísimas representaciones, aparecen siempre muy bien definidos, Cristo solo en el agua, y Juan, puesto siempre más allo, en actitud de bautizarle. Como elementos integrantes, suele estar casi siempre la "poloma" (Espíritu Santo) en alto. Algunas veces aparece también el río Jordán personificado en un venerable anciano que, sentado, contempla el hecho. Sólo en la etapa postmedieval toma la escena otros matices.
:)8 ,JAIA1E L>ELOADC) G()1\1EZ
Es un frasco muy abombado. Se adorna en el centro con una moldura y termina en cuello de tipo botella. Y. precisamente, por el cuello intenta cogerlo con su derecha el dicho personaje sobre el que el ángel se apoya.
Esta figura angélica también aparece, más o menos así, en la piedra del Museo de Orense. Pero prescinden de ella los maestros de Dozón y de San Isidoro. En San Isidoro aparecerá de otro modo.
Cuarta. Los personajes que sostienen al que tienen en medio, como bien precisan ambas descripciones literalmente transcritas, deben ser mejor detallados.
Hay que excluir de su vestimenta eso de "atributos sacerdotales, como estola y manípulo", que cree ver V. Saco.
Tampoco se puede aceptar eso de "llevar las ropas para cubrir al Cristo central'', que escribe Y. Perrín. Esas ropas son sus propios mantos.
Sencillamente se debe especificar que visten largas túnicas ceñidas en la cintura por un ancho y repujado cinto. Debajo de la túnica aparecen sus desnudos pies.
La túnica les cae elegantemente "al ser del cuerpo", aunque un poco en forma acampanada por debajo. Y se adorna con unos plieges verticales a modo de franjas, resaltando los rehundimientos, o negativos de los pliegues. con "surquitos", algo oblicuos los laterales y en forma de "espina de pez" el central.
Llevan también manto, que sólo se ve un tanto enrollado en el cuello, como una "doble pasada" de bufanda, y les cuelga por ambos lados sobre los brazos.
Quinta. Por último anotamos que el sepulcro de donde emerge la figura del medio (o sea, Cristo), se decora con un frente moldurado a modo de rústicas y largas hojas de palmera, que salen de una ancha rama. Palma que tambien pudiera ser una alusión al triunfo de Cristo sobre la muerte, recordando de nuevo este símbolo tan querido por el primer arte paleocristiano.
Como complemento queremos resaltar esa adusta e indefinida forma de los cuatro rostros. Forma, o estilo, tan propio de nuestro románico, sobre todo de las zonas rurales, más pobre y artesanal.
Los rostros no tienen detalles, o rasgos, "individualizantes''. Ni siquiera la figura angélica presenta una faz algo más tierna y juvenil, ni la de Cristo algo más dignificante que por eso se pudiera identificar.
J_.1\ BIBLIA E]'.¡' Lt\ JC()1\i'(_)GRJ\FTA PETRJ<~ LL!CEl\lSE 59
Los cuatro son muy expresivos, pero dentro de la "dureza indefinida" de sus rostros. Son éstos de ojos en forma de bolas en huecos circulares. Tienen largas y robustas narices, gruesos labios y alargada cara, rematando todo en un pronunciado mentón.
2.- Interpretación de la escena
La figura central, que emerge semidesnuda con un manto sobre los hombros, es CRISTO RESUCITADO.
Era costumbre greco-romana representar semidesnudos a sus héroes o emperadores. Solían ir ligeramente cubiertos con un manto desplegado al viento. Y esto se aplicó al gran héroe "Cristo resucitado".
Los dos personajes que tienen en medio al Cristo resucitado, uno por cada lado le están sosteniendo por los brazos. De este modo dan la impresión de estar ayudándole a salir.
Son estos dos varones (duo andras) los que bajaron del cielo abierto, que entraron en el sepulcro una vez que la piedra de la puerta rodó por sí misma, y que después, saliendo del sepulcro, "servían de apoyo a un tercero", como dice el texto apócrifo.
Los ''nimbos crucíferos" que, como Cristo, llevan los dos, sin duda interpretan iconográficamente lo que dice el versículo 39: " ... y una cruz (stauron) que iba en pos de ellos". Es un modo bastante original de interpretar el texto, pero, realmente, una cruz aparece detrás de cada uno de ellos.
Este aspecto "seudobíblico" se expresa de un modo preciso en el baldaquino de Dozón (fig. 4). Allí estos dos personajes, como ya se dijo atrás, sostiene cada uno una CRUZ, colocándola más atrás de la figura de Cristo.
Estas cruces no aparecen ni en la piedra del Museo de Orense, ni en la puerta de San Isidoro de León.
La cuarta figura, o ángel, es la reseñada en el versículo 44 y en el 55: " ... aparecen de nuevo los cielos abiertos y un hombre (antropos) que baja y entra en el sepulcro". "Fueron, pues, (las mujeres) y encontraron abierto el sepulcro". ''Y en esto ven allí un joven sentado en medio de la tumba" ... Este joven es el que les anuncia la resurrección.
60 J,\J,\JE DEL(;1\D() (}()1\fEZ
El autor del Apócrifo lo identifica con un joven en el v. 55. Lo llama "neaniskon", no "dntropos" como en el versículo 44 <
15).
No podemos aquí pasar por alto las distinciones que encontramos en el texto griego, y que explican iconográficamente la forma angélica de esta cuarta figura.
A los dos primeros personajes que bajan del cielo, les llama "dndras". O sea, el "vir" latino, el "varón" castellano. Es decir, el "hombre masculino", el "macho". Y como hombres nos los presenta el artista.
En cambio al tercero, el texto griego le llama "antropos". Es el "horno" latino, el "hombre" en castellano, pero sin género, incluyendo la idea de "ser humano", sin pensar en el sexo. De ahí que el artista nos lo represente iconográficamente con figura de ángel.
En el texto se afirma de este personaje que "baja y entra en el sepulcro". Pero nada nos dice de lo que traía en la mano, ni de lo que iba a hacer. Sólo más tarde nos lo vuelve a recordar, presentándolo sentado en el sepulcro y anunciando a las mujeres la resurrección.
Pero el hecho de portar un frasco semejante al que suelen llevar los Magos para ofrecer la mirra, tiene, sin duda, algún significado. Parece querer indicarnos, pues, el escultor que el ángel, ademas de la función de que habla el versículo 55, traía otra misión más. Y esta debía ser lo que, según el Evangelio, intentaron y no pudieron hacer las piadosas mujeres, cuando, muy de mañana, se van al sepulcro para ungir a Cristo 11<».
La mente del artista sería, por tanto, ésta. Vienen del cielo, en primer lugar, los dos personajes. Entran, pero el escultor los representa en el momento culminante de "apoyar a Cristo que sale del sepulcro". Por esto, sin duda, los coloca intencionadamente de modo que resuman los detalles de ambos tiempos diversos.
Observemos que ellos no salen del sepulcro, sino que están fuera, uno a cada lado . Por tanto aparecen en un primer tiempo sin haber todavía entrado y en un segundo, apoyando ya a Cristo que resucita, des pues de haber entrado ellos y hacer dentro lo que tenían que hacer.
(15) Quizás la transformación sea para adaptarlo al ')oven sentado al lado derecho", de que habla San .\.Iarcos (XVI, 3). Joven éste que, vestido enteramente de blanco, también anuncia la resurrección a las mujeres. Curiosamente para San ~1ateo este personaje era un ángel (Mt. XXVIII, l-7), y en San Luca..'l se habla de Jos hon1bres (Le. XXIV, 4).
(16) 1-fc. XVI, 1-2. "Pasado el sábado, ,\.faría ,\.lagdalena y 1-Iaría la de Santiago, y Salomé crnnpraron aroma._" para ungirle, y n1uy de madntgada, el primer día después del sábado, en cuanto salió el sol, vinieron al n1onumenlo". Pero ya no pudieron ungirlo, porque había resucitado.
L,\ HIHLD\ El\' l..:\ JCC>CiRAFli\ PETRI:.i\ L( 1CE,\lSE 61
Más tarde viene el ángel con ungüentos para ungir a Cristo. Llega y, en postura de vuelo como corresponde a su naturaleza angélica, entrega a uno de los anteriores el frasco. Este, con su compañero, se supone que ungen al señor antes de salir resucitado.
Unción que, segün el evangelio, intentaron hacer las piadosas mujeres, cuando muy de mañana se van al sepulcro, pero no les fue posible porque Jesús había resucitado ya 117J.
Y el angel, como testigo del hecho, se quedo allí para anunciar la resurrección.
Para poder representar el artista con cierta lógica todos estos pasos de los dos primeros personajes y los del ángel, necesitaría todo un largo ciclo iconográfico.
El maestro Esteban, de la puerta de San Isidoro, resolvió este atiborramiento de ideas y figuras mediante dos escenas. Fue una la de la "resurrección" de Cristo, apoyado y amparado por los dos personajes del texto apócrifo. Y fue la otra "la de las mujeres al sepulcro", a las que al ángel, el cuarto personaje de nuestra escena, les anuncia la resurrección.
El maestro Pelagio de Balboa y el que esculpió la piedra del Museo de Orense, resumen todo en esta única escena. Escena que es una magnífica y brevísima síntesis de "todos los tiempos del ciclo seudobíblico".
Logran esta tan sugestiva escenografía con sólo cuatro figuras. Pero estas cuatro figuras están tan hábilmente concebidas que son capaces de sugerir y plasmar las ideas de todos esos tiempos diversos.
Conclusión
Sobre la importancia de esta iglesia, escribía Yzquierdo Perrín: "Así, pues, la iglesia de San Salvador de Balboa es un interesante ejemplar del románico rural lucense no sólo por los valores que en sí tiene, destacando de manera especial la datación que proporciona su epígrafe, sino también por las importantes consecuencias que tuvo para una amplia zona la organización de los soportes de su arco triunfal: pilastras formadas por el muro de cierre de la nave y columnas acodilladas en él, esquema que se encuentra repetido en un buen número de edificios fechables a lo largo de toda la segunda mitad del siglo XII".
(17) Véase la nota 16.
62 JAIME DELGADO GC)MEZ
Sin negar toda esa importancia, ahora todavía más aumentada por saber tambien quien fue el maestro de la obra, pienso que su "singularidad" no está ahí, precisamente.
Por esto solo merecería únicamente un "cierto puesto de honor" entre la obras románicas de la zona. Pero sería exagerado exigir para ella "resonancias" especiales fuera de nuestro ambiente comarcal, o, como máximo, provincial.
Su singularidad está en esta "escena de resurrección" aquí estudiada. Singularidad todavía más resaltada al sumársele la gran importancia que también tiene el otro capitel simétrico con la escena de la "Epifanía", objeto de la FICHAN.º 13.
Aunque parezca cosa rara, hasta descubrirse estas cuatro escenas nos era totalmente desconocida en la iconografía primitiva y altomedieval, la resurrección de Cristo, al menos por cuanto yo sé. Y lo era tanto siguiendo los textos evangélicos, como el "Apócrifo de Pedro".
Desde la mitad del siglo IV aparece mucho en los sarcófagos la escena llamada de la "Anástasis", o de la "Cruz invicta". Escena que recoge simbólicamente el triunfo de la Resurrección de Cristo. Incluso, en los primeros ejemplares aparecen los dos soldados que hacían guardia al sepulcro. Pero están puestos uno a cada lado de la cruz, no delante del sepulcro Cl8l.
Sin embargo debemos precisar bien que allí no se trata de una escena gráfica de la Resurrección, tal como se narra en los texto bíblicos. Allí se trata solamente de una evocación de la misma.
La escena de la resurreción de Cristo, según los textos sagrados, va a ser un tema favorito para los artistas postmedievales. En los muchos siglos anteriores sólo existieron temáticas relacionadas con ella.
Entre estas temáticas abunda, sobre todo, la escena de las mujeres que van al sepulcro, e incluso se da la de Jesús ya resucitado que se hace presente a ellasC19l.
(18) Cfr. DELG,\l)() (_~)MEZ, Jain1e, El túnpano de Scrantcs (()rense), qt1izas un "unicum" en la iconografia ro1nánica, en Boletín i\uriense, T. 10 (1980), pp. 73-89. En este trabajo se hace un breve esbozo de la escena y se citan los monumentos donde se halla.
(19) En una miniatura del "Evangelio de Rábula'', escrito y miniado en el monasterio de Zagba en Mesopotamia en el año 586, encontramos tres escenas relacionadas con la resurrección. Aparece al lado del sepulcro de Cristo un ángel que habla a las mujeres. l)elante del sepulcro se hallan tres soldados asustados. y a la izquierda del mausoleo, Cristo se aparece a dos mujeres que se encuentran prosternadas ante él (cfr. DICTINNAIRE LYARCHE()L(X}IE CIIRETIENNE ET DE LITlJRGIE, (en las citas que sigan en esta misma nota, usaremos la sigla DACL), T. XIV, palabra RABUL.i\. Se halla la representación gTáfica del monumento en DACL, T. 111, col. 3.07."í, fig. 3.380).
LA BIBL!J\ Et-.' Li\ IC()f..T(X;RAFIA PETRE1\ LLTCENSE 63
Se debe poner también de relieve la gran importancia que encierra la escena aquí estudiada, por el texto seudobíblico que en ella se reproduce.
Está claro que esta escena, con las otras tres también ya estudiadas, arrojan un gran chorro de luz sobre los textos apócrifos.
En efecto, aquí no sólo está bien conocido por los artistas en este "Evangelio de Pedro'', sino que también debía ser muy familiar al pueblo, para quien se escribían "estas páginas iconográficas". Y el pueblo, con muchas de sus cabezas rectoras, ciertamente lo consideraban verdadera "Sagrada Escritura". Si así no fuese, no hubieran permitido estas imágenes en los edificios de culto.
Por algo el Concilio de Trento tuvo que ser tajante en esta materia y hubo de determinar, con precisión dogmática, los libros que eran sagrados, y por tanto "Palabra de Dios", y los que no lo eran, aunque hubiesen sido tenidos como tales.
A los especialistas bíblicos, y a los historiadores de la Iglesia, se les brinda, con esta y las otras publicaciones de este mismo tema también aquí reseñadas, un buen argumento histórico que ellos sabrán esgrimir y aprovechar mucho mejor.
He aquí el doble mérito de esta pieza, cuya posesión debe ser objeto de orgullo y de cuidadosa custodia para los fieles de Balboa, con su párroco a la cabeza, a quienes con cariño les dedico este trabajo.
Esta misma escena de las "mujeres al sepulcro" está repetidamente grabada en las famosas AMP<JLLAS de M()NZA y BOBBI(). Son del tiempo de San Gregorio Magno (590-600). En ellas el diácono Juan fue recogiendo para la reina Tetxiolinda aceite de las lámparas que ardían en las tumbas de los mártires de Roma (cfr. DACL, T. I. col. 1738, fig. 457; col. 1739, fig. 458; col. 1741, fig. 459; col. 1744, fig. 461; T. XI, col. 2762, fig. 8439). En ella.'> se ve el sepulcro, junto al que está el ángel y las mujeres. En el frente del sarcófago de Horonat (DACL, T. V, col. 2468, fig. 4713), abajo, a la izquierda, aparece Cristo ya resucitado, adorado por las mujeres. Y en el sepulcro de San Celso de Nlilán (f)ACL, T. XI, col. 1070, fig. 8067), también aparece el sepulcro de Cristo, a \..-Uya derecha están dos mujeres sobre la.'> que viene el ángel volando, y a la izquierda vemos al mismo Cristo que muestra su costado herido al incrédulo Tomás. Recordamos también el 'Marfil de 1\1unich" (DACL, T. l, col. 2929, fig. 985). Allí vemos el sepulcro del Señor con un soldado dormido a cada lado, y en el frente un ángel habla a tres mujeres. Pudiéramos continuar todavía con algunos ejemplares más, pero seguirían siendo siempre relacionados únicamente con el tema de la Resurrección.
Fig. J. - LJcrollc de lo ¡nicrru de 5k1n Isidoro
Fig . .f.- Ucsurn_'L'L'i<Ín del holdaquino de Stu. ,\forill de J)ozón
f'ig. 7. - Puerto
Fig. R. - \'entono uh::;idul
. ' .,._ '
' ..
f'ig. 11.- Inscripción con el non1bre del maestro
Fig. 12. - 1\rco lriunfal
'~ -- i ..
·,
'· ,..1
opn¡ ns ;ip ,-,fhuos1.1d ¡.1 ,f J;)i'Jup ¡.-ip ;)l[Dl~( [ -'!/[ ·.ff!.cf
O/S!l~f ;-1p
Y..1pnus.1r n¡ ,-ip ,"'>lf1JJ;:)( ¡ -'ti ·.ff!..-1 .. ~>(U,l}J:11U.l SOl(lll,lU,, SllS uo:i
STJJlift!./ 0Jj1JI1;_l S1Jf ,lp IJJS!,\ -'f[ ·if,1_,¡
O MISAL LUCENSE, SINGULAR TEXTO LITURXICO DO ARQUIVO DA CATEDRAL
Por XOSÉ FERivANDEZ FERNÁNDEZ
Coñécese co nome de Misal Lucense un libro manuscrito en pergamiño que se conserva no arquivo da catedral de Lugo e que posúe un valor incalculable non só pola súa antigüidade e polo minucioso labor miniaturista da escritura, senón principalmente por ser testemuña permanente do rito peculiar empregado nas celebracións litúrxicas da catedral lucense en tempos antigos, que ademais influiría e serviría de modelo para as restantes igrexas da diócese.
Misal e Breviario.
Nas distintas referencias ó mesmo denomínase indistintamente Breviario ou Misal. En realidade non se trata dun Misal ó estilo actual, como libro completo para a celebración da Santa Misa, senón que ruáis ben está orientado para servir nas funcións corais da catedral nas distintas horas do Oficio Divino, sen facer expresa referencia á Misa, excepto nalgúns casos. Por isto e porque así aparece expresamente sinalado no comezo da primeira parte ("Incipit Breviarius de omnibus sanctis"), algúns prefiren chamarlle Breviario Lucense.
Pero o nome de breviario naqueles tempos no significaba o mesmo que a('tualmente, como libro de rezo completo de tipo manual, senón que designábase con este nome unha compilación, sumario ou compendio abreviado dos distintos libros que se utilizaban no coro: Psalterio, Leccionario, Himnario, ,\ntifonario, Oracional... ;-..'este senso este códice manuscrito é efectivamente un Breviario, o que incluso se
O MISM, /,UCENSE 73
manifesta nas continuas abreviaturas moi complicadas que fan a lectura bastante dificultosa; e, dado que nel non se recolle a salmodia nin os elementos comúns do Oficio Divino e soamente aparece a parte do santoral, non pode considerarse simplemente coma un libro de rezo individual ó estilo actual. !'ola abundancia e amplitude da notación musical en himnos e antífonas máis ben podería considerarse coma un Cantora!, destinado á realización do canto litúrxico no coro, para ser utilizado polos cantores.
Por todo isto paréceme máis axeitado o nome de Misal Lucense como lle chaman outros, xa que tradicionalmente a Misa estaba incluída dentro da celebración do Oficio Coral, con elementos comúns: A oración da Misa é a mesma ca das Horas, a Epístola aparece distribuída nos Capítulos das distintas Horas e o Evanxelio está comentado nas lecturas da Homilía de Maitines, segundo a norma xeral de non ler un Evanxelio que antes non fose explanado na homilía; por outra banda no códice manuscrito aparecen os formularios completos dos elementos propios dalgunhas misas, coma a de Corpus, Translación de Santiago, Purificación, San Launamaro e, en moitos santos que non teñen oficio propio, ponse soamente a oración da Colecta, que vale para as distintas horas.
O Rito
O Misal Lucense pertence ó Rito Romano, que, por aquetas datas, xa se impuxera en toda a lgrexa Occidental, suplantando ritos anteriores, coma o galicano, o mediolanense, o visigótico ou o mozárabe. Nesta unificación litúrxica influíron os monxes de Cluny que se estenderon palas distintas nacionalidades de Occidente; e sabemos que no ano 1062 a provincia de Barcelona adoptou o rito romano; no ano 107 4 o Papa Gregario VII escribiu unha carta ó rei de Castela Afonso VI, pregándolle que introducise nos seus reinos a liturxia romana, e este rei, no Concilio de Burgos celebrado o ano 1080, conseguiu que se decretase a abolición do rito visigótico nos reinos de Castela e León. No ano 1090 a adopción da liturxia romana en España era xa un feito, con algunhas excepcións moi particulares, que seguiron empregando o antigo rito mozárabe.
Isto non supón a supresión total doutros ritos, senón que consérvanse elementos e formularios anteriores. A unificación refírese fun-
74 XCJSI!' FER1\'ÁI\'lJEZ FER1\'Ái\llJEZ
damentalmente á organización e estructuración das celebracións litúrxicas, pero respeta o santoral particular de cada igrexa, así como as oracións, leccións e moitos outros textos que eran coñecidos e estaban memorizados nas distintas comunidades.
Concretamente no Misal Lucense atopamos un santoral un tanto distinto do romano que manifesta un forte influxo da igrexa visigótica e a permanencia de devocións particulares. Así mesmo a meirande parte das leccións históricas, e moitas oracións, antífonas ou himnos son distintos da liturxia romana, o que se explica pola permanencia de formularios anteriores da igrexa sueva ou visigótica.
Na súa estructura xeral, o Misal Lucense acomódase á liturxia romano-franciscana, chamada así porque na súa organización tivo moita parte o estilo peculiar como a nova Orde dos Franciscanos tratou de realiza-lo oficio litúrxico das antigas Ordes Monacais de acordo coa forma propia da vida dos freires mendicantes, e que, a mediados do século XIII, estendérase xa por tódalas igrexas de Occidente.
Este influxo nótase na colocación do Calendario ou Epacta ó principio, na organización dos oficios dos santos con tres nocturnos e nove leccións, na brevidade destas leccións, e principalmente nos himnos ou pregarias á Stma. Virxe María engadidos ó final.
A historia
Este valioso manuscrito en pergamiño non aparece nomeado en ningún dos moitos inventarios que se fixeron en distintas épocas, porque nestes recóllense soamente os obxectos de culto, ourivería, esculturas ou vestimentas, pero non se fai referencia a libros.
A primeira noticia explícita deste códice aparece na acta capitular do 11 de outubro de 1913, cando o cabido recibe o Libro de parte do Bispo limo. Sr. Basulto, que o trouxera de Valladolid, onde llo entregara unha persoa anónima. O cabido determinou coidalo e protexelo, como merecía un libro de tan inestimable valor. Na referida acta capitular, literalmente copiada, dise: "El Fabriquero D. Antonio Cedrón dijo haber recibido del limo. Sr. Obispo un Breviario manuscrito que por su antigüedad es una verdadera joya, pues, según se desprende de las notas marginales y el testimonio de peritos, es del siglo XII, o lo más del XIII. Según manifestación de S. S. lima. le fue entregado por una persona desconocida en Valladolid, sin que sepa como haya ido parar allí... Se acordó sea depositado el referido libro en la caja de fondos de esta Santa Iglesia en un estuche forrado de corcho que a este fin se mandó hacer".
75
A este feíto fai tamén referencia Amador López Valcarcel no Episcopologio Lucense, pax. 62.
Non sabemos por que motivo e cando foi a parar a Valladolid e como foi recuperado. Tal vez enviouse alá co gallo dunha exposición, coma a que tivo lugar nesta cidade polo centenario do descubrimento de América no ano 1892, ou tamén podemos pensar na actuación dalgunha persoa desaprensiva; o caso é que non aparece en nigún sitio recolleita a referida desaparición.
De tódolos xeitos a súa pertenza á igrexa de Lugo aparece clara e indubidable pola inscrpción da folla de entrada volta, onde se di repetidas veces, en escritura que semella ser do século XIV ou XV, "Este libro he de Santa Marya de Lugo".
Por outra banda podemos dicir que este libro, a pesar de que non estaba inventariado, con todo era coñecido na Catedral Lucense, xa que o coengo Sr. Camino, a comezos do século pasado, estudiouno e puxo dentro do mesmo algunha anotación escrita e asinada de propia man. O devandito coengo Sr. Camino morreu no ano 1824, polo que nesa data o referido libro estaba no arquivo da Catedral e era coñecido e apreciado.
Descripción material
O códice que nos ocupa ofrece o aspecto dun volume normal, de factura moi antiga, coas seguintes dimensións: 27 cms. de largo por 18 cms. de ancho e 10 cms. de groso; pesa 3 quilos.
As tapas son de madeira de carballo moi antiga; teñen un cm. escaso de grosor; falta a metade exterior da tapa de entrada. Estas tapas están unidas ó lombo do libro por oito correas de coiro, das que tres aparecen pareadas, e están recubertas por un coiro escuro que noutro tempo estivo cravado ás tapas por catro anacos de pergamiño equidistantes por arriba do lombo do volume e suxeitos ás tapas por tres cravos en cada lado, como se desprende dos sinais que aínda agora poden apreciarse. Dos broches consérvanse dúas pezas.
O coiro que noutro tempo cubriu as tapas está despegado e moi deteriorado na parte que corresponde á tapa de entrada e incluso aparecen ne! varios cortes de coitelo.
As follas do libro son de pergamiño de 27 cms. de largo por 17 de ancho e están cosidas en caderniños con fío branco dobre e retorcido. O número de caderniños é 46, e de follas 427.
76 X<JSJ~ FER.l\l,-\1\IIJEZ FERl\l,\l\'DEZ
O volume consta de varias partes pertencentes a distintas épocas e construídas por distintas mans, que despois uníronse para formar un só libro. Pódense distinguir tres partes moi características:
l.ª Comprende o primeiro caderniño, con nove follas sen numerar, nas que se atopa o Calendario Litúrxico que rexe nas celebracións da Catedral Lucense, as Letanías dos Santos e os Salmos Penitenciais.
2.' A parte primitiva do Misal Lucense, que recolle as festas dos santos que se celebran na Catedral Lucense; comprende desde o comezo da numeración ata a folla 319.
3.' A parte moderna, que aparece coma un engadido, na que se recollen oficios esquecidos na parte anterior ou tamén repetidos e nalgún caso oficios máis recentes, como o de Santo Tomás de Aquino, o da Traslación de Sto. Domingo de Guzmán ou mesmo o da Sma. Eucaristía. Nesta parte atópanse oficios tan ligados á Catedral de Lugo como o de San Froilán ou o de Corpus. Comprende esta parte desde a folla 320 ata o final.
Epoca da elaboración do Misal Lucense
Non é fácil determinar con exactitude a data da elaboración deste códice manuscrito. As opinións ó respecto son un tanto diverxentes.
D. Antonio del Camino ürella, que foi coengo arquiveiro desta Catedral Lucense desde o l.º de febreiro de 1795 ata o seu pasamento acaecido en abril de 1824, nunha nota marxinal que aparece no folio 158, ó final da festa da Asunción, escrita e asinada por el, di que este manuscrito é obra do século XII ou todo máis do Xlll. Esta nota literalmente di: ''Mirum est quomodo haec omnia inserta fuerint in hoc Breviario Lucensis Ecclesiae saeculo XII aut XIII ad summun exarato" ( é sorprendente que todas estas causas fosen postas no Breviario da Iglexa Lucense composto no século XII ou todo máis no XIII).
Con todo, despois noutra nota escrita polo mesmo coengo Sr. Camino, no folio 376, respecto do oficio da Inmaculada Concepción, di que tal oficio podería ser do século XIV, xa que nunhas escrituras recolleitas no Libro O, folio 15 vto., diseque no ano 1335 estableceuse en Lugo a festa da Inmaculada Concepción.
Por outra banda hai unha folla manuscrita, sen data nin sinatura, dentro do volume, que posiblemente fíxose e adxuntouse ó mesmo cando se enviou á posible exposición de Valladolid ou tamén redactárona os peritos da devandita exposición para a mellor avaliación do
O MISAL LUCENSE 77
obxecto, xa que esta folla viña dentro do libro cando o cabido recibiuno devolto no ano 1913. Na devandita nota dise: "Misal del siglo XII al XIV en pergamino y en letra gótica".
Na acta capitular correspondente ó 11 de outubro de 1913, anteriormente referida, co gallo da súa recepción por parte do cabido, dise que este libro "por su antigüedad es una verdadera joya, pues, segün se desprende de las notas marginales y el testimonio de peritos, es del siglo XII o todo más del Xlll".
O coengo D. Inocencia Portabales, a comezos do século actual, fixo un estudio minucioso e detido do naso Misal Lucense cunha enorme profusión de datos paleográficos e estilísticos, xunto coa indubidable competencia na materia e o dominio das técnicas da investigación dabondo coñecidas por el. En canto á data da composición pensa que hai que distinguir dúas partes ben diferenciadas, tanto por criterios formais: a letra empregada na segunda parte é notoriamente distinta da primeira, as letras iniciais na primeira parte conteñen unha preciosa ornamentación, desaparecendo esta ornamentación totalmente na segunda parte; coma tamén por criterios materiais e de contido, xa que na segunda parte aparecen oficios de santos máis modernos. A primeira parte é mais antiga e comprende ata o folio 319, exceptuando os folios 212-219 que conteñen as leccións da Octava de Tódolos Santos, e tamén os folios 228-230 onde aparecen leccións para a Octava de San Martín de Tours, que parece que foron intercalados posteriormente, pois a letra é algo distinta do resto, as iniciais están feitas con letra vermella só e non vermella e azul coma as outras desta parte e incluso as follas de pergamiño son máis estreitas e mal cortadas. A segunda parte sería máis moderna e comprende desde o folio 320 ata o final.
Tendo pois en canta que a letra utilizada neste códice é a letra gótica monacal, que empezou a estenderse no século XII e seguiuse empregando ata o século XV; que no título do encabezamento sepárase cada palabra con tres puntos, o que é unha forma característica do século XII; que a forma das iniciais é normal e non posúe a ampulosidade característica do século XIV coa prolongación ata o final da páxina, o que dá orixe ás orlas que daquela puxéronse moi de moda; que a ornamentación das iniciais da primeira parte con liñas e puntos sutilísimos de cor vermella e azul no seu fondo é un labor propio dos miniaturistas do século Xlll; que non aparecen oficios de santos do século XV, este erudito investigador conclúe que a primeira parte pertence ó século Xlll e a segunda é do século XIV.
78 X()SÉ FER1\i'i\1VIJEZ FERIVi\1\'DEZ
Determinación
A miña opinión ó respecto é sen dúbida coincidente coa referida do Sr. Portabales, pero penso que se poden axustar aínda máis os datos de que dispoñemos.
Primeiramente parece que hai que distinguir, non dúas, senón tres partes, compostas en distintas épocas e por distintos autores: as dúas xa sinaladas e a parte inicial, que comprende o Calendario, a Letanía dos Santos e os Salmos penitenciais coas oracións correspondentes. Esta parte inicial ten unha entidade propia; non aparece paxinada, xa que a foliación empeza despois. Precisamente a maneira de numeralos folios é un argumento a favor da consideración de tres partes diferenciadas dentro do Misal Lucense: A parte inicial non aparece numerada, a primeira parte ou parte máis antiga estaba numerada ata o folio 177, e a segunda parte ou parte máis moderna estaba tamén sen numerar, pero a comezos deste século o coengo Sr. Portabales, para face-lo códice máis manexable á hora de buscar ou cita-lo que interese, completou a foliación desde o 178 ata o 418.
Estas tres partes existirían por separado como material para utilizar no coro e nas funcións da Catedral. Posteriormente unha man coidadosa, xa no século XV, xuntaría todo nun só volume, cosendo os caderniños e encadernando o conxunto; sería entón cando se puxeron as inscripcións que fan referencia á propiedade deste libro, xa mencionadas, que, polo galego empregado nelas, non poden ser traídas máis adiante do século XV. A mesma numeración da primeira parte podería ser desta época da encadernación ou anterior, aínda que o Sr. Portabales considera que foi feita a comezos do século XIX, xa que, doutro modo, non hai razón que explique o feito de estar numerada esta parte e non o resto do libro; polo demais os números arábigos eran xa coñecidos e empregados no século XV.
En segundo lugar pódese acoutar un período amplo, dentro duns límites ben definidos, ó longo do cal necesariamente realizouse esta importante obra. O límite máis antigo hai que situalo a comezos do século XII, xa que ternos un dato seguro para esta determinación, que é a letra gótica de tipo monacal na que está escrito, letra que empezou a utilizarse no século XII, polo que non pode levarse máis atrás esta escritura, anque os materiais recolleitos (oracións, responsorios, himnos, etc.) poden ser ou con toda probabilidade son anteriores, pois os amanuenses limitáronse a copiar algo que xa existía anteriormente.
r !
Jtiu:na con notación n1usÍL'al
80 XC)SÉ FERI\i'AI\lIJEZ FERI\i'Ai'\'DEZ
A notación musical nunha soa liña, cando existía xa o tetragrama atribuído a Guido de Arezzo e coñecido desde o século XI, non é motivo suficiente para leva-la elaboración deste códice máis aló do século XII, xa que este feito explícase pola pervívencia de formas antigas ou por ser copias de partituras anteriores.
O outro extremo que se pode establecer con seguridade é finais do século XIV. A razón principal para a determinación desta data é o feito de que non aparece no Misal o oficio de ningún santo canonizado no século XV, como Santa Mónica, San Bernardino de Siena ou San Boaventura, polo que é preciso concluir que foi escrito antes deste século.
Intentando facer unha aproximación maior atopamos algúns indicios a ter en conta:
!.º- Non aparece na primeira parte ningún oficio de santos do século XIII, que aparecen despois na segunda parte, coma Sto. Domingo de Guzmán, canonizado por Honorio III no ano 1224, e sobre todo, pola devoción especial nesta Igrexa Lucense, a festividade do Corpus Christi, establecida polo papa Urbano IV no ano 1264. Con todo hai que notar que na primeira parte aparecen as oracións de S. Pedro mártir, da Orde de Predicadores, morto no ano 1252 e canonizado por lnocencio IV no ano 1253; pero as leccións históricas aparecen na segunda parte, feito que podería interpretarse no sentido de que a primeira parte foi escrita nunha data moi inmediata ó ano 1253, cando aínda non foran elaboradas as leccións deste santo.
Por outra banda o feito de que na primeira parte non se recolla o oficio e misa do Corpus, e si na segunda, proba, sobre todo en Lugo, pola tradicional devoción á Sma. Eucaristía, que tal parte tivo que ser escrita antes do ano 1264, data na que esta festa foi promulgada para toda a lgrexa.
2.º- No oficio de Santiago, que aparece na primeira parte folio 131-135, recóllense 18 leccións co título xeral: "lncipiunt miracula Sancti Jacobi" (empezan os milagres de Santiago), e nelas refírense milagres que tiveron lugar nos anos 1001, 1104, 1105, 1106, 1137 e finalmente o sexto milagre aconteceu, segundo se di na 6.' lección, "nostro itaque tempore" (no noso tempo), isto é, no tempo en que se estaba a escribi-lo Misal, sen que por isto se poida determinar máis cando é ese "noso tempo". E verdad e que o milagre que alí se narra é o de Guilbertus Burgundiae, que aparece no Códice Calixtino libro II, pax. 154, como sucedido na súa época, e o devandito Códice Calixtino foi
O MISAL LUCENSE 81
composto no pontificado de Calixto II, que durou desde 1119 ata 1124. Penso que a expresión "nostro tempore" que aparece na lección, é copiada dun relato estereotipado que, polo mesmo, nada afirma sobre a data daquela. O que si se pode concluír é que a primeira parte do Misal tería que ser escrita despois do ano 1137.
3.º- Na segunda parte do Misal aparece o oficio de Sto. Tomás de Aquino, que foi canonizado por Xoán XXII no ano 1323, polo que esa parte non puido escribirse antes desta data.
En resume pódese concluir o seguinte: O Misal Lucense construíuse en tres épocas distintas. A parte inicial pertence ó século XII. A primeira parte é do século XIII, escrita entre os anos 1253 e 1264. A segunda parte é do século XIV, construida pouco despois do ano 1323. A finais do século XIV ou principios do XV formaríase e encadernaríase o volume, obra tal vez do que escribiu repetidas veces na folla de entrada volta, no tercio inferior, en galego medieval, a inscripción: "este lybro he de Sta. Marya de Lugo".
O Santoral
No Calendario que aparece ó comezo do Misal, o mesmo que acontece nos actuais, atopamos un catálogo dos santos e das festividades litúrxicas que se celebran ó longo do ano. O estudio deste catálogo resulta sumamente importante para coñece-las peculiaridades específicas da vida litúrxica na Catedral de Lugo e, por extensión, nas outras igrexas da diócese, así como as posibles influencias externas na introducción do culto ou devoción a determinados santos nesta comunidade. Dunha análise detida do santoral incluido neste Calendario podemos saca-las seguintes conclusións:
l.'- A base orixinal do Calendario Lucense parece se-lo Santoral da Liturxia Visigótica, xa que nel aparecen tódolos santos propios e característicos desta lgrexa, como son:
-Os mártires da España Romana: Eulalia de Barcelona (12 febr.), Torcuato e compañeiros (15 maio), Marina (18 xullo), Xusta e Rufina (19 xullo), Xusto e Pastor (6 ag.), Verísimo (1 out.), Vicente, Sabina e Cristela (27 out.), Severo ( 6 nov.), Emiliano (12 nov.), Acisclo, Victoria e Dionisio (17 nov.), Leocadia (9 dec.), Eulalia de Mérida (10 dec.), Colomba (31 dec.)
-Aqueles outros mártires ou santos da lgrexa Antiga dos que existían reliquias ou santuarios dedicados de gran veneración; estes son,
82 .XC>St FER1\TlÍlVI)EZ FER1VA1\TDEZ
máis frecuentemente, mártires orientais ou africanos, quizais pola maior facilidade de comunicación con estas zonas do Imperio despois da caída de Roma, debido á permanencia dos bizantinos na parte oriental da península e a relación dos mesmos co Reino Visigótico. Por iso atopamos no Santoral Visigótico recolleito no Calendario Lucense unha grande abundancia de mártires e santos pertencentes á parte dominada polos bizantinos, non só en Oriente, senón tamén en África e na zona italiana de influencia bizantina. Así: Xulián e Basilisa (7 xan.) cos que comeza o calendario visigótico, Tirso (28 xan.), Saturnino (31 xan.) Tecla (24 mar.), Víctor e Corona (14 maio), Nicomedes (! xuño), Ciríaco e Xulita (16 xuño), Claudio (7 xullo), Mamede (17 ag.), Adrián (8 set.), Eufemia (20 set.), Román (18 nov.), Vital, Catalina (25 nov.), Facundo e Primitivo (27 nov.).
-Os grandes personaxes da Igrexa Visigótica: lldefonso (23 xan.), Leandro (15 marzo), Euxenio (6 set.), Isidoro (22 dec.). A festa de Santa María Nai do Señor (18 dec.) foi insustituída polo X Concilio de Toledo (ano 656) por influxo de S. lldefonso.
2.º- A introducción do santoral gregoriano da Liturxia Romana, que se manifesta no feito de solaparse con santos dun calendario anterior que pasan a un segundo lugar, aínda conservando o oficio litúrxico ou, alomenos, a conmemoración. Este fenómeno nótase en santos como: Fructuoso (21 xan.), Fortunato e Aquileo (23 abr.), Simeón (2 maio), Félix e Fortunato (ll xuño), Rufo e Valerio (14 xuño), Xuliana (28 xuño), Marcial (30 xuño), Cucufate (25 xullo), Pantaleón (28 xullo), Elena (18 ag.), !'risca e Lázaro (! set.), Cornelio e Cipriano (14 set.), Claudio e Nicostrato (8 nov.), Paulo Narbonense (ll dec.), Colomba (31 dec.).
3.º- Dáse tamén unha grande abundancia de santos monxes ou bispos da Igrexa Galicana, froito do influxo dos monxes de Cluny na introducción do rito romano. Así: Ausberto ab. (9 febr.), Román ab. en Lyon (28 febr.), Maxolo, Mamede Poncio abades cluniacenses (ll maio), Xermán ab. París (28 maio), Medardo e Xildardo abades en Soissons (8 xuño), Avito e Adrubio ab. (17 xuño), Cesáreo Arelatense ob. (27 ag.), Laodicario Ob. (2 out.), Apolinar ob. en Valence (5 out.), Quirino ob. (6 out.), Xiraldo Ab. no mosteiro Aureliano (13 out.), Mauricio Ab. no mosteiro Vertano (24 out.), Amancio ob. apud Ruthenos (4 nov.), Columbano Ab. mosteiro Babiense (21 nov.).
Tamén festas propias da Igrexa Galicana pola grande devoción ás reliquias da paixón e ás figuras evanxélicas relacionadas coa mesma,
83
promocionada polas Cruzadas. Así: Lonxinos (14 marzo), Lázaro (1 set.), Cleofé (25 set.), Simeón profeta (8 out.), Marta (17 out.), María Salomé (22 out.), Paixón da Imaxe de Cristo (oficio no mes de novembro).
4.º- As festas propias da Catedral Lucense: Corpus Chisti, Asunción da Virxe María (15 ag.), San Froilán (5 out.). Tamén S. Pelaxio, martirizado en Córdoba baixo Abderramán III e orixinario de Galicia (16 xuño). A festa da Translación de Santiago (30 dec.) empezou a celebrarse en toda Galicia no pontificado de Calixto II a comezos do século XII.
Tamén pódense face-las seguintes consideracións:
l.'- Existe gran cantidade de festas de Translación, porque, debido ó aprecio das reliquias naqueles tempos, celebrábase solemnemente o aniversario da exposición destas á veneración dos fieis. Así: S. Nicolás (9 maio), Sto. Tomás (3 xullo), S. Martín (4 xullo), S. Bieito (11 xullo), Sto. Domingo de Guzmán (4 ag.), S. Ignacio mártir (17 dec.), S. Isidoro (22 dec.), Santiago (30 dec.).
2.'- No Calendario aparecen santos engadidos posteriormente, o que facilmente pode concluirse, pois están escritos con letra e tinta distintas. Trátase de santos máis recentes ou que recibiron culto despois de feito o calendario. Son os seguintes: Bríxida (1 febr.), Bias (3 febr.), Tomé de Aquino (7 marzo), Adrubio (16 xuño), Avito (17 xuño), Alexo (17 xullo), Domingo (5 ag.), Lois oh. (19 ag.), Xenesio (25 ag.), Agostín (28 ag.), Froilán (5 out.), once mil virxes (21 out.), Narciso (29 out.), Nemesio (31 out.), Teodoro (9 nov.), Catalina (25 nov.), Bárbara (4 dec.), Inmaculada Concepción (8 dec.).
3.'- No Calendario sinálase para cada mes a duración do día e da noite, existindo unha pequena diferencia para a situación xeográfica de Lugo; polo que pode concluirse que foi feito nun sitio de latitude superior, tal vez nun mosteiro inglés ou centro-europeo, e copiado servilmente neste dato.
4.'- O Calendario do Santoral Lucense necesariamente tivo que ser escrito antes do ano 1253, xa que ne! non aparece mencionado S. Pedro mártir, canonizado nesta data, aparecendo en cambio o seu oficio na primeira parte do Misal. Por outra parte tería que escribirse despois do pontificado de Calixto II (1119-1124), xa que xa aparece a festa da Translación de Santiago, instituída en Galicia por este pontífice. üu sexa, o Santoral Lucense confeccionaríase na segunda metade do século XII ou a comezos do século XIII.
84 .'\()SÉ FERi\'1'1\'[)EZ FERI\lÁi\'OEZ
A notación musical
Tal vez o máis interesante deste códice manuscrito é a abundancia de melodías coa correspondente partitura, o que fai pensar que se trata máis ca nada dun Cantora! feito para servicio dos cantores da Catedral.
A notación musical empregada é sumamente primitiva, xa que utiliza unha soa liña sobre a que se colocan, arriba e abaixo, as notas indicativas dos distintos sons. l\s figuras son de dúas clases: romboidais e cadradas, que sen dúbida expresan a diversa duración do son; posúe tamén liñas de enlace coma no canto gregoriano.
O feíto da notación nunha soa liña non é única deste documento, xa que atópase tamén no Libro de Rezo do rei D. Fernándo 1 (1037-1064) que se conserva no arquivo da Universidade de Santiago, o que podería interpretarse no senso da existencia dunha escola de música característica desta terra naquelas datas nas que xa era coñecido o tetragrama inventado por Guido de l\rezzo.
Polo aspecto exterior pódese distinguir unha dobre forma melódica: simple e complexa; a primeira recta, sen modulacións, emprégase nas antífonas, versículos e recitados; a segunda, con modulacións, propia dos himnos, invitatorios e cánticos. O ritmo da primeira é binario e o da segunda ternario.
l\s melodías posiblemente pertencen ó Canto Eugeniano da Liturxia Visigótica, que era coñecido en toda España e perdurou aínda despois de que introducira o Canto Gregoriano coa Liturxia Romana. Sería interesante facer un estudio comparativo das mesmas tendo en conta as melodías do canto mozárabe e do canto gregoriano.
LAS RELACIONES ENTRE EL MONASTERIO DE OSEIRA Y SAN SALVADOR DE ASMA, EN EL PRIMER TERCIO DEL SIGLO XIV
Por JOSÉ MÉI\'DEZ PÉREZ Introducción
Estudiamos aquí un documento inédito, fechado el 13 de julio de ¡334(1J, del cual ofrecíamos breves extractos, en la comunicación presentada al Congreso Internacional sobre San Bernardo, recientemente celebrado<2 i, que nos sitúa en un momento puntual de las relaciones entre ambos monasterios. El objetivo se concreta en una lectura de los hechos pretéritos que nos ayudará a comprender, de un modo más global, la vida de estos monasterios, tanto en el ámbito de sus propias relaciones, como en las que hacen referencia a otras iglesias de la diócesis de Lugo.
De un modo general, entre ambos monasterios no hubo malas relaciones. En toda la documentación que conocemos<"l no aparece nada relevante, salvo un pleito del siglo XVl!l, que hace referencia al lugar
(1) El docun1cnto del s. XIV se encuentra en un pleito por presentación al beneficio de S. Cristóbal de Forna'\. Cfr: Archivo Histórico Nal.'ional; Clero, Legajo: 3.532.
(2) "Relaciones entre los n1onastcrios de l)seira y San Salvador de Chantada en dos documentos de los siglos XIV y X\'111", en Actas del L·ongreso lnlemacionul Sobre Sun Bernardo, Vol. 1, ()rcnsc, 1992.
(3) Se ha consultado toda la docurncntación existente en el Archivo l listorico Nacional, referente al 11onasterio de ()seira, al monasterio de San Salvador de Asma o de Chantada, S. Benito el Real de Valladolid, ()}!eros: Legajo, 3.422 donde solamenle lenemos un invenlario de fincas urbanas, hecho por la Comisión Desan1ortizadora, por orden de Antonio Fernández, de 5 de noviembre de l.8~5 y en el que se nos dice que: el 3 de enero de 1836 el ex prior, Casin1iro Luna, hace saber a los de la Comisión, que la documentación de ()lleros eslá en el 1-lonasterio extinguido de ()sera, que él sólo tiene un memorial cobrador en el que le pagan. Esto hace suponer una buena parte de la documentación perdida. Archivo del Reino de Cialicia, Archivo ~fonástico de ()sera, Archivo Cenlral parroquial de Lugo.
86 .JCJSÉ ,\fÉ,\i'[JEX PJ:;REZ
de Lama, en el coto de Olleros (solariego del monasterio de Oseira), del cual ya hemos hecho mención eñ la comunicación citada(•! y cuya publicación preparamos en la actualidad. Hecha esta salvedad, y pese a los posibles conflictos de jurisdiccional, potenciales en los numerosos lugares(''1 en que las propiedades de ambas abadías eran colindantes, no ap~rece ni el más mínimo índicio de situación conflictiva('!.
El documento del siglo XIV
El documento del s. XÍV, referido al cambio de varias iglesias(7), deja entrever unas relaciones serenas e incluso de gran colaboración entre ambos monasterios, tendentes a la concentración de sus respectivos patrimonios.
Las iglesias que üseira entrega a Chantada son: San Cristóbal de Fornas, Santiso de Pradeda y San Jurjo de Centulle. Chantada, por su parte, entrega a üseira: Santa María de Castro y la mitad de Santa Cristina de Asma.
l. Los intercambios entre los monasterios de Oseira y San Salvador de Asma
A. U\S CESIONES DE OSEIRA EL MONASTERIO DE ASMA
1. La iglesia de San Cristóbal de Fornas.
En el clima de buen entendimiento referido, siendo abad de Oseira D. Fray Alfonso, y de San Salvador de Asma D. Juan Pérez, tiene
(4) Cfr., supra, n. 2. (5) Además dd lugar de I..an1a, sito en el coto de ( llkros, del don1inio de ()seira, en el que tenía
"mucha partida de vienes en este dicho lugar. feligresía y coto, así de casas, viñas, sotos", como encontramos en las diligencias hel.'has por el pago de la renta, cfr: A.H.N., Clero, Benedictinos, Chantada, Legajo: 3.530. Podemos poner como ejemplos: la feligresía de S. Juan de Veiga, de la jurisción de Chantada, dentro del !..'Oto de ()seira. Cfr. sobre S. Juan de Veiga, ,\.H.N. Clero, Libro: 6. 234, ful \1L. Y, en este mismo libro, fol. Lll y siguientes, se ve como Oseira pagaba a S. Salvador de Chantada, un "rnoio" de pan en la tulla de Veiga. Podrían multiplicarse las citas, pues en la zona de Chantada encontramos diversos lugares donde o bien limitan o están insertos en la jurisdición del otro monasterio. En el Archivo monástico de t )seira, Carpeta 6-2, está la fotocopia de un manuscrito "Resumen de la hacienda y haberes que en todas las especies tiene el n1onasterio de ()seira", donde pueden verse los distintos lugares en que las propiedades de ambos monasterios eran colindantes.
(6) Con respecto al litigio en el lugar de Lama, Cfr: Archivo monástico de Oseira, Carpeta 6, donde se incluye una fotocopia del Cartulario (?), fols. 47-49.
(7) Véase la transcripción en el Apéndice.
87
lugar en 1334 el traspaso a este último monasterio de la iglesia de San Cristóbal de Fornas181, estipulando el derecho de "presentación" adquirido con el clérigo Pedro Fernández.
Aunque el documento nos dice que se le conceden todos los derechos anexos a esa iglesia, debe respetarse, sin embargo, el derecho de "presentación" que el monasterio de Oseira había adquirido con el clérigo Pedro Fernández, que estaba presentado para dicha iglesia de Fornas. Por tanto, el monasterio de Chantada, tendrá que aceptar al citado clérigo:
" ... [para que] sea astituido esta vez en a media dita yglesia en perlado e ningun que non sexa embargado por esto do abbade de Chantada nen de seu convento nen denpois crego d'1\lemparte que se decia apressentado aa dita yglesia y o daian, que facia o titulo dela na apresenta~ion do abbade de Chantada. E se prevenia o daian jur, que se non pode desta vez dar na pressentacion do abbade de Chantada, que se faga o titulo dela o dito Pedro Fernandez e mais sen engano que se poder facer oir ambas partes. ·En maneira que esta composición seca guardada e mantenida en todo e por qual maneira que sexa, que se o titulo faza que o dicto Pedro Fernandez, que reciva a yglesia por lo abbade e mosteiro de Chantada e lle responda con todos los dereitos, que nos, na dita yglesia, habiamos de haver ... "
2. La mitad de Santiago de Pradedu.
Oseira cede, la mitad que le correspondía en la iglesia de Santiago de Pradeda.
El monasterio de Chantada, al recibir esta mitad, tiene, también, que aceptar una serie de condiciones por los compromisos que Oseira había adquirido, con anterioridad, sobre este patronato, a saber, un xantar a favor de Gon.;alo Pérez de Temes, así como que le fuese respetado el derecho de presentación que tenía en la primera vacante de la dicha iglesia:
" ... o xantar, que nos o ahbade d'Osseyra abiamos en a yglesia de Santiago de Pradera que o aja Gon\alo Perez de Temes en sua vida,
(8) " ... Siendo abad de Osera "don fray Alfonsso", en la "era de mil e trescentos e setenta e dous anos a trece días de julo''. y de San Salvador de Chantada "don Joan Perez" se hace "tal proveito e tal ca\•eo" ... "por quanto entendemos, que e por nossa boa bonan~a de nossos mosteiros, conven a saver, que nos os ditos ahhade e convento do mosteiro d'()seira damos para por scmpre por jur d'erdadeiros a vos os ditos abbadc e convento do mosteiro de Chantada y a vosos sucesores "la iglesia de san Cristobal de Fornas "enteiramente con todos seus juros e dereitamentos e pertencn~a.s que a ella le pertenece", así como " todos los xantares e servicios e rendas e proveitos, que nos en a dita yglesia habemos ... "
88 J()SÉ AJÉ,VJJEZ PÉRE7
segun lo nos demos e dcspois da morte do dito ("Jon\'.alo Perez, que finque o dilo jantar libre e quito o abbade, que forno dicto mosteiro de Chantada ... "
Otra de las condiciones, referida también a Gonzalo Pérez de Temes, la expresa así el documento:
" ... por quanto nos o abade e convento do mosteiro d'()seira habemos dado a l1on¡;alo Perez de '!'emes primeira vacante da dita mina yglessia de Pradeda e por entre nos as partes que aja o dito Gon\'.alo Perez a dita vacante, segundo le foy dada e que o crego para quen o dito Gonc;alo Perez, que, sin que sexa apressentado a dita yglesia, por apresentación do abbade do convento do mosteiro de Chantada ... "
La otra mitad del patronato de la iglesia de Santiago de Pradeda, había sido cedida por doña Fronilde, señora del monasterio de San Salvador de Ferreira de Pantónl"l, a este monasterio en 1175, bajo la custodia del abad Vida10<11, del monasterio de Meiraºº, juntamente con otras heredades inmediatas:
(9) PIÑEIR(), "J.Jernorias", III, 426 (1\1anuscrito en el Archivo de la Catedral de Lugo); Cfr, VAZQL1EZ SAC(), F. "Boletín de la Comisión de A1onumentos Histórico-Artísticos de Lugo", 1(1942) 281-283; RIEL() C.ARR.ALLO, N. "Inventario artístico de Lugo y su provincia", V. 1.tadrid 1983. 217. Era hermana de Doña. Sancha Fernández, fundadora del monasterio de 1·1eira junto con su marido, el segundo conde de Sarria, D. Alvaro Rodríguez, hija del conde D. Fernando Pérez de Traha y de Doña. Teresa de Portugal. Cfr. (',.();\Z1\LEZ J. "Regcsta de Femando ll,., 11adrid 1943, 55, nota 2; [)()1.1INGL'EZ CAS.AL, M.~ 11ERCEDES, "El n1onasterio de SunlG 1\flirío de ,\.Jeira y su colección diplo1nática", Universidad de Madrid 1952, (Tesis doctoral inédita) nos confirn1a lo que GONZi\LEZ J., ()b., cit, p. 45 hahía afirmado: "Encomendó el rey (Fernando 11) la tenencia de esas dos plazas (Ciudad Rodrigo y Lcdesrna, para repohlarla.s) a su mayordomo Punce de Cabrera"; los paréntesis son nuestros; Yi\.'\JEZ XEIR .. -\, D., "Aproximación al abadologio de ~Ieira", en Con1postel1an111n, X,"'{)(][] (1988), S.13-40.
(10) Para el abad Vida! véase d e.shldio de y,\.'\JEZ NEIRA, D., (lb., cit, pp. 537-38. El texto publicado en Con1poste//(Jnum está sintetizado. ,~rradecemos al P. Danüán Yáñez la amabilidad de darnos el lexto mecanografiado .sobre este abad, ante.s dl' ser publicado, donde se abunda en otros datos, e igualmente la acogida de tantas estancias en Uscira consultando fuentes.
(11) MA.'JRJQLTE. A., "Cisterciensiurn seu \'arios cclcsiásticorun1 annalium G condito cisterciun1, III, Lugduni, 1649, 28, nos da copia parcial del documento. PlÑEIR(), ()b., cit, T. 111, pp. 424-425, concretan1ente en el 42:), nos dice expresamente que " ... desde el tiempo de esta donación quedó sujeto esse monasterio de Ferreira al venerable abad Vida!, célebre en la santidad y virtud a sus sucesores, y a sus visita,;;, y direcciones como consta en el otro pergarnino del nlismo día y añn que la donación ... ". Estos docurnentos se darán a luz en el trabajn que preparamos, como queda indicado. Cfr: RJSC(), 1.1, ()h., cit, p. 32. l Iemos de advertir que el P. 1-t RISC(), cuando habla de este n1onasterin, en el tomo que acabamos de citar, lo confunde con el de santa :\:L" de Ferreira anejo a Samo.s, y el de San Salvador, cisterciense, anejo a 11eira. Por eso la cita de YEPES, en Crónica .... T. IV, fol. 302, en la página 31, se refiere a Santa 11aría, y a las páginas siguiente a San Salvador de Ferreira; Cfr: Yi\ . .1."'\JEZ NE!Ri\, D., "E/ 111onasterio cisterciense de Ferreira de Pantón", Lugo 1985, p. 4; Cfr: SA Bl{,\\\), II. El 1nona1..Y1to en Ch1/icia, T. 1, Coruña 1972, 438-40; Cfr: "FERREII{,'\ DE P .. \.'\T()i\''', en Gron Enciclopedia de CTalicia, XII, Gijón 1974, pp. 116-22.
89
" ... mediam ecclesiam de santo Jacobo de Praneda e quartam de santo Martina de Valascones et mediam de Pepeli e quartam de santo Joanne de ~vliliarios ... "º 2 ¡.
Esta mitad pasará, también, en fecha que por el momento ignoramos, a ser de presentación del monasterio de Chantada, uniéndose a la iglesia de San Salvador de Brigos, de la que va a ser aneja.
Todas esta donaciones nos hacen comprender las vicisitudes sufridas por muchas iglesias rurales, en poder de ilustres hombres, que las hacían pasar de una mano a otra según convenía en las distintas circunstancias.
3. San Jurjo de Centulle.
Otra de las iglesias que entrega Oseira es san Jurjo de Centulle "que es na terra de Chantada", sin que se establezca ninguna reserva en la plena disposición de sus derechos:
" ... en cal maneira que o nos axamos e nos pertenesca" para "por sernpre por jur d'erdade a vos e a vossos sucesores, que vos perberen ... ", a fin de que " ... possades a ellas apresentar d'ayqui adiante crego ou cregos ... Y que axades delas todos los xantares e rendas e proveitos e servicios, que nos agora abemos e nos pertenece ... "
Por los "yantares" esta iglesia tendrá bastantes litigios(131 • El documento, respecto a esta iglesia, ofrece, sin embargo, un detalle ante el que no podemos hacer más que conjeturas:
" ... estas yglessia._.;;; sobreditas, assi como os as damos hos us hos outros e de seremos sempre assi defessos por nossas partes de quen quer que nos las demandar quitar, salvo que o abbade e o convento d'()sseyra non se obliga a defender ao abade de Chantada nen ao seu mosteiro con la yglessia de san Jurjo, se a ella outro alguen doutra parte quixer demandar, que nos non sexamos mais, se ella o mosteiro d'Osseyra algun dereito ha, que se quitan del e o da o mosteiro de Chantada ... "
¿Se presiente, tal vez, litigio sobre los derechos de pertenencia, o sobre cualquier otro pleito, acaso iniciado, del que Oseira quisiera desentenderse? Todo son, sin embargo, puras conjeturas.
(12) Cfr, l'INEIRO. Oh .. cit, p. 246; Cf" RISCO. M. España Sagrada, XLI, Madrid 1978. p. 31; Cfr: \lLLAlvIIL Y (',\...')TRC ), Santa ,\Jaríc1 de ,\Jeiíli, p. 9; Cfr: ,\1.-f()R MEII,,\...'\;-, I IL<>loria de la Provincia de Lugo, \'l, pp. 228 ss. que la citan.
(13) Como mostraremos en el trabajo que efahoramos sobre Santa :r-.1arina de Chantada y su anejo San Jorge Je Asma desde 1591, aunque la sentencia de unión, con anuencia de vecinos y patronos, había sido firmada el 29 de mayo de 1590.
90 J(JSÉ "AfÉ]\'fJEZ PI~HEZ
B. LAS CESIONES DEL MONASTERIO DE CHAlVTADA AL DE OSEIRA
l. La iglesia de Santa Marina do Castro.
De esta manera el monasterio de Chantada va a entregar al de Oseira la iglesia de Santa Marina do Castro por "concanveo", " ... pra por semper por jur d'erdad toda yglessia de santa Marina do Castro enteiramente con todos seus juros e pertenen~as e dereitamentos ... ", " ... e no padroadigo e que lebedes dela e nas outras coussas todos los xantares e servicios e rendas e proveitos, que nos, e a dita yglesia, habemos e nos pertenece en qua! maneira que sea ... "
2. La mitad de la iglesia de Santa Cristina de Asma
Chantada cierra el cambio entregando la mitad de todo cuanto tiene y posee en la iglesia de santa Cristina de Asma (HJ.
Desconocemos de quién era la otra mitad de la iglesia. La documentación que conservamos no da pie para hacer ninguna afirmación, ni antes ni después del cambio, que nos aclare quién era el poseedor.
II. Naturaleza del cambio
Se trata, de un "escambo" de bienes de naturaleza privada, pese a que el objeto, es, en ocasiones, la cesión de bienes del patronato eclesiástico inherente a algunos bienes patrimoniales. Este docmnento de trueque es, por otra parte, pacífico, ya que no obedece, ni es consecuencia de otro compromiso, ni contrato anterior, contraído por ambos monasterios. El mutuo beneficio parece ser la razón principal, en función, tal vez primordial, de la proximidad de las iglesias relacionadas, con los cotos monásticos respectivos. Ello haría más viable la administración o control de los respectivos derechos del patronazgo.
El intercambio, además, se realiza con todas las legalidades, haciéndose mutua entrega de los respectivos títulos y cartas de donación, inherentes a los respectivos derechos y privilegios.
(14) R()!\1i\l\'I !\L\RTINEZ, 1·1., Colección diploinótica do 111os1eiro cislerciensc de Stlllla J\·furíu de ()seiru (102,')-1310), Vol. 1, n." 123. Por lo 4ue se \'C en esle drn .. -wnento, la citada igle.sia había sido Jonada por Alfonso IX a ( )seira el 28 de marzo de l.208. Este cambio con ()sera nos hace suponer otros anteriores entre ambos monasterios.
()SEIR,\ Y S1\I\' S,\LV,\DC)R DE ,\S,\!11\ 91
A este respecto, Oseira traspasará los derechos de las iglesias que le entrega y pueda probarlos:
" ... dar y a facer dar a vos e o abade de o convento do mosteiro de Chantada todos los títulos e cartas que nos habemos ... "
Al mismo tiempo, pide al deán de Lugo, Roy Blázquez de Sonar: " ... crego de don Fernan d'1\rias deian de Lugo, que nos de todos quan
tos titulos e cartas el de nos ten, que pertenezcan a estas yglessias ... "
Por parte del monasterio de Chantada se cumplen los mismos requisitos:
" ... habemos de dar a vos os ditos abade e convento d'üseira todas las cartas e titulas e certidumbres, que nos tenemos das ditas yglesias de sancta Marina de Castro, en(isi santa Christina ... "
Como última formalidad, y previa autorización de las autoridades eclesiásticas pertinentes, encargan al notario de Chantada la redacción de sendas cartas partidas:
" ... ao daian de Lugo e o arcediano de D~on ou a nosso Señor o hispo de Lugo, se mes ter for, que dian en sua autoridad y otorguen. E que esto sexa certo e non vena en dulta, nos a~ dita~ partes rogamos y encargamos e mandamos a Pedro Fenandez notario en Chantada, que faza entre nos dúas cartas partidas por ahc., tal huma coma outra e dian a cada una das partes a sua, signada ... "
Las cartas se harán firmes, con la consabida sanción para el que las infringiera:
" ... por pena de dous mili maravedis da boa moeda, que poemas, que os de a parte que o assi non cwnplir y guardar ... "
Esto no obstante, el intercambio nos parece un tanto desigual, pese a la cordialidad, a todas luces, patente. Es evidente, al respecto, que las cesiones que realiza el monasterio de Asma, están, en su naturaleza libres de todo carga o derecho a terceros, puesto que se realizan sin ningún tipo de reserva u obligaciones previamente adquiridas:
" ... e que possades a ellas apressentar d'ayqui adiante crego ou cregos, cada vez que se vacaren cada una das ditas eyrexas. Y que axades delas todos los xantares e rendas e proveitos e servicios, que nos agora abemos e nos pertenece d'aver en qual maneira que sea ... "
Extremo éste del que no participan las iglesia cedidas por Oseira, cuyos respectivos derechos de representación se traspasan condicionados, al menos en su "primera vacante".
(15) Posiblemente este "en" sea "e" por lógica de los cambios y el sentido del documento. Error del copista.
92 JOSÉ ,\fÉNDE?: PÉRE?:
Desigualdad, en su última instancia, relativa, porque siempre estaría en función del interés que el monasterio de Asma tuviera por obtener los derechos sobre las iglesias respectivas.
Otra salvedad, más seria, en este caso, tendríamos que hacer, en cuanto a la iglesia de San Jurjo de Centulle, sobre la cual el monasterio de Oseira, abiertamente, se exonera de posibles pleitos futuros.
LOS INTERROGAi'\JTES QUE SUBYACEN EN DICHO INTERCAMBIO
Hay una serie de preguntas de muy difícil respuesta, acerca de cada una de estas iglesias. ¿Cómo llegaron a posesión de los distintos monasterios? Por lo que vemos, referente a otras del monasterio de Chantada, podemos decir que por donaciones particulares o reales, como nos atestigua la documentación de Osera referente a Santa Cristina de l\sma {ll•J.
APENDICE DOCUMENTAL
1334, julio, 13.
El nlonaslerio de ()seira ccunbia sus derechos en las iglesias de San Crislóbal de Fornas, Sanliago de Pradeda y San Jurjo de Centulle por los (/lle el inonaslcrio de l..,hantada detentaba en santa 1\1arina de C'aslro y santci l"'ristina de i\sn1a.
Copia en papel. 1V LIV, Clero, legajo 3532.
Extr: José 1-1éndez Pérez, "Relaciones entre los monasterios de ()scira y San Salvador de Chantada en dos documento de los siglos XI\T y X\111", en 1\clas del Congreso lnlernacional sobre San Bernardo, Vol. 1, Orense, 1992.
In I)ei no1nine amen. Era de n1il e tre~entos e setenta e dous anos a trece dias de julo. Saban quantos esta carta vieren, como nos Don Fray 1\lonso ahhad do mosteiro de santa 1\..1aría d'(Jscyra y o convento dcsse mismo mosteiro fazemos ta1 proveito e canveo convosco Don Xoan Perez ahhadc do mosteiro de san Salvador de Chantada e con o convento dese lugar, 4ual en esta carta he escrito. Por quanto entendemos que eOil por nossa boa honan-;a de nossos mosteiros concen a saver, que nos os ditos
(16) R()1·L\..."\'I 111\RTINEZ, :\L, Colel'Ción diplon1á1ka ... , Ob., cit, Vol. l. n." 123. Advertimos, después de hablar con el autnr, que en este docurnento faltan varios firmantes, según el Códice l:l-8 del Archivo Histórico Nacional, por omisión tipográfica. (Cfr: n."' 240, 499).
(17) En el texto el.
93
abbadc e convento do mosteiro d'(Jsseira damos para por sempre por jur d'erdadeiros a vos os fitos abhade e convento do mosteiro de Chantada y a vossos sucessores para esse vosso dito mosteiro toda a yglessia de san Christoval de Forna enteiramente con todos seus juros e dereitamentos e pertenen~as, que a ella le pertenece d'aver, en quanto e no padroadego y que lebedes dela nas outras catL..,sa,;;; todos los xantares e servicios e rendas e proveitos que nos en a dita yglesia habemos e nos perte~e d'aver, en qual maneira que a cal e en terra d'Asma d'aanadigo de Lugo. Outrossi vos darnos para por sernpre por jur d'eddad para esse di tornosteiro de chantada a mitad da yglesia de Santiago de Pradeda enteramente con todos seus juros e pertenencas e dereituras, que a e ella a e le pertenece d'aver, en qual maneira que canto e no praoadigo da dita media yg1esia. E que levedes del e nas outras caussas todos los xantares e servicios e rendas e proveitos, que nos en a dita media yglesia hahemos e nos pertene d'aver, en cal maneira que a qual yglessia es no arcediagadigo de Doc;on, que he no obispado de Lugo. E por esta pressente carta entregamos logo corporalmente a vos os ditos ahbade e convento do mosteiro de Chantada y a hossos sucesores no jur e na posisson das ditas yglesias, segundo dito he por nos, nos fara del. Outrossi nos os ditos ahbade y o convento do mosteiro d'()sseyra renunciamos e darnos a vos os dilos ahhade, convento do mosteiro de Chantada para o dito bosso mosteiro para sempre todo quanto dereito e jur e pradoadigo nos y o dito mosteiro d'Osseyra habemos e nos pertenesce na yglessia de san Jurjo de Centulle, que es na terra de Chantada e no obispado de Lugo, en cal maneira que o nos axamos e nos pertenesca. Dou e damos a vos as ditas yglessias, segundo dito he, que as axades para por sempre por jur d'erdad a vos e a vossos sucessores, que vos perheren(!Hl en o dito mosteiro de Chantada e que possades a ellas apressentar d'ayqui adiante crego ou cregos, cada vez que se vacaren cada una da.;;; ditas eyrexas. y que axades delas todos los xantares e rendas e proveitos e servicios, que nos agora abemos e nos pertenece d'aver, en qual maneira que sea. E nos os ditos abbade e convento do mosteiro de Chantada por nos e Por nosso mosteiro e por nossos sucessores rescevimos de vos os ditos abbade e convento do dito mosteiro d'Oseira e de hosso mosteiro todo esto, como sohredito he. E damos a vos por concaveo dello pra bos e pra vossos socessores e pro dito rnosteiro d'Osseyra pra por sernper por jur d'erdad toda yglesia da santa ~1arina de Castro enteiramente con todos seus juros e pertenen~as e dereitamentos que he e ella a e le pertenece d'aver, en cal maneira que sexa, que e no padroadigo. E que lebedes dela e nas outras catL'8as todos los xantares e servicios e rendas e proveitos que nos en a dita yglesia habemos e nos pertenec;e, en qual maneira que sea. Outrossi vos damos para por sernpre por jur d'erdad para o dilo bosso rnosteiro d'Oseyra para vos e pros vossos sucessores a mitad da yglesia de santa Christina
(18) Prohahle vulgarización de pcrvcnio, de donde: "ptirvir", en gallego, o "porvenir" en castellano.
94 ,JOSÉ l\,fÉ1\llJEZ Pl~HEZ
d'Asma enteiramente con todos seus juros e pertenen\'as e dereitamentos, que ella a e le pertenece en [qual]quer maneira, quanto e no padroadigo da dita yglesia, que lebedes dela nas outras caussas todos los xantares e servicios e rendas e proveitos que nos en a dita media yglesia habemos y nos pertenece d'aver, en cal maneira que sea. As quales yglessias son en o bispado de Lugo e no arcedianadigo de Doi;on. E damos a vos as ditas yglesias segundo dilo he, que as axades para por sempre, por jur d'erdad, vos e bossos sucessores, que pus vos vinieren en o dicto mosteiro d'Osseyra e que possades dellas apressentar d'ayqui adiante crego ou cregos, cada vez que se vacaren cada una das ditas iglessias. E que axades delas todos los xantares e servicios e rendas e proveitos que nos en ellas agora habemos e nos pretenec;e d'aber, en cal maneira que sea. E por esta pressente carta entregamos a vos corporalmente e no jur, e na pt)SSesión das dictas yglesias, segundo dito hes por nos, nos fora del. E nos os ditos abbade e convento do mosteiro d'Osseira conviemos a dar y a facer dar a vos e o abbade de o convento do mosteiro de Chantada todos os titulos e cartas, que nos habemos e nos pertenesce dar por rai;on destas ditas yglesias de san Christobal e de san Jurjo e demais mandamos logo por esta pressente carta a Roy Vazquez de Sonar crego de don Feman d'Arias <leían de Lugo, que nos de todos quantos titulos e cartas el de nos ten, que pertenezcan a estas yglesias ambas e a nos por ellas, sendo esta composición confirmada polo daian e polo arcediano de Doc;on. E nos o abbade e convento do mosteiro de Chantada habemos de dar a vos os ditos abade e convento d'()seira todas las cartas e titulos e certidumbres, que nos tenemos das ditas yglesias de sancta Marina de Castro en santa Christina. E nos as partes outorgamos e habemos por firme tocio esto, que sobredito hee por nos e outorgamos que sexa assi todo aguardado, e complido a cada una das partes para por sempre xamas. E outrossi otorgamos a facer sempre de paz todas estas yglessias sobreditas assi como os as damos hos us hos outros e de seremos sempre assi defessos por nossas partes de quenquer que nos las demandar quitar, salvo que o abbade e o convento d'Osseyra non se obliga a defender ao abade de Chantada nen ao seu mosteiro con la yglesia de san Jurjo, se a ella outro alguen doutra parte quixer demandar, que nos non sexamos mais, se ella o mosteiro d'Osseyra algun dereito ha, que se quitan del e o da o mosteiro de Chantada, segun <lito he. E para esto assi todo ser cumplido e mantenido hos us hos outros, nos as ditas partes obligamos para ellos tocios los ves dos nossos mosteiros. Ademais somos convenidos ambas partes, que Pedro Fernandez clerigo, que es pressentado a yglesia de san Chistobo sea astituido esta vez en a media dita yglesia en perlado e ningun que non sexa embargado por esto do abbade de Chantada ne de seu convento nen denpois crego d'Alenparte, que se decia apressentado aa dita yglesia y o daian, que facia o titulo dela na apresentac;ion do abbade de Chantada. E se preveniaO"l o daian
(19) Esta vez vulgarización de prCJcvcnio.
()SEIR.-\ Y S.·L\~ S.-\L\'1\D()R DE ,\S,\L\ 95
jur, que se non pode desta vez dar na pressentación do abbade de Chantada, que se faga o titulo dela o dilo Pedro Fernandez e mais sen engano, que se poder fazer por ambas las partes. En maneira que esta compossicion sexa aguardada e IP.ittntenida en todo e por qual maneira que sexa, que o titulo faza que o dicto Pedro Fernandez, que reciva a yglessia por lo abbade e mosteiro de Chantada e lle responda con todos los dereitos que nos, na dita yglessia, hahiamos de haver. E outrossi e posto entre nos as partes que o xantar, que nos o ah hade d'Osseyra abiamos en a yglessia de Santiago de Praeda, que o aja Gon¡;aso Perez de temes e sua vida, se.gun lo nos demos e despois da morte do dito Gon~alo Perez, que finque o dito jantar libre e quito o abbade, que for no dicto mosteiro de Chantada. E outrossi, por quanto nos o abade e convento do mosteiro d'()seira habemos dado a Gon~alo Perez de Temes primeira vacante da dita mina yglessia de Pradeda e por entre nos as partes, que aja o dito (}on~alo Perez a dita vacante, segundo le foy dada e que e que o crego para quen o dito (}on~alo Perez, que, sin que sexa apressentado a dita yglessia, apresentacion do abbade do mosteiro de Chantada y o titulo que se lle faze a sua ap[resentacion]. E prometemos a boa fee nos as ditas partes donantes agardar todas estas cousas sobreditas e cada unha delas e de non yr contra elas nen contra ninguna delas en todo nen parte e den1ais pocmos y outorgan1os que esto todo, como sobrcdito he, que sexa entre nos y entre nossos sucessores cumplido e guardado e mantenido para por siempre por pena de dous mil maravedis da boa moeda, que poemos, que os de a parte que o assi non cwnplir y guardar, como sobredito he a outra parte que rrehussar. E a pena sobredi;a, lebada ou non, que esta carta y este L\.lncaveo finque firme y para esta pena, a.'\ ditas partes obligamos todos los vees de nossos mosteyros. E por quanto nos as ditas partes vemos y entenden1os que este concaveo e gran prol nossa y boa pujan~a de nossos mosteiros, pedirnos y rogamos ao daian de Lugo e o arcediano de Do~on ou a nosso Señor o hispo de Lugo, se mester for, que dian en sua autoridad y otorguen. E que esto sexa certo e non vena en dulta, nos as ditas partes rogamos y encargarnos e mandarnos a Pedro Fernandez notario en c~hantada, que faza entre nos duas carta_.;; partidas por ahc., tal huma con1a outra e dian a cada una das partes a sua, signada signada (sic) con seu señal. 'l'estigos que foron presentes: J)omingo Fcrnandez clerigo perlado de santa \'aya de Camba, ROOrigo \'azquez de Lalin, Estevo \Tázquez, i\fonsso Rodriguez estudiante do 1\bbade d'Oseyra, Gon~alo Pcrez e Men de <;ilara, Fr. Francisco de Jaen crego de Beiga. \.
7esteiros: Pedro Cionc;alez de Pradeda, Lorenzo Ramos de Quentela, Roy C'ron~alez crego de l~esteiros, Estevo Loren~o perlado de Castro. Lorenzo \.razquez clerigo, Pedro \.'azquez crego de Freste con Francisco Miguez, ·Estevo \lazquez, Joan \Tazquez de Carreira. Outrossi, despois desta feita a beinte y cuatro dias de juio era sobredita, estando en Lugo e nas cassas do dicto dayan don Francisco ,\ria....;;, don Joan Perez abbade sobredito, en seu nome e do convento do mosteiro de Chantada e fray Joan Perez predador (sic) do ahhade e do convento do mosteiro d'Osseira, en nome
96 J()SÉ MÉl\lDEZ PÉREZ
dos ditos abbade e convento como he, paresceron ante don Francisco Arias deyan de Lugo y ante don Pedro Rius arcediano de Dozon e na dita yglesia de Lugo e mostraronlles esta carta de composición e feceron ant'eles leer e publicar e pedironles que otorgassen esta composicion e convanveo, que se en esta carta conten, dando para ello su autoridad assi como e de dereito. Y os sohreditos, dayan y arcediano respondendo dixeron esto que se sigue. E nos os ditas, daian y arcediano, vendo que a dita promuta.;on he muy proveitossa aos mosteiros sobreditos e por ende a pedimento dos abbades sobreditos e dos conventos de seus mosteiros habemos por firme e por valedeira a dita promutacon e concaveo, dando para ella en aquella mellor maneira e forma, que podemos de dereito, nosa autoridad y licencia especial y en testimonio desto mandamos faser dua..,;;; cartas desta compossií;ion, porque cada un destes mosteiros tubesse a sua carta. E por rnaior firmidanza rnandamosla sellar con nossos sellos pendentes. Roi Vazquez clerigo de Sonar e Francisco Vazquez abbogado e Roy Perez Xardude crego. Antonio Perez crego d'Alenparte e Pedro Femandez notario en Lugo e Francisco Fernandez notario publico del Rey en Chantada y en seus alfozes, que a esto todo pressente foy y a rogo y a pedimiento das ditas partes esta carta en mina pressencia ha fize escrevir y esta señal es rneu em testimonio de verdad que tal hes.
A MULLER NA IGREXA HOXE
E NO FUTURO
Por M.ª LUISA FERNÁNDEZ MARCOS
Lección de clausura do Curso 91-92, pronunciada no Centro de Teoloxía-Laicos de Lugo (CETELLU).
"E creou Deus o home á súa irnaxe, creouno á imaxe de Deus, creouno varón e femia. E bendíxoos asi: -Reproducidevos, crecede, enchede a terra e sometédea. Mandade nos peixes do mar e nos paxaros do ceo e nos replis todos da terra'" (Xen l. 27-28).
Este texto pón de manifesto sen ningún xénero de dúbida a igualdade fundamental do varón e a muller, creados ámbolos dous á imaxe de Deus e chamados por El a domina-la creación.
O libro da Xénese presenta dous relatos da Creación. ()do capítulo 1, do autor chamado sacerdotal, pertence ó párrafo citado. O capítulo 2 recolle o texto yahvista, que relata a formación da muller a partir dunha costela de varón. Este relato tén sido utilizado por unha eséxese masculinizante para demostra-la inferioridade da rnuller con respecto ó varón. Sen embargo, o mesmo texto yahvista parece manifestar claramente que a muller posúe a mesma natureza que o varón, sendo o único ser creado con quen éste pode establecer unha relación entre iguais (agora esta é coma min, o mesmo óso, a mesma car:ie, (Xen 2, 23).
O libro da Xénese, coma os restantes textos bíblicos, foi escrito por varóns nunha sociedade dominada por varóns. Indudablemente reflexa a cultura dominante no momento en que se escribe. Desde este punto de vista, resulta moi erara a mensaxe da igualdade da muller con respecto ó varón transmitido pala Xénese.
98 1\1.'1 Ll'IS1\ FER1\rÁ,\rL)EL A11\RC(JS
O relato bíblico da Creación é o fundamento da doctrina da lgrexa sobre a dignidad e da muller, baseada na súa condición de imaxe de Deus. Esta é a verdade teolóxica básica sobre a muller.
O texto yahvista referente á Creación, xunto co relato da caída (Xen 3), son utilizados como xustificación da inferioridade da muller no xudaísmo e o cristianismo. i\ interpretación común do relato da caída fai aparecer á muller como tentadora, intermediaria entre o demo e o home e principal culpable. Sen embargo, de acordo coa eséxese actual, a intención do relato é ante todo mostrar que o mal non procede de Deus, senón do home e que varón e muller son responsables deste advento do mal ó mundo.
No i\T a muller atópase nunha situación de erara discriminación, totalmente sometida ó pai ou ó marido. i\lgúns estudiosos aprecian un certo progreso na valoración da muller ó longo da historia de Israel (\Tillar, 1981). Pero na época de Xesús a muller encóntrase nunha posición de particular sometemento e marxinación: non podía falar na sinagoga nin estudiar a lei; non podía testificar perante un tribunal; no templo ocupaba un lugar marxinal, reservado para elas.
A muller no evanxelio
O NT supón un paso decisivo na valoración e dignificación da muller. Os evanxelistas, xudeus varóns, transformados sen dúbida por Xesús pero influenciados polo contexto socio-cultural ó que pertencían, transmítennos datos suficientes para deducir o cambio na valoración da muller no entorno de Xesús.
A actitude de Xesús cara á muller rompe de tal xeito cos costumes da súa época que chama a atención mesmo ós seus propios discípulos: Xoán ( 4, 27) relata, no encontro de Xesús coa samaritana, que os discípulos se sorprenderon de que falase cunha muller.
Xesús trata á muller con inmenso respeto, tómaa en serio, valóraa. Non só había mulleres entre os discípulos que o seguían (Le 8, 2-3), serrón que mantén con elas diálogos de contido teolóxico, profundos: Así a conversación coa samaritana (Xn 4, 4-42), á que se manifesta como Mesías. Ou a que mantén con Marta, antes da resurrección do seu irmán Lázaro, na que lle di "eu son a resurrección e a vida" (Xn 11, 23-27). De María, irmá de Marta e Lázaro, dinos Lucas (10, 38-42) que "sentada ós pés do Señor, escoitaba as súas palabras". A expresión "sentarse ós pés de" utilizábase para describir a condición de
99 A MULLER NA IGREXA HOXE
discípulo con respecto a un mestre (así en Feit 22, 3 dise que Pablo foi "instruído ós pés de Gamaliel"). Xesús admite que unha muller sexa discípula súa (nunha sociedade na que a muller non tén acceso ó estudio da lei).
A actitude de Xesús diante da muller é sempre liberadora: Oponse á facultade exclusiva do varón de repudiar á súa muller (Me 10, 11-12). Defende e perdoa á muller adúltera (Xn 8, 3-11). Acepta e louba a actitude da muller criticada polos varóns (Me 14, 3-9). Compadécese e alivia os seus sufrimentos (Me 5, 25-34: Me 7, 24-30; Le 13, 10-17). En todos estes casos a persoa é máis importante que o cumprimento estricto da lei.
Hai mulleres que acompañan a Xesús durante a Paixón (Le 23, 49), están ó seu lado ó pé da cruz (Xn 19, 25), cando a maioría dos apóstolos o abandonaran, e están presentes no seu enterramento (Le 23, 55).
Son mulleres as primeiras testemuñas da Resurrección (Me 16, 1-7), María Magdalena é a primeira persoa a quen se aparece Xesús Resucitado e lle encarga que anuncie a noticia ós discípulos (Xn 20, 11-18). E isto acorría nun contexto socio-cultural no que o testemuño dunha muller non era válido perante os tribunais.
Na sociedade xudea da época de Xesús a muller era valorada únicamente pola súa matemidade. A actitude de Xesús que rompe cos prexuizos establecidos, maniféstase tarnén neste ao;;pecto: Cando unha muller lle di: "Ditoso o ventre que te levou e os peitos que te "riaron", Xesús responde: "Ditosos máis ben os que escoitan a palabra de Deus e a gardan" (Le ll, 27-28). María é ditosa, non pola súa rnaternidade, senón pola súa fe, pula súa resposta libre á chamada de l)eus . .1\ grandeza dunha muller non está- na súa condición de nai (nin siquera tratándose da nai de Xesús), senón na acollida da palabra de Deus.
María, a nai de Xesús, destaca entre as figuras femininas do NT. María é a muller valente, que acompaña ó seu Filio ó pé da cruz e que no Magnificat proclama a súa confianza no Deus libertador, o Deus dos pobres. É modelo de crente, e en particular de muller crente, dispoñible para o Señor, disposta á acollida da palabra e a vontade de Deus e aberta ás necesidades dos homes.
As ensinanzas de Xesús van dirixidas a varóns e mulleres. Nos textos morais daquela época o normal era que apareceran conceptos dirixidos a varóns e outros dirixidos a mulleres (Pikaza, 1992); tamén observamos isto nalgunhas das cartas dos apóstolos. Polo contrario, no sermón da montaña non se distinguen preceptos para varóns e para mulleres. Xesús non predica unha moral para varóns e outra para mulleres, senón unha mesma mensaxe dirixida para tódolos homes.
100 .\1." I,[TTSA FERJ\i't\C..'DEZ l'v!1\RCCJS
A muller nas primeiras comunidades
Na carta ós gálatas (3, 28), Paulo recolle o que a eséxese considera unha confesión bautismal das primeiras comunidades cristiás (Schüssler Fiorenza, 1989): "E todo isa de xudeus e gregos; de escravos e libres, de homes e mulleres, todo isa acabou. Vós, pala vasa condición de cristiáns, sodes a descendencia de Abraham, herdeiros conforme á promesa".
A mensaxe liberadora de Xesús vai dirixida a tódolos seres humanos sen distinción. Correspondendo a esta realidade, a presencia da muller debeu de ser importante nas primeiras comunidades cristiás, como o fora no entorno próximo do Xesús histórico. Esta presencia feminina nos comezos do cristianismo aparece escurecida para nós, non só polo feito de que os textos do NT foron escritos por varóns, senón tamén porque ó longo dos séculas a eséxese tén sido realizada por varóns nunha sociedade dominada polo varón (Schüssler Fiorenza, 1989; Aleixandre, 1991).
A biblia non é un libro neutro. Foi escrito por varóns e o seu punto de vista é necesariamente androcéntrico. É lóxico supoñer que se silencien feitos e situacións que teñen como protagonista á muller. A pesar des tes condicionamentos, os textos do NT mostran a participación activa das mulleres nas igrexas primitivas. Forman parte da primeira comunidade en Xeru._-;;alén nun plano de igualdade "E todos eles adicábanse conxuntamente á oración, coas mulleres e máis María a nai de Xesús e cos seus irmáns (Feit 1, 14). Reciben, xunto ós seus compañeiros varóns, o Espíritu Santo (Feit 2, 1-4). Pedro declara que se cumpríu a profecía de Xoel: "espallarei o meu Espirilo sobre toda carne: os vasos fillos e as vasas filias profetizarán." (Feit 2, 17).
Os Feitos dos Apóstolos e as cartas de Paulo poñen de manifesto que as mulleres participaban activamente na asemblea, profetizaban, reunían á comunidade nas súas casas, desempeñaban pastos de responsabilidade. Pero tamén está erara que esta participación despertaba oposición e polémica. A intervención activa e libre da muller na lgrexa chocaba cos costumes do mundo no que se desenvolvían as primeiras comunidades e provocaba tensións dentro da mesma lgrexa.
Paulo, na súa carta ós romanos, dirixe saúdos a numerosos membros da comunidade, ós que se cita polo seu nome; entre eles aparecen moitas mulleres; referíndose a unha delas, Febe, utiliza o término diakonos, que cando é aplicado a un varón se traduce como "diácono" ou "ministro".
A MULLER NA IGRKX,\ HOXE 101
Sen embargo, nas cartas de Paulo aparecen textos terriblemente duros e discriminatorios dirixidos ás mulleres:
"Pero quero que saibades que a cabeza de todo home é Cristo Deus. Todo home que reza ou profetiza coa cabeza cuberta deshonra a súa cabeza. E toda muller que reza ou fala inspirada coa cabeza descuberta deshonra a súa cabeza, pois é talmente igual coma se estivese rapada. Logo, se unha muller non se cobre, que se rape. Pero, se é unha deshonra para a muller corta-lo pelo ou raparse, que se cubra.
O home non necesita, xa que lago, cubri-la cabeza, sendo como é a imaxe e retlexo de l)eus. Mais a muller é o reflexo do home. Porque o home non procede da muller, senón a muller do home. Nin se creou o home para a muller, senón a muller para o home. Por iso debe a muller levar na cabeza un sinal de sumisión, por mor dos anxos" (1 Cor ll, 3-10). Despois parece que quere amañalo ó engadir: "Anque polo demais, no Señor nin a rnuller existe sen o home nin existe o home sen a muller; pois do mesmo xeito que a muller vén do home, o home vén por medio da muller; e todo vén de Deus" (1 Cor ll, ll-12).
Na mesma prirneira carta ós corintios lemas: "Corno en tódalas igrexas dos santos, as mulleres na asernblea que calen a lx>ca, que non Hes está permitido falar; que se rnostren sumisas, como a mesma lei o di. Se queren entender algunha causa, que lle la pregunten na casa ós seus homes, pois non di ben nunha muller falar na asemblea" (1Cor14, 34-35). Dacordo coa eséxese actual, este párrafo é probablemente un engadido posterior ó texto orix:inal de Paulo. En calquera caso, a lgrexa aceptouno corno expresión da vontade divina.
A mesma idea repítese na primeira carta a Timoteo: "A muller que aprenda en silencio e con toda sumisión. Non lle consinto á muller que ensine nin domine ó home, senón que estea calada. Porque primeiro crearon a Adam, despois a Eva. E a Adam non o enganaron, senón que a muller se deixou enganar e caeu no pecado. Salvarase, non obstante, gracias á súa rnaternidade, se se mantén na fe, no amor, na santidade e na modestia" (1 Tim 2, ll-15).
O mandato de submisión da muller ó marido aparece, por exemplo, en Ef 5, 22-24.
Destes textos, de tono autoritario e ferinte, que mostran tan notable preocupación polo mantemento da orde establecida, o máis suave que podo dicir é que me parecen un claro retroceso con respecto á actitude de Xesús.
102 M." LLfJSi\ FERl\1A.1'1lDEZ A11\RCCJS
A rnuller na Igrexa hoxe
A Igrexa, que nos seus cornezos supuxo indudablemente un espacio de liberación para a rnuller, adaptouse paseniñamente á sociedad e patricia! na que vivía e mesmo aportou argumentos teolóxicos para xustifica-la inferioridade e necesaria subrnisión da rnuller. Os únicos papeis da rnuller serán o de naiiesposa e o de virxe consagrada; o seu lugar, a casa ou o claustro.
Durante o século actual, a concepción da rnuller por parte da lgrexa experirnentou un notable avance. Producíronse declaracións da xerarquía eclesiástica recoñecendo a igualdade de varón e rnuller en canto a dignidade e dereitos; a condición compartida por ambos de seren irnaxe de Deus. Especialmente o Concilio Vaticano II, coa súa revalorización do papel dos laicos, supuxo un cambio de rnentalidade en canto a consideración da muller, tanto por parte dos varóns corno das mesmas mulleres.
Sen embargo, cando a sociedade evolucionou e a muller alcanzou a igualdade co home, polo menos desde un punto de vista xurídico, a lgrexa segue mantendo á muller relegada a un segundo plano. Tense dito que a lgrexa é, xunto co exército, a sociedade do mundo occidental na que resulta máis difícil o acceso da mullera postas de responsabilidad.
O actual Código de Dereito Canónico recoñece á muller os mesmos dereitos que ó varón agás no que se refire ás órdenes maiores. Entre outros, a muller tén dereito a unha formación eclesiástica universitaria e ó exercicio da docencia en ciencias relixiosas; a soster e promover a actividade apostólica; á liberdade de investigación e de palabra; a formar parte das comisións de asesoramento ou de traballo das conferencias episcopais; a ser nomeada responsable das delegacións e comisións diocesanas de ensino e catequese, pastoral familiar, medios de comunicación, liturxia, etc.
De feito son pouquísimas as mulleres que desempeñan pastos de responsabilidade na lgrexa. Minoría as que ensinan en facultades de teoloxía, publican libros e mesmo as que ensinan relixión en centros de ensino medio. Sen embargo, son maioría entre as persoas que enchen os templos, entre os catequistas e o desempeño de labores "obscuros" pero imprescindibles para a marcha da lgrexa.
Debido á escasez de sacerdotes, hai algunhas mulleres, normalmente relixiosas, responsables de parroquias. Pero esto non se consi-
10.3
dera habitualmente como unha vía para a incorporación da muller a tódalas esferas da vida da lgrexa, senón coma unha solución de emerxencia, un remendo provisional a un problema ineludible.
Xoán Paulo 11, na carta apostólica ''Mulieris dignitatem" afirma a igualdade de varón e muller, resultante da súa dignidade como persoas, e considera a dominación da muller como inxusta e froito do pecado. Sen embargo, ó tratar da vocación da muller, refírese únicamente a dúas formas de realización desta vocación: a maternidade e a virxinidade consagrada. ¿É que non hai outras posibles funcións para a muller dentro da lgrexa? Creo recoller o sentir de moitas mulleres crentes, que non somos nais nin virxes consagradas, ó dicir que nos sentimos marxinadas. Dentro do papel do laicado na vida da Igrexa, ¿hai algo específico que a muller, como tal. pode aportar? ¿Por que o Papa non fai unha referencia explícita, nun documento adicado á muller, á muller católica laica e non necesariamente nai? E mesmo as nais, ¿non teñen outras funcións que a súa maternidade? Cando a muller na sociedade civil tén acceso a practicamente calquera posta, este tipo de discurso afasta a moitas mulleres (e varóns) da Igrexa.
Ó considerar a situación da muller na Igrexa actual, é necesario facer unha referencia a cuestión do sacerdocio feminino. É posiblemente o exemplo máis claro de marxinación da muller na Igrexa, xustificándose esta marxinación como "vontade de Deus". A pesar das voces que se erguen no seo da lgrexa a favor do acceso da muller ó sacerdocio e das posturas adoptadas por outras igrexas cristiás, o maxisterio oficial da Igrexa segue mostrándose inflexible nesta cuestión.
Na ''Mulieris dignitatem" Xoán Paulo 11 presenta como vontade de Xesús que o sacerdocio sexa reservado exclusivamente ó varón: "Cristo, chamando como apóstolos seus só a homes, fíxoo dun moclo totalmente libre e soberano". Destaca o comportamento libre que mostra Xesús en tocio momento, enfrentándose ás normas establecidas, e deduce que se "os doce" eran todos varóns era porque Xesús desexaba expresamente que así fose.
Desde a miña posición de muller cristiá "de a pé", este argumento paréceme moi endeble. ¿Non podería, mediante un razonamento similar, xustificar que os sacerdotes fosen unicamente xudeus? Temo que a Igrexa comprendeu mellor o "xa non hai xudeu nin grego" que o "xa non hai varón nin muller".
Para completa-lo argumento da elección por Xesús dos "doce", Xoán Paulo 11 engade un argumento de tipo simbólico: "Ante todo na Eucaristía exprésase de modo sacramental o acto redentor de Cristo Esposo en relación coa Igrexa Esposa. Isto faise transparente e unívo-
!04 J\J.u LCJIS1\ FER;\r,\1\rOEZ lVL\RCC)S
co cando o servicio sacramental da Eucaristía - na que o sacerdote actúa "in persona Christi"- é realizada polo home".
Algúns teólogos explican a non inclusión de mulleres no grupo dos "doce" facendo referencia ás parábolas do Reino (\Tillar, 1981): Xesús puxo as bases para a liberación da muller. Posiblemente non podía ir máis lonxe se quería que a súa mensaxe fose acollida. A semente estaba botada. ¿Que fixemos con esa semente? ¿Onde a deixamos caer? ¿Por que non a deixamos xermolar? É responsabilidade nosa que a semente xermole e chegue a facerse unha árbore grande.
O futuro da muller na Igrexa
Se queremos que o papel da muller na Igrexa se modifique, varóns e mulleres crentes ternos que traballar xuntos por construir esa Igrexa que se pareza cada día máis á comunidade que Cristo quere. Ternos que cultivar unha actitude aberta e de acollida, deixando que o Espírito actúe. E o Espírito actuará e transformará persoas e estructuras. E Deus, que como dixo Xoán Paulo!, é Pai e Nai, encheranos co seu Amor e levaranos da man.
Por un lado, debemos manter unha actitude reivindicativa, paciente e esperanzada, que obterá os seus froitos a longo prazo.
Por outra parte, está o traballo diario, serio e ben feito, ilusionado, avanzando paso a paso. Ese traballo que estamos realizando xa, colaborando na marcha da Igrexa, que ás veces valoramos pouco, ponnos no camiño que debemos percorrer. Entre estas tarefas cotiás vou determe brevemente nalgunhas:
Pastoral
As mulleres son maioría nos labores de catequese. Esta realidade proporciónanos unha oportunidade inapreciable para contribuir ó cambio dos valores imperantes. Vivimos nun mundo dominado por valores que non nos gustan, antievanxélicos: diñeiro, poder, agresividade. Desde a catequese, a muller pode axudar a crear a escala de valores das xeracións novas, substituíndo os vellos valores por outros considerados tradicionalmente femininos: tenrura, calor, acollida. apoio ó débil.
"' MLTLLER 1'\IA JC;REXA HOXE 105
Parroquia:
Son xa moitas as mulleres que colaboran de distintos xeitos nas parroquias. Esta participación, cada vez máis activa, abrirá camiños e horizontes. Por exemplo, no campo da liturxia a muller pode aportar unha renovación de linguaxes e símbolos, o introducir un punto de vista secularmente ignorado.
Teoloxía:
Cada vez é maior o número de alumnas en escolas e centros de teoloxía. Pero aínda hai poucas teólogas. É urxente a incorporación da muller á tarefa de facer teoloxía. Cando falamos de Deus facémolo desde a nosa experiencia humana. Por iso describimos a Deus durante séculos mediante imaxes antropomórficas. Estas imaxes e este falar de Deus durante séculos foron elaborados polo varón. A contribución da muller á tarefa teolóxica, a aportación da súa propia experiencia, supón necesariamente un enriquecimiento do discurso teolóxico e, en definitiva, da vida da lgrexa.
¿Sacerdocio?:
É unha tarefa para o futuro, que estou certa que suporá un enriquecemento para o Pobo de Deus.
COMENTARIOS
NUEVA CARTOGRAFIA DEL "CAMINO FRANCÉS" LA OBRA DE V ALIÑA SAMPEDRO
Por LUCIAI\fO ARMAS V ÁZQUEZ
El número de publicaciones que en los últimos meses aparecen como novedades en el mercado bibliográfico, en torno a los más variados aspectos de la peregrinación, se está incrementando día tras día.
Este fenómeno parece tener su explicación en el interés muy generalizado que en Occidente ha crecido a la sombra del afán por conocer otras culturas y el ansia de abandonar temporalmente el mundo urbano para entrar en contacto personal, directo e inmediato, con la naturaleza misma. A esas tendencias habrá que sumar igualmente el impulso que, a partir de los años ochenta, se está dando a las fuerzas unificadoras del viejo continente y de un modo específico al tema jacobeo, tanto desde organismos institucionales como de grupos o individualidades cuya influencia incide de modo notorio en el rumbo de las corrientes culturales del momento.
La circunstancia de que 1993 sea Año Santo Compostelano y de que los gobiernos autonómicos de los territorios por los que transcurre el Camino de Santiago hayan puesto en marcha el Xacobeo-93 explica suficientemente la proliferación del material bibliográfico a que nos referimos. Sin embargo, las dos últimas obras de Valiña Sampedro (Guía y Cartografía)(ll, aunque de tema jacobeo y en la línea de esta corriente, poseen un valor permanente y no sólo circunstancial.
(I) ELIAS \/ALIÑA S1\MPEDRO, El can1ino de Santiago, (}uía del peregrino a Compostela, Vigo 1992, (23 x 14 cms.) 276 p. ISBN 84-7154-793-7. ELIAS VALIÑA &\MPEDRC), El Camino de Santiago. Ruta de peregrinación a Santiago de Compostela, Roger La..'>Celles, Brentford (l'K) 1993, ll2 p. ISBN 1-872815-48-0.
108 L[rCL\lVO A.RAJAS \!1\ZQLrEz
Treinta años de investigación
Entre las figuras señeras que dedicaron tiempo y esfuerzo al estudio de la peregrinación y de una de sus rutas más emblemáticas, el Camino de Santiago -declarado en 1987 Primer Itinerario Cultural Europeo- destaca con luz propia E!ías Valiña Sampedro, Cura de O Cebreiro, fallecido en diciembre de 1989.
La permanencia en este privilegiado enclave durante casi treinta años hizo posible que, junto al trabajo de investigación propiamente dicho, mantuviese un permanente contacto con los peregrinos y con aquellos eruditos que a lo largo de las últimas décadas se mostraron interesados en el estudio de la evolución física e histórica del Camino de Santiago.
Como fruto de su dedicación surgieron las primeras guías prácticas del "Camino francés" y gracias, sin duda, a su tenacidad y entusiasmo cobraron vigor las Asociaciones de Amigos ya existentes, a la vez que se promovían muchas otras tanto en el ámbito nacional como internacional. Su autoridad en la materia es hoy día reconocida.
Quienes han tenido la oportunidad de conocer de cerca al "Cura de O Cebreiro" saben que a partir del momento en que se sintió atraído por los estudios sobre el Camino de Santiago, recorrió en numerosas ocasiones dicho itinerario buscando el contacto con las gentes del Camino -sus principales colaboradores y singulares testigos cuando no protagonistas de la peregrinación- y tratando de conocer con detalle la realidad física del mismo.
A lo largo de casi tres décadas pudo seguir paso a paso las múltiples mutaciones que se fueron dando en la ruta de peregrinación y en su entorno: concentración de tierras, edificaciones que interceptaban el antiguo trazado del Camino, apertura de nuevas vías de comunicación, etc.
Antes que cualquiera de las instituciones oficiales del Estado y contando con la estrecha colaboración de otros expertos, se ocupo en delimitar la ruta tradicional de peregrinación, interesar a diferentes entidades por su defensa e incluso, si lo requería el caso, de incoar las correspondientes gestiones ante los organismos pertinentes para recuperar aquellos tramos que ofrecían dificultades para ser transitados por los peregrinos. Con auténtico espíritu renovador y eminentemente altruista, sería también él quien en 1984 marcara inicialmente el tra-
'Tlíe Way of St James 'Tfz e 'l)i(qri nza¿7c ~R....~n1 te
to ... '-'antia~qo ,{e (~011zpostclá
·t;,¡.-,·,f llf'l 111 t /¡,· ,·¡¡ r¡, '.'íT"llf'ill/ ,-r,·,11,·d /11¡
•ll,-·t /(.1., ·1'·j1/:\l.<l.-\/·J'l·j)•\tl
/>orlada de lo edición ingleso
110 Ll!CTAJ\'() AR,\fi\S VA7QCJEZ
zado del Camino con las flechas amarillas que hoy día constituyen una singular característica del mismo. Y como exponente y culmen de su labor de investigación, en la primavera de 1989 concluía una cartografía, a escala, elaborada "artesanalmente", especificando las dos vías de penetración del "Camino francés" en el territorio español y consignando además las rutas alternativas que, por motivos diversos, en otras épocas o en la actualidad, podrían en algún caso resultar aconsejables.
Dos obras complementarias
Los títulos que ahora presentamos son, por tanto, trabajos que Elías Valiña dejó prácticamente concluidos pero que, a causa de imponderables surgidos tras su fallecimiento, no pudieron salir a la luz hasta dos años más tarde gracias a la gestión de amigos personales del autor.
En realidad, se trata de dos obras muy similares por lo que a contenido se refiere pero diversas por el modo concreto de facilitar la información prevaleciendo en un caso el elemento literario y en el otro el cartográfico pensando siempre en la ayuda que pueden prestar a quienes a pie, en bicicleta o a caballo recorren este itinerario para visitar la tumba de Santiago Apóstol.
Guía del peregrino a Compostela fue diseñada para presentar el máximo de información en el menor espacio, con un formato atractivo, manejable y duradero. Su contenido está organizado en cuatro secciones:
La primera de ellas contiene un breve resumen de lo que a lo largo de la historia ha sido la peregrinación jacobea y algunas orientaciones elementales que pueden ayudar al peregrino en la planificación de su viaje.
En la segunda, con un lenguaje directo y coloquial, el autor se propone acompañar al peregrino describiendo minuciosamente el trazado de la ruta: en perfecta sincronía con el texto, se acompaña una descripción gráfica del Camino, hecha a escala, incluyendo además planos detallados del trazado que durante siglos siguieron los peregrinos al cruzar los más importantes núcleos de población.
Una información concisa pero completa -al menos, teniendo en cuenta lo que habitualmente recogen este tipo de publicaciones- sobre lugares de interés histórico y artístico configura la tercera sección. Para facilitar la comprensión de las referencias históricas de la España medieval se incluyen asimismo cuadros sinópticos de las casas reales de Aragón, Navarra y Castilla.
111
Finalmente, en la cuarta se ofrece información actualizada sobre alojamiento (refugios para peregrinos, hoteles, campings, con su clasificación, número de teléfono y número de plazas disponibles) así como una relación de tiendas de reparación para bicicletas, una selección de la bibliografía santiaguista y la letra y música de las canciones históricas más representativas de la peregrinación en sus lenguas originales.
Ilustrada con diagramas que muestran aspectos arquitectónicos de diversos edificios ubicados en el entorno del Camino y alrededor de 100 excelentes fotografías a color realizadas por Elías Valiña y Manuel González Vicente, -su efecto se ve ligeramente atenuado por el reducido tamaño de las reproducciones- convierten esta guía en un instrumento muy útil por su contenido, agradable en su lectura y una ejecución técnicamente cuidada.
El esfuerzo realizado por Editorial Galaxia para publicar simultáneamente sus cinco versiones (inglés, alemán, francés, castellano y gallego) es un exponente claro de las perspectivas de acogida con que contó esta obra desde el primer momento y que se ve respaldada en la actualidad por la demanda de una segunda edición que, en castellano y gallego, a punto está ya de ser distribuida. La traducción corrió a cargo de Laurie Dennett (inglés), Herbert Simon (alemán) y Odile Dern-Lutard (francés).
Una feliz circunstancia
El hecho de haber elegido para la Guía del peregrino a Compostela un formato acomodado a las condiciones específicas del viandante que no desea verse con excesivo peso a sus espaldas ni con objetos de difícil acomodación en su mochila, impuso también reducir el tamaño de la cartografía que en su origen el autor había proyectado incluir en esta obra. Pero si esa circunstancia implicaba una ligera contrariedad, a la vez estaba generando una sugestiva contrapartida. No debía desperdiciarse ni el más nimio detalle del laborioso y mimado trabajo realizado por Elías Valiña, máxime cuando ese material poseía la suficiente entidad como para ser editado independientemente.
Por otra parte, la belleza y el encanto de los originales era tal que pronto surgió la idea de su reproducción facsímil. Cualquier observador con un mínimo de sensibilidad se percata rápidamente del amor apasionado e intuición artística que el autor puso en la descripción de los pormenores de esta milenaria ruta. Son precisamente esos mapas
+
--7------------------• ¡,'¡[,¡_ ),[,-_[<[. ,¡, f.íd· \-t-:u. ¡,\.¡, _,-
+ +• +•
ro¡nt~t
~-,_,;11 -..,,._
• t t
.'•1\-'
ítU'IU0.1/1 ; /rnli¡u_¡ t. . i,,:.1n<Jdri\. 111k'.Y.,
• .11.JJTTfl.Jt,.1 11' ~ ,JT1.11$l~l. J 11' 1.1~),,
• 1umuw~ AJ 1 ..
+_
* t
t t t t
r----..-----,
NXI u
,\'L't.:\',\ CART()G/l-\FL\ fJEL "C/iAH:'\iY) FI0'1\'CI~8" 113
los que, tratados informáticamente a causa del deterioro de alguna de sus partes, se ponen ahora al servicio de los lectores en doble versión: inglesa y castellana.
Su estructura consta de tres elementos: Una introducción elaborada por Laurie Dennett, que se extiende a lo largo de diecisiete páginas, explica de modo sucinto el origen y desarrollo histórico de la peregrinación a Compostela así como los conceptos peculiares de la tradiciónjacobea (Año Santo, Compostela, etc.); el cuerpo de la cartografía lo constituyen 76 mapas realizados a cuatro tintas sobre un fondo marfil pálido (18 x 13) incluyendo en el lugar correspondiente la travesía de las más importantes poblaciones; finalmente, como información complementaria y de indudable interés para el peregrino, se ofrece una relación de refugios -con referencia a las instituciones o personas que se encargan de su atención y mantenimiento así como el teléfono a través del cual se puede contactar con dichos responsables- y un índice toponímico que permite localizar fácilmente cualquiera de las casi quinientas poblaciones que aparecen mencionadas.
Se trata de la primera cartografía de todo el "Camino francés" realizada a escala (1:62) en formato muy manejable (22 x 16) y que recoge una exhaustiva información sobre la realidad física del Camino y de su entorno, prestando atención preferente a los servicios que habitualmente suele utilizar el peregrino: templos, farmacias, establecimientos para provisión de elementos, fuentes o manantiales, etc.
La calidad de edición y el deseo de no prolongar por más tiempo su publicación hizo que fuese necesario recurrir a un editor extranjero especializado en este tipo de publicaciones que a la par se sintió captado por la singularidad de los dibujos originales y el atractivo de esta ruta de peregrinación. Para llevar a cabo su proyecto contaría con la colaboración de ,Toseph May, un hombre que ha dedicado su vida profesional al mundo de la prensa en diferentes países de habla inglesa y a quien el editor manifiesta expresamente su reconocimiento.
Tanto la Cartografía como la Guía están llamadas a marcar un importante hito entre las publicaciones jacobeas.
SAN MIGUEL DE BACURÍN ¿i\NTIGO MOSTEIRO?
Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ
Con algunha axuda económica e técnica da Xunta de Galicia a través da Comisión Diocesana de Arte Sacro, os veciños da freguesía de San Miguel de Bacurín realizaron neste ano pasado unha valiosa obra de restauración da súa igrexa románica, repoñéndolle o teito co seu artesonado, as portas e xanelas con madeira nobre, e limpándolle o cal que interiormente recubría as paredes de sillería. Para eles, pois, e para o cura que os alentou, don Xosé Río de la Fuente, vaia agora unha merecida felicitación.
Este precioso excmplar do románico no municipio lucense case non precisa aquí de presentación, dado que foron moitos os que se ocuparon del con descripcións pormenorizadas no aspecto artístico. Trataron del, por exemplo, Angel del Castillo na Geografía General del Reino de Galicia, páxina 933, e no Inventario de la riqueza monumental y artística de Galicia, n.º 56; M. i\mor Meilán na mesma Geografía ... Provincia de Lugo, páxinas 130-131; F. Vázquez Saco no &Jletín de la Comisión de Monumentos de Lugo (II, 1946, 168-170); M. González Reboredo no Inventario artístico de Lugo y su provincia (!, 161-163); R. Yzquierdo Perrín en La arquitectura románica en Lugo, páxs. 96-99 con fotos en 304-306; e ultimamente J. Delgado Gómez en sete artigos publicados no xornal de Lugo El Progreso (7-19 abril 1985).
No aspecto histórico teño eu publicado algo no citado Boletín ... de Lugo (VIII, 1967-68, 188) con referencia á existencia alí dun castro, número que non se pode elevar a sete como fai a Gran Enciclopedia Gallega (3, 37). No mesmo Boletín (IX, 1971-72, 57-58) tamén fixen a trancripción dun documento que contén as pausas do bispo lucense
··~
$,\,\,' ,\ff(;['EL [)E fL\C'l'RÍ.\,1 llí
no século XII, onde figura "in Sancto Michaele de Bacorín, casal de Romano, pausa", e onde se citan as regalías de Santa María de Lugo, entres as cales aparece "de Sancto Michaele de Bacorin, casa/e de domno Romano, medium de Burolfi, medium de Vigo, soar Sancte Marie", aludindo -como se ve- á aldea de Vigo, que aínda é actual, e a Burolfi, que se chamaba Gmlfe en documentos parroquiais nos séculas XVII-XIX, topónimo hoxe desaparecido, do que fixen un breve estudio lingüístico en Grial (n.º 64, 1979, 240), revista na que tamén o profesor Joseph M. Piel analizou a orixe ligüística do nome Bacurín (Cf. N.º 62, 1978, 413-414).
Vázquez Saco no artigo antes citado menciona un documento do ano 1221 no que Fernando García de Sarria permuta co hispo de Lugo Ordoño unhas vilas, entre as cales estaban San Miguel de Bacurín, San Pedro de Mera e San Román da Retorta, que hoxe son tres parroquias sucesivamente contiguas. Menciona tamén unha escritura do ano 1289, que contén unha cesión remunerativa feita por dona Urraca Fernández (?), irmá de Alonso lañez que fora bispo de Lugo, a favor de Fernando Pérez, bispo electo da mesma Igrexa, citándose alí un "casali de S. Michaele de Bacorin".
Pero moito antes destas datas consta que unha señora chamada dona Ximena, fundadora do mosteiro de San Xoán de Mera (que actualmente é a parroquia de Soane do Alto, filial de San Vicente do Burgo, no municipio de Lugo) cédelle á abadesa do devandito mosteiro varias vilas limítrofes, entre as cales nomea a de "Bacorín". O documento é do ano 964 e transcribino eu no citado Boletín ... de Lugo (IX, 1973, 135-144); posteriormente foi tamén publicado en 1976 por Pilar Loscertales en "Los Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes" (!, n.º 36). Naquela época altomedieval habería xa en Bacurín unha igrexa prerrománica e dela consérvanse aínda algunhas pedras que se ve foron reutilizadas para construír a actual románica, a cal é do século XIII na súa integridad e, exceptuando a parte alta da fachada e a sancristía arrimada polo lado sur á ábside.
Máis mencións medievais de Bacurín atopámolas no "Memorial de Aniversarios" da Catedral de Lugo, publicado en Santiago de Compostela (1987) por Santiago Jiménez Gómez nun colectivo que leva o título de "Jubilatio". Así vemos na páxina 180 do tomo I que o 17 de abril de 1201 "Eldonzia Ruderici de Bacorín" dá ós cóengos lucenses para o seu aniversario unha boa servicialía "in Lava/os sub aula Sancti Petri", que actualmente é San Pedro de ;-..:avallos, en terra de Pallares e municipio de Guntín.
118 NIC\NDRO ,\RES VAZQl'EZ
Na Colección Diplomática do mosteiro de Santa María de Ferreira de Pallares (AHN, 1084/15) hai un pacto dos esposos Xoán e María Rodríguez polo que se fan "obedientes et filiglises" daquel cenobio o 6 de decembro de 1233 dándolle as súas herdades, que eran moitas, citando entre elas a "sua voce Sancti Petri de Mera et Sancti Michaelis de Bacurim".
O 12 de setembro de 1282 "Petrus Martini clericus in quedam Sancti Michaelis de Bacorin" destina para o seu aniversario ós cóengos lucenses X soldos alfonsís ó ano por toda a parte que tiña na igrexa de "Sancti Martini de Cotae" (hoxe Cotá, en Friol), que fora herdade de "dona María Lupi", e admite que o Cabido teña cos seus coherdeiros o dereito de presentación daquela igrexa (Cf. Jubilatio, !, 209). Poucos anos despois os cóengos comprían en 1290 co aniversario deste crego "Petri Martini clerici de Bacorin", porque recibiran del 3/5 de 3/4 da metade da igrexa de "Sancti Martini de Cotay" e o dereito de padroado que o dilo crego tivera "in ecclesia de Sancto Michaele de Bacurin", que fora da citada María Lupi, e porque ademais !les dera toda a herdade que lle correspondía ter "in villa de Vigo et de Cabanis et de Villa Nova et in Burgo Sancti Michaeli et in villa Bacorin que stat contra Berulfe", exceptuando desta doazón aquelo que xa lle deixara á igrexa de "Sancti Michaele de Bacorin", a parte de Xoán de Mera e a de Rodrigo lañez (Cf. Jubilatio, I, 190). Os topónimos desta mención corresponden a Vigo, Rego do Burgo, Grulfe en Bacurín, e Cabanas e Vilanova, que actualmente son dúas aldeas limítrofes na inmediata parroquia de Santa Eulalia de Bóveda.
Sen embargo o testemuño máis interesante é un testamento do ano 1211, que figura co número 4 no "Apéndice Documental", publicado en 1986 por ,T.L. Novo Cazón en "El Priorato Santiaguista de Vilar de Donas en la Edad Media", porque aquí é onde aparece a mención de San Miguel de Bacurín como mosteiro e non simplemente como igrexa rexidas por un crego. Ofrezo, pois, a súa traducción, que se pode cotexar coa fotocopia adxunta do texto latino publicado por Novo Cazón.
"Esta é a manda que eu dona Gontrode Rodríguez, abadesa, fago das n1iñas cousas na Era 1249 e no mes de xaneiro.
Primeirarnente mando que, se desta enfermidade morro, o meu corpo sexa sepultado no cimiterio de Santa María de Lugo; e mando conmigo un casal de "Quintera" (¿sic?), que está en Xián, e outro casal en \.rilarbasín, ambos plantados, e outro desplantado en Pacios haixo a igrexa de San Xulián de Recelle, e a miña porción que teño na casa de Portomarín, a saber, a metade da quinta parte que ti ven con miña irmá Lupa, á que lle deixei a miña porción de Rerlai e por iso ela deixoume a min a súa
S.-L\' ,\f/(}l'EL LJE H,\CLTRL'\' 119
porción que tiña nas casas de Portomarín e o meu direito que teño e debo de ter no mosteiro de San !i.1iguel de Bacurín e o meu direito no mosteiro de Santa :v1aría de Insua e o meu direito na igrexa de San Pedro de ~viera.
J\:1ando que don Rodrigo F\:rnández de ~'Iirapeixe leña a nliña porciún das casas de Portomarín, excepto a casa grande devandita, e a miña porción que teño nas casas que están en Lugo na Rúa Nova; e que anualmente na vixilia de Santa ~\'laría de Fehreiro dca ós cócngos lucenses para o aniversario XII soldos, os cales se realmente non os dese en paz, os cóengos reciban esas miñas devanditas porcións.
E ó mosteiro de Xián mando a herdade hortal que teño en Reiriz.
E ó mosteiro de san Salvador de \'ilar de l)onas mando o mcu dircito na i.grexa de Santiago de Liñares, a sahcr, canto é o meu dircito da metade e da sexta parte doutra metade, e a miña porción da casa de Palas de Rei.
1\ don Rodrigo Fernández de Mirapeixe mando o casal de Wlontouto e ó mesmo e ó seu irmán (}onzalo Fernández mando dous casais en Barazón e a miña voz en ~1ontencgro.
Xoán, deán lucense, testemuña; Xoán ()doáriz, mílite, testemuña; Pedro Pácz, presbítero, testemuña; ~1artiño Rernárdez, testemuña; Pedro Iañez, testemuña".
Como se ve era esta unha moi rica señora abadesa, anque non se di de que mosteiro, e sobriño dela era ese don Rodrigo Fernández de Mirapeixe, como consta en 1212 no "Memorial de Aniversarios" (Cf. Jubilatio, !, 169).
En efecto, neste Memorial escrito en latín podemos ler, traducido, o seguinte: "Era M.' CC.' L.' (ano 1212). Eu "Guntrode Ruderici" asigno ós coéngos lucenses 12 soldos para o meu aniversario pulas miñas casas que leño "in lucense civitate et in portu marin" e que as teña o meu sobriño Rodrigo Fernández de Mirapeixe ("sobrinus meus Rudericus fernandi de mira pisce") e se el fallase ou a súa proxenie no pago dos devanditos diñeiros ós cóengos, que estes recuperen libremente esas casas. Aquí os cóengos reciban os diñeiros "de agro grano''. (N.B. Do Pazo de Mirapeixc en Outeiro de Rei pódese ver o que trae a Gran enciclopedia Gallega. 23, 184).
En relación coa categoría monástica que tivese a igrexa de Bacurín, soamente coñezo o documento transcrito. Sería, pois, un mosteiro de caracter familiar, integrado por unhas poucas persoas, posible-
120 I\ITCAI\i'IJR() J\RES V1\ZQ[JEZ
mente mulleres, que tivo escasa influencia sociorrelixiosa e curta duración. Pero aí queda o dato histórico referido, para cando se faga o estudio do monacato lucense.
1211, enero, s.d.
Manda de la abadesa doña Gontroda Rodríguez.
A.H.N. San Marcos. carp. 386. núm. 103.
Hec est manda quod ego domina Gontrode Ruderici, abbatissa, facio de rebus meis sub era Mª CCª XL" IXª et mense ianuarii.
In primis mando quod, si de hac infirmitate decessero, corpus meum in cimiterio Sancte Marie de Luco sepeliatur; et mando mecum unum casalem de Quintera. quod est in Gean. et aliud casale in Uillar Uassino, ambo plantata, et aliud in Palacios sub ecclesie Sancti luliani de Receli, deplantatum, et porcionem meam quam habeo in casa de Portumarino, scilicet, medietatem quinte partis quam habui cum sorore mea domina Lupa quei dimisi porcionem meam in Berlan et ideo ipsa dimisit mihi porcionem suam quean habebat in domibus de Portumarino et ius meum quod habeo et habere debeo in monasterio Sanct Michaelis de Bacorin et ius nleum in monasterium Sancte Marie de Insula et ius meum in ecclesia Sancti Petri de Mera.
Mando quod dominus Rodericus Fernandi de Mirapisce teneat porcionem meam de domibus de Portomarino. excepta magna domo supradicta. et porcionem meam quam habeo in domibus que sunt in Luco in Rua Noua; et annuatin in uigilia Sancte Marie de Februario det lucensibus canonicis in aniuersarium XII soldos quos. si in pace non dederit rem, canonici recipiant ipsas predictas meas porciones.
Et monasterio de Rean mando hereditatem hortalem quam habeo in Roeriz.
Et monasterio Sancti Saluatoris de Villar de Donas mando ius meum in ecclesia Sancti Jacobi de Linares et meum directum, scilicet, quantem medietatis et quantam sexte partis alterius medietatis et meam porcionem domus de Palaz de Rey.
Domino Ruderico Fernandi de Mirapisce mando casalem de Montouto et eidem et fratri eius Gundísaluo Ft'rnandi mando duo casalia in Uarazon et uocem meam in Montenigro.
(NOVO CAZON, J.L. "El Priorato Santiaguista de Vilar de Donas en la Edad Media", páx. 203)
IA FUENTE DE LOS LEONES DE LUGO
ESTUDIO ICONOLÓGICO
Por ADOLFO DE ABEL VILEIA
La llamada jUente de los leones, que durante algo más de medio siglo surtió de agua a los lucenses en la Praza Maior, vino a sustituir la de la Fe, construida por el obispo fray Francisco Izquierdo (1748-1762), cien años antes. Fue en 1854 cuando el Ayuntamiento encarga el proyecto al ingeniero de la provincia Marce/o Sánchez Movillán. Pasaron varios años sin que se avanzase en la ejecución, hasta que el 12 de octubre de 1859, se presentan las condiciones y presupuesto, que importa 22. 000 reales.
Se autorizó al alcalde don Pedro Pozzi, al síndico y a don Ramón García Blanes, la contratación de la fundición en hierro del grupo escultórico en la Real Fábrica de Sargadelos, contrato que se celebró el 19 de noviembre, y el modelado de las figuras en Barcelona el 16 de diciembre con el escultor Paciano Guitart. A mediados de 1860 la nueva fuente estaba instalada en la plaza.
Iconología
El conjunto escultórico es un ejemplo neoclasicista que necesariamente hay que encuadrar dentro de la corriente romántica de la época. Estaba compuesto por cinco esculturas, cuatro leones crupidos por cuya boca salía el agua, y la matrona acompañada de otro león que, como figura principal, se alzaba sobre un pedestal de sección cuadrada. En cada una de sus caras llevaba lápidas de mármol, con una roseta en relieve en el centro y cuatro clavos de sustentación en cada esquina, realizadas por el maestro lapidario barcelonés Francisco
122 ADOLFO DE ABEL V/LELA
Martínez Tort. El pilón o taza circular, abombado en su parte inferior, recoje los modelos de algunos muebles de la época, como las cómodas del llamado estilo isabelino.
La matrona, como madre protectora, representa a La España. Por sus atributos intentaremos apróximarnos a su contenido simbólico. Su pecho se cubre con una coraza y sus hombros con un amplio manto, portando en el brazo derecho un cuerno de la abundancia y una lanza, mientras que con la izquierda sostiene el escudo con las armas reales. Cubre la cabeza con el gorro frigio y a su derecha, un león crupido apoya la zarpa izquierda sobre una bola. Están aquí presentes las ideas de Estado protector, libertad y monarquía constitucional.
Pero en arte hay que hablar de varios niveles de significado. Es evidente que la matrona tiene un significado representacional. Se trata de una figura femenina, una diosa que la convierte en ilustración, en la materialización de una idea política y al mismo tiempo de un concepto abstracto. Esta figura se utiliza aquí como símbolo de un Estado de derecho, regido por una constitución. Según Gombrichlll, en la interpretación de las convenciones representacionales hay mucho más de lo que el ojo ve. El artista depende de la participación del espectador. Es claro que la estatua representa una cosa para el diseñador que quiere representar algo. Para el escultor tendrá otro significado, y para el espectador, seguramente será distinto. No cabe duda de que la figuración, el tema, posee un significado intencional. Una obra significa lo que su autor pretendió que significaser21. Pero al significado hay que añadir significación e implicación.
La significación cambia con el tiempo, en este caso desde su instalación en la Plaza de la Constitución en 1854 a su ubicación en la Plaza de Aviles en 1939. Pero esto no quiere decir de ningún modo, que una obra significase lo que significa para cada uno de nosotros. Gracias a que existen géneros y repertorios como leyendas, mitologías o composiciones alegóricas, podemos identificar los temas. En primer lugar rastreando en los orígenes, la matrona nos lleva a pensar en la Atenea Paarthenos (virgen) que Fidias hizo para el Partenón. La representó, entre otras cosas, con casco en la cabeza y en la mano izquierda lanza y escudo. En Roma, Atenea recibió el nombre de Minerva, diosa de la victoria, protectora de los olivares, médica e inspiradores de poetas y políticos.
(!) Gomhrich, E.H. Imágenes simbólicas. p. 15. Madrid, 1986. (2) Hirsch, D.E. Validity in lnterpretatión. New Ilaven, 1967.
123
El concepto clásico del decorum, significaba lo adecuado. Por tanto hay unos temas adecuados a entornos y situaciones concretas. En este caso La España se coloca en la Plaza de la Constitución, en el centro de la vida social, comercial y política de la ciudad. Una imagen tiene un significado dentro de un contexto y los símbolos utilizados como atributos son metáforas ilustrativas. Pero toda metáfora, según Cicerón, apela a los sentidos, en especial al de la vista. Las metáforas derivadas de este sentido son mucho más vividas y evidentes, poniéndonos ante los ojos lo que no podemos discernir y verPl. para que el pueblo pueda hacerse una idea de algo que es abstracto, en este caso del concepto jurídico político España, se recurre a una metáfora de origen clásico.
Por la utilización de coraza, lanza y escudo, tenemos que buscar como antecedente más próximo a la diosa Minerva, a la que se da también los nombres de Palas, Tritonia, Atenea y Viragoflava. Siguiendo una tradición milenaria, Cécrope llamó a Neptuno para que terminasen sus disputas sobre cual de los dos dioses del olimpo iba a ser el patrón de la ciudad que acababa de fundar, pidiéndoles que crearan algo útil y lo ofreciesen a sus habitantes. La ofrenda que estos escogiesen determinaría quien sería el vencedor. Neptuno golpeó el suelo con su tridente y brotó una fuente de la que salió un caballo. Minerva hirió la tierra con su lanza, domó el caballo e hizo surgir de la tierra el olivo. El pueblo reconoció en el vegetal el regalo más valioso, recibiendo la nueva ciudad el nombre de Atenas.
Es evidente que el diseñador de La España, posiblemente el ingeniero Marce/o Sánchez Movillán, que en un principio pensó en un Neptuno a juzgar por la documentación que hemos mencionado, conocía La Bavaría de Munich, obra de Ludwig von Schwanthaler (1837-1848). La Bavaría cubre su pecho con una piel de cordero mientras que su brazo derecho, doblado sobre el pecho, porta en su mano un ramo de laurel. El brazo izquierdo se alza sosteniendo un ramo. La cabeza coronada y a su derecha un león crupido. No obstante a finales del siglo XVIII, tenemos paralelos iconográficos.
Así, en unas Ordenanzas de la Armada, la matrona aparece sentada señalando con el brazo derecho extendido el mar, mientras que con el izquierdo sostiene un libro y una balanza. Lleva casco en la cabeza y el sol sobre el pecho. A su derecha el león crupido con las garras sobre dos bolas y en la izquierda una espada, las columnas de
(3) De Oratnre, 111. Traducción inglesa de E.\V. Suttan en la Loeb Classical Library, 1942.
124 Al)(JLF() DE /\BEL VILELl\
Hércules con el PLUS ULTRA y la mar océana. !\. la izquierda, en el suelo, un escudo, y sobre él, una espada, el hacha de armas, una rama de laurel y dos libros.
Parece evidente que esta matrona representa a Las Españas. Sus atributos son el casco, símbolo de la libertad. El sol radiante, sería una simplificación de Helio, ya que su cabeza aparecía representada rodeada de rayos. Todas las mañanas, precedido por el carro de Aurora, caminaba desde el país de los Indios, llegando al anochecer al Océano. Se le considera como el ojo del mundo, que todo lo ve. Los libros suponemos que hacen alusión a la sabiduría, la balanza y la espada a la justicia, de acuerdo con la representación habitual en el mundo cristiano, el escudo a la protección, el laurel a la liberad y la victoria, y el hacha de annas, usada en la antigüedad para desarmar al enemigo.
En las portadas del siglo XVIII del Gothaische Hofkalender o Almanaque de Gotha, que se comenzó a publicar en la citada ciudad alemana de la Turingia en 1763, se representaron dos matronas, al igual que la anterior una Minerva, en la que se quería encarnar las bondades de la monarquía como forma de Estado. En el de 1776, aparece una matrona sentada sobre el lomo de un león, sosteniendo un escudo de armas con la mano derecha. A sus pies se ven unas frutas. La representación de 1795, se aproxima más a la matrona lucense. Ahora se representa sentada mirando al frente. Con la mano izquierda sujeta el escudo con las armas, probablemente de la ciudad, que apoya sobre el muslo. Con la mano derecha sostiene boca abajo el cuerno de la abundancia. A sus pies, y a la derecha, el león. En 1806, se cambiará a la Minerva como representante exclusiva de las artes.
La obra de La España, está en la línea intencional de otras representaciones de la época, como puede ser La Germanía del Niederwald, obra de Schilling, o de La Libertad iluminando al mundo (1871-1884), de Fredéric - Auguste &irtholdi, en Nueva York, regalo francés a los Estados Unidos. Aunque en los dos casos mecionados se trata de estatuas colosales, sin embargo es evidente la existencia de unas ideas políticas de libertad y pluralidad, no estando ausente la exaltación de un patriotismo de carácter nacional.
Los atributos, al igual que otras características de las personificaciones, tienen sus raíces en la mitología. Con los símbolos se pretende explicar el aspecto exterior de los dioses. De los ejemplos anteriores la escultura de Lugo posee algunos elementos iconográficos comunes, como la lanza y el gorro frigio, que con el laurel son símbolo de la libertad de los ciudadanos frente a la esclavitud.
La España de Lugo
León de la fuente
I...a Bavaria de Munich
León del Congreso de los Diputados de Madrid
9!,.!,[ dp DlJIO{) ,1p OJlDpUdJfJ;:l J.1p 1JAJ,1U!JV D[ Sd 'ofin'¡ ,1p DIJD<.ÍS:cJ lJ{ lJ
DlU!XOJdD .1~' spru dnf) Upf:iDJU.1~\JJ<.ÍJJ tY] f9~1 "P oqJOf) op
OflDpUd[D:i [dp opn11od Df U.J lJ1UdUJJY
DpDUU\! V[ rip SDZUDUdpl()
soun u;i llli\X o¡ii¡s ¡op opoq1JJ.<'i un u¡iiiJs v~vdsif rr¡
LA FUENTE DE LOS LEONES /JE LUGO 127
Minerva es el nombre latino fingido para significar sabiduría e ingenio, y conviénele en cuanto dicen que halló diversas artes(4!. Según Cicerón, el nombre de Minerva deriva de minuo, minuis, por desmenuzar, o de minor, minaris, por amenazar, y por esto la pintan armada y feroz e inventora de la guerra, porque en la guerra desmenuzan y espantanC5l. Esta es la razón por la que aparece armada, porque sin sabiduría no se puede hallar buena manera de combatir ni defender de los ardides y engaños que los enemigos en contra hacenC6l.
En el templo de Tebas hubo una estatua consagrada a esta diosa que tenía una lanza en la mano y un escudo a los pies. Y dice Frontonio que Epaminondas, capitán de los tebanos, hizo una estratagema de esta estatua para engañar a sus soldados. El salió a dar batalla a cuarenta mil espartanos, y siendo sus soldados muy pocos, temiéronla peligrosa batalla; y para animarlos este capitán, usó de esta traza. Fuese al templo de la diosa Palas, la cual (como está dicho) tenía una lanza en la mano derecha, pero el escudo le tenía a los pies, no embrazado para dar batalla; antes si, como quien había acabado de pelear, le arrimóC'l. Buscó un estatuario para que le colocase el escudo en el brazo y a la mañana siguiente, cuando los soldados fueron a orar, consideraron que la diosa había tomado el escudo para ir a pelear en su ayuda.
Pero en el caso de la matrona de Lugo, no es una diosa guerrera, sino protectora. Porta el cuerno de la abundancia de la cabra Amaltea, la cual, según la mitología, amamantó a Jupiter. El cuerno en todas las tradiciones primitivas, implican ideas de fuerza y poder. Dado el simbolismo general de los cuernos, que corresponde a la fuerza, y el sentido materno del citado animal, se comprende el uso alegórico del cuerno como foco de la abundancia. Piobb señala además que el cuerno de la abundancia es la expresión de la prosperidad derivada del influjo del signo zodiacal de CapricornioC8l.
En el arte romano, la justicia solía representarse con un cuerno de la abundancia y la espada. Por consiguiente, aquí el cuerno de la abundancia significa la paz. A este respeto señala fray Baltasar de Vitoria, que Genebrando sobre el salmo 121 dice que este nombre Paz, significa la abundancia y prosperidad; y es muy conforme aquella del santo Job que dice:
(4) Pérez de Moya, Juan. Philosophía secreta. Vol. II. Madrid, 1928 p. 50. (5) Ibidem. (6) Ibidern. pp. 48-49. (7) Victoria, Fray Baltasar de. Teatro de los dioses de la gentilidad. Vol. l. Madrid, 1738. pp.
285-286. (8) Cirlot, Juan-Eduardo. Diccionario de símbolos. Novena edición. Barcelona, 1992. p. 160.
128 1\DOLFO DE 1\BEL V/LELA
Ille ego quendam epulentus, que otros trasladam: Pacificum me confregit.
De suerte que paz y riqueza parecen nombres correlativos. Goropio, en sus Geroglíficos, y Vicencio Cartario dicen que pintaron a la diosa de la Paz en figura de una doncella muy bella, y muy hermosa, con el cuerno de Amaltea en las manos, lleno de frutas, y de espigas de trigo, y en esta cornucopia se significaba la abundancia de todas las cosas. Pues ello está en manos de la paz, las prosperidades, el descanso y la abundancial9l_
El gorro ya indicamos que puede tener significado de libertad. Pero como cubre la cabeza, la tapa y ampara es dar a entender, como es menester guardar nuestro entendimiento (que según común opinión, tiene su asiento en la cabeza) de sofisterías y de doctrinas falsas y engañosas<10J.
Refiriéndose a Minerva, Pérez de Moya dice que la lanza larga denota que no puede ser prudente quien no mira las cosas muy de lejos, mayormente en cosas de guerra, donde se han de separar las asechanzas de los enemigos, y tenerlos muy apartados de nosotros<HJ. Por tanto representa la objetividad y la prudencia. Pero además con el escudo, en cuanto a tal cubre y ampara, como la coraza. Es un escudo de cristal que permite ver las cosas que están de la otra parte; esto conviene al sabio, en cuanto por su prudencia sabe encubrir sus consejos y deseos, y no pueden otros hombres conocer que es lo que él quiere<12J.
En cuanto al león, es el animal que representa la fuerza, el poder, el dominio, la monarquía y la majestad en aquellos casos en los que se refiere a reyes y emperadores. Los leones crupidos con la zarpa sobre el mundo, es el emblema de la soberanía. Así aparecen en el Salón del Trono del palacio real de Madrid, obra del escultor italiano Mateo Bonicelli. Fueron encargados por Felipe V en 1651 para soporte de tres mesas del alcázar, junto con otros ocho que ahora están en el Museo del Prado. Lo mismo podemos decir de los dos leones que flanquean la entrada principal del Congreso de los Diputados, modelados por Ponciano Ponzano y Gascón (1813-1840), fundidos en bronce con los cañones tomados a los moros por O'Done11 en la guerra de Africa.
(9) Vitoria. ()p. cil. p. 495. (JO) Tbidem. p. 292. (11) P. 62. (12) Tbidem.
-.. -
·-' .
. : ~.
" .)! '·-
• - ... T aO •• u ••
• • •• •• •• •• ...
lÁI /ÜL'n1l' dl' /os leones L'On /u t'spofíu, en su Clll]Jlazc11nienlo onllf,Juo
EDUARDO BLANCO AMOR NO DÍA DAS LETRAS GALEGAS
Por BERTA NÚÑEZ GARCÍA
Eduardo Blanco Amor nace en Ourense no mes de setembro do ano 1897, aínda que a el lle gustaba dicir que nacera co século; por iso moitos autores sitúan o seu nacemento no ano 1900. A súa infancia transcorre no ambiente urbano da súa cidade natal e vai estar marcada pola fuxida do pai cando era a penas un neno.
O espacio da infancia vai ser decisivo na súa obra. Eduardo foi un neno triste. Era moi enfermizo e por mor disto non pode asistir habitualmente á escala. Asiste ás clases de Historia no Instituto de Ourense, onde ten como profesor a Vicente Risco. ·Máis tarde dirá que o ensino de Risco vai moito máis alá da típica clase maxistral. Segundo o noso célebre escritor, foi o seu mestre fundamental. A través das conversas mantidas con el no café Royalti e nos longos paseos babeo o sol, Risco transmitiulle a esencia da cultura. Ademais introduciuno na lectura dos poetas simbolistas que se publicaban na revista La Centuria, dirixida por el.
Rapidamente se sentiu atraído polas letras, e axiña empeza a publicar versos e artigos na prensa local. Cando só tiña dezasete anos estrénase como xornalista na redacción de El Diario de Orense.
Emigrante
En 1919 emigra a Arxentina, onde pasa a maior parte da vida. Como calquera emigrante, traballa onde pode e o primeiro emprego que consegue é de oficinista nun banco. Pero logo volve a vista ó mundo da cultura e das letras. Ós tres meses de estar en Bos Aires pronuncia, na
OZOUI dp JOW\f O.lUDJfl
EIJUi\lWO BLANCO 1\MOR NO DÍ,\ IJ1\S LETRAS GALEG,\S 133
Casa de Galicia, a primeira conferencia sobre "Los derechos espirituales de la nueva Galicia". Fundou e dirixiu numerosas revistas naque la cidade: Céltiga. Terra, Galicia, Revista de la Casa de Galicia; e traballou en distintos xornais. O seu traballo como xornalista foi moi interesante. Tratou de espallar e amasa-la cultura galega a través dos seus escritos, no ambiente cosmopolita de Bos Aires. Iniciou este labor en Correo de Galicia, onde era o encargado da páxina de cultura. Tamén traballou en Federación de Sociedades Galegas e en La Nación.
Viviu máis de corenta anos en América e alí desempeñou un importante papel cultural. Creou o "Teatro Popular Galega" e foi profesor extraordinario na Facultade de Humanidade de Montevideo e na Escola Internacional da Universidade de Santiago de Chile. Deu cursiños e conferencias e actuou en mitins políticos.
No ano 1929 volta a España como corresponsal do diario bonaerense La Nación. Permanece en Barcelona pero fai varias visitas a Galicia, onde traba amizade con importantes galeguistas: Castelao, Suárez Picallo, Alonso Ríos ... O encontro con Castelao vai ser decisivo na afirmación da súa conciencia galeguista. A partir deste momento vaise sentir fortemente vencellado cos homes da ''Xeneración Nós" e co partido galeguista.
A segunda viaxe que fixo ó naso país como corresponsal do mesmo diario foi no ano 1933. Nesta ocasión establece contacto coa ''Xeneración do 27" española e inicia unha gran amizade con Federico García Larca, a quen lle escribiu o prólogo dos Seis poemas galegos. En 1935 volta a Bos Aires onde vive durante toda a Guerra Civil española. Desde alí séntese fortemente unido a Galicia e defende a causa da Segunda República.
l'nha vez rematada a guerra colabora cos exiliados e traballa arreo ó lado dos máis ilustres galeguistas. Nesta longa noite de pedra é practicamente imposible o dcsenvolvemento da cultura galega no noso territorio. O idioma galego. durante a dictadura, queda relegado á condición de dialecto, non apto para a literatura. üs galeguistas que permanecen en Galicia trahallan na clandestinidadc, pero é no exilio onde se leva a cabo o máis importante labor cultural sohrc Galicia e en galego. Eduardo Blanco /\.mor desempeñou, neste campo, un importante papel como dinamizador das nosas letras en Bos Aires. capital cultural de Galicia naque! intre. Pronunciou numerosas conferencias, charlas ... defendendo sempre a Galicia e á súa colectividade.
Volta a Galicia definitivamente cando conta sesenta anos e ata a súa morte vive desacougado polos problemas económicos, as críticas
134 BERTA NÚÑEZ GARCIA
literarias, os editores, os partidos políticos, os concellais, os periodistas ... Foxe da soedade, que tanto temía, refuxiándose nos hoteis e disfrutando do seu bullicio. Marre no hotel Nilo de Vigo o ano 1979.
Obra non narrativa
Dentro da obra de Blanco Amor ternos que diferenciar distintos xéneros: poesía, ensaio, artigas xornalísticos, teatro e, fundamentalmente, narrativa pois vai ser neste apartado onde vai consequir rnaiores beneficios de fama e recoñecernento.
Deuse a coñecer en prirneiro lugar corno poeta. No ano 1928 publica Romances gallegos. Esta obra presenta elementos claros do rornanceiro español tradicional. Federico García Lorca publica neste mesmo ano Romancero gitano. A afinidade entre as dúas obras, tanto no título coma nas fontes, fai que os dous poetas se poñan e rnanteñan, nun prirneiro momento, unha relación epistolar e, a partir do ano 33, unha verdadeira amizade.
En 1931 publica Poema en catro tempos, dedicado a un pescador galego. Escrito para os que rnorreron no mar. Segundo o profesor Carballo Calero, o poeta concebiuno corno unha sinfonía que acaba nunha marcha fünebre. Os poemas deste libro presentan rnoitas notas avangardistas e isto, xunto coa súa temática, fai que se relacione con De catro a catro de Manuel Antonio. De toda a súa obra poética é a rnáis elaborada.
O último libro de poesía sae da editorial no ano 1956. Ne! vese claramente un achegamento ós ternas autóctonos. Os poemas van precedidos dunha nota do autor onde fala da poesía galega e xustifica os seus versos dicindo que son unha necesidade imperiosa do emigrante de lernbra-la lingua e a orixe propias.
Aparte destes libros en galega, edita en castelán Horizonte evadido (1936) e En soledad amena (1941). No prirneiro predomina a ironía e o humor ó estilo de Quevedo. No segundo vese claramente a pegada dos poetas españois do Século de Ouro.
Corno autor teatral escribe Farsas para títeres, que publica en edición bilingüe e Teatro para a xente. Nas súas obras plantexa situacións absurdas dentro dun marco tráxico-córnico que nos lernbran o esperpento de Valle lnclán. A caracterización que fai dos personaxes relaciónao co teatro de Bertold Brech. Por todo isto, as súas pezas teatrais supoñen unha modernización para o teatro galega, unha renovación que se alonxa da concepción tradicional do teatro.
E/JUARLX) BLANCO A\IOR NO DL\ DAS LETRAS GALEGAS 135
Obra narrativa
Pero no que realmente acadou fama e prestixio foi no campo da narrativa. Para comprenderrnos a importancia de Blanco Amor neste punto hai que coñecer un pouco a historia da novela en galega. Antes de 1900 non se publican a penas novelas e as que se editan son de escasa calidade. Serán os homes da ''Xeneración Nós" os que lle darán un importante pulo a este xénero, superando o costunüsmo e o ruralismo que dominaba nas novelas ata ese momento. Despois da Guerra Civil, Galicia, como xa se dixo, enmudece e hai que agardar ata o ano 1951 en que aparece a primeira obra narrativa en galega: A xente na barreira de Ricardo Carballo Calero. Por estes anos outros autores publican as súas novelas. Anxel Fole edita A lus do candil (1952) e Terra brava (1955); e Otero Pedrayo, Entre a vendimia e a castiñeira (1957). Pero na postguerra os pastos máis destacados no eido da narrativa ocúpanos Cunqueiro e Blanco Amor.
Eduardo inicia a súa traxectoria en castelán con La Catedral y el niño (1958). En castelán tamén publica Los miedos, que queda finalista do Premio Nada! no ano 1963, pero non consegue gañar.
A vista do exposto, podemos clasifica-la obra de Blanco Amor dicindo que antes da guerra foi, fundamentalmente, poeta e na postguerra iniciouse na novela. Mais non é de todo correcto, pois no ano 1933 ensaiou o xénero novelesco en galega con A escaleira de Jacob. Desta novela saíron os tres primeiros capítulos no número 18 da Revista Nós e, neste mesmo número, anunciábase a próxima publicación da novela. Pero isto non sucedeu e quedou inconclusa. Despois do ano 1936 é cando aparecen os tres libros polos que, realmente, ocupa un pasto destacado dentro das letras galegas: A Esmorga (1959), Os Biosbardos (1962) e Xente ao lonxe (1972).
As grandes obras
A Esmorga é, seguramente, a obra de maior sona do autor. Ten como fonte de inspiración unha escena contemplada por Eduardoneno un día de Venres Santo. Significa unha importante renovación para a nosa narrativa e é un clásico da literatura galega.
A novela iníciase cunha "documentación" onde o autor, en primeira persoa, explica como obtivo a información para o seu relato. Os cinco capítulos seguintes constitúen o núcleo da novela, onde Cibrán o cas-
7,11npnu1 DU lOUl\' O:)UDlf[
EDUAR!Xl RIANCO AMOR NO IJIA DA.~ IEI'RA~ GALEOAS 137
tizo, principal personaxe, narra a historia que protagoniza co Bocas e co Milhomes durante un día de esmorga. Todo isto declárao perante o xuíz, pois está acusado de asasinato. As intervencións do xuíz non se rexistran e sabemos o que di a través das respostas, preguntas, dúbidas ... que pronuncia en voz alta o Cibrán. Ó final do V capítulo volve a aparece-lo autor para deixar ó lector coa dúbida sobre se o Cibrán se suicidou o se morreu a consecuencia das torturas.
Durante as horas de esmorga, os protagonistas móvense por distintos escenarios dos arrabaldes da cidade de Auria (trasunto literario de Ourense). Neste vagar pala cidade teñen lugar moitas historias secundarias nas que participan múltiples personaxes. Estes personaxes sempre aparecen denominados mediante motes ou alcumes, nunca polo seu nome propio. Isto é moi importante pois sérvelle ó autor para caracterizar de entrada ó personaxe ante o lector. É unha carta de presentación. O home que percorre as páxinas de A Esmorga é un home ruín, noxento que só busca o pracer.
A lingua que o autor emprega na novela está xustificada pola condición social dos personaxes. É unha novela dos baixos fondos ourensáns o que levou a moitos estudiosos a asociar esta obra coa novela picaresca.
A segunda gran creación de Eduardo, en galega, é Os Biosbardos, que sae ó rúa no ano 1964. Despois do éxito conseguido con A Esmorga continúa a escribir en galega, pero agora ensaia un novo xénero: o canto. Os Biosbardos son un total de sete cantos, todos eles narrados en primeira persoa e protagonizados por uns nenas que vivían no Ourense de principios de século que tanto añoraba o autor. Esta obra significa o regreso á infancia e con ela Blanco Amor pretende facer unha captación poética e orixinal desta idade.
En Xente ao lom<e relátase o nacemento do movemento socialista na cidade de Auria, a través da saga dunha familia. A mesma historia serve tamén para reflexa-la oposición existente entre as distintas clases sociales. As clases traballadoras que se sitúan en torno ó novo movemento aparecen en continuo enfrentamento coas clases gobernantes ó lado das forzas políticas de diferente ideoloxía. Todo isto é narrado por Suso, o filio maior da familia Vilar, que vive de cerca todos estes acontecementos, pois o seu pai, Aser, é o máximo representante socialista da cidade. En definitiva, esta novela narra de forma maxistral a organización da cidade de Ourense inmediatamente antes da Guerra Civil.
138 BERTA NÚÑEZ GARC/A
Para rematar, podemos dicir que toda a obra de Eduardo Blanco Amor supón unha renovación importantísima no mundo da literatura galega porque toca aspectos e temas que nunca foron tratados antes. É un dos pilares fundamentais da nasa literatura e digno merecedor da homenaxe que se lle brinda este ano ó serlle adicado o Día das Letras Galegas.
BIBLIOGRAFIA
CASARF..S, C.: "l,eria con Eduardo Blanco Amor", en Grial 41, 1973. FREIXANE.S, V.: "Eduardo Blanco Amor <liante do espello", en Unha ducia de galegas. Galaxia. Vigo 1976. FORCAI)EIA, M.: Guía de lectura de A Esmorga, Ed. do Cumio. Pontevedra 1990. Pt:REZ R()DRÍGL1EZ, L.: "lJnha semblanza de Eduardo Blanco Amor dende o seu epistolario", en &iletfn galega de literatura, n.º 3, maio 1990. V1\RIOS: Homenaxe a Blanco Amor, Concello de Redondela. Ed. Xerais, 1981. FER..'\JÁNDEZ DEL RIEG<J, FCC).: Blanco Amor, emigrante e autodidacta. A súa vida literaria. Ed. Ir Indo. LORENZANA, S.: "Perfil biobibliográfico de Eduardo Blanco Amor'', en Grial 67. 1980. ARES VÁZQUEZ, M.C.: "Unha aproximación a Os Biosbardos. Contos prá xente de Eduardo Rlanco Amor", en c;rial 87. 1985.
O CAMIÑO NA POESÍA DE MARICA CAMPO
Sen poesía o carniño non é máis ca un desprazamento. Os versos de MARÍA PILAR CAMPO DOMÍNGUEZ póñenlle alma ós vieiros xacobeos, a terra e a xente.
1.- VOLVER A COMPOSTELA
Volver a Compostela, peregrinar acaso sen estrelas na noite, errando no camiño, mais soñando un encontro baixo a carpa xigante das mans do Pai que agarda.
As mans do Pai encesas, Obradoiro na albada, coas pedros fermosísimas do esforzo de quen loita entre medo e desazo por um modo máis "casa".
E nun mundo máis xusto, o Pórtico da Gloria, plenin1de de amor, canción de auga branca na voz da Berenguela. Ver cos olios terreos a luz da estrela nova: Volver a Compostela.
1993
140 AMRIO\ O\MPO
II.- MULLER, GALICIA, CHUVIA, CAMIÑO DE SANTIAGO
Eras carpo ou memoria dunha sombra alongada a beber na mourenza dos séculas lonxículos.
Traxicamente femia un demo gaveaba o teu sangue en xaneira a berrar polos filias: e parías ausencias, as caveiras dun medo que arralabas nun colo inmenso coma o mundo.
Ouh, record a a tolem ia: andabas aluada anainando [arrapos coa cantiga das árbores irtas do teu cabe/o.
Lembra o espello frío, os olios da distancia feridos, neboentos, chantados rente á vida.
Os muros onde a hedra reinaba victoriosa, enlea dos suspiros dun soño-pardiñeiro.
Non esquezas que a [ala faltaba dos teus labios cal laberca do niño que barata o miñato.
Naufragabas de cote no mar da soidade, doma inxel que a onda alta guinda na flor da escuma.
J\ baila das coruxas na túa casa sempre. Sempre aular de lobos, sempre luír de ánimas.
Tremer sempre no punto de vivir, no anceio, na poeirenta pegada coa que inicias a historia.
Dicías "Compostela" ó milagre do día, á luz desencadeada, ó cadoiro de estrelas.
Compostela era un encontro alén da mala fada, alén mesmo da marte Compostela era alento.
Sabías que alí estaban os filias ancorados, ceibes amén por sempre dos adeuses que sangran: Mariñeiros varados encoando nas buguinas a peitear al algas da súa cabeleira.
Labregos routonando no sulco como a herba eternamente verde regada palas sudes.
MARICA CAMH J
Emigrantes co nome recén recuperado, coa identidade nova orballada de cedo.
E a palabra acesa recobrada do vento en Compostela sempre fonda e fecundadora.
E coa palabra, as cousas de vivir: a esperanza, e o bico e a mantenza, o arado e o merlo.
Procurarías, dona, un teu rostro nas pedros, espello dunha gloria nunca ben posuída.
Dicías "Compostela" á cantiga dos bardos, á guirnalda vermella no teu van desfollada.
Chamaba Compostela por ti e ti non ías, alongada e impotente coa ferida do espacio.
Cumpría que un feitizo arrombase a distancia, que un cabalo de lume sulcase no imposible.
Berraba Compostela o teu nome-salouco e alongabas os brazos e medraba o camiño.
Teimaches morrer logo tendida cara ó ceo como unha cunea, aberta para apreixar a morte, e as nubes que pasaban magoadas de orfandade puxeron no teu peito o lar definitivo.
Agora vas na chuvia, núa na vertical, secular peregrina camiño de Santiago.
Escoas manseliña, muller-lenda ou misterio, muller-chuvia ou probable saña dalgún poeta.
Esvaras pala pedra, lambes como unha lingua carnal o pesadelo das nías desvariadas.
Pero, ai, Compostela fica lomce, distante, alén da arquitectura e do nobre sartego.
Pausas melancolías en todos os tellados, penduras pingas-tempo no reloxio da lúa.
Petas nos vidros todos, na [aciana da terra, na engulemia dos mares á procura dos filias.
141
142 ,\!AR/CA CAMPO
E non é Compostela, non é tempo de encontros, de xúbilo que estala na primavera chea.
Fuxida da soidade estás esperta e soa no corazón da noite a fiar nubes altas.
Muda babeas nas verbas que non articulaches, palabras axeadas, carambelos do vento.
Porque, ai, Compostela fica lonxe e distante, alén da arquitectura e do nobre sartego.
Secular peregrina muller-Galicia-chuvia camiño de Santiago, vertical camiñante, auga que prega o día da Compostela en gloria.
1982
MARICA CAMPO
lll.- PARROQUIA DE HOSPITAL, MIÑA AMIGA
Viaxando palabras vou contigo pra bicar á tua terra e á tua xente, salmodiando os teus nomes ardesíos.
(Verde pamba de amor, Parroquia de Hospital, miña amiga).
Balcón do Val case sen xente, Outeiro, emergullando nos mares da néboa, zoar do vento sobre os castiñeiros.
(Verde sombra de luz, Parroquia de Hospital, miña amada).
Prados e hartas da Diciona úbeda, -eidos do sol dende a mañan a noiteMarcharon todos, quedácheste muda.
(Verde bágoa do adeus Parroquia de Hospital, emigrante).
Fonte de San Antonio de Dontide xa no Val. Fonte de auga que namora. Novena e hino ó santo que nos sirve.
(Verde prego de paz, Parroquia de Hospital, rezadora).
Carra/coba e Madeiro no Val do lncio -Chegarei a cear a cás Liñares anque camiñe moi de vagariño-
(Verde cunea de mel Parroquia de Hospital, hospedeira).
143
144 J\1ARIC'A Li\MRJ
Campo da cárcel -aínda en Carralcoba fondas señardades de amores fuxidos, cantigas, bailes e reviravoltas.
(Verde noiva do ar, Parroquia de Hospital, bailadora).
Hospital, pobo unido no trabal/o -ben o sabe o monte de Chandeiros-, trabal/o con humor, que é máis doado.
(Verde arela do pan, Parroquia de Hospital, bulideira).
Cantos do Zoqueiro, aprende/os todos fose case imposible. Quen puidera mirar coma el moi de perta ó lobo.
(Verde meiga de ben, Parroquia de Hospital, soñadora).
Fonte dos Olios, a da auga que canta e babea leda polo Hospital pra chegar presto ó Cabe que agarda.
(Verde orballo a brilar, Parroquia de Hospital, fartuteira).
lgrexa que acocha nos oito séculas do seu colo lanza/ de alta nobleza o sono vexetal dos devanceiros.
(Verde torre xentil, Parroquia de Hospital, miña Señora).
1981
A PROPÓSITO DE LA REPOBLACIÓN FORESTAL EN GALICIA
Por M.ª DEL CARMEN TIZÓN ESTÉVEZ
La polémica en torno al Plan Forestal de Galicia
En la primavera de 1992 veía la luz el Plan Forestal de Galicia elaborado por la Consellería de Agricultura, Gandería e Montes del gobierno de nuestra Comunidad Autónoma. Rápida y contundentemente censurado por amplios sectores de la sociedad y la cultura gallegas, las críticas se centraron en el tipo de bosque que el Plan prevé para Galicia, de carácter fuertemente "productivista", sobre todo en lo relativo a especies foráneas como el eucalipto, y escasamente "proteccionista" de la vegetación autóctona y de los ecosistemas naturales, demasiado sensibles a los cambios antrópicos.
En este ambiente de desaprobación adquieren especial relevancia las opiniones de diez profesores e investigadores universitarios, especialmente en Edafología, Ecología y Botánica, quienes, en el mes de julio de 1992, ponen en conocimiento del Conselleiro de Agricultura y de los grupos parlamentarios del órgano legislativo gallego un documento rigurosamente razonado en el que manifiestan expresamente su o¡x:isición, no sólo a los contenidos del Plan Forestal (carencia de un enfoque integrador, falta de referencia a la calidad del suelo, ausencia de estudios sobre el impacto ambiental. .. ), sino además a su proceso de elaboración efectuado de espaldas a la Universidad.
Por las mismas fecha...;; se desarrollan en el Pazo de Mariñán unas "Xornadas Internacionais sobre a conservación dos bosques atlánticos", en el transcurso de las cuales los expertos allí reunidos declaran que la introducción de especies alóctonas como el eucalipto constituye uno de los cuatro enemigos del medio forestal; las talas indiscriminadas, los incendios y las obras de infraestructura son los restantes.
,\ PROl'()S/TO DEL\ REl'(JBLi\CIÓN FORESTAL EN GAUCTA 147
Por otro lado, los lectores de "LVCENSIA" pueden obtener valiosa información sobre el contenido del Plan Forestal acudiendo al número 5 de esta revista, en la que se incluye un minucioso estudio salido de la pluma de Benxamín Casal Vila y Xoán F. Fernández López.
Además, entre los numerosos libros que abordan la temática forestal de Galicia, cabe destacar el editado en 1991 por el Servicio de Publicaciones de la Universidad de Santiago, bajo el título "Economía (Política) do monte galego" y cuya autoría se debe a Xaquín Fernández Leiceaga. Esta contribución al debate acerca de las funciones que el monte desempeña aporta, entre otras consideraciones, datos de sumo interés sobre la historia de los terrenos dedicados a monte en Galicia, los problemas relativos al derecho de la propiedad y transformación de las tierras, así como respecto a las grandes opciones o alternativas que en materia de política económica se plantean en la actualidad para el monte gallego.
Más recientemente, a finales de 1992, ve la luz un nuevo libro, el último de cuantos se han escrito sobre el tema; se trata de "Ecoloxía forestal e ordenación do bosque", de Roxelio Pérez Moreira y publicado por Ediciós do Castro, estudio que ya antes de su impresión se había visto envuelto en la polémica por ser su autor lUl reconocido opositor al Plan Forestal diseñado por la Xunta de Galicia, al igual que algunos de sus colegas universitarios. A lo largo de sus páginas se desgranan temas tan controvertidos como la ecología de los eucaliptos, la evolución del suelo bajo las especies forestales, la ordenación del monte y diversidad ecológica, y la valoración del paisaje. El autor propugna que toda utilización de los recursos naturales no sólo debe asegurar el mantenimiento y permanencia de los recursos productivos, sino también el de los recursos ecológicos y paisajísticos, que, pese a su naturaleza no productiva, contribuyen a aumentar la calidad mediambiental.
Especies frondosas en la repoblación de Galicia
En realidad, la línea de investigación a que me he venido refiriendo no hace más que responder a una concienciación colectiva en torno a los asuntos forestales, que se ha ido acrecentando a lo largo de la década de los ochenta y que ha sido particularmente visible en Lugo, la demarcación provincial que dedica más superficie a este tipo de aprovechamiento. Partícipe de esta preocupación social, la Diputación Provincial de Lugo, a través del lNLUDES y contando con el apoyo técnico de la Academia Galega de Ciencias, desarrolló en el mes de abril de 1989 im ciclo de conferencias sobre "Especies frondosas en la repoblación de Galicia", con participación de destacados especialistas españoles y extranjeros. Luego, en 1992, el Servicio de Publicaciones de dicha Diputación editaría un libro que, con el mismo título que el
,\ PR()P<)SJ'J'() VE f_,1\ HE?()BJ-"\CJ().\r F()RES'IJV. E,\r C;1V.ICIA 149
ciclo de conferencias, recoge en siete capítulos las disertaciones de los respectivos conferenciantes y cuyo contenido se extracta a continuación.
"Pasado, presente y futuro del castaño"
Bajo este enunciado se desarrolló la sesión de apertura del ciclo de conferencias (primer capítulo del libro), a cargo del Presidente de la Academia Galega de Ciencias, Dr. Ernesto Viéitez Cortizo, quien subraya la importancia económica y paisajística de esta longeva especie autóctona en claro retroceso en nuestra tierra, a la vez que aporta métodos sobre la obtención de ejemplares resistentes a la "tinta". De su intervención se deduce que debe desecharse la idea del crecimiento lento de estos árboles, para finalizar criticando el monocultivo de especies foráneas e instando a políticos y a la sociedad en general a proteger las especies nobles.
"La vocación forestal de Galicia"
En la segunda conferencia, el Prof. Izco Sevillano, Catedrático de Botánica de la Universidad de Santiago, adopta, a mi entender, una postura conservacionista. Primeramente, explica la variación de vegetación de una determinada parcela siguiendo series progresivas o regresivas de colonización del medio; según estos estudios, el territorio gallego tiende a finalizar las series en algún tipo de bosque. A continuación y de forma exhaustiva, analiza los diferentes bosques potenciales de Galicia, su distribución geográfica, sus condicionantes y sus amenazas. Desgraciadamente, según el Prof. lzco, la vocación forestal de Galicia se ha torcido, puesto que el paisaje imperante ofrece sólo pinares y eucaliptales, que ni siquiera son bosques, sino meros cultivos que serían sustituidos por la sucesión vegetal natural, primero arbustiva y luego arbórea, si el hombre no lo impidiera del modo que lo hace pertinazmente en la actualidad. Por ello, demanda medidas urgentes de actuación, tanto legales como sociales, a fin de evitar la pérdida del patrimonio forestal que se nos ha legado y deben heredar nuestros descendientes.
150 M." DEL CARMEN TIZÓN ESTÉVEZ
"Efectos sobre el suelo de las diferentes especies arbóreas en Galicia"
Constituye ésta un aspecto de obligada consideración en el polémico asunto de las repoblaciones, abordado por el Prof. Emérito de Edafología de la Universidad de Santiago, Dr. Guitián Ojea. En su exposición enumera los factores que rigen la edafogénesis y resalta la relación biunívoca entre suelo y vegetación, condicionándose ambos mutuamente, ya que un suelo tiende a soportar una vegetación concreta, en tanto que, a su vez, cada vegetación rige la dirección de la edafogénesis. Papel importante en dicho proceso juegan los restos de vegetación incorporados al suelo para formar humus, dinámica química que sólo se mantiene en equilibrio ante una vegetación clímax. El ponente comenta los efectos que sobre el suelo ejercen las diversas especies arbóreas y cómo se incorporan sus restos en el perfil edáfico, datos de los que se desprende que el roble es beneficioso para el suelo y, contrariamente, el pino y el eucalipto resultan perjudiciales para su buen desarrollo. De todas formas, advierte el profesor: "Cualquier árbol es mejor que ninguno".
"Las frondosas: su importancia en Galicia"
En la conferencia desarrollada bajo este título el Prof Dr. Rigueiro Rodríguez, Ingeniero de Montes, parece mantener algunas discrepancias con respecto a las intervenciones anteriores. Comienza relatando la evolución seguida por el bosque gallego desde el Terciario, cuando predominaban las sequoias y las cryptomerias, pasando luego por deforestaciones debidas al frío, con una posterior dulcificación del clima acompañada de la presencia de robledales y castaños, hasta llegar a nuestros días, en que aquéllos se vieron sustituidos por pinos y eucaliptos a causa de la actividad humana. Explica también los pros y contras derivados de las funciones productiva, protectora y social del bosque gallego, apostando por el aprovechamiento intensivo del monte, compatible, según él, con la conservación del medio natural, y por el empleo de especies alóctonas en la repoblación forestal. Finalmente, se adentra en el estudio de los tipos de bosques autóctonos existentes en Galicia, para destacar la necesidad de protección y restauración de esta diversidad biológica.
A PROPÓSITO DE LA REPOBL\C/ÓN RlRFX/;\L EN GAUCIA 151
"Las posibilidades productivas de algunas especies frondosas"
Por su parte, J. Giménez de Azcárate y Moreno, Dr. Ingeniero Agrónomo, revela en su disertación un hecho preocupante: a causa de la erosión, en el territorio español se pierden por término medio 25 Tm. de suelo por Ha. y año, lo que equivaldría a decir que cada diez minutos una hectárea de terreno se desertiza. Esta impresionante acción erosiva es amortiguada, no obstante, en las superficies arboladas, que además reducen el C02 de la contaminación industrial. De enorme interés, sobre todo para aquellos propietarios dispuestos a repoblar sus parcelas, son los datos ~elativos al gran crecimiento y productividad de diferentes especies frondosas, obtenidos por Giménez a lo largo de 27 años de investigación y divulgados en esta conferencia. El crecimiento vigoroso y no problemático de castaños, arces, robles, alisos, así como Ja mayor resistencia ante los incendios de estas mismas especies, la mejor calidad y precio de su madera, la mejor humificación de sus restos y la menor vulnerabilidad a los vientos fuertes, son, entre otras, algunas de las cualidades atribuidas a las especies frondosas que pueblan los bosques gallegos.
"A repoboación forestal dende a Edade Media"
El Director del Museo do Pobo Galego, D. Antonio Fraguas Fraguas, reflexiona sobre el culto y amor profesado por la especie humana a Jos árboles, pues de ellos siempre dependió su vida, y en este sentido los documentos antiguos atestiguan perfectamente este valor del bosque. Así, abundan en los archivos de Galicia alusiones a foros o cesiones en la Edad Media, en relación a este patrimonio natural, así como también referencias tanto a excesivas talas para el aprovechamiento económico, como a las recompensas y castigos impuestos por dichos abusos, lo que evidencia el peligro que, ya desde antiguo, acechaba al bosque gallego.
"Las frondosas en el modelo de repoblación forestal de la República Federal Alemana"
Cierra el ciclo de conferencias y también el contenido del libro que las recoge el Dr. Jochen Kleinschmit Escherode, Director del Instituto de Investigaciones Forestales de Baja Sajonia (Alemania), quien
152 J\.f.'" LJEL C1\RJ\-!E1V TlZ(),\,1 ESTÉVEZ
aporta aspectos de interés acerca de la política forestal seguida en su país, que pueden servir de buenos referentes para nuestra tierra. En efecto, en ambos lugares la vegetación clímax está representada por el bosque caducifolio, al tiempo que existe un paralelismo en la evolución natural de sus respectivos tapices vegetales, en la tala indiscriminada y en la repoblación con especies de crecimiento rápido, contradiciendo el principio ecológico según el cual la diversidad biológica refuerza la estabilización del ecosistema. El modelo de recuperación de las frondosas seguido en Alemania puede ser un ejemplo a imitar por nuestros técnicos y políticos a fin de evitar el desastre ecológico al que nos vemos irremediablemente abocados si no se pone fin a los monocultivos de pinos y eucaliptales en Galicia
Conclu8iones
Como puede deducirse de todo lo comentado, se observan dos posturas de difícil conciliación sobre temas forestales: por un lado, la visión economicista y productivista del monte, y, por otro, la postura conservacionista que defiende la protección firme y decidida del bosque autóctono.
También en la obra "Especies frondosas en la repoblación de Galicia" se pueden atisbar estos dos posicionamientos, contradiciéndose entre sí algunos de los autores, de la misma manera que lo hacen los diferentes implicados en el Plan Forestal movidos por intereses diversos.
TEXTO
RELACION DE INGRESADOS EN EL SEMINARIO DE LUGO LOS ULTIMOS CIEN AÑOS
Pese a que el Seminario de Lugo tiene cuatro siglos de historia, ahora celebra los cien últimos años, transcurridos en el edificio actual.
Aunque Ja conmemoración tiene como punto de referencia Ja inauguración de un gran edificio (en el curso 1893-94), resulta evidente que lo importante es Ja vida que dentro de él transcurrió, facilitada -eso sí- por Jos armónicos y funcionales espacios del imponente conjunto.
Así pues, este "texto" recoge, junto a Ja imagen del obispo Fray Gregario María Aguirre, promotor y realizador de tan importante obra y traslado del Seminario (desde la Plaza de España), la lista de los que ingresaron en el Centro a Jo largo de Jos últimos cien años. Parte de ellos llegarían a integrar el clero diocesano o religioso y servir pastoralmente hasta Jos últimos rincones de Ja diócesis y diversos lugares del mundo, proyectando siempre su influjo cultural. Otros siguieron muy variados caminos, siempre con el buen aliento aquí recibido, y fueron útiles a la sociedad tanto en puestos de relevancia social como en quehaceres menos brillantes, pero igualmente útiles. A todos ellos, a Jos obispos y rectores, y a cuantos desde sus cátedras o servicio hicieron posible toda Ja actividad -y aunque nos resulte imposible traer aquí sus nombres- el respetuoso homenaje de LVCENSIA.
JOÁDW OJJDU!lUdS JDíUJD Jd QJ!}!Pd dS OpDJ!fpuod ns U3 ºDJJJDt) Á dJJJn.3\1 0°/'\[ OJlOff;uf) 'ld ºOUIJX!J
CIEN CURSOS ACADEMICOS DEL SEMINARIO DE LUGO
Por GERARDO FERNÁNDEZ LÓPEZ
Introducción
Según el acta que obra en la Secretaría del Seminario, en octubre de 1893 se llevó a cabo la inauguración del nuevo edificio del Seminario de la Sgda. Familia y S. Lorenzo Mártir de Lugo por el obispo de la diócesis, Excmo. Fr. Gregorio M.' Aguirre y García. En octubre de 1993, por consiguiente, se cumplen cien años de su existencia oficial. Cien años cargados de historia.
Para reconocer labor tan meritoria del que es verdadera alma mater de la diócesis, no dejará de ser interesante hacer como una pequeña crónica, teniendo especialmente en cuenta los alumnos que ingresaron en el Centro a lo largo de este siglo de su vida.
Corno el ritmo de alumnos ingresados no es constante, sino que tiene altibajos, considero necesario para mayor claridad dividir estos cien años en tres etapas bien definidas por las circunstancias y acontecimientos que las enmarcan. La primera, de 1893 a 1928; la segunda, de 1928 a 1960, y la tercera, de 1960 a 1993.
Primera etapa
El 24 de marzo de 1894 el obispo Murúa, por medio de un oficio, comunica al rector del Seminario de Lugo que, a propuesta del M.R.P. l\bad de la Real Abadía de Sarnos, quedaba instituida en la misma
156 (;ERARIJ() FERJVAJ\lL)EZ LCJPEZ
una preceptoría para facilitar los estudios sacerdotales a los jóvenes de aquella u otras comarcas que así lo deseasen, concediendo validez oficial para nuestro Seminario a los estudios de Latín y Humanidades realizados y aprobados en dicha preceptoría, de acuerdo con el Plan de Estudios y otras normas vigentes en el Seminario de Lugo.
En los años sucesivos van surgiendo asimísmo otros centros similares en distintas parroquias de la diócesis, creados y dirigidos, con el beneplácito del obispo, por sus respectivos párrocos, que orientan y ayudan a muchos jóvenes en quienes veían indicios de vocación sacerdotal.
Esto explica que el número de alumnos ingresados en el Seminario lucense durante esta primera etapa no fuese muy alto y que fueran tantos o más los ingresados en dichas preceptorías.
Por otra parte estos 35 primeros años de vida de nuestro Seminario se pueden considerar muy positivos y normales en todos los aspectos, si prescindimos de un triste suceso ocurrido en Lugo en febrero de 1895, en el que interviene un grupo de seminaristas, por lo que el obispo creyó oportuno en el curso académico de 1895-96 decretar no admitir a los aspirantes de l.º de Latín y Humanidades, obligando, a los que así lo deseasen, para no interrumpir la marcha de sus estudios, a hacerlo en la Preceptoría de Samas.
Segunda etapa
En este período hay que distinguir, a su vez, dos fases: la que va de 1928 a 1940, y otra de 1940 a 1960.
A principios de la primera se efectúan importantes innovaciones, como fueron el internado obligatorio para todos los alumnos, que hasta entonces era opcional, y la ampliación habitable del Seminario, para de este modo cumplir las orientaciones de Roma. A tal efecto el obispo Dr. Balanzá compra el Colegio de los HH. Maristas para convertirlo en Seminario Menor del Sgdo. Corazón, edificio que ampliará en 1946. Al mismo tiempo remodela internamente el que pasará a llamarse Seminario Mayor, y edifica asimismo un nuevo pabellón adosado a la parte meridional.
Todo esto supuso cambios en la vida del Seminario: estudio vigilado en salones, obligatorio para todos; supresión de las vacaciones de Navidad y Pascua en casa; uniforme seminarístico obligatorio y un reglamento orientador de la vida del Seminario.
El 14 de abril de 1931 es proclamada la II República Española, cuyas consecuencias adversas para la Iglesia Española pronto se dejarían
CIEN CURSOS ,\CADEMICOS DEL SEMINARIO DE LUC!O 157
sentir. Los seminarios no quedaron exentos de las mismas, influyendo negativamente en el número de alumnos que piden ingresar en los mismos, concretamente en el nuestro es el más bajo de toda su Historia.
En julio de 1936 estalla la Guerra Civil. Durante la misma es asesinado el rector, Don Francisco Tarín y Genís. Le sucede Don Francisco Vázquez Saco. El Seminario Menor es convertido en hospital, y el Mayor, parte en cuartel, y otra parte sigue funcionando como Seminario, incorporando incluso a los seminaristas de la diócesis de Oviedo, residentes en la zona llamada Nacional, hasta que fue liberada toda la regíón, a finales de 1937.
La segunda fase de esta etapa empieza al término de la Guerra Civil. El número de aspirantes a ingresar en el Seminario es grande, pudiendo calificarse de auténtico "boom" vocacional, animado en parte, por la obra diocesana de fomento de vocaciones.
En 1940 quedan suprimidas todas las Preceptorías. Esto y la escasez de Centros de Enseñanza Media estatales a nivel diocesano contribuirá a incrementar la afluencia de alumnos al Seminario.
También en el aspecto académico hay que destacar la firma del convenio entre la Santa Sede y el Gobierno español, el año 1948, sobre Seminarios y Universidades Eclesiásticas. En el mismo se equiparan los estudios humanísticos, hechos en los Seminarios, a los del Bachillerato Civil, previa convalidación de los mismos, lo que es otro motivo más del aumento espectacular en el número de alumnos ingresados.
Tercera etapa
Como la anterior, ésta hay que dividirla también en tres fases: Dos coinciden con el pontificado de Don Antonio Ona de Echave, y la tercera con el de Fr. José H. Gómez González.
A raíz del Concilio Vaticano ll y su impulso renovador, Don Antonio nombra nuevo equipo directivo y de formadores. Se fomenta en ellos la asistencia a cursillos de mentalización; visitan otros Seminarios para estudiar aquello que podría ser útil para el nuestro; se suprime el estudio vigilado en salones comunes para los alumnos de Filosofía y Teología; se establecen de nuevo las vacaciones de Navidad y Pascua en casa, al tiempo que se suprime el uniforme seminarístico.
Los años sesenta son también los de las contestaciones estudiantiles que se se van poniendo de moda en la Europa Occidental, produciendo abundante bibliografía que llega a todas partes.
158 GERARDO FERNANDEZ LOPEZ
Nuestro Seminario no fue una excepción. En esta situación se llega a la segunda fase de esta etapa con tensiones dentro del Seminario.
Para cortar dichas tensiones del "cambio", se organizan asambleas mixtas de profesores y alumnos, desembocando en la crisis de los años se ten ta.
En estos años el Seminario Mayor se va quedando sin alumnos, sobre todo, después de la última experiencia, llamada "de los pisos", primero en Lugo y luego en Madrid.
En el Seminario Menor se conserva un número elevado de alumnos. Se trata, pues, de adaptar lo más posible sus estudios de Humanidades a los civiles del mismo rango. Para ello se obtiene del Ministerio de Educación y Ciencia, el año 1971, el reconocimiento y autorización para impartir los cursos del Bachillerato Elemental. En 1976 es reconocido, asimismo, corno Centro de Bachillerato Homologado, para BUP y COU.
El alumnado en el Seminario Menor amnenta en estos años, especialmente de 1976 a 1982, en los que se permite la residencia fuera del Seminario.
Y estarnos ya en la tercera fase de esta etapa, coincidiendo con el Pontificado de Fr. José H. Górnez González. En junio de 1980 se inicia el actual funcionamiento del Seminario diocesano con alumnos del Ciclo Superior de EGB, BUP, COU y dos años de Filosofía. Los restantes cursos de Estudios Eclesiásticos se realizan en el Centro que la diócesis tiene en Santiago de Compostela, juntamente con la diócesis de Mondoñedo-Ferrol.
Como homenaje simbólico a esas cien generaciones de alumnos ingresados en nuestro Seminario ofrecernos un listado de ingresados e incorporados en cada curso, así corno un recuadro con los nombres de obispos y rectores en el mismo período.
CIEt"' CtTRS()S 1\Ci\I)E,VllCC)S f)EL SEMll'\i'1\RlC) LJE Lt!(J(J
RELACION DE ALUMNOS INGRESADOS E INCORPORADOS EN EL SEMINARIO DE LUGO LOS UL TIMOS CIEN AÑOS
Curso 1893-94:
159
López y López, 1\.; López <._-;.ay, J.; \.1ilariño \ 1arela, A.; Paz ('avado, Nl.; Tahoada Rodríguez, J.; Sánchez Lastra, E.; Franco Fernández, M.; Quiroga ()tero, E.; Sampedro Rodríguez, B.; Fernández Rcgo, F.; Fernández Rega, A.; Friol Novoa, M.; Pérez Rcxiríguez, ~1.; Gómez Díaz, M.; 1\ria.;; Rodríguez, F.; Gómez Lovelle, J.; Cadahía López, M.; González López, J. M.ª; Ansede Graña, J. 1.-1.d; Iglesias Caloto, J.; Morandeira Rivera, J.; ~1ourenza (_'arreira, M.; Paz Morandcira, G.; Morandeira Pardo, C.; l)oval Díaz, J. M.ª R.; Prieto Torres, E.; Vila Santiso, G.: Armando López, A.; Paredes Cubreiro, A.; Teijeiro Fuentes, P.; Castro Sanjurjo, F.: 1\lvarez Pulido, J.; Lage Prado, E.; Bóveda \lillanueva, D.
Curso 1894-95:
López Pardo, P.; \'arela Rodríguez, ~1.; González Yáñez, E.; Vizoso Lencc, C.; \ 1ázquez Lc"ipez, A.; Fernández Méndez, 1\.; G6mez Teijeiro, J.; ('asal Núñez, NI.; Prado .Tul, J.; Prado Jul, F.; Fernández C:·onzález, J.; López Bande, J.; ~1ouriz García, 1\.; López Núñez, D.; \!ázquez Lópcz, P.; \Tázquez ()uro, ~1.; Pardo Neira, C.; Castro (Jonzález, E.; Rivas Carballido, R.; Devesa Martínez, 1\.; Rohles Cajilde, ('.; Díaz Fernández, B.; López Iglesias, J. R.; (}onzález Ramos, .T.; Piñeiro Alfonso, C.; Amado López, 1\.; Castro \Tila, R.; \Taliño Cortón, J. 1.-1.ª; Penas Novo, t\.; Fcrnández Royo, r\.; Fernández Royo, F.; Rodríguez Somoza, J.
Curso 1895-96:
Curso 1896-97:
García Souto, M.; González ~1ontouto, F.; Argundegui Irigoyen, \ 1.; Paredes Fouz, F.; Raamonde Sánchez, B.; Darriba Jul. J.; Otero Saavedra, E.; Castelo Rodríguez, M.
Curso 1897-98:
Vila García, J.; Pérez Gandoy, J.; Roca Arias, J.; Vázquez Rlois, l.; López Rodríguez, J.; García Souto, M.; Lorenzo \'al,.:\.; Yáñez Arias, P.; Fouz Rivera, P.; Quiñoá Flores, R.; López Castro, J.; ¡\rias \ 1ázquez, C.
Curso 1898-99:
Mao Carnicero, .T.; Peche Blanco, F.; i\rca Arias, J.; González Fernández, D.; Díaz Rodríguez, B.; López \ 1ázquez, J.; ()sorio Pedrosa, 1\.; Longarela Pena, J.; Piñeiro Núñez, P. J. M.ª; Díaz Pérez, F.; Vázquez Barrio, E.; Caballero, R.; Gandoy Piñeiro, J.; Castro Castro, C.; García Varela, R.; Arias Espinosa, F.; Lago Fernández, A.; Teijeiro Fuentes, G.; Teijeiro Fuentes, C.; Prieto Torres, J.; Gil Vázquez, J.; (Jarcia y García, R.; Prado Rodríguez, J.; Belón Díaz, T.; llelón Diaz, V.; Salgado Toimil, R. C.; Saavedra Ascariz, G.
Curso 1899-1900:
Pardo y Pardo, A.; Bocinos Alonso, C.; Varela Carballido, J.; Santamaría Iglesias, J.; l)íaz Viñas, A.; Casáis Cámaras, R.; Neira Corredoira, M.; López Prado, J. M.ª;
160 GERARO() FERJ\'¡\,\1DEZ L()PEZ
Picado Real, J.; Barcía Villanueva, G.; \Tila López, J.; Ferreiro Castro, 1\.; Castro y Castro, C.; Pardo Neira, A.; Castedo González, J.; Fernández Moreiras, P.; Fernández Vázquez, C.; Carreira Vázquez, J.; Rodríguez Moure, M.; Rey Rodríguez, V. C.; Rey Ferreiro, J.; Rivas Quiñoá, P.; Paredes Cobreira, M.; Vila Gómez, S.; Velloso Torrón, J.; Parga Serrano, J.; Barreira Suárez, V.; Barreira Suárez, T.; Barreira Suá· rez, .J.; López y López, A.
Curso 1900-01:
Pardo y Pardo, A.; Casanova García, A.; Mourenza Sindín, M.; Rodriguez Folgueira, M.; Moreiras González, V.; Guerra Fernández, J.; Ferreiro Fórneas, A.; Bóveda Villanueva, G.; Novo Fernandez, G.; López Fernández, D.; Fernández Losada, A.; García Fernández, V.; Martínez Rodríguez, A.; López Castro, M.; Martínez Mourelo, M.; Prado Yáñez, F.; Valcarce (i-arcía, A.; Rcxlríguez Maure, M.; Alvarez Méndez, D.; Pereira Fernández, M. I).
Curso 1901-02:
(~ómez Díaz, .1\.; (}ómez Díaz, R.; Pereira Pallín, i\.; Fernández Carral, A.; Patiño \'ázquez, J.; Pozo Salgado, A.; Fernández Llamas, A.; Pumar Femández, \'.; González .1\rmesto, J.; Mosteiro Porto, R.; López Carballo, J.; Rodríguez Quijada, L.; DíazCastroverde Pontide, F.; Rodríguez Pardo, M.; Vázquez Salgado, M.; Regueiro Roca, 1\.; Castro Castro, J.; Belón Díaz, A.; García Fraga, B.; Moreiras González, V.; Carreira Vázquez, J.; A.ndrade Yáñez, 1\.; 1\rias López, S.; Montes Gil, B.; Souto López, A.; Méndez Rodríguez, M.; Quiroga López, C.; García Corredoira, J.
Curso 1902-03:
Fontcla y Fontela, M.; Pozo Salgado, 1\.; García ,\nsede, R.; Vázquez Femández, J.; Yáñez López, F.; López López, l).; Gómez Fcrreiro, J.; López Díaz, J.; Caridad Gastalver, F.; Cabanas Castro, J.; Pcrcira Pallín, A.; CJarcía Fraga, B.; llsara Fajo, L.; Reija Rodríguez, F.; l)on1íngucz Fernández, F.; Rodríguez Castro, A.; Paredes Vence, J.; I)e Castro Lópcz, M.; \!arela Corredoira, J.; V'arela Carballido, J.; López Rey, J.; Cela de la Fuente, J.; Castro (Jonzález, D.; 1'eijeiro Pérez, J.; Lrlloa García, E.; Rodríguez Lamciro, I3.; \Tázquez Pargadas, J.; 1\braira López, C.; Quiroga \'alcarce, J.; López Carballo, J.
Curso 1903-04:
\'arela Sánchez, J.; Cortiña.;; J)íaz, F.; ~1ariz Górncz, S.; Fernández López, P.; Troncoso (Jsorio, L.; ~1cra Grandío, J.; 1.1artínez Sargados, R.; \'ilanova Díaz, C.; Fernández J)íaz, J.; ~1ontero Castro, .J.; Conde Varela, M.; Torres Cela,,\.; Bouzas Barrera, A.; Aldcgunde l)orrego, L.; Díaz Fernández, J.; Castro García, l\.; Fraga Alonso, R.; Sornoza Vázqucz, G.; Fernández López, S.; \Tivero Lópcz, 1'.; 1\veledo Gesto, M.; Núñez \'arela, S.; Núñez Varela, B.; 1\rias Yebra, J.; Castro Lópcz, J.; Ferreiro Iglesia_.;;, B.; Castro Silva, i\.; Peña Núñez, T.; Sánchez Fcrnández, J.; Núñez Pedroirio, J.; Piñciro \'arela, S.; Morcira Racamonde, M.; Lata.;; Rodríguez, M.; Núñez Latas, M.; López Castro, S.; Iglesias Souto, D.; Rivas Iglesias, J.; Rajal Rcxlríguez, J.; Nonato Fernández, F.; Fernández Dorado, M.; Pardo Neira, H.
Curso 1904-05:
Cortiñas Díaz, F.; Foucc Rubiños, J.; López Díaz, D.; López Castro, P.; López Fernándcz, J.; Fente López, F.; Redondo Ferreiro, R.; Mourelle Calvo, M.;
CJE.'\' Cf.JR...i;;;os i\C1\DEA1IC'()S DEL SEJV!TI\'ARIO DE Lf.}(;() 161
Ramos López, l).; Fernández 'feijeiro, J.; ()jea Cosmede, D.; \lilariño García, C.; Eiriz García, P.; Vázquez Barrio, M.; Méndez Torres, J.; Patiño \lázquez, J; Fente Besteiro, J.; García Puentes, A.; 'feijeiro Castro, J.; 1\res Alvarez, (1.; Sánchez Vila, J.; Rancaño López, C.; Fernández López, M.; Puentes Pérez, J.; Pérez Ledo, E.; Carreira Vázquez, J.; Capón Fernández, M.
Curso 1905-06:
Mato Pájaro, J. M.ª; Vázquez Fernández, B.; \/arela ()uro, F.; Piñeiro Ferreiro, J.; Fernández Carballo, S.; Lamela López, R.; Flores Sandar, M.; García Díaz, t\.; Flores \/ilanova, A.; Doel Fernández, ,J. A.; López Rodríguez, J.; Vázquez Méndez, D.; Novoa Rodríguez, R.; Rodríguez Gonzálcz, J.; López Osorio, C.; Gay López, D.; López Vázquez, D.; Mariño González, E.; López Díaz, E.; \'arela Horta, J.; Prado Vázquez, R.; Bóveda \Talladares, D.; García Conde, r\.
Curso 1906-07:
García Díaz, G.; Gonzalez López, D.; Vázquez Vila, J. M.ª; Lamela López, B.; González Rosón, A. J\.1.ª; García Valiño, E.; González Rubinos, C.; López Arias, A.; Cobas Carballal, M.; Moure Ledo, M.; Castro Pena, A.; Castro Prado, J. t\.; Mera Grandío, L. \T. M.ª; Vázquez González, S.; Mariño García, J.; Rodríguez Rodríguez, J.; Núñez Porto, J.; Fernández Arias, J.; Rodríguez Linares, J.
Curso 1907-08:
Núñcz Porto, J.; López Rodríguez, D. ,\.; Vázquez Somoza, M.; ;\res López, E.; López y López, F.; Fernández Méndez, M.; Iglesias \Tentosinos. J.; Fente Meijomil, M.; Carreira Gayoso, B.; Darriha Darriba, D.; Ferreiro Fontela, J.; Rodríguez Lameiro, E.; Núñez Latas, P.; Rodríguez Rodríguez, J.; Pazos Frade, L.; Frade Pazos, R. L.; Méndez González, M.; Saavedra Rodríguez, B.; López Dorado, J.; Carballo Gesteira, J.; Capón Femández, J.; Fernández Sierra, G.; López Ratón, M.; Varela Fernández, F.
Curso 1908-09:
\'ázquez Díaz, J.; López López, J. L.; Quiroga López, J.; Abel Sánchez, J.; Pérez Díaz, A.; Pérez Guerra, B.; Penado Expósito, J.; Somoza Fernández, J. R.; Villar Vázquez, F.; Vázquez Adán, !\.; Losada López, J.; Fariñas Sánchez, J.; Caruncho Meilán, !\.; Alvarez Eiras, M.; Díaz Teijeiro, M.; Vila Pahneiro, J.; Pérez Pérez, J.; I)oel Fernández, D.; Pacios Carballal, J.; Seijas Fernández, D.; Vázquez López, M.; Costoya Núñez, .J.; Díaz Fernández, A.; Varela Espiñeira, J.; Ruíde López, J.; López Rodríguez, D. 1\.; ;\bel Núñez, J. 1-1.J, 1\lvarez González, F.; Ca...;,;tro Camburo, R.; Sampayo (1onzález, P.; Blanco Presas, S.; Costoya Núñez, A.
Curso 1909-10:
~1éndez Rodríguez, F.; Vázquez López, J. M.; López Guitián, J.; (~astro 'l'orrón, \!.; Yebra Sánchez, A.; Carreira Blanco, M.; Taboada Paradeta, S.; Lópcz I)íaz, M.; Quiroga Fernández, B.; López López, C.; \Tázquez (Jzores, t\.; Parga Cerezo, J.; \'ázquez Rey, 111.; Núñez \;'arela, J.; Díaz Fernández, J.; Rodríguez Rubinos, R.; Suárez de la Torre, htf.; Díaz Fernández, D.; Pacios Carballal, J.; Fernández Gabieiro, J).; López Fernández, A.; 'l'rigo [)íaz, J.; Iglesias López, J.; h1eijide Blanco, F.; \Tarela (_Juro, J.; Reverendo López, i\.; Reverendo López, M.; Calviño \.Tázquez, J.; Ledo Santiadré, V.; Méndez Sarandeses, F.; \'ilariño ()tero, R.; Yebra Rodríguez, G.; Portomeñe \'arela, ;\.; Cruz Díaz, A.
162 c;ERARDO FERl''i'i'l.1\'DEZ L()PEZ
Curso 1910-11:
Regueiro López, A.; López Rivas, D.; Río Piñeiro, A.; Abel Corredoira, J.; Ferreiro Castro, J.; Díaz Pérez, J.; Alonso Mera, C.; Ahel Sánchez, J.; Varela Seijas, J.; Galán Díaz, D.; Pontide Pereira, C.; Ares Rodríguez, J.; Novo Crecente, J.; Avarellos f-lortas, 1\.; González Redondo, J.; Méndez Rodríguez, V.; Rodríguez Vidal, A.; Vila Núñez, R.; Fernández Gómcz, R.; Hasadre González, 1-1.; ~1ourenza Blanco, J.; de la Peña Dorado, L. J.; Valle Dorado, A.; López García, E.; Low.ao Fernández, R.; Calviño Payo, A.
Curso 1911-12:
Ledo Iglesias, F.; García (_j.arcía, M.; Vázqucz López, J.; Jul Fernández, B.; Fernández Arias, \'.; Lópcz Gorgoso, M.; Roibás Peña, D.; Quiñoá González, A.; Mourenza Sindín, R.; Sanfiz Saá, B.; Fernández López, J. M.ª; Fernández Gabieiro, E.; Mourenza Blanco, J.; Casanova Vázquez, i\.; 1\lvarez \'arela, G.; (}arcía Ares, 1\.; Amarante ()sorio, N.; Diéguez Camero, J.; López Rivero, M. M.ª; UJpez Pardo, D.; López Rubín, P.
Curso 1912-13:
Pardo-Vivero Ribeira, V.; Fernández Ramos, M.; Quiroga Prados, J.; Grandas Castro, A.; Ferreiros [)íaz, E.; Fernández Sánchez, M.; Vivero López, M.; Valcárcel López, E.; Fernández Sánchez, D.; Rodríguez Castedo, J.; Díaz Fernández, R.; Reverendo López, A.; García Silva, M.; \.Tila Rehoredo, .J.; Vázquez (}esto, J.
Curso 1913-14:
López \.rázquez, M.; Rodríguez Cedrón, J.; Río Rodríguez, J.; González Leirado, M.; Viador Traseira, .J.; Fernández Flores, R.; Fariñas Sánchez, D.; Rcxiríguez Varela, A.; Fernández Méndez, L.; Méndez López, J. B.; Rcxiríguez Anllo, J.; Vila Sánchez, J.; García Arcea; E.; Vázquez García, J. M.ª; Pérez Gónzalez, J.; Blanco Pardo, ,J. M.ª; Alonso Catalina, F.; Quiñoá (}onzález, M.; Calvino Payo, D.; López García, R.
Curso 1914-15:
Feás Bóo, J. ~l.ª; Diéguez \Tales, M.; Reija Galán, P.; Castedo Pérez, A.; Dorado Castro, F.; Bravos Fernández, J.; López Gónzalez, (}. M.ª; Fernández Sal, J.; Vázquez Vilela, J.; tv1eilán Pena, J.; (}arcía González, J.; Díaz Fernández, A.; López Queizá, J.; Vega Gonzálcz, tv1.; Rodríguez Palmón, t\.; Madriñán Pereira, E.; Taín Canda, B.
Curso 1915-16:
Folgueira Pérez, F.; Portela Nogueira, i\.; Paz Jato, J.; Gandoy Piñeiro, A.; López y López, F.; Cobas (íarcía, V.; Fole Sánchez, A.; Paredes \'ence, J.; Real Iglesias, .J.; Castro Varela, J.
Curso 1916-17:
Fernández Pardo, E.; Núñez Regüela, J.; García Conde, J.; Guerra Hermida, M.; Sindín Doel, R.; Sanfiz Besteiro, \.r.; López y López, [).; López \Tázquez, A.; Gómez Carrero, C.; Montero Luaces, M.; Chaín Fernández, M.; Fernández Pardo, D.; López Rodríguez, E.; Vázquez Albor, J.; Quintela Eiras, P.; Neira Vázquez, J.; Enríquez García, S.; Domínguez González, M.; Rcxiríguez López, M.; Golrnar Sampedro, A.; Nóvoa Fuente, M.
CIE1\T C[JRSOS AC1\DEMJC()S DEL SEMII\li\RJO DE LlTG{) 163
Curso 1917-18:
García Díaz, M.; Capón López, G.; Gómez Pérez, A.; Cal Palmeiro, A.; Sánchez l)íaz, S.; Castedo Vázquez, M.; Neira Armesto, ,J.; Abuín Reboredo, S.; Vázquez Barrio, A.; Quiñoá Bustos, J.; Fernández Porto, J.; López Rodríguez, A.
Curso 1918-19:
Díaz Abuíde, V.; Fernández y Fernández, J.; Vega Casanova, L.; Mundín Cajide, J.; Devesa Vázquez, A.; Abelaires Castro, P.; Caamiña Díaz, J.; Rodríguez Castro, C.; Cruz Fernández, J.; Rodríguez Regueiro, A.; Vázquez Barrio, D.
Curso 1919-20:
Vázquez Fernández, E.; Gómez Carrera, M.; Rivas Rodríguez, P.; Silvarrey Carballido, E.; Abe! Abe!, A.; Fernández Barreiro, J.; Neira López, M.; Fernández López, G.; Pacios Iglesias, J.; Trabada Pérez, M.; López Rodríguez, V.; Otero López, J.; Soto Sánchez, ,J.; Rodríguez García, S.
Curso 1920-21:
Montero Luaces, E.; Suárez Ferreiro, J.; Gómez Balboa, L.; Fernández Villamarín, M.; Quiroga Alvarez, J.; Cedrón Vilares, P.; Arias Pérez, J. A.; Alvarez López. E.; Quiñoá Bustos, L.; Calviño Payo, J.; Gandoy Castro, R.; Díaz Castro, J.; Flores Castro, M.; Fernández Campos, E.; Fernández Gayoso, A.; Sánchez Campo, A.; Villanueva López, C.; Somoza Franco, E.; Buján Losada, J.; Salgueiro Pérez, J.; López l..eirado, L.; Diaz Rodríguez, R.; Sobrado Montoto, F.; Vázquez González, M.; Gómez C'rómez, D.; Pereira Torres, J.; Vence Fafián, M.; Quintela Taboada, A.; Alvarez Carnero, G.; Fernández Blánco, A.; Varela Conde, R.; Otero Bande, J.; Vázquez Alrnuíña, S.; Rodríguez Vega, D.; Diaz González, M.; Sánchez Calvo, J.; Gómez López, J.; Diéguez Diéguez, M.; García Villar, M.; Brea Soto, J.; Vázquez García, C.; López Alvarez, J. R.
Curso 1921-22:
Gómez Balboa, V.; Fernández Penelas, E.; Marzán Abe!, P.; Saco Castedo, J.; López Rivas, A.; Rodríguez López, J.; Vázquez Arias, M.; Tella Villamarín, J.; Docampo Díaz, J.; Méndez Sande, L.; Aldariz Gandoy, J.; Ferreiro Alvarez, P.; Vilela Casas, J.; Somoza López, L.; López Abad, A.; Fontela Aldegunde, F.; Ares López, M.; Fernández López, A.; Ventosinos Palmeiro, S.; Sobrado Cardelle, B.; J)iéguez Diéguez, M.; Pena Penelas, J.; Roldán Santiso, M.; Rodríguez González, B.; López Novo, S.; Portomeñe Fernández, J.; Cadahía López, 1\.; Vázquez Carnero, C.; Vázquez Besteiro, D.1\.; Fernández Núñez, J.; López Pallares, D.; Vázquez Argiz, R.; Vence Arias, J.; Diéguez Varela, M.; López González, C.; Rodríguez López, L.; Rodríguez Vila, R.; Abelairas Portomeñe, J.; Fernández Porto, F.; Cela López, L.; Gómez Montero, A.; Fernández Gallardo, G.; Martínez Castro, M.; Negro Faílde, J.; Calvíño Diéguez, J.; Vázquez Osorio, C.; Fróiz Nóvoa, M.; Santomé Lamas, E.; Sobrado Montoto, R.; Saavedra Ascariz, C.
Curso 1922-23:
Arrojo Morán, P.; Arrojo Morán, E.; López de Lama, V.; Díaz Martínez, A.; Latas Rodríguez, P.; Fagilde Grandío, N.; Saavedra Villamarín, R.; Vázquez Moreiras, J. B.; Sánchez García, J.; Núñez Arias, J.; Prado Seijas, M.; Sanfiz Saá, (}.;
164 c;ER1\RJJ(_) FERl.,lAI\IDEZ L<JPEZ
Fernández Quiroga, R.; Riocabo Ledo, B.; Quiroga \'ázquez, J.; García Rodríguez, M.; ()tero Méndez, i\.; Campos Calvciro, J.; Ares Montoto, F.; Fernández Díaz, B.; López Vázquez, B.; Roldán Santiso, J.; Rodríguez Busto, M.; Lage Cadahía, J.; López Fente, F.; Galego González, L.; López Fernández, E.; Bueno Fernández, E.; González Ilermida, M.; ~1oreiras Diéguez, J.; Valladares Hennida, J.; Guerra Fernández, M.; \'ázquez Gómez, M.; \'ence Cidre, ,J.; (}onzález Ramos, J.; Préstamo Rodríguez, J.; Guitián Fernández, J.; Resco López, J.; González López, R.
Curso 1923-24:
Anllo Lodciro, J.; Fernández \'illares, D.; Castro Piñeiro, B.; Corujo Corujo, F.; Núñez Ceide, E.; López y López, J.; Mosteiro Núñez, ~1.; López Salcedo, F.; López Rodríguez, \l.; Jvlacía Alvarez, A.; Arias Cortiña, B.; Blanco Lemos, J.; Chaos Aira, J.; Somoza Figueiroa, J.; Sánchez Díaz, R.; López y López, E.; López Castaño, M.; Páramo López, J. R.; Arias Veiga, R.; Macía (Jrandal, G.; Gayoso López, I).; Gayoso López, M.; L(Jpez lfonzález, C.; Vázquez Besteiro, D.; Sánchez Campo,¡\.; Villanueva López, C.;; Salguciro Pena, J.; Pereira Torre, J.; \ 1ence Fafián, ~1.; Sarandeses Rodríguez, .J.
Curso 1924-25:
l1-ómez Balboa, 1\.; López y López, M.; Vázquez Rey, L.; \'ázquez Armesto, J.,\.; Díaz Castrovcrde, S.; González López, P.; González I)íaz, M.; González Mosteiro, M.; Vila Jacob, S.; Rebolo Ferreiro, J.; Sánchez Ptunariño, P.; López y López, J.; Piñeiro Becerra, B.; Valcarce López, A.; García Fernández, G.; Méndez Torneiro, S.; Ruiz Ruiz, L.; López Fernández, J.; Sarandeses Rodríguez, D.
Curso 1925-26:
Fernández Rega, T.; Pozo Fernández, E.; López Feijoó, ~1.; González Fernández, J).; Barrio Vázquez, J.; Pereira A.1era, L.; Núñez Rúa, N.; Gómez Ferreiro, J. A.; López Gandoy, D.; Fernández (}allego, F.; Ciayoso Penado, M.; Núñez Ferreiro, A.; González ()jea, E.; Pin \'ázquez, i\.; Sucasas \.'arela, \.'.; Negro Failde, J.; Osario Cidre, 1\niceto; \'ence 1\rias, J.
Curso 1926-27:
Pérez Penela, R.; Mendoza Reboiro, P.; Chaín López, J.; Parga Neira, 1\.; Fernández Ferreiro, f).; Pérez Carballido, J.; Rodríguez Coba_.;;, S.; Fernández Flores, D.; Sánchez Corral, F.; García Pardo, l.; \'eiga Valiña, A.; Díaz Pérez, A.; Losada López, C.; Vázquez Saco, A.; Fernández y Fernández, C.
Curso 1927-28:
Pérez Bern1údcz, S.; Rodríguez Ferreiro, R.; Díaz Núñez, E.; Carballo Rodríguez, G.; Arza Rodríguez, E.; López y López, ,\.; Fernández Correa, G.; López Darriba, J.; Fernández López, M.; López >Júñez, S.; ~1artínez Rifón, M.; Sánchez Fernández, F.; Sánchez Fernándcz, R.; Castro Barreiro, ,\.; Sánchez Purnariño, J.; Yáñez Sánchez, F.; Castro LTlloa, L.; ~Jurado Pérez, M.; ~1urado Pérez, S.; l)íaz Fouz, E.; López Rodríguez, J.; López Yáñez, C.; Rodríguez González, M.; López y López, G.; López Piñeiro, J.; l)íaz Mouriz, J.; Sanjurjo López, J. 1..1.ª; \'ázquez \lilas, J.; Arias González, l).; Páramo López, J.; 1\rias \.'aiga, R.; Vázquez Bouza, C.; Rodríguez González, E.; González y González, J. 1..1.'1; Vázquez 1\lonso, M.; Fernández Vázquez, M.; Abelairas Portomeñe, 1 ).
( 'IE:V Cl'l!SOS. \L', \DEM!Ci JS LJEL SEMl,\',\R/O /JE U'(!( J 16~
Curso 1928-29:
\'ila Núñez, I).; Beltrán }..1éndez, R.; López Bruzos, J.; Flores López, ~'1.; López Pardo, J.; J)íaz Castroverde, J.; Candal Fcrnández, R.; \rarela Redondo, 1.-1.; Real Pena, E.; Lópt:z i)íaz, J. R.; Fernándcz \'ázqucz, E.; i)íaz Souto, S.; Prado I_)íaz, ~l.; Chousa (~onzálcz, J.; :\'úñez Ccidc, F.; Castro \!ázquez, B.; Fernándcz l)íaz, ().; PCrcz \'ilanova, 1\.; Real López, E.; Batán Rodríguez, J.; Fcrnándcz López, L.; Sanmibruel Pul, R.; l)íaz \'ázqucz, 1\.; Fcrnández Lópcz, C.; \'ázquez López, S.; Pérez ~lartínez. J.; Sanjurjo, \!ázqucz, ,\.; PucntL'S l'ancira. L.; Pardo t\'uñcz, ~l.; ,\:1oure López, J.
Curso 1929-30:
(3arcía t-.·1ourcnza, ;\.; Pére1. Besteiro, (;.; Lan1ela Barreiro, P.; Luaces \.'ila, J.; ,\rrojo ~vlorün, 11.: l1útnez Lúpcz, B.; \'J.zquez 1\hel, .l.; López Núii.cz, rvt.; Castcdo Traseira, :\1.; López VJ.zqucz, .J.; Piñciro López, :\l.; Lorenzo Rodríguez,,-\.; Bandc Iglesias, .\1.; Lúpez y Lr'ipez, E.; FernJ.ndcz Su.:ín.:z, P.; líarcía Fcrnández, S.; Lúpez :\'úñe:t, 11.; (1tttiérn:z Rosón, :\l.; f)ía;.: 1luuriz. J.; Pin Fern~índei'., R.; i\lt'-ndez RodrÍ!:,Ttll'Z, G.
Curso 1930-31:
..:\lvarez Fern¡indez, J.; Tallón Caldeiro, ~L; Grañ.a L(ipcz, L.; Lllloa Porral, ,J.; (1onzález \'illamarín, ,\.; ,\rias López. J.; López Prado, E.; Lópcz López, f...t; (}onzález Rebollal, R.; ,\lvarez 1\rí':a. ~l.; BrJñanova Halado. lJ.; ~1uñ.ez l\oQl.teral, 'f.; :\'ovo Fcrnándcz, J.; C1onzúlcí': Blanco, L.; (°10117.álcz IJon1ínguez, i\.; Fcrn-úndez \'ázquez, .J.; Castelo Pena, L.; I\"egro lionzáleí':, J.; ( }arcía liarcia, J.; Porton1cñc Salvador, J.; López \'eiga, 11.; Lópcz (iún1ez . .'.\.
Curso 1931-32:
Fernández Lópl'Z, (;.; l)iéguez Paredes, J.; Castro y (~astro, 11.; l)iéguez Fernández, ).l.; Carballo (}arcía, J.; \'arela Gón1ez, 1\.; Touhes \.'idueiro, i\.·L; ~esto SubrJdo, 11.; 11oure Nodar, )..1.; Pereiro (.'alvu, J.; I)iégueí': Ilennida, J\I.; Pun1ar Fcrnández, ~-1.
Curso 1932-.13:
Eiras Quintcla, J.; López l~an.:ía. J . .\1:'; Barrio ~Iartíncz, L'.; López Rarredo. 11.; :\'úñez Barreira, C.; Pazos L'arballo. J.; ()tero 11atanza, J.; l}arcía Souto, C.; Rodríguez Linares. J.;< )tero Tahoada, \L; \'ilariño \'ázquez, J.; \rega Landriz, l).
Curso 1933-.l4:
Pérez Fernándcz, J.; Casanova .Sánchez, P.; f)íaz \rázqucz, B.; Pére7: Hermida, P.; Barrio f..:fartínez, 11.; l}arcía :déndez, B.
Curso 1934-35:
Penado :\'úñ.eí':, \'.; \'arela .\:loure, f).; Piñ.eiro (}arcía, L.; <Juindós Pardo, J. J.; Lúpez y López . .S.; (~arcía \'ázquez. J.; Paz Fcrnández, J.
Curso 1935-36:
L\1geao García. E.; ( Hero 'l'aboada, l.; Rodríbruez Fariñas, J.; ,\sla Polo, 11.; Flores L(Jpez, :\.; Pradiñeiro Gallego, i\.; Frade y Frade, B.; ¡\rias (°1uedclla. L.; \'ázqucz Pereira, 11.; Lamas Carreira, L.; \.'arela l)arriha, 1-1.; Fernández Seijas, E.; 1.-1ourontc Fernández, A.
166 CJERARLJ() FER1\'i\I\i'DEZ L()PEZ
Curso 1936-37:
Díaz Novo, C.; Suárez Mouriño, H.; Sanmartín Fuciños, M.; Otero Conde, B.; Pérez García, J.; de Castro Trebolle, J. J.; Gorgoso Rodríguez, J.; Failde Cortizo, M.; Pérez Fernández, L.
Curso 1937-38:
Ares \'ázquez, N.; Cortizo (}onzález, L.; Vilariño Blanco, 1\.; Miguélez López, J.; (}arcía (1ómez, A.; ()tero Soto, P.; Ferreiro r\belairas, E.; Rodríguez Edra, 1\.; Alvilares Maure, J.; i\raujo Pérez, M.; Palinón López, J. M.ª; García González, J.; López Núñez, \'.; Castro Díaz S.; 1..1iranda Gómez, \V.; García Fernández, B.; Gutiérrez González, J.; Diéguez Diéguez, J.; García Piñeiro, J.; Rodríguez López, J.; Miguélez Suárez, J.; Fernández Ventosinos, B.; Montoto Castro, B.; Villamayor Míguez, S.; Cobas 'I'aboada, A.; Vázquez Buján, J.; Cea Buján, .J.; Busto y Busto, J.; \'arela España, ,J.; Iglesias \'ázquez, J).
Curso 1938-1939:
\Táquez \.Tilariño, J.; Castro Montoto, i\.; Fernández Vila, L.; Nuñez Nuñez, F.; Neira Lllloa, J.; Palacios Suárez, R.; Suárez González, J.; Mourenza Rodríguez, R.; Castro López, M.; Casanova Sánchez, A.; Alonso Ci-andoy, L.; Vázquez García, A.; García l'aboada, D.; López y López, J.; Vázquez 1\mado, A.; Blanco Cortizo, J.; Santomé Lalín, 1\.; Sanfiz Díaz, J.; Otero Fernández, J.; Vázquez Ahel, M.; Pérez \'ilela, 1\.; Vázquez Vázquez, .J. T.; López Vázquez, F.; Sampayo Vázquez, J.; Vázquez González, J. M.ª; Goy López, A.; Pereira Darriba, V.; Pereira Gómez, M.; Penado Núñez, M.; Fernández Fernández, ,\,; ~1ouriño Cao, J.; Fernández Villa.verde, E.; ()tero l'aboada, B.; Pereira \'ázquez, T.; Ramos Rodríguez, M.; González López, I).; González López, J.; (Jómez Fernández, ivl.; Fernández González, R.; Vilela Cahanas, G.; \Tázquez López, 1\.; Capón Arcos, M.; Alvaredo Tourón, M.; Pin Vázquez, D.; Fernández ~1artínez, /\.; López y López, J.; Rodríguez Fernández, D.; Rodríguez Pérez, 1\.; Espiño Matos, J.; López \ralcárcel, A.; Gómez López, E.; Queizán Taboada, J.; \Tázquez Mourenza, J.; Domínguez \'ázquez, 1.1.; \Tázquez Fernández, B.; \'ence Guerra, 1\.
Curso 1939-40:
Asorey Moure, ivL; Río de la Fuente, J.; Rodríguez \'ázquez, M.; Albo Quiroga, J.; \'arela Rodríguez, J.; l'orneiro Fernández, B.; Núñez Bravo, E.; Fernández Lama.zares, A.; Pérez Rodríguez, S.; Rodríguez 1\ldegunde, E. L.; Pérez UJpez, E.; I)omínguez Rodríguez, 1\.; ivléijome 'l'aboada, J.; Préstamo López, S.; Fernández Vázquez, A.; Jorge Regueira, R.; López García, L.; Sucasas Blanco, J.; Mato \lázquez, 1\.; Dopazo Montoto, E.; Costa Soto, L.; Aheledo \.'ilariño, S. J.; Barreiro (}ómez, J.; Chorén Fcrnández, ().; \ 1ázqucz Pérez, J.; Nlourenza Rodríguez, R.; Castro López, M.; Freire Díaz, J.; liómez Garrido, J.; Campo (1arcía, C.; Somoza Oíaz, M.; Piñeiro García, O.; \.rilela Basadre 1\.; Brea Rodríguez, C.; Jul Bran, J.; García Racamonde, J.; Santomé Lalín, A.; Otero liarcía, J.; Corral Castro, M.; Roca Castro, M.; Sangil Beltrán, E.; Fcrnández Soto, C.; ()sorio Fernándcz, i\.1.; Fernández Mejuto, R.
Curso 1940-41:
\.'ilela Busto,,\.; Mato \.'ázqucz, G.; \'arela Rodríguez, R.; Prado Penas, J.; Prado Penas, J. A.; González Castro, l.; Sánchez Lópcz, B.; García González, L.; Fernández Fernández, E.; (}onzález Camiñas, \ 1.; Fuente Pérez, M.; López Beltrán, M.; Conde Cordero, J.; 1.1ourelo Rehoiro, M.; Díaz Guerra, (J.; Guerra Mosquera, J.;
CIEN Cl "RSOS ACADEMICOS DEL SEMINARIO DE LUGO 167
Rico López, S.; Coego Pallares, H.; Rod.rí~lllez Nléndez, A.; Rodríguez Méndez, P.; Sieiro Miguélez, ~1.; Rodríguez Carballido, A.; Flores Castro, D.; Rois Flores, i\.; \.!arela Lagc, J.; Lorenzo Stratta, R.; Iglesias Soto, S.; Sanmartín ()tero, Nl.; Lázaro Rojo, \r.; López (Jarcia, J.; López Ahel, J.; \Teiga Núñez, R.; l)íaz Fernández, P.; Fernández López, J. 1\.; ()choa \Tázqucz, r\.; \Tilariño C'respo, J.; Pena Mouriz, J.; Rivas Castelo, J.; Gómez \'arela, l.; \.'ilar ,Arias, J.; López Ferreiro, \r.; \'aliño Rusto, ().; Rodríguez y Rodríguez, R.; (Jarcía Losada, M.; Castro Rodríguez, 1.1.; Ci·arcía \Tázquez, J.; \'ázquez C'rarcía, J.; [)íaz (>.1ayoral, 1..,1.
Curso 1941-42:
Gallego Sandar, E.; Castiñeira Pardo, J.; Fernández \'arela, P.; Rran Pardo, ~1.; \!illan1ayor \Tila, 1.1.; Cela Raimóndez, 1\.; Puga \ 1ázquez, P.; ~:Jeijide ()tero, !\L; \ 1arela Sánchez, R.; Cortiñas \!illanucva, E.; Cortiñas \Tillanueva, L.; l'orral Pérez, J.; Fernández 1..1éndez, J.; llallego Losada, J.; Lúpcz Ferreiro, 1\.; Balea -~vléndez, l).; Santomé l'astro, 1\.; López I\ovo, J.; \.'iflas Seoane, J.; Rodríguez Castro, JvL; Paz Soilán, L.; \rilar Castro, ,\1.; ,\lonso ('astro, J. B.; Ca.."tro Alonso, J.; Rehoredo Núñez, ,\.; Fernández I)evesa, J.; \!alcárcel y \'alcárcel, J.; Sánchez Ferrciro, l'.; Fcrreiro C;arcía, E.; Penas Rois, 1.1.; Puente Prado, ~vl.; \Talcárcel (}onzález, 1..L; Ramos Sánchez, \T.; Lúpcz f!iarredo, L.; \!ázquez Barros, O.; C.'orral ()rosa, ~-1.; Crespo Casal, :V1.; \ 1idal Rivera, R.; \'ázqucz Reguciro, ,\.; Caloto Rubianes, 1\.; Quiroga López, M.; Ceidc ("i-onzález, J.; ~-lontes \'ila, E.; ()tero Santoalla, J.; Somoza \'ila, F.; 1\helleira Fernández, J.; Lúpez ("i-onzálcz. P.; \'arela Fernández, ;..-t.; \ 1ázquez 'I'orres, R.; (iil 1--Iontoto, J.; 'I'ouzón (ionzález, J.; Díaz Sánchez, L.; (Jallego \ 1alcárcel, L.; \Tázquez Somoza, 1\.; Soengas 'l'eijciro, J.; \'arela 1-lontero, E.; C.'ortizo \lila, G.; ~lella \.'ázqucz, S.; Rey Crespo, E.; La torre Fernández, J.
Curso 1942-43:
i\lvarez Lamazarez, 1\.; 1\lvarez Sánchez, L.; 1\nsede López, ~\t.; ,\stariz Aldariz, }..-1.; Rello f)íaz, J.; <..'abanas López, J.; ('arhallo \'arela, P.; Carrete López, Ll.; C'asano\'a Sánchcz, l'.; Castro y Castro, L.; Castro Lópcz, ,\.; Couso López, E.; l)ia.7. Prieto, F.; l)iéguez Fernándcz, F.; Eiriz "Nóvoa, 1\.; Fariñas :Vlontouto, J.; Fcnte l'id, R.; Fernández Couso, C.; Fernández y Fernándcz, A.; Fernández Fraga, R.; Fernández Gúmez, 'l'.; Fernández ("}udc, J. ,\.; (Jonzález \'ázquez, ;.._,l.; Fernández Percira, J.; Fernández \.'alledepaz, I).; Ferradás \'ázquez, L.; Freán Rodríguez, L.; Fuciños Blanco, J.; de la Fuente Pérez, R.; (farcía \'ila, ,\.; (fómcz Nogueira, S.; CTonzález y Cionzález, J.; González Rodríguez, 1\-l.; (fonz{Jlez \'ázquez, J.; (iranja Iglesias, íl.; Iglesias Blanco, B.; Lan1as .\:Iartínez, J.; Liñeira ()tero, B.; Lópcz 1\lvarez, E.; López Conde, F.; López (Jarcía, J.; López Iglesias, ~L; López y Lúpez, C.; López y Lúpez, (}.; López y Lópcz, J.; López Pérez, J).; Lópcz Quintela, F.; ;...-téijome Fernández, J.; ~:Jeijomín Carvallo, J. L.; 1.Iéndcz (Jallcgo, L.; l\:féndcz Ramos, L.; ~-1éndez \'ázquez, C.; ()jea Rojo, l).; ()jea R<~jo, J.; ()sorio Cidrc, J.; ()sorio Ferreiro, C.; Pércz (}andoy, ,-\.; Pérez (Jolrnar, J.; Pérez llern1ida, J. L.; Pércz }..-lenénJcz, 1.1.; Piñeiro Pichín, P.; Racamonde \'arela, J.; Rodríguez Freire, ~l.; Rodrí.!{UCz Lópcz, F.; Rodríguez Santalla, 1\.; 'fallón Sann1artín, R.; lTlloa Castro, ,J..\.; \'arela ,\rias, I).; \'ázquez Eiriz, 1.·1.; \'Ctzquez (Jarcía, (}.; \'ázquez Son1oza, 1\.
Curso 194.l-44:
¡\CL'vcdo Bruzos, B.; ,\lonso Clandoy, L).; ,\Ion.so Lúpez, J.; 1\rias l'astro, J.; Balado l'astro, J.; Buján Rodríguez, J.; ('apón Linares, S.; Casanova Pércz, 1-1.; l'ereijo Díaz, ,J.; l'oego Clontá, J.; l'ortés Fcrnández, F.; I)íaz 1\belairas, R.;
168 GERARDO FER1\'A1\'1JEZ L()PEZ
Diéguez Ferreiro, D.; Faílde Cortizo, G.; Fernández y Fernández, D.; Fernández Pin, J.; Fernández Rodríguez, J.; Fernández Valledepaz, J.; Ferreiro García, P.; Galega García, J.; Gallardo Laballós, J.; García Mourelle, A.; García Regal, M.; García Vázquez, M. G.; González Fernández, M.; González Rozas, A.; Guerreiro Sánchez, A.; Labrada Losada, C.; Liz Trebolle, J.; López Alvarez, J.; López Conde, F.; López Fernández, D.; López Fernández, M.; López Losada, J.; López Otero, E.; López Pardo, B.; Martínez Amado, .J.; Méndez Blanco, F.; Montes Lombao, M.; Núñez Buján, J.; ()rza Segade, L. 1\.; Pena Manso, J.; Pérez Candal, R.; Pérez Pombo, J.; Piñeiro Miguélez, J.; Regueiro Castro, L.; Rielo Carballo, !.; Rielo Carballo, N.; Rodríguez Alvarez, J.; Rodríguez y Rodríguez, D.; Salgado Silva, M.; Sampayo Sixto, A.; Sánchez Vázquez, M.; Santoalla I'ortomeñe, J.; Sarandeses Sixto, J.; Silva Rivas, A.; Vázquez Diéguez, M.; Vázquez Pérez, J.; Vázquez Rodríguez, V.; Vázquez yVázquez, J.; Vilameá Calviño, J.; Vila González, J.; Vila López, D.; Fajilde de Castro, J.; Santomé Castro, C.; Doval Cuñarro, J.; Soto Camino, A. L.; Muiños González, J.; Fernández Vázquez, l\.
Curso 1944-45:
Ares J)evesa, R.; Arrojo Estrada, J.; Blanco Cortizo, M.; Buján Rodríguez, J.; Capón Linares, S.; l)elpino Rivera, M.; Díaz Fernández, J.; Diéguez García, J.; Fenández y Fernández, J.; Fernández Gutiérrez, A.; Fernández Núñez, J.; Fernández Núñez, L.; Fernández \.ralledepaz, L.; Fernández Vázquez; M.; Follana Ventura, L.; (}arcía Fuentes, J.; García Souto, P. J.; Goy López, J.; López Castro, P.; López Guerra, M.; López Sánchcz, i\.; Martínez Fernández, J.; Matanza García, M.; Méndez Fernández, F.; Pérez \'arela, C.; Piñón Castro, R.; Platero García, l.; Ramos Vázqucz, J. A.; Rial Marzabal; P.; Real García, F.; Regueiro y Regueiro, M.; Rodríguez Fernández, L.; Relo Pérez, R.; LTzal Fernández, P.; Valiña Castro, J.; Vázquez López, A.; Vá.7.quez García, J.; \Tázquez García, J.; Vá.7.quez García, M. L.; Vá.7.quez Rodríguez, E.; \Tega Landriz, E.; López García, M.; Loza Perea, M.; Ares Lois; C.; Castro Trebolle, D.; Marón García, G.; Salgade (Jro, V.; Veiga Préstamo, J.; Vázquez Lamela, J. L.; l)arriba y l)arriba, L.; Fernández Pardo, F.; Mato Blanco, G.
Curso 1945-46:
Alvarez Losada, E.; Alvarez Otero, R.; Alvarez Vázquez, F.; Argiz Fidalgo, M.; Arias Fariñas, J.; Arias López G.; Barrera Sordo, M.; Blanco Panadeiros, C.; Buján García, I).; Cando Díaz, M.; Castro Fondevilla, A.; Castro Pin, S.; Castelo Costa, ~1.; Cela \Tila, E.; Cortizo Moure, t\.; Costa Taboada, J.; Fernández González, 11.; Fondevila Mato, S.; Fondevila \Tila, M.; Galego Méndez, A.; Garcia Otero, A.; García Sanmartín, J.; Gil 11adriñán, J.; Lamela Castedo, F.; López Castro, M.; López Fernández, E.; López Páramo, 1).; López Porto, J.; López Vázquez, A.; López Veiga, A.; Mourelle González, D.; Núñez L(lpez, E.; Pardo López, J.; Pardo López, V.; Pazos Casal, C.; Pin Millares, J.; Quiroga López, H.; Regal Vázquez, H.; Regueiro Fernández, B.; Rivera López, J.; Rivera y Rivera, J.; Rivera \lila, A.; Rodríguez \lillar, M.; Sánchez Montero, L.; Sánchez y Sánchez, J.; Sexto Vilariño, J.; Sierra Castro, J.; Torre Vázquez, J.; Val y \Tal, J.; Vázquez l)íaz, C.; Vázquez López, M.; Vázquez Pérez, F.; Vázquez y \Tázquez, J.; Veiga Fernández, M.; Veiga Lago, A.; Vence González, J.; \Tilar l\rias, 1\.; (_--;alego García, L.; ()uro \Tázquez, J.; Rey Somoza, 1-1.; Rodríguez Sánchez, CL; Saez 11oreno, J. L.
Curso 1946-4 7:
l\rias Rancaño, J.; Basadre López, L.; Blanco Pacín, R.; Camba González, R.; Carnbeiro Cidrc, F.; Casal Díaz, S.; Cidre Castro, 1\.; Cordero Rubio, .l\.; Coto Piñeiro, 1\.;
CIES Cl'RSOS ,\G\DEMICOS DEL SElvHNARIO /JE LUGO 169
Coto \!ázquez, B.; Delgado c._-;ómez, J.; Diéguez y Oiéguez, A.; Domínguez Corbeira, B.; Fernández Díaz, J.; Fernández Díaz, R.; Fernández y Fernández, J.; Fernández y Fernández, R.; Fernández López, J. D.; Femández Parada, L.; Fernández Prieto, l.; Fernández Quintela, B.; Ferreiro García, M.; García Cabana, M.; García Castro, J. R.; García Castro, J.; García López, J. C.; García Mato, L.; García Otero,,\.; González \Tázquez, R.; Guerra y Guerra, P.; Hermida Quintá, S.; Lameiro Bermúdez, A.; López Buján, M. A.; López García, M.; López Núñez, M.; Lorenzo Núñez, A.; Macia García, A.; Marqués Racamonde, J.; Mato y Mato, J.; Miguélez Blanco, M.; Montenegro López, C.; Mosteiro Raído, J.; Mourelle González, H.; Mourenza Rodríguez, S.; Novo Rancaño, J. R.; Otero Losón, J.; Otero Méndez, J.; Otero Prieto, J.; Penelas Pérez, E.; Pérez l)íaz, ,J.; Pérez de la Fuente, B.; Pérez García-Blanes, A.; Piñeiro Rodríguez, M.; Platero Paz, J. f).; Portomeñe Vázquez, O.; Porto Suárez, F.; Prieto Moreiras, A.; Regueiro García, J.; Rey Fernández, F.; Rey Lorenzo, J.; Rivas Castro, J.; Rodríguez Castro, R.; Rodríguez y Rodríguez, J.; Rodríguez Vázquez, L.; Sánchez Mourazos, J.; Santomé Castro, C.; Serrapio Diéguez, R.; Suárez Fernández, D.; Valcarce Lemos, R.; Varela Pérez, J. R.; Vázquez Blanco, M.; Vázquez Diéguez, L.; \Tázquez Diéguez, J.; \'ázquez García, J.; Vázquez Gil, M.; Vázquez Varela, J.; Cabo Gómez, J.; Fernández Rodríguez, M.; Alonso Fernández, G.; Diéguez Vázquez, ().; Douton \.'illacee, ~1.
Curso 1947-48:
Abad Losada, R.; Areán García, M.; Argiz Mosquera, .J.; Arias Lamela, E.; Basadre Fernández, ().; Blanco Vázquez, M.; Brao Platero, J.; Cadahía Modia, J. C.; Cadahía Portomeñe, F.; Calvo Válquez, L.; Calvo Vázquez, J.; Camino Aceiro, M.; Carballo Castro, A.; Capón García, J.; Castro Ledo, J. A.; Cea Buján, A.; Coto Piñeiro, A.; Coto Vázquez, B.; Coucheiro Carás, M.; Cupeiro Varela, D.; Cwnplido Vilariño, A.; Díaz López, .J.; Diéguez y Diéguez, J.; Fafián Crespo, J.; Femández Boullosa, R.; Fernández Carballal, R. J.; Fernández García, J.; Fernández Macía, M.; Fernández Pardo, J.; Fuciños Fernández, J.; García Rodríguez, M.; García Toural, E.; Gayoso Mosquera, C.; González Ares, P.; Guerreiro Sánchez, M.; González Brándido, A.; Cíónzalez y González, A.; Goyanes Rodríguez, V.; González Vareta, F.; Gutiérrez Gil, (1.; Gutiérrez Vázquez, J.; Iglesias Albarallos, E.; Iglesias García, A.; Jorge Calviño, E.; Lamas Ferradás, M.; López Besteiro, J.; López Blanco, J.; López Femández, J.; López Besteiro, J.; López Blanco, J.; López Fernández, J.; López García, J.; López González, S.; López Ramos, E.; López Vizcaíno, J. L.; Méndez de Arriba, J.; Mosquera Fernández, S.; Negro González, A.; Nóvoa Rodríguez, R.; Pardo Fernández, F.; Pérez Femández, (1.; Quiroga Gallego, S.; Quiroga Torrón, J.; Ramos Acebeda, M.; Redondo Canda!, J.; Rigueira Varela, .J.; Regueiro Castro, J.; Rivas Fernández, R.; Riádigos Ferradás, N.; Rivas Núñez,J.; Rodríguez Castro, J.; Rodríguez Castro, R.; Rojo Cabana, J. R.; Santalla Montoto, J.; Taboada Garea, P.; Torres Rodríguez, J.; Varela Gorgoso, M.; Vareta Rodríguez, A.; Varela Suengas, A.; Vázquez Femández, H.; Vázquez Fernández, J.; Vázquez Nóvoa, J.; Vázquez Pacín, A.; Vázquez Vilariño, A.; Vilariño Fernández, l).; Villamor Liñeira, S.; Villar Diéguez, M.; Porto Garea, C.; Eiriz Gay, i\.
Curso 1948-49:
Alvarez Sánchez, C.; Bendaña Mosteiro, M.; Blanco Vázquez, J.; Bravo Lozano, M. A.; Buján Méndez, L.; Cannoega Gamallos, B.; Carral Fernández, J.; Carreira Díaz, 1\.; Castiñeira Gómez, A.; Castro García, J. J.; Castro Lamas, M.; Castro López, A.; Castro Penado, H.; Cidre Riocabo, M.; Conde López, J.; Conde Porto, J.; Fonte Patao, J.; Fernández López, ,\. A.; Fernández Neira, V.; Fernández Pena, J. M.ª;
170 GERARDO FERNANDEZ LOPEZ
Fernández Presas, F.; Fernández Rodríguez, J.; Fernández Soto, J.; Fernández Vázquez, C.; Ferreiro Fenta, A.; Ferreiro Saá J. R.; Fontal Fernández, J.; Galega García, M.; García Carmoega, E.; García Castro, M.; García Fernández, L.; Golmar Fondevila, J.; Gómez López, J.; Gómez Santoalla, S.; González Fernández, M.; González Paredes, A.; González Rodríguez, M.; González Seivane, A.; Lage Corredoira, J.; Lebón Sánchez, J.; Ledo Fontela, D.; Liñeira Bande, B.; Lodeiro Vázquez, F.; López Fariñas, M.; López y López, J.; López Mejuto, J. L.; López Pérez, E.; López Vida!, A.; López Vila, J. A.; Mato López, A.; Meilán Vence, S.; Méndez Val, A.; Mendoza Gallego, J. L.; Miguélez Gómez, J.; Nodar Rodríguez, M.; Novo Docampo, S.; Novo Lage, D.; Núñez Romay, S.; Penas Fuentes, J.; Peña Castro, J.; Piñeiro Castro, J.; Parral Calviño, F.; Ramos González, M.; Rey Crespo, A.; Rielo Carballo, F.; Ríos Rubinos, M.; Rivas Castedo, M.; Roca Campo, J.; Roca Soto, A.; Rodríguez Barrio, M.; Rodríguez y Rodríguez, M.; Rodríguez Varela J. M.'; Rodríguez Villacé, J. M.; Rojas Núñez, R.; Sampayo Vázquez, G.; Sobrado Ouro, J.; Ulloa Rodríguez, E.; Varela Villanueva, M.; Vázquez Díaz, S.; Vázquez Quiroga, J.; Veiga Reíja, M.; Vila Femández, C.; Vilar Vida!, J; Villanueva Estévez, J.; Villar Diéguez, M.; Alonso Herrera, A.; Valiña Sampedo, E.; Fernández López, A.
Curso 1949-50:
Abelairas Rodríguez, L. Aguía Castiñeira, F.; Alfonso Dorado, l.; Alvarez Fernández, E.; Amado Bande, J.; Arrojo Fernández, P.; Barreira Vieiras, M.; Bernárdez Crespo, A. E.; Blanco Vázquez, J.; Calviño Bernárdez, A.; Carballo García, J.; Carreira Díaz, A.; Carballo Pérez, M.; Castiñeira Pardo, M.; Castro García, J.; Cidre Riocabo, M.; Conde López, J.; Cortiñas Quiroga, R.; Curros Varela, J. L.; Díaz Pérez, S.; Diéguez Fernández, M.; Diéguez Méndez, C.; Enríquez López, S.; Feijóo Vaz, C.; Fente Patao, J.; Femández Andrade, G.; Fernández Quiroga, M.; García Castro, G.; García Rodríguez, M.; Gayoso Méndez, J.; González Herrnida, J.; González Rodríguez, J.; Goy López, L.; Graña López, A.; Gutiérrez Crespo, J.; Iglesias Blanco, S. G.; Iglesias Sarandeses, A.; Lázare Rodríguez, A.; Lázare Rcxlríguez, S.; López Díaz, J.; López Femández, L.; López Rivas, J.; López Rodríguez, A.; López Sánchez, S. P.; Mariño Varela, M.; Martínez Mejuto, E.; Mejuto Sexto, J.; Méndez Diéguez, A.; Molejón Rañón, J. D.; Mouriño Iglesias, M.; Otero Ledo J.; Otero Mejuto, J.; Patao Diéguez, J.; Patao Varela, D.; Rey Crespo, A.; Rodríguez y Rodríguez, J. L.; Rodríguez y Rodríguez, J. M.; Rois Varela, G.; Salgado Vázquez, J.; Suárez Femández, D.; Taín Taboada, J.; Torres Hermide, P.; Varela Bravos, J.; Varela Busto, E. J.; Varela Silva, C.; Vázquez Crespo, A.; Vázquez Varela, J. J.; Villasante Pereira, J. T.; Mella Vázquez S.; Feijoo de Vega, J.; Pardo López, R.; Gandoy Díaz, A.; López Vázquez, A.; Alvarez López, J.; García Varela, M.; Mella Vázquez, B.; Díaz Mayoral, T.
Curso 1950-51:
Baamonde Castro, E.; Blanco Pardo, E.; Bodenlle Yáñez, M.; Calvo Cuñarro, J.; Carballo Pérez, M.; Castelo González, L.; Castro García, L.; Castro López, A.; Catro Vázquez, D.; Cea Buján, R.; Conde Y Conde, N.; Corredoira Rodríguez, J.; Costa Soto, J.; Díaz López, A.; Díaz López, M.; Diéguez Calviño, D.; Escolante y Escolante, J.; Fernández Castro, J.; Femández Díaz, M.; Femández y Femández, J.; Fernández Rámos, J.; Femández Valiilo, M.; Ferreiro Femández, T.; Gadín López, E.; GarcíaDiego Peréz, L.; García Rodríguez, M.; García Taboada, J. D.; Gómez Portela, E.; González Pérez, R.; González Vázquez, J.; Gudín González, E.; Lázara Liñares, A.; Lázare Rodríguez, A.; López Barreiro, D.; López Díaz, J. L.; López Escolante, A.; López González, A.; López y López, E.; López Meiriño, J.; López Rodríguez, A.;
ClloW CURSOS ACMJEM/COS DEL SEMIM\R/O DE L UGO 171
López Salgado, R.; Cardenal Gándaras, M.; López Veiga, J. R.; Méndez Alvarez, E.; Miragaya Seijas, C.; Muíña Femández, M.; Ojea Rojo, J.; Pallares Méndez, C.; Pereira Fernández, J. M.; Pin Díaz, A.; Pombo González, E.; Poy López, F.; Puente González, M.; Rodríguez Losada, J. W.; Rodríguez Vázquez, A.; Sanrnartín Pazos, L.; Sanfiz Castro, A.; Santiso Méndez, J.; Sarandeses Sixto, M.; Soilán Castro, J.; Urrutia Vilar, .J.; Varela Carballido, A.; Varela Carballido, D.; Varela Carballo, S.; Vázquez Arias, E.; Vázquez Méndez, M.; Vázquez Mourenza, R.; Vence Guerra, A.; Vila Salgado, S.; Villar Pallares, E.
Curso 1951-52:
Arias Fontela, L.; Buide Abe!, J.; Carballo Ferreiro, A.; Carballude Otero, M.; Casanova Femández, M.; Castro López, A.; Conde y Conde, N.; Couso Liñeira, G.; Cruz Cortiñas, M.; Cumplido Vilariño, .J.; Chorén López, J.; Darriba Femández, J. M.'; Díaz Campo, E.; Diaz López, J.; Doporto López, J.; Femández y Femández, F.; Femández García, M.; Freire Rielo, L.; Gabiero Costa, J.; García Castro, M.; García Fernández, A.; García Prieto, R.; García Rauco, J.; García Taboada, D.; González Alonso, N.; González Pérez, R; González Rodríguez, A.; Iglesias Pardo, L.; Lamela Varela, A.; Leiva Femández, J.; Leiva Val, D.; López Cotá, J.; López González, J.; López y López, M.; López y López, M.; López de Prado, L.; Moreiras Santiso, J. A.; Mosquera Femández, A.; Mourenza Arias, M.; Núñez Sanfiz, G.; Otero Femández, J.; Otero Seijas, J.; Palmeiro Ferreiro, M.; Pérez Barrio, C.; Pérez Cancio, R.; Pérez Teijeiro, J.; Piñeiro Pardo, M.; Real González, J.; Rodríguez Becerra, O.; Rodríguez González, F.; Rodríguez Mondelo, R.; Rodríguez Prado, H.; Rodríguez Rivera, E.; Sánchez Castro E.; So moza Cortiñas, A.; Teijeiro Femández, ,J. M.; Trebolle López, J.; Vázquez !;)pez, C.; Vázquez López, P.; Vázquez Pereira, J.; Vilar Somoza, L.; Vilar Vilariño, F.; Villar González, G.; Moreira Santiso, J.; López Barreiro, J.; López Pombo, J.; Lence Alonso, J.; Gómez García, A.; González Gandoy, .J.; Rodríguez Quinzán, A.; López Roda, A.; López Barreiro, D.
Curso 1952-53: 1\bades Ramos, J. M.ª; Alvarez Pérez, M.M.; Arias Pena,A.; Bargados Guerra, J.;
Barrio Val, M. M.•; Blanco Pardo, J.; Caldeiro Fernández, M.; Carballo Pillado, M.; Carreira González, E.; Castro Fariñas, l.; Castro Fernández, J.; Castro Huertas, A.; Cela López, R.; Cortiñas Díaz, E.; Costa Soto, J.; Costa Villamarín, B.; Díaz Guerra, L.; Díaz Taboada, A.; Díaz Valcárcel, J.; Diéguez Patao, J.; Expósito Femández, J.; Femández Carballal, J.; Fernández y Fernández, M.; Fernández López, A. A.; Fernández Pérez, J. M.; Fernández Rodríguez, R; Fernández Sánchez, L. F.; Ferreiro Casal, M.; García Campo, F.; García Moreira, S.; García Regal, J.; García Vázquez, M.; González Brea, L.; González Fernández, L.; González Otero, A.; González Otero, ,J. F.; González Suárez, F.; Iglesias Marful, M. V.; lnsua Villamayor, J.; Lago García, J.; Lamela Palmón, J.; Lobelle Rodríguez, A.; López Estébez, V.; López Fernández, J.; López Fernández, M.; López Guerra, l.; López Ribera, E.; López Rodríguez, \ 7.;
López Vázquez, A.; Louzao Pardo, R.; Mariño Vázquez, A.; Mejuto Varela, E.; Morán J)íaz, R.; Muñiz Besteiro, J.; Núñez Pereira, S. S.; ()jea Cardelle, J.; Otero Gómez, C.; Otero Méndez, L.; Ouro Rodríguez, J. A.; Pardo López, M.; Penido Matos, J.; Penilla Reija, F.; Peña Mouriz, B,; Pérez Limeres, J. L.; Pérez López, J. M.; Pérez y Pérez, E.; Pérez Rodríguez, J. A.; Prieto Rodríguez, F.; Quiroga Fernández, A.; Quiroga Fernández, J. B.; Rigueira Varela, R.; Rodríguez Castro, A.; Rodríguez González, R.; Rodríguez Pardo, R.; Rodríguez Naz, F. J.; Saco Santalla, .J.; Sánchez y Sánchez, F.; Sindín Arias, R.; Teijeiro Fernández, J.; Teijeiro Varela, F.; Teijeiro Varela, J.; Toubes Pillado, H.; Varela Corcijo, J. L.; Vázquez Flores, L.; Vázquez López, R.; \Tázquez Varela, J.; Vigo Blanco, A.; Vilariño Pereiro, M.; Villena Fernández, V.; Zas Lamas, R. A.; Soto Rodríguez, E.; Buján García, !.; Femández Daca!, S.; Salgado Quiroga, C.; Fernández Figueiras, P.
172 GERARDO FERNANDEZ LOPEZ
Curso 1953-54: Alvarez López, P.; Alvarez Méndez, E.; Alvarez Rodríguez, G.; Alvarez Vázquez, J.;
Andrade García, M.; Ansemil Montouto, l.; Ares Rodríguez, M.; Arza Alvarez, E.; Ayán Díaz, J.; Bardelás Sánchez, M.; Bello López, M. J.; Blanco López, J.; Bouzada Femández, F.; Camiñas López, J. L.; Campo Neira, J. L.; Castro Granja, A.; Castro Lois, J.; Cereijo Díaz, C.; Dabouza Fernández, D.; Eiríz García, J.; Fernández Carballal, V.; Femández y Femández, M.; Fernández García, R; Femández Hermida, J.; Fernández Iglesias, A.; Fernández Rodríguez, S.; Femández Sotelo, J. A.; Fernández Varela, J.; Ferreiro Sánchez, A.; Figueroa Lorenzana, C.; Fórneas Montero, J.; Franco Ibánez, J.; García González, J.; García Toirán, J.; García Vázquez, G.; Gómez Alvarez, M.; Gómez ROOríguez, A.; González Alvarez, F.; González García, J. A.; González García, A.; González Valoira, A.; Gorgoso Ferro, J.; Goyanes Carballal, J.; Guerra López, J.; Guerreiro Santalla, J. A.; Hermida Ledo, M.; Iglesias Sixto, A.; lllán Vila, V.; Justo Naval, J. M.; Ledo Vázquez, M.; López Femández, F.; López Martínez, J.; López Moure, L.; López Reigosa, B.; López Vila, A.; Louzao Moreiras, A.; Mato Mouriño, M.; Mejuto Varela, E.; Méndez Batán, M.; Montes Montenegro, F.; Monteserín Fernández, P.; Montoto Gómez, G.; Mosteiro Gil, G.; Mosteiro López, M.; Mouríz Pérez, J.; Núñez Seijas, J.; Núñez Seijas, V.; Padomo Jacob, J. A.; Palmou López, L. J.; Pardo Díaz, E.; Pedrouzo Vázquez, J.; Pereiro Vázquez, R; Quiñoá González, A.; Quiroga Gallego, F.; Quiroga Puga, J.; Rodríguez Femández, L.; Rodríguez Freire, R; Rodríguez y Rodríguez, A.; Rodríguez Souto, E.; Romay Lago, M.; Rua Arias, J. J.; Saá Lamela, G.; Sánchez Río, E.; Santamarína Femández, A.; Santos Morandeira, S.; Sieiro Míguélez, J.; de la Torre Somoza, M.; Urrutia Vilar, M.; Vales Diéguez, G.; Vázquez García, C.; Vázquez González, A.; Vázquez González, J.; Vázquez Nóvoa, J.; Vázquez Rodríguez, M.; Vida! González, J. A.; Vilariilo González, O.; Villamarín González, J; Vtlor Herbón E.; Vivero Valiña, L.; Rey Femández, L.; Alvarez Carballido, C.; Penela Varela, M.; Salgado Quiroga, C.
Curso 1954-55:
Agra García, J.; Alvarez Rodríguez, J. R.; Ares Adán, J. L.; Arias Pérez, P.; Arias Vázquez, A.; Bertólo Cadenas, J. J.; Blanco Calviño, R.; Boado Díaz, M.; Carballada Rodríguez, J. R.; Carballo García, F.; Carral Ulloa, J. A.; Carril Heres, E.; Corrás Varela, E.; Castro C'n5mez, J. R; Castro Vázquez, M.; Díaz Ferreiros, J.; Donsión Peña, J.; Fernández Argiz, J.; Femández Batán, M.; Femández Cámbara. A.; Fernández Guerra, J.; Femández Jorge, M.; Femández Rodríguez, A.; Ferro Piqueiras, A.; Fraga Vázquez, G.; García Femández, C.; García Sarunartín, E.; García Toirán, J.; Gayoso Darriba, J.; González Estrada, R; González Iglesias, J. L.; González Meilán, J.; González Quiroga, M.; Guitián Corujo, M.; Huerta García, J.; Labrada Losada, J. A.; López Barrio, J.; López Blanco, B.; Linares Lage, P.; López Díaz, S.; López Diez, J.; López Femández, J.; López Femández, M.; López Martínez, J.; López Prado, A.; López Valcárcel, A.; López Valcárcel, J.; López Villauríz, M.; Luna Rodríguez, D.; Maríz Lorenzo, J.; Méndez Gómez, A.; Montero Losada, J.; Montilla Mayán, E.; Morán Vilar, A.; Núñez Mouríz, A.; Paz Carbacos, J.; Pérez Arias, D.; Pérez López, M.; Piñeiro García, J.; Piñeiro Pereira, J.; Portela y Portela, E.; Rábade Castro, J. A.; Rabanal Prieto, E.; Raposo Seijas, M.; Regueira López, J.; Regueiro Marzán, P.; Rodríguez Aoebedo, N.; Rodríguez Alvarez, R.; Rodríguez Gil, C.; Rodríguez López, M.; Rodríguez Martinez, M.; Rodríguez Ochoa, J.; Rodríguez Prado, M.; Rodríguez Rígueira, J.; Rodríguez y Rodríguez, P.; Salgado Carballal, J.; Sancosmed Mendoza, M.; Sánchez Otero, J.; Santiso Diéguez, F.; Santoalla Portomeñe, F.; Seivane !\.1illares, E.; Seoane Alvarez, J.; Soengas López, M.; Trabada González, J.; Trigo Fouz, V.; Valcárcel Domínguez, J. L.; Valcárcel Sangil, A.; Varela Vázquez, J.; Vázquez Arrojo, M.; Vázquez Cacharrón, N.; Vázquez Casanova, J.; Vázquez Loira, J. L.; Vázquez López, ,J.; Vázquez y Vázquez, A.; Vázquez Villarnor, J.; Vázquez Vivero, E.; Vilar Armas, N.; Vilar Rodríguez, R; Onega Pacín, A.; Areña Azcárraga, V.; Guerreiro Sánchez, A.; Amado Bande, J.; López Tourón, B.; Melchor Hernández, A.; Rey Fernández, L.
CIEN CURSOS ACADEMICOS DEL SEMINARIO DE LUGO 173
Curso 1955-56:
Abelairas Sobrado, V.; Abuín Sánchez, J. M.ª; Alvarez y Alvarez, M.; Asorey García, L.; Balo González, J. L.; Bande Rivas, J.; Basadre Fernández, E.; Blanco Darriba, J. Bodenlle Pereiro, M.; Cabo Alvarez, A.; Calvo Fondevila, F.; Carballo García, F.; Carballo Silva, J.; Castro López, S.; Cea Veiga, B.; Celeiro Arias, M.; Dapena Traseira, J.; Díaz Blanco, A.; Díaz González, A.; Díaz Grandas, G.; Díaz Linares, B.; Díaz Lombardero, A.; Eiriz Mouriz, A.; Expósito Marzán, J.; Fernández y Femández, S.; Fernández Ferreiro, J.; Fernández Troitiño, E.; Freijo Gómez, C.; Gandoy González, S.; Galega \Tal, ().; García Freire, G.; García Ojea, J.; García Vázquez, A.; Garea Fernández, G.; Gil Mato, D.; Gómez López, J.; Gómez Vilar, J. E.; González Rivas, C.; González Vázquez, M.; Gorgoso Vázquez, J.; Guerra González, C.; Iglesias Rouco, A.; lrimia Diez, F.; Jurjo Campo, J.; Liz Darriba, M.; Lolo Soto, J.; Lombao y Lombao, M.; López González, C.; López Pérez, J. A.; López Rodríguez, M.; Medina Rosón, M.; Mejuto Santalla, J.; Méndez González, A.; Moure Enríquez, J.; Núñez Bóveda, M.; Pedreira Vilas, P.; Pérez Alvarez, F. J.; Pérez Cadahía, J.; Pérez Díaz, V.; Pérez García, J.; Pérez López, M.; Platero González, F.; Prado Castro, M.; Presas Ferradás, J.; Randulfe Pereiro, M.; Rico Gómez, J.; Rivas Bértolo, J. C.; Roca González, B.; Rodríguez Camero, M.; Rodríguez Iglesias, G.; Rodríguez Regal, J.; Rodríguez Rubio, M. E.; Sánchez López, A.; Sánchez Rodríguez, H.; Serén Femández, S.; Serén García, F.; Sexto Garea, R.; Silva Abuín, J.; Silva García, M.; Silva Taboada, i-\.; Souto y Souto, J.; Toimil García, M.; Valiña Castro, R.; Varela Salgado, C.; Varela Vázquez, J.; Vázquez Fernández, M.; Vázquez Fouz, J.; Vázquez López, E.; Vázquez López, J.; Vázquez López, M.; Vázquez Pena, S.; Villanueva Cobas, M.; Villauriz Pereira, J.; Noreña Basanta, R.; González Fernández, H.; Agra Salgado, A.; Castro Sánchez, M.; Bao Iglesias, .J.; Rodríguez Femández, J.; Rodríguez Iglesias, J.; Carral \Tázquez, D.
Curso 1956-57:
i-\buín Sánchez, J.; Agra Ramírez, F. J.; Alvarez Pérez, D.; Arias Vázquez, A.; Armas Vázquez, L. J.; Basadre Fernández, E.; Bello López, J.; Blanco Fernández, E.; Carballal López, ,J. A.; Carballido Maseda, V.; Carballo López, L.; Carballo Morcira, J. M.; Carral Ferreiro, J.; Carral Ulloa, M.; Cascudo Arias, J.; Castedo Barreira, A.; Castro López, S.; Castro Méndez, ,J.; Cazón Cruz, F.; Cedrón Escudero, J. L.; Corredoira López, J. L.; Díaz Buíde, H.; Díaz Gómez, P.; Díaz López, J. M.ª; Díaz Pérez, M.; l)íaz Prieto, J. L.; Diéguez Díaz, J.; Diéguez González, A.; Dosil Felípez, J.; Escontrola Mao, B.; Fernández Batán, J. A.; Fernández Bóan, A.; Fernández Enríquez, E.; Fcrnández Fuster, M.; Fernández López, J.; Fernández Pérez, Q.; Fernández Presas, A.; Fernández Sucasas, M.; Fernández Vázquez, A.; Fróiz Espiño, J. L.; de la Fuente Villar, A.; Gallego Méndez, J.; Gallego Vázquez, M.; Gandoy Lama, S.; (Jarcía Paz, A.; Gayo Trabada, A.; Gómez Alvarez, M.; Gómez Ares, A.; Gómez 1'ahoada, L.; González Arias, A.; González Bolaño, A.; González Iglesias, A.; González ()tero, J.; <._--;onzález Vázquez, S.; Iglesia Mingote, R.; Iglesias González, J. Jacobo Bernárdez, R.; Hermida y Hermida, J.; Lázare Rodríguez, D.; Lozano Ferreiro, J.; López González, D.; Marey Cordeiro, D.; Méndez López, C.; Montero Salgado, J.; 1.-lourín \Tila, S.; Mouriño Sánchez, C.; "tvlosquera Fernández, M.; Noguerol Rodríguez, .J.; Núñcz Bóbeda, M.; Núñez Otero, A.; Ogando Iglesias, A.; Osorio González, l).; ()tero Porto, M.; ()tero Torres, J. L.; Otero \lázquez, C.; Payo Cangado, P.; Pedreira \Tilariño, R.; Penas Mosquera, M.; Penela Casañé, R.; Pérez García, M.; Pérez '!'esta, A.; Puente Oocampo, F.; Ramos López, F.; Rebolo Mariño, J. M:'; Redondo Candal, 1.-t; Rey Lorenzo, M.; del Río Somoza, S.; Rodríguez Camiño, E.; Rodríguez Carnero, J.; Rodríguez Castro, J. M.ª; Rodríguez Fernández, C.; Rodríguez t1andoy, E.;
174 OER.ARLJ() FER1'\li\NDEZ L()PEZ
Rodríguez López, M.; Rodríguez López, O.; Rodríguez Pérez, A.; Rodríguez Pena, J.; Rodríguez y Rodríguez, G.; Rodríguez Valín, M.; Rodríguez Vázquez, J.; Rovira González, P. l.; Rovira Magariños, P.; Rozados Ares, A.; Saco Santalla, L.; Sánchez Cidre, P.; Sánchez Lamela, D.; Sánchez Mendoza, L.; Sánchez Rodríguez, J. M."; Sanfiz Mera, M.; Sangil Miragaya, A.; Santiso Portomeñe, J.; Sieiro Miguélez, I-1.; Somoza Díaz, J. M.; Sucasas Vázquez, R.; Valdés Cadenas, M.; Varela López A.; Vázquez Femández, I.; Vázquez Fernández, J.; Vázquez Guerra, A.; Vázquez González, J.; Vázquez La.mela, J. L.; Vázquez Liñeira, A. J.; Vergara Parada, S.; Vidal Guerra, M.; Vilariño Sánchez, A.; Vilas Suárez, G.; Vilela López, J.; Fernández Peñamaría, J.; García Zamorano, B.; Gil Lois, M.; Pérez Alonso, P.; Rodríguez Rodríguez, A.; Savedra Arango, H.; Díaz López, C.
Curso 1957-58:
Abeledo López, M.; Alvarez Arias, M.; Alvarez Blanco, J. R.; Amado Bande, V.; Ancosmede López, J. A.; Argul Fulgueiras, J.; Arias González, J.; Arias López, M.; Arias Mourelo, M.; Arza Peral, J.; Ayude Segade, J.; Bande Rivas, L. A.; Bande Vázquez, R.; Blanco González, J. M.; Cabado Pampín, J.; Cajíde Fernández, J. L.; Caramés Campos, M.; Carril López, R.; Civeira Lorenzo, M.; Díaz Martínez, A.; Fernández Abelleira, S.; Fernández Ares, M.; F ernández Arruñada, H.; F ernández Chousa, L.; Fernández Díaz, F.; Fernández y Fernández, F.; Fernández Gallego, L. J.; Fernández López, J.; Fernández Río, J.; García Castro, J.; García Fente, E. E.; García Otero, J. A.; García Sánchez, O.; Gil González, A.; González Arza, G.; González Fernández, L.; González de la Fuente, A.; González López, E.; González López, L. A.; González Rodríguez, T. A.; Hiebra Alvarez, M.; Huertas Hennida, J. M.ª; Jorge Vázquez, J.; Legaspe Onega, C.; López Arias, J.; López Cajide, J. M.'; López Fernández, E.; López Fernández, M.; López Ferreiro, M.; López Fontal, J.; !.¡)pez González, M.; López Gutiérrez, E.; López Losada, J. B.; López Mejuto, A.; López Pérez, J.; López Pérez, J. M.; López Pérez, M.; López Rodríguez, F.; López Santos, M.; López Vázquez, R.; Luaces García, L.; Maldonado Espinosa, J.; Méndez Madriñán, F. J.; Mouronte Gandoy, J.; Muíña Pérez, E.; Negro Fernández, M. H.; Novo Rodríguez, A.; Núñez Neira, E.; Núñez Neira, M.; Onega López, F.; Oro Adán, J.; Pampín Vázquez, F.; Pardo Vilariño, J.; Paz Carballo, J.; Pena Mosquera, F.; Pereiro Sánchez, O.; Pérez Alvarez, M.; Pérez López, F.; Piñeiro Rodríguez, T.; Quiroga Puga, R.; Quiroga Belón, M.; Ramos López, J.; Reboiro Osario, R. P.; Rey Julías, L.; Rivera Bande, D.; Roca Puga, J. M.; Rodríguez Berbetoros, J.; Rodríguez Carnero, J.; Rodríguez Fernández, C.; Rodríguez Iglesias, J. L.; Rodríguez López, J.; Rodríguez Novo, F.; Rodríguez Porra!, J. B.; Rodríguez y Rodríguez, L.; Rodríguez Sánchez, J. L.; Rodríguez Souto, A.; Rueda Soto, D.; Sancosmed Mendoza, J.; Sanmartín Pazos, J. J.; Sánchez Lamela, D.; Sánchez López, B.; Sexto Mejuto, R.; Silvosa Costa, F.; Silva Costoyas, A.; Sotelo Campo, B.; Subiela García, F.; Sucasas Guerra, J.; de la Torre Gómez, L.; Trebolle López, P.; Val Varela, M.; Vázquez Gil, E.; Vázquez Nercelles, J. M.; Vázquez Pereira, M.; Veiga Maceda, J. A.; Veiga Vila, R.; Vila Rodríguez, J. A.; Vilariño Ca.o;tro, M.; Vilaríño González, G.; Vizcaíno Díaz, J. M.; Zamuz Macia, R.; Zamuz Macía, J. A.; Casar Carballada, J. A.; Bao Iglesia.o;, J. A.; Piñeiro Campos, R.; Rodríguez Eiriz, M.; Correa Arias, V.; Taboada Vázquez, G.
Curso 1958-59:
Aira Veiga. J.; Alvarez y Alvarez, F.; Alvarez Freije, B.; Ares Nistal, F.; 1\rias Vázquez, M.; Ayude Segade, R.; Blanco Fernández, M. A.; Boán Méndcz, J.; Cacheda López, R.; Cajide Val, J.; Carballés Santiso, J.; Carreira Expósito, .J.; Casanova de la Fuente, A.; Castro Sánchez, J.; Ceide Docampo, J.; Conde Rey, R.;
CIEN CURSOS ACADEMICOS DEL SEMINARIO DE LUGO 175
Corredoira Núñez, F.; Dacal Enríquez, J.; Oacuña Suárez, R.; Díaz Pena, J.; l)obarro García, J. M.ª; Estébez Rodríguez, J.; Femández Argiz, J.; Fernández Arruñada, J.; Fernández Barros, M.; Fernández Blanco, A.; Fernández Boán, R.; Fernández y Fer· nández, M. M.ª; Fernández y Fernández, R.; Fernández Folgueiras, F. J.; Femández Guerra, A.; Fernández González, J.; Femández López, J. L.; Fernández López, M.; Fernández Vázquez, J. A.; de la Fuente Taboada, M.; García Castro, J. A.; García Fernández, D.; García González, M.; García Rivas, A.; Gómez Forno, J.; Gómez González, J. A.; Gómez Mosquera, L.; GDnzález Moreiras, J. P.; González Rodríguez, M. M.; González Senra, M.; González Vázquez, J.; Gorgoso Ferro, J.; Ibias Díaz, A.; Iglesia._-; García, J.; lnsua López, C.; Jacobo Rodríguez, J. A.; Jorge Rodríguez, R.; López Abelairas, J. L.; López Ares, J.; López Arias, J.; López Folgueira, C.; López Pereiro, J.; López Rosón, R.; López Tallos, M.; López Vázquez, J.; Losada González, J.; Méndez López, M.; Méndez López, M. A.; Méndez Pardo, E.; Montes González, J.; Montes Vázquez, S.; Murado Mazoy, J.; Nobelle Vázquez, ,J. A.; Osario Alvilares, J.; Otero Castro, J. A.; Palacios López, D.; Pampín Ramos, l.; Pérez Díaz, A.; Pérez Prado, J.; Pérez Rodríguez, J. R.; Piñeiro López, S.; Pozo López, M.; Prado Piñeiro, F.; Prados Abelleira, B.; Quinteiro Solleiro, A.; Regueiro Núñez, J.; Revuelta Refojo, R.; Rico Górnez, O.; Rivas García, G.; Rivera Bande, D.; Rodríguez Castedo, A.; Rodríguez Deiros, M.; Rodríguez López, P.; Rodríguez Méndez, A.; Rodríguez Sánchez, J.; Rodríguez Vázquez, M.; Rois González, J.; Romero Fernández, A.; Rosado Gómez, J. A.; Rueda Soto, U.; Sánchez Rodríguez, R.; Sanguiao Adán, A.; Tato Gil, J.; Varela Platero, M.; Varela Vázquez, A.; Vázquez Pereiro, J. A.; Vázquez Rodríguez, M.; Vázquez Uriz, L.; Vilariño Veiga, E.; Villares Fernández, A.; Estévez Rodríguez, J.; Rodríguez Sánchez, M.; 1'aboada Vázquez, G.
Curso 1959-60:
Abel López, A.; Abelairas Sobrado, G.; Alvarez Górnez, J.; Alvarez López, A.; Alvarez Rodríguez, M.; Arnboage y 1\rnboage, J.; Ayán Díaz, M.; Baldonado Lorenzo, J.; Barros Méijorne, M.; Blanco González, J. M.ª; Blanco Rodríguez, A.; Capón Pardo, M.; Casanova Pérez, C.; Castedo Arias, F.; Castro Díaz, A.; Castro López, L. Castro Pájaro, M.; Costa Alvarez, J. L.; Díaz Santiso, C.; Diéguez González, M.S.; Diéguez ()tero, J.; l)oel Carreira, J.; Domínguez López, M.; Domínguez Taboada, P.; Estévez Rodríguez, J.; Estebo Rodeiro, M.; Fernández Barreiro, J. M.ª; Fernández Burgo, H.; Fernández Castedo, J.; Fernández Castro, M.; Fernández Dabouza, F.; Fernández y Fernández, J. L.; Fernández y Fernández, M.; Fernández Jorge, M.; Fernández Lázare, J.; Fernández Losada, J. A.; Fernández Monasterio, J. R.; Fernández Rancaño, 1\.; Fernández Roibás, M. J.; Fernández 'l'rotiño, L.; Ferreiro Arias, A.; Ferreiro (}onzález, M.; (Jarcia y García, F. J.; García Regal, A.; García Rivas, A.; Gómez González, J. 1\.; Gómez Ribada, A.; Gómez Vázquez, J.; González Conde, J.; González Piñeiro, R.; González Saavedra, L.; Hermida Pérez, J.; Hermida Vázquez, J.; Iglesias Corrcdoira, J. M.ª; Iglesias Corredoira, M.; Iglesias García, J. A.; Iglesias Martínez, J.; Jorge Toral. M.; Lage Vigo, J. A.; Lago Rodríguez, J.; Leiva Pereiro, O.; Lejeune \Talcárcel, E.; López Arias, A. C.; López Capinel, G.; López Gay, M.; López González, S.; López Ledo, A.; lilpez Listón, M.; López y López, G.; López Muniz, L.; López Souto, l).; Lüpcz 1'allos, 1\.; Lorenzo I)íaz, L.; Mateo Rodríguez, M.; Méndez Alonso, R.; Méndez Iglesias, M.; Mouriño Faildc, M.; Mouriño Vázquez, C.; Mouriño \.
7ázquez, J.; Muinelo Quintillán, M.; Negro Cumplido, J. B.; Neira Diéguez, J.; Núñez Maside, J.; Núñez ()tero, J.; Núñez Romero, J.; (_)sorio Alvilares, J.; ()tero Campa, J.; (_)tero Lago, G.; Otero Torres, A.; Pardo Cuñarro, M.; Peña Castro, J.; Percira Fernández, L.; Pereira Portela, G.; Pereiro Ramos, J.; Pérez García, J.; Pérez González, M.; Pérez López, J.; Porto García, .J.; Ramos Fernández, J. A.; Reboleiro González, 1\.; Regueiro Núñez, J.; Rodríguez García, J.; Rodríguez y Rodríguez, A.; Rodríguez Silva, 1\.; Rodríguez Somoza, ~1.; R(xlríguez Silva, A.; Rodríguez Sornoza, 1-1.;
176 C7ERARLJO FERI\'ANDEZ LOPEZ
Rodríguez Soto, A.; Rodríguez Vázquez, A.; Roibas Ferreiro, M.; Sanfiz Corral, E.; Sanmartín Pazos, L.; Santoalla Torreiro, M.; Santoalla Varela, J.; Senra Montoto, L.; Soto Losada, P.; Souto Blanco, J. R.; Taboada Barreda, J.; Taboada Gómez, M.; Valcárcel Sánchez, J.; Vales Mendoza, R.; Valle Fernández, M.; Varela Mosquera, J. M.ª; Varela Silva, J.; Vázquez López, J.; Vázquez López, J. M.ª; Vázquez Regueiro, J.; Vázquez Soengas, J. M.'; Vázquez y Vázquez, A.; Viana Conde, J. L.; López Méndez, E.; Otero Taboada, J. V.; Feijóo Suarez, J.; Domínguez Olivares, P.; Franco Rodríguez, M.; Rodríguez Becerra, O.
Curso 1960-61: Abel López, A.; Abelaira Carballés, J.; Alvarez Puente, J.; Alvarez Vázquez, P.;
Amigo Rodríguez, A.; Ares López, E.; Arias Mon, J. M.'; Barreiro Cortón, R.; Batán Rodríguez, J. A.; Bellón Cumbraos, J. V.; Blanco Vizcaino, L.; Bruyel Pérez, A.; Cabana Fernández, ,J, E.; Cagide González, G.; Campo García, A.; Capón Fernández, J. L.; Carreira Ferreiro, J.; Carrete Díaz, J. C.; Casar Enríquez, M.; Cereijo Rodríguez, J. M.; Conde García, R.; Costoya Pampín, J. D.; Cuíña Costoyas, R.; Dablanca Marqués, M.; Díaz Arias, J.; Díaz de la Fuente, A.; Díaz Linares, J.; Doval Fernández, L.; Fernández Barreiro, J.; Doval Fernández, L.; Fernández Barreiro, J.; Fernández Cerdeira, M.; Fernández Díaz, J. M.; Femández Díaz, J.; Fernández González, A.M.; Fernández González, P.; Fernández Mateas, J. A.; Femández Moreiras, D.; Fernández Rodríguez, J.; Femández Seijo, M.; Fidalgo Santamariña, A.; Fontán Suárez, J. B.; Gallardo Rcx.iríguez, C.; García Carral, N.; García Castro, J.; Gay García, J. A.; Gil Mato, L.; Gómez Alvarez, J.; Gómez Arrojo, C.; González Losada, J. M.; González Millares, J. A.; González Rívas, G.; Guerra González, G. E.; Gutiérrez López, .J.; Hennida y Hermida, P.; Yáñez García, A.; Iglesias Rodríguez, M. J.; Jorge Méndez, S.; Legaspi Trigo, J. M.; Lombardía Darriba, .J. M.; López Ares, E.; López Díaz, R. G.; López Femández, A. A.; López Ferreiro, J. B.; López González, S.; López Hermida, B.; Lorenzo Sánchez, A. T.; López Sánchez, L. R.; López Seijas, L.; López Souto, V.; López Vila, l.; Lourés Saavedra, J.; Mallo Fernández, J.; Maneiro Pampin, M.; Mariño Soaz, C.; Martínez Magadán, J.; Mejía Aira, J. L.; Mera López, A.; Montero López, M.; Mosquera Abelairas, C.; Muñiz Domínguez, P.; Muras Vecino, M.; Negral González, M. A.; Núñez Castro, M.; Osorio Fernández, M. R.; Otero Femández, D.; Otero Vázquez, A.; Pardo Cuñarro, J. R.; Pardo Folgueira, J. A.; Pardo Vázquez, J. A.; Pasarín Castro, F.; Pereiro Castro, J.; Pérez Rielo, S.; Portela Ares, C.; Quiroga Gallego, A. F.; Rey Díéguez, J. D.; Rey Matos, M.; Rico Rodríguez, M.; Salgado Agromartín, J. A.; Sánchez López, M. V.; Sántos García, J.; Seijas López, B.; Silvosa Fernández, J.; Somoza González, J.; Sotelo Goyanes, J.; Souto González, L.; Taboada Rodríguez, M.; Toural Otero, J. M.; Tourón López, J.; Trigo López, J.; Vales Mendoza, G.; Valladares García, M.; Valle Fernández, M.; Varela Fente, J. A.; Varela Silva, .J.; Vázquez Nóvoa, J. L.; Vázquez Porto, J.; Vázquez Portomeñe, J.; Vázquez Taboada, R.; Vázquez Valcárcel, J. l.; Vázquez y Vázquez, M.; Vecino Otero, J.; Veigas Chaos, P.; Vida} Neira, A.; Vilar Pallares, J. R.; Vilares Quiroga, A.; Vilariño Ouro, M. A.; Pereiro Castro, J.; Portela Ares, C.; Somoza González, J.; Cerrero Folgueira, C.; Pérez López, A.; Varela Nogueral, G.
Curso 1961-62:
Alcaine Anguita, J.; Blanco y Blanco, M.; Blanco Fernández, J.; Cageao Villar, M.; Capón Pardo, J.; Castro López, G.; Castro Trabada, J. M.'; Cid Alvarez, R.; Cortizo Cabo, ,J. M.'; Crespo Bujan, J.; Crespo Vida!, E.; Cobreiro Marqués, M.; Díaz Fernández, J.; Dopazo Asorcy, R. S.; Eire I)iéguez, F.; Eiriz García, L.; Fernández Ares, E.; Fernández Boán, M. B.; Fernández Capón, J. M.; Fernández Castro, .J.; Fernández Díaz, J.; Fondevila Reboredo, 1\.; García Cabana, U.; García Castro, 1\.; García López, A.; García Rouco, A.; (íarcía Sarandeses, ,J. R.; Garea Sexto, C.;
CIEN CURSOS ACADEMICOS DEL SEMINARIO DE LUGO 177
Gayoso Diez, J. C.; Gil Pereira, R.; Górnez l)omínguez, J. L.; González Alvarez, J.; González Domínguez, J. M.; González Serén, J.; Grandío Vega, J. M."; Gutiérrez Silva, C.; Iglesias López, A.; Iglesias Rouco, M.; Jáuregui Seoane, A.; López Carral, P.; López Castaño, A.; López Díaz, V.; López y López, J. L.; López Méndez, S.; Losada Castro, D.; Losada López, M.; Marcos González, A.; Maside Alvarez, A.; Matos Calveiro, R.; Mazaira Vázquez, M.; Meijide Femándcz, R.; Mejía y Mejía, T.; Méndez (javieiro, J. i\.; Mejuto Martínez, V.; Montes Somoza, J. A.; Mosteiro y Mosteiro, J. L.; Mouriño Pardo, J.; Novo González, F.; Núñez y Núñez, R.; Pcreira Fernández, F.; Pérez Vázquez, L.; Pillado 1'orres, J. A.; Pin Lombardero, A.; Rio Silva, C. F.; Rcxiríguez López, J. E.; Rodríguez Penín, J. E.; Rodríguez Pombo, J.; Rodríguez Prieto, J.; Rodríguez y Rcxiríguez, J.; Saavedra López, J. A.; Sánchez Caseiro, E.; Sanchez ()campo, J.; Sánchcz Fernández, M.; Serén García, B.; Taboada Lodeiro, N.; Torreiro Mosteiro, M.; Troitiño Sánchez, A.; Varela i\res, M.; Varela Ferreiro, J.; Varela Vázquez, 1\.; Varela Veiga, M.; Vázquez Castro, J. L.; Vázquez Fernández, J.; Vázquez Fernández, M.; Vázquez Veiga, D.; \'ega Pérez, F.; Vence Regueira, J.; Villabride López, G.; Femández Mateas, J. A.; García Canto, M.; Somoza González, J.; Peña (}onzález, J.
Curso 1962-63:
Abeledo Pardo, J. B.; Aguiar Diéguez, J.; Alvarez Alonso, L.; Alvarez Mon, M.; Aller Rivas, C. J.; Barranco Moreno, A.; Roado López, A.; Buján Asorey, M.; Bruyel Pérez, A. M.J; Campo Domínguez, J.; Carral Novo, J. A.; Casanova Rodríguez, J. L.; Casar Pérez, J. M.; Castro Abad, A.; Castro Eiras, R.; Castro Gay, M. J.; Coego Varela, E.; Conde Vales, A.; Cortón Lenza, L.; Corredoira Ferreiro, E.; Davila Arias, L.; Díaz y l)íaz, J. A.; l)íaz Fernández, E.; Díaz Martínez, M.; Diez López, E. R.; Eiré López, F. J.; Femández Barrio, A.; Fernández García, L.; Fernández López, M.; Femández Pérez, M.; Fernández Pumariño, A.; Gallardo Espín, M.; García Ansede, F.; García Prado, E.; García Vázquez, J.; García Vázquez, J. M.; Gavieiro Sanmartín, A.; Gómez Fernández, P.; González Ares, M.; González Fernández, C.; González y González B.; González López, T.; González Sanmartín, ,J. M.ª; Granja Cuñarro, M.; Labariñas González, J. L.; Lamas Ramos, J.; Ledo, Souto, C.; Lobelle Quintillán, M.; Lombardero Fernández, A.; López Carbia, Francisco M.; López Castedo, A.; López Castro, J.; López Fuentes, R.; López González, A.; López González, G.; López y López, D. A.; López y López, L.; López y López, M.; López Mejuto, M. M.; López Pérez, M. A.; López Ratón, M.; López Roca, A. V.; López Vareta, A.; Lorenzo Jorge, J.; Lorenzo Montoto, M. A.; Martinez Magadán, J.; Mato Valle, J. V.; Melle Vázquez, M.; Méndez y Méndez, A.; Méndez Pérez, ,J. L.; Montes Feijóo, S.; Montero Cando, J.; Morais López, M.; Mosquera Fernández, H.; Moure López, J.; Nóvoa Piñeiro, 1).; Núñez Fernández, J. E.; Oro (}uerreiro, M.; ()sorio González, M.; ()tero y Otero, A.; Pacios Simón, C.; Presas García, A.; Ramos Vázquez, J. M.ª; Rivas Azurmendi, B.; Rodríguez Félix, J. A.; Rodríguez Femández, J. A.; Rodríguez Pereiro, A.; Rrxiríguez Pérez, F. J; Sánchez Caseiro, A.; Sanguiao Adán, L.; Suazo I..ahayén, A. R.; 'l'eijeiro Varela, L.; Torres Casanova, J. L.; Valín Gil, J.; Varela Diéguez, G.; Vázquez Rarcala, J. R.; \'ázquez (_"Jarcia, A.; \Tázquez 1'eijeiro, M.; Vázquez y Vázquez, L.; Véga Pérez, F.; Vega y Vega, J. L.
Curso 1963-64:
Abel López, J. A.; Albor Pírarne, J. M.; Alvarez López, J.; Alvarez Pérez, A.; Alvarez Pérez, A.; Alvarez Varela, A.; Arias Rodríguez, P.; Barreiro García, J. M.; Blanco Neira, J. L.; Boán Méndez, J. M.; Buján Sampedro, J. L.; Calvo Fernández, ·r.; Carhallo García, J.; Correa Arias, J. F.; Castro Abad, A.; Díaz Fernández, J. L.; Díaz Martínez, F. J.; Díaz Pardo, J.; Espín Mejía, J.; Fernández Castedo, M.;
178 (}ERARIJ() FERi\'Ai'\lDEZ L()PEZ
Fernández y Fernández, [).; Fernández y Fernández, l.; Fernández Freire, M.; Fernández González, J. M.; Fernández González, M. R.; Fernández López, D.; Fojo Rivas, J. L.; Gallego Valcárcel, P.; Gamallo Ramos, J.; García y García, D.; García y Guerra, A.; García Varela, P.; García Mosquera, J.; Gómez López, F.; González Fernández, J.; González López, J.; González Vilela, A.; Grandío Valín, A.; Hiebra Somoza, R.; lngerto López, M.; Jorge Fernández, M.; La.ge Corredoira, L.; López Díaz, C.; López Fernández, J.; López Mera, J.; López Pérez, E.; López Rodríguez, J.; López Sánchez, E.; López Veiga, A.; Lorenzo Blanco, J. L.; Lorenzo Montoto, M.; Losada Pérez, J. L.; Mallo Fernández, D.; Méndez Fernández, J.; Méndez Gil, A.; Moráis López, M.; Maure López, J.; Osario Vázquez, J. M.; Otero Fernández, A.; Otero Varela, B.; Otero Varela, L.; Patao Lamazares, J.; Pelarigo Vázquez, A.; Peón Pampín, M.; Porto Doval, J.; Pereira Eiriz, M. A.; Pérez Vázquez, C.; Prado Penelas, J. L. Regueira Vázquez, S.; Rey López, A.; Rodríguez Díaz, J. L.; Rodríguez Iglesias, C.; Rodríguez Lamela, J.; Rodríguez Pérez, L. M.; Rubinos Castiñeira, C.; Salgado Agromartín, J.; Salgado Ramos, R.; Sanmartín Carbajales, M.; Segade Mendoza, S.; Somoza Novo, F.; Taboada Rodríguez, J. A.; Taboada Rodríguez, J. A.; Varela Nóvoa, J. L.; Varela Rodríguez, J.; Vázquez Buján, M. E.; Vázquez Soengas, J.; Vila Regueiro, J.; Buján Varela, A.; Sanz Bravo, J. M.; Vilaricio Pardo, J.; Belón Rodríguez, M.; Villanueva Abelairas, C.; Pereira Otero, J. M.
Curso 1964-65:
Abeledo Fernández, M.; Aguiar Pérez, J.; Aller Rivas, J.; Alvarez Díaz, R.; Arias Leirado, J.; Arias Leirado, S.; Ayude Salgado, J.; Baltar Prado, J.; Barga López, A.; Blanco Villar, A.; Buján Fraga, J.; Cabado Pampín, A.; Calvo Fernández, M.; Campo Barreiro, J.; Carreira Ferreiro, J.; Castro López, B.; Coego Riádigos, M.; Corveira Prieta, M.; Díaz Gómez, A.; Dobarro Femández, M.; Eiré Vázquez, M.; Failde Negro, L.; Femández Alvarez, J.; Fernández Cobas, D.; Fernández López, F.; Fernández Recarey, R.; Fernández Sucasas, J.; Forradás Riádigos, A.; Figueiras Rodríguez, M.; Fraga y Fraga, L.; Freire Rodríguez, J. L.; Freire Rodríguez, M.; Froiz Villamayor, A.; García y García, J.; García Pérez, J.; García Rouco, J.; García Varela, M.; Gegundez Corveira, M.; Gil Mosquera, J.; Gómez y Gómez, P.; González y González, J.; González Guerra, B.; González Méndez, J.; González Rodríguez, C.; Grandas López, J.; Granja González, J.; Iglesias Rouco, C.; Jorge Areán, D.; Landriz Barreiro, R.; López Díaz, J. A.; López Failde, S.; López Méndez, l.; López Valcárcel, J.; López Vispo, D.; Mejuto Bermúdez, J.; Méndez Pérez, M.; Montero Feijoó, C.; Moradeira López, A.; Moure Carballo, P.; Moure López, M.; Mourelos Arias, D.; Negro Expósito, A.; Novo Rodríguez, S.; Núñez Pérez, J.; Núñez Vázquez, J. L.; Osario Vázquez, E.; Otero Fernández, J.; Otero Méndez, J. A.; Pacín Vila, J.; Pampín Medela, J. A.; Parada Pereiro, V.; Pardo López, J. R.; Paredes Barral, E.; Paz Gayoso, A.; Pérez Cortés, M.; Pérez Fente, J.; Pérez Freijo, J.; Pérez Morón, F.; Pillado Torres, E.; Piñeiro Vázquez, D.; Ponte Torres, J. A.; Porral Femández, A.; Prieto Otero, A.; Prieto Pardo, J.; Quintián Vilariño, ~T.; Ramos Iglesias, M.; Ramos López, E.; Rico Lagarón, M.; Rigueiro Alcalde, J.; Rodríguez Alvarez, A.; Rodríguez Ferreiro, J.; Rodríguez Guerra, J.; Rodríguez Pereira, L. C.; Rodríguez Pérez, R.; Rodríguez Prieto, T.; Rodríguez Souto, J. M.; Rodríguez Souto, M.; Rouco García, G.; Saavedra Fernández, P.; Sánchez Capón, V. M.; Sánchez Nogueral, J.; Sanguiao López, E.; Santiso Randulfe, L.; Santoalla Vila, J.; Segade Mendoza, J.; Simón González, J.; Somoza García, J. M.; Soto Núñez, U.; Taboada Riádigos, M.; Valcárcel Sarceda, A.; Valladares Rodríguez, J.; Varela Ares, D.; Varela Méndez, M.; Vázquez Bardelás, J.; Vázquez Carballo, J.; Vázquez González, M.; Vázquez Rodríguez, J. R.; Vázquez Soengas, M.; Vázquez y Vázquez, F.; Veiga López, A.; Vidal González, P.; Villanueva Resteiro, J.; Vieites Costoyas, A.; Vilela Gandoy, J.; Méndez Seco, J. M.
CIEN CURSOS ACAIJEMICOS DEL SEMINARIO DE L[ reo 179
Curso 1965-66:
Alvarez Quintana, J. L.; 1\nido Ferreiro, R.; Areán García, J.; Ares Pena, J.; Argul Folgueiras, D.; Blanco Lázare, J. A.; Bibián Somoza, J. A.; Brafia Blanco, A.; Casanova Rodríguez, C.; Castiñeira Villar, J.; Conde Femández, E.; Corujo Rodríguez, J. A.; Chao Villapún, J.; Chorén López, J. M.; Docampo López, M. A.; Dorado Pin, E.; Díaz Villar, A.; Eiras Eiras, S.; Espino C_"'ollazo, J.; Estévez l.Dpez, J.; Facal Aveledo, M. R.; Feijoó Pérez, \'.; Fernández Alvarez, D.; Fernández Andrade, A.; Fernández Blanco, M.; Fernández l)igón, E.; Fernández García, J.; Fernández García, S.; Fernández López, M.; Femández Rios, W; Fernández Rodríguez, J. L.; Fernández Suárez, E.; Ferreiro Buján, A.; Ferreiro Silva, R.; Folgar Rigueiro, E.; Fontao Fernández, A.; (iamallo Souto, J. R.; García Losada, J.; Gegúndez Corveira, M.; Gómez García, L.; González Vázquez, F.; Ignacio García, J. L.; lngerto Aira, A.; Ledo Femández, J. M.; Linares Pérez, M.; Lombardero Torneiro, D.; López Alvelo, J. A.; López Castro, F.; López Díaz, l.; López Fernández, C.; López Fuentes, V.; López Gandoy, J.; Lozano Rivero, F.; Llano Rodríguez, J.; Martínez Núñez, M.; Mejuto Martínez, J.; Méndez Cereijo, C.; Mondelo Alonso, D.; Montaña Poy, E.; Mosquera Regueiro, J. L.; Moure Rey, J. M.; Mourenza Areán, J. M.; Mourín Méndez, L.; Ortiz Fernández, J.; Otero Carral, J. A.; Otero García, E.; Otero López, R. M.; Dallárez Sánchez, M.; Paradiñeiro Paradiñeiro, J. A.; Pérez Carnero, J. L.; Pérez Cascudo, A.; Pérez González, .J.; Pérez López, S.; Pérez Vázquez, J. L.; Piñeiro Lorenzo, 1\.; Prieto [)iéguez, M.; Quijada Maquex, F.; Quintián Vilariño, J.; Quiroga Rubianes, A. J.; Rancaño Alvarez, A.; Rancaño Osorio, J. M.¡¡; Riádigos Balado, J.; Rodil Ares, M.; Rodríguez Blanco, C.; Rodríguez Cidre, A.; Rodríguez García, J. E.; Rodríguez López, J.; Rodríguez y Rodríguez, M.; Rodríguez Vázquez, J.; Saá Vázquez, A.; Sanmiguel Montero, P.; Santiso Femández, J. M.; Sexto Sánchez, J. A.; Soéngas Pérez, C.; Somoza Casas, D.; Somoza González, M.; 1'aboada Estévez, M.; Taboada Núñez, J.; Taboada Rodríguez, B.; Turia Riopedre, F.; Vales Fernández, J.; Varela Rodríguez, M.; Vázquez Balboa, l.; Vázquez Expósito, C.; Vázquez Expósito, J.; Vázquez González, M. M.ª; Vázquez Nóvoa, J.; Vázquez y Vázquez, Cí.; Verao Pérez, ~T.; Vilar Pallares, J. L.; Vilariño Veiga, G.; Villares Pérez, C.; Yáñez Díaz, M.; Yáñez Rodríguez, J.; López Alvarez, F.; Díaz Yañez, A.; Marcos Marcos, G.; Losada López, 1\.; Fidalgo Fernández, M.; García Santín, E.
Curso 1966-6 7:
Alvarez Fernández, .J.; Alvarez Vega, C.; Amil Blanco, P. C.; ,\res \larela, N.; Balado Lenza, J.; Blanco Mazaira, J. L.; Campo Fernández, M. A.; Carpintero Rosón, E.; Casal Rivas, L. M.; Casanova Rodríguez, J. M.; Castro Guerra, B.; Celeiro López, A.; Cobas López, J. L.; Colmeiro López, J. L.; Cortiñas Cortiñas, A.; Cuñarro Santas, G.; l)íaz Roibás, A.; Eiras Fernández, A.; Eiré López, A.; Expósito Riotorto, J. A.; Expósito Rodríguez, S.; Fenández l)oval, J. J.; Femández y Fernández, J.; Fernández \Tales, M.; Fernández Vicente, F.; Fernández Villaravid, A. J.; Flores Grueira, P.; Fontao Pena, J. L.; de Gabriel Fernández, N.A.; Galega Castro, J. E.; García Montero, A.; Gómez Fernández, J. M.; Gómez Rodríguez, M.; Gómez Sánchez, M.; González Guerra, 1\. B.; Cionzález Paz, J.; González Río, R.; Jove Silvarrey, J. R.; López Fernández, J.; López Femández, ().; López ("}allego, C.; López y López, J.; López Louzao, M.; López Pardo, P.; López Rábade, A.; López Rodríguez, J. A.; López Valcárcel, ,J. M.; Mato l)íaz, J. M.; Méndez Costa, J.; Méndez Fernández, F.; Miguélez Costa, D.; Miguélez Fuciños, J.; Miguélez Val, J. C.; Mourelo Caldas, M.; Mouriño Souto, M.; Oro Sarandeses, E.; Penalonga 'I'eijeiro, .J.; Pena.o; Rauco, J.; Polín Pérez, J. A.; Presas López. M.; Rancaño Osorio, J.; Real Candal, F.; Rico Vidal, A.; Rodríguez Crespo, J.; Rodríguez (i-uitián, J. L.; Rodríguez Lorenzo, M.; Rodríguez Pérez, /\.P.;
180 GERARDO FERNANDEZ LOPEZ
Rodríguez y Rodríguez, L.; Rodríguez Vila, M.; Salgado Garea, .T.; Seijas Ratón, l.; Senra Negro, J.; Silva Santiso, A.; Somoza Conde, .J. M.; Taboada Rodríguez, M. A.; Teijeiro Castro, F. J.; 'forres González, P.; Trigo Díaz, J.; Valín Rodríguez, J. O.; Vázquez Calvo, J. M.; Vázquez García, J. A.; Vázquez López, M.; Vázquez Valiño, M.; Ventura Rodríguez, R.; Verde Conde, J.; Yáñez López, J.; Bouza Betriu, F.; Fernández Riveras, L.; García Iglesias, J. A.; López Sánchez, A.; Espiñia Montouto, J. R.; López Franco, G.
Curso 196 7-68:
Alvarez Fernández, J. L.; Alvarez González, E.; Areán Jorge, S.; Bugueiro Fernández, J.; Cabanas Domínguez, A.; Cajide Val, J.; Cao Gómez, R.; Castro Alvarez, J.; Couso Arias, J.; Cuñarro Lois, C.; Chao Lolo,D.; Darriba Castifieira, J. M.; Delgado Yebra, J. c.; Díaz Gómez, F. J.; Díaz Niño, C.; Doral Femández, L.; Eiriz Lobelle, J. L.; Enríquez Núñez, J. M.; Fernández Arias, F.; Fernández Blanco, L.; Fernández Díaz, C.; Fernández Eiré, L.; Fernández y Fernández, J.; Femández González, A.; Fernández Gonzalez, J.; Fernández Lobelle, J. A.; Fernández Lombardía, J.; Fernández López, M. A.; Fernández Rey, J.; Ferreiro Frade, E.; Fontal Alvarez, M.; Flores Veiga, M.; Gil Gil, J. J.; Gómez Castro, A.; Gómez Femández, J. M.; Gómez Varela, E.; González Besteiro, C.; González Calvo, J.; González González, J.; González Pérez, J. L.; González Vilariño, J. A.; !barra Vázquez, F. J.; Ledo Conde, M.; Lolo Rodríguez, J.; Lombardía Fernández, C.; López Amarante, T. P.; López Cortés, J.; López Fernández, J.; López García, A. L.; López García, J.; López Pacin, J. R.; López Pérez, D.; Mejía Femández, A.; Mella Vázquez, J.; Méndez Gil, C.; Méndez López, J. M.ª; Montes González, .J.; Montes Somoza, M.; Mourelo Vilela, C.; Núñez Torrón, J. R.; Pampín Medela, A.; Pampín Vázquez, R.; Penas Salgado, F.; Pereira Femández, M. A.; Pereira Moure, M.; Pérez Puente, J. L.; Pillado González, J. M.'; Pin Pérez, M. A.; Puente Díaz, D.; Ramil Femández, J. M.; Ramos Fernández, A.; Rey Lorenzo, R.; Río Irago, J.; Rodríguez Aira, A.; Rodríguez Otero, L. F.; Rodríguez Pombo, E.; Rojo Núñez, J.; Rubinos Castiñeira, C.; Sánchez Martínez, J. C.; Sanchez Pardiño, C. J.; Seijas Quintela, A.; Señor González, M.; Soengas Blanco, P. M.; Soengas López, C.; Sotelo Goyanes, M.; Ulla Martul, J.; Vázquez Carral, P. A.; Vázquez López, l.; Vázquez Rodríguez, J.; Vázquez Saavedra, D.; Ventura Rodríguez, L.; Capón Pena, M.; Castro Fernández, A.; López Viana, J.; Llende Rozas, J.; Martínez Núñez, M.; Rodríguez Castro, J.; Sarandeses Rivas, J. L.; Fernández Rigueiro, S.
Curso 1968-69:
Abeledo Vázquez, J. M.; Alvarez López, A.; Arango Fernández, F. J.; Arias López, N.; Bruzos Fernández, J.; Castedo Agrelo, J.; Castedo Fórneas, M. J.; Castiñeira López, S.; Castiñeira Vázquez, J.; Castro Fraga, R.; Cebral Arias, J. A.; Cobas Ferreiro, J. M.; Conde Mato, J.; Cordido Vilariño, S.; Causo Torneiro, J.; Darriba Castiñeira, J. L.; Díaz Fernández, M. L.; Díaz Otero, M.; Díez Díaz, A.; Escobar González, J. R.; Felípe López, E.; Fernández González, D.; Fernández Guitián, A.; Fernández Ríos, L.; Fernández Sanjurjo, M.S.; Fouz Millares, J. M.; García Carballo, L. M.; García Carnero, J.; García Castiñeira, J. A.; García Coego, J. L.; Garea Freire, J.; Gesto Fernández, A. E.; Gil Gil, R.; Gómez Vázquez, J.; González Fernández, J.; Guitián González, F.; Herrero Fernández, M. M.ª; Iglesias ()tero, J. M.; Linares López, A.; López González, E.; López y López, B.; López y López, J. M.'; López y López, S.; López Montes, C.; López Otero, A.; López Ratón, J. L.; López Rodríguez, J. M.; Martínez Blanco, C.; Martínez Carballosa, R.; Montero Costoya, M.; Montes Somoza, J. C.; Patiño López, M.; Pazo Blanco, J. M.; Penado Fernández, .J. M.; Pereiro 'forreiro, A.; Polín Sánchez, J. A.; Regadío González, .J. A.; Regal Teijeiro, J. C.; Rivero Arango, P.;
CIEJ\i' CLTRSC)S A(""'.i\Db'MICOS DEL SEMll\11\RIO DE LLT(J{) 181
Rodríguez Berbetoros, E.; Rodríguez Díaz, F. J.; Rodríguez Díaz, J. M.; Rodríguez Roca, G.; Rodríguez Torres, J. P.; Rodríguez Vázquez, J.; Rodríguez Vila, F.; Romero Meijide, ~T. 1\.; Sánchez Fernández, J. M.ª; Santas Carral, ,J. L.; Soengas Villaravid, .J. A.; Vázquez Arias, A. A.; Vázquez González, A.; Vida] Vidal, J. C.; Vilaboa Mourelos, M. M."; Villar Basadre, F.; Castro López, l.; Losada Varela, M.; Pereira Castro, J.; Rodríguez Novoa, J. L.; Bandín Diéguez, C. V.
Curso 1969-70:
Alvarez Fernández, D.; Alvarez López, J.; Alvarez López, V.; Arias Leitao, A.; Barrio Sánchez, J. A.; Bello Gómez, J. A.; Calvo García, M.; Campelo Rivas, J. N.; Campos Cancio, J.; Carballedo Fernández, J. M.; Carreiras Valiño, M. F.; Carrín Fernández, E.; Castedo Meilán, J. A.; Corral Penalonga, J.; Chaín Fernández, G.; Chao Lolo, J. J.; Darriba Arias, J. M.; Díez Ocarnpo, A.; Fernández y Fernández, J.; Fernández Negro, A.; Femández Vicente, M.; Fernández Vidal, J. A.; Fernández Villaravid, D. A.; Ferreiro Blanco, A.; Fidalgo Mesa, E.; Folgueira Abraira, H.; García Albor, O.; García Presas, J. A.; García Regal, J. A.; García Sarceda, J.; Gómez González, D.; Gónzalez Alvarez, J.; González González, J. J.; Guerra Otero, J. A.; Hermida Vales, S.; Lage Castro, .J. M.; López Arias, J. L.; López Díaz, R.; López Diéguez, J. A.; López Fernández. J. A.; López y López, F.; López y López, ,J. L.; López y López-Gómez, J. L.; López Rodríguez, B.; López Rodríguez, E.; López Vázquez, F.; López Vázquez, M.; López Vidal, L.; Lourés Lamas, J.; Martínez Núñez, S.; Martínez Rodríguez, L. C.; Méndez Ramos, M. G.; Mendoza Barreal, M.; Mirón Fernández, J.; Montenegro Losada, S.; Otero Cebra!, J. L.; Pardo Roda, A.; Paredes López, C.; Pasarfn Díaz, H.; Pen~ Rouco~ J.; Pérez Enriq?ez, M.; Rodríguez Doval: J.; Ro:iríguez López, C. J.; Rodnguez López, J. S.; Rodnguez Varela, J. M.; Rodnguez Vazquez, J.; Rodríguez Vázquez, J.; Sal Castedo, M.; Sánchez Millares, L.; Santeiro Torres, M.; Sixto García, J.; Sucasas Femández, J. L.; Torres López, J. A.; Valcarce Fernández, P.; Valiño Vega, M.; Varela Castiñeira, J. L.; Varela Vázquez, A.; Varela Vilariño, J.; Vázquez García, A.; Vázquez García, C.; Vázquez García, J. R.; Vázquez López, J. L.; Vázquez Mourelo, J. R.; Vázquez Pérez, J.; Vázquez Vázquez, J. A.; Vida! Lamela, J. M.; Varela Vilariño, J.; Cabanas Arias, G.; Fernández Carballeda, J. A.; Guerra Vilariño, C.; Pardo Fernández, G.; Areán Lalín, M.; Coedo López, M.; López Rio, E.; Vázquez Montes, J. M.; Núñez Fernández, B.; García Porto, J.
Curso 1970-71:
Ares Fernández, R.; Arias Dorado, J. M.ª; Blanco Rodríguez, D.; Carricoba Mera, J.; Castifteira Vázquez, A.; Castro Teijeiro, J.; Chao Cortón, E.; Corredoira Rodríguez, S.; Crespo Fernández, .J. L.; Crespo Iglesias, ,l.; Díaz Pérez, R.; Dobarro García, M.; Doral Fernández, H.; Fernández Alonso, A.; Fernández Arias, C.; Fernández García, J. L.; Fernández Gutiérrez, M.; Fernández Lobelle, M.; Fernández Maciñeiras, N.; Fernández Pereira, J.; Fernández Pérez, E.; García García, M.; García González, R.; Gómez Yebra, L.; González Pereira, .T. M.; González Salgueiro, J. L.; González Sanrnartín, J. L.; Gorgoso Lamela, J. M.; Gutierrez González, N.; Graña Núñez, J.; Hermida Vales, S.; Herrero Fernández: A.; Jacobo Bernárdez, L.; Jorge Fernández, J.; López Berbetoros, C.; López y López, A. O.; López Pérez, E.; López Sampedro, N.; Martínez Varela, G.; Mazoy Murado, J. M.; Méndez Sánchez, J. E.; Moure Lemos, R.; Mourelo Caldas, M.; Murado López, B.; Pérez López, D.; Pérez Puente, M.; Presas González, J. L.; Rico Fernández, G. J.; Roca Seijas, J. M.ª; Rodríguez Cabana, J. A.; Rodríguez Carhalleíra, A.; Rodríguez González, J. M.; Rodríguez López, J.; Rodríguez Vázquez, J. M.; Rubinos Rubinos, M.; Sánchez González, A.; Sánchez Río, J. M.; Sarmiento López, J.; Sobrado Taboada 'I'orneiro Morán, J.;
182 c;ERARLJC) FERl\rAl\'l)EZ L()PEZ
Valín Rodríguez, D.; Valiño Pin, M.; Vázquez Arias, A.; Vázquez García, J.; Vázquez López, M.; Vázquez García, F.; Vázquez Losada, J. A.; Vázquez Montes, A.; Vilar Besteiro, F. J.; Vázquez Taboada, J.; Calaza Parajes, T.
Curso 1971-72:
Alvarez Llano, !l.; Alvarez Robledo, J.; Alvarez Uría, J.; Agra Villar, M.; de Andrés López, J.; ¡\res Fernández, R.; Besteiro Boudón, M.; Besteiro Fernández, J. R.; Blanco Fernández, J.; Blanco Vázquez, J. L.; Caldas Maceda, J.; Calvo Seijas, A.; Camba Blanco, J.; Campo Barreiro, A. B.; Canda! Quijada, F. J.; Carballo López, J.; Carballo Páez, R.; Carral Rodríguez, M.; Carreira González, J. C.; Carreiras Valiña, J.; Carrete Rodríguez, A.; Casanova Díaz, J. J.; Castaño Toirán, A.; Castedo Candal, J. L.; Castedo Iglesias, E.; Castro Gómez, J. L.; Castro Paz, A.; Cereijo Díaz, J. J.; Cervifto Castro, B.; Couso Blanco, C.; Crespo Iglesias, A.; Curros Vázquez, J. C.; Dacal Ribera, M.; Dafonte Vázquez, P.; Darriba Gómez, M.; Díaz Alvarez, J. M.; Díaz Fernández, J. L.; Díaz Gegúndez, A.; Díaz González, J.; Díaz Gutiérrez, M.; Díaz Martínez, M.; Diéguez Patao, J. M.; Diéguez Vázquez, M. A.; Dorado Arias, J. M.; Eiriz Eiré, E.; Eiriz Lobelle, M. L.; Fernández Alvarez, F.; Fernández Díaz, J. L.; Fernández Doval, A.M.ª; Fernández Failde, M.; Fernández Méndez, R.; Fernández Pérez, F.; Fernández y Fernández, M.; Fernández Sindín, L.; Ferreiro Ansede, A.; Ferreiro López, M.; Ferreiro Vázquez, C.; García Ansuar, J.; García Barreiro, F.; García Castelao, J. L.; García l)íaz, A. V.; García Fernández, C.; García Prieto, J. C.; García Rojo, M.; Gómez Arrojo, S.; Gómez Díaz, F.; Gómez Pérez, M.; González González, G.; González Pérez, M.; González Sanmartín, J. L.; Guerra Pena, M.; Guitián Cornjo, J. C.; Irimia Jartín, A.; Jato Rodríguez, A.; Jorge Eiré, P. R.; Lage Lamas, J. L.; Lamas García, D.; Legaspi Lombardero, M.; Lence Lence, F.; Linares López, J.; Linares López, L.; López Adán, F. J.; López Cabado, J. A.; López Díaz, A.; López Fernández, H.; López García, M.; López Leizán, M.; López Lombardero, A.; López Marcos, A.; López Mera, J.;López ()rosa, J.; López Rodríguez, J. M.; López Sousa, J.; López Rodríguez, J. M.; López Sousa, J.; López Taboada, .J. L.; López Tellado, J. M.; López Torneiro, J.; López Torres, M. L.; López Valle, E.; Llenderroza.s (1onzález, S.; Meijide Méndez, P.; Mella Vázquez, R.; Méndez Fernández, J.; Montes Somoza, M.; Montouto Freire, L.; Mouronte Modia, J. M.; Mouriz Bello, J. M.; Muñiz Besteiro, M.; Navia Fernández, J.; Neira González, J. M.; Nodar Rodríguez, J. A.; Novo Vivero, 1\.; Núñez Rodríguez, O.; Osorio Alvilares, ,J.; ()sorio Muíña, J.; Ocampo Pereira, J.; Otero Cebra!, J. E.; Otero Miragaya, .J. L.; Otero Salgado, A.; Padorno González, .J. A.; Pájaro Castro, L.; Páramo Piñeiro, A.; Pardo Capón, L.; Penalonga Teijeiro, L.; Pereira Fernández, J.; Pérez Morán, A.; Pombo Fernández, M.; Prado Ferreiro, M.; Prado (}randío, R.; Prieto Reguera, A. L.; Rey González, M.; Rey López, A.; Rivera Díaz, J. J.; Rodríguez Abelairas, M.; Rodríguez Abeledo, R.; Rodríguez Calvo, A. S.; Rodríguez Costoya, J.; Rodríguez Dobao, A.; Rodríguez Fernández, R.; Rodríguez González, J. M.' Rodríguez Jacob, J.; Rodríguez López, A. J.; Rodríguez López, C.; Rodríguez López, M.; Rodríguez Losada, 1\.; Sanmartino Murias, J.; Seijas Enríquez, J. M.J; Seijas \Tázquez, ~1.; Señor (}onzález, C.; Somoza Sobrado, A.; Trigo Trigo, M.; \'al Ramos, J. A.; Valladares Cortiñas, J. J.; Varela Montecelos, J.; Varela Varela, J. L.; Vázquez Nóvoa, A.; \Tázquez Rodríguez, L.; \Tázquez Soengas, 1L; Vidal Rancaño, F.; Vila Besteiro, J.; \Tila Caloto, D.; Vila López, M.; Vivero López, J. C.; Salgado Rodríguez, C.; Mato Lence, i\.
Curso 1972-73:
Alvarez Alvarez, .J. M.J.; 1\lvarez Lópcz, (1.; Arias Caloto, M.; Arias Mourelo, P.; Arias Pumar, P.; Bernárdez (}onzález, J. A.; Rlanco Figueroa, J.; Blanco Rubiños, A.;
CIE1\l Cl--1RSC)S J\CJWEA1ICOS IJEL SEMI1V1\Rl() IJE LlTOCJ 183
Rlanco Vázquez, M.; Cabado Castro, .J. .J.; Cabado Pozo, M.; Calvo Seijas, A.; Campos Díaz, D.; Carrete Méndez, C.; Casas Rodríguez, J. A.; Castro Castedo, J. M.; Castro Castro, A.; Castro Castro, J. M.; Castro Veiga, ,J.; Castro Vila, ,J. M.; Cornide Aguia, J. M.; Corujo González, J. M.; Causo Blanco, M.; Cruz Veiga, S.; Chousa López, J.; Díaz Pin, L.; Díaz Torneiro, J. M.ª; Díaz Torres, J. V.; Diéguez Vázquez, J. F.; Fernández Alvarez, J.; Fernández Femández, M.; Fernández Fernández, P.; Femández González, O.; Femández Marcos, J. M.; Fernández Méndez, J. A.; Fernández Pereira, l.; Fernández Trashorras, O.; Fierro García, R.; Fraga Fraga, M. A.; Galego Camero, L. A.; García Blanco, C.; García Ferreiro, J. A.; García Ferreiro, V.; García González, J. E.; García Vázquez, J.; Gómez Alvarez, C.; Gómez Gómez, F.; Gómez Vázquez, M. A.; González Gallego, J. L.; González Guerra, J. L.; González López, J. M.; González Vázquez, J.; Gude Ameijide, J.; Guerra Otero, A.; Gutiérrez Femández, M.; Graña Núñez, D.; Iglesia Besteiro, L.; Iglesias Méijome, G.; Lago Lamas, J.; Ledo Fernández, J.; Legaspi Abelleira, M.; López Areán, M.; López Devesa, F.; López Díaz, L.; López y López, J.; López Picado, L.; López Rois, A.; López Sputo, A.; López Veiga, A.; Losada Vázquez, M.; Llano Pérez, P.; Martínez Castro, L. A.; Martínez Vicente, P.; Mato Lence, J. E.; Meijide Méndez, S.; Mondelo Vega, J.; Moure González, D.; Maure González, J.; Maure Montes, J.; Murado, González, B.; Núñez Pajón, S.; Otero Fernández, J.; Pena Meilán, J. L.; Pérez López, E.; Pérez López, R; Pérez Mouriz, M.; Pérez Pérez, A.; Pérez Rodríguez, F.; Piélago Núñez, A.; Quijada Cruz, J.; Ribada Docampo, E.; del Río Vilela, J. M.; Rivas Varela, J.; Rodríguez Aldegunde, M.; Rodríguez Crespo, F. ,J.; Rodríguez Freire, R.; Rodríguez García, A.; Rodríguez Guerra, ,J. F.; Rodríguez Losada, A.; Rodríguez Novo, A.; Rodríguez Vázquez, M.; Saavedra Rodríguez, E.; Sánchez Suárez, J. R.; Sánchez Vázquez, A.; Seijas Ferreiro, M.; Serén Barrio, M.; Sobrado Sánchez, M.; Suárez Muíñez, C.; Suárez Redondo, J.; TaOOada Bermúdez, E.; Valiño Valiño, J. M.; Valle Arias, A.; Varela Sieiro, R.; Varela Torreiro, M.; Vázquez Casas, M. A.; Vázquez Fernández, M.; Vázquez García, ,J. L.; Vázquez Gómez, J. C.; Vázquez López, C.; Vázquez Pájaro, J. M.'; Vázquez Somoza, J. L.; Vázquez Val, L.; Veiga Gómez, A.; Veiga Gómez, C.; Veloso Copa, J. A.; Vergara García, M.; Vilar Méndez, M.; Vilarií\o Ucha, M.; Vivero Jacob, J. L.
Curso 1973-74:
Abelaira Fernández, J. A.; Alvarez Fernández, G.; Alvarez López, J. F.; Barreal Vilela, J. A.; Besteiro Cabanas, J. M.ª; Campos Quintana, M.; Carreira Gallego, J.; Carrete Lolo, O.; Castro Torres, F.; Celeiro Alvarez, C.; Deza Fernández, J.; Díaz Díaz, A.; Díaz González, F.; Fernández Albarado, E.; Femández Alvarez, J. M.; Fernández Fuentes, V.; Fernández García, F.; Fernández Gómez, R.; Fernández Lombardero, J.; Fernández Villar, M.; Ferreiro Lence, A.; Ferreiro López, S.; Ferreiro Núñez D.; Fuciños Rivas, J. S.; García Ansuar, J. M.; García Conde, J.; García González, F. M.; García Jurjo, J. A.; García Vilariño, J.; Gegunde López, A.; Gómez Alvarez, M.; Gómez Fernández, E.; Gómez Fole, J. A.; Gómez Gayoso, J. L.; Gómez Vázquez, J. J.; González Losada, T.; González Simón, J.; Graña Grandío, A.; Injerto Díaz, J. A.; Jul Rodríguez, J.; Lagos Sanmartín, M.; Lamas Carreira, J. M.; Ledos Fernández, A.; Lobelle Cernada, T.; López Cabanas, ,J. R.; López Díaz, J.; López Gómez, J. M.; López González, J.; López Negro, G.; López Niño, J. L.; López Quintillán, ,J. A.; López Quiroga, M.; López Rodríguez, J. C.; López Roibás, M.; López Saavedra, L.; López Valiño, A.; López Valledor, A.; Martínez Ares, J.; Maure González, J. L.; Muinelo Fernández, J. J.; Muñiz Besteiro, J.; Otero Argiz, J.; Parada Junquera, V.; Pereira Rodríguez, J. M.; Pérez Fernández, J.; Pérez Freijo, R.; Pérez Taboada, J.; Préstamo Campo, J.; Rancaño Veiga, R.; Rega Fernández, ,J. L.; del Rio López, D.; Rodríguez Fernández, J.; Rodríguez Freijo, J. C.; Rodríguez Gómez, F. J.;
184 GERARD() FERLV/l.fl.rDEZ L(JPEZ
Rodríguez López, \T.; R(xiríguez Pérez, E.; Rubiños González, J.; Sánchez Varela, A.; Santiso Randulfe, A. L.; Seijas Penelas, D.; Tella Fernández, D.; Testa Alvarez, F.; Trabado González, M.; Valledor Núñez, J.; Valledor Puente, J.; Vázquez López, A.; Vázquez Taboada, J./\.; Vázquez Vida!, J. M.; Veiga Chaos, J.; Villarín Fernández, A.; Villaverde Carballido, M.; Vivero Barreiro, J.; Arias Arias, E.; Arza Alvarez, E.; \'allina García, J.; Fernández Caloto, J. M.; Fernández Lorenz, J. M.; Fidalgo Mera, A.; Fuciños Rivas, H.; Freire Rodríguez, M.; Gallego Revaldería, J.; García Castiñeiro, F.; Jurjo Campo, A.; Legaspi Abelleira, M.; López Barcala, J. R.; López García, M.; López Gayoso, P.; López Teijeiro, J. M.; Lorenzo Morandeira, A.; Madarro Río, J. M.; Martínez Campos, M.; Murado Rancaño, F.; Rodríguez Pérez, A.; Rodríguez Trashorras, F.; Sánchez Montero, J.; Suarez Meilán, V.; Valiña Pin, J.; Arraña Suáre~. J.; Fernánd~~ Cidre, ;T. A.; Gonz~lez Fernández, C. F.; L_inares Pé_rez, O.; Ló~z Gomez, M.; Mu1na Garc1a, J.; Rodr1guez Amedo, J. A.; Sanchez Vda, A.; Vafiña Vega, L.
Curso 1974-75:
Alvarez Franco, J. J.; Alvarez Riveiro, A.; Arias Núñez, J. M.; Basadre Rodríguez, R.; Besteiro Ares, M.; Cagide Berraco, S.; Castedo López, F.; Castedo Rodríguez, J. M.; Castiñeira Vázquez, J. M.; Castro Ramil, M.; Corral Penalonga, A.; Crecente Pérez, R.; Díaz González, J. M.; J)íaz (}randío, J. M.; Díaz López, R.; Díaz Miraz, M.; Fanego Campo, J. A.; Fernández l)íaz, J.; Fernández Fernández, D.; Fernández López, R.; Fernández López, J.; Fuentes Arias, I).; Galbán González, J.; García Vázquez, F. J.; Gegunde López, J. L.; Gómez Gayoso, J.; Gómez Gómez, R.; Gómez Gómez, C.; González Méndez, G.; González Seoane, J. M.; Lago Río, L.; Lodos Pérez, M.; López Correa, J. L.; López Fernández, A.; López Rodríguez, J. M.; Martínez Ares, J.; Mourelle Fernández, J.; Núñez Liz, E.; Núñcz López, J. M.; Otero Fernández, F.; Otero Turrón, J.; Pena Arias, J.; Penelas Mourenza, J. M.; Pérez Díaz, J. R.; Pérez Rodríguez, M. A.; Piñeiru 'forres, G.; Ramil Iglesias, J. A.; Rigueira García, J. M.; Ribera Rodríguez, J.; Rizo Fidalgo. P.; Rodríguez López, J. L.; Rodríguez Rodríguez, M. R.; Rois Trastoy, M. i\.; Salgado Sandamil, P.; \'arela Méndez, M.; Vázquez García, F.; \ 7ázquez García, L.; Vázquez Liz, L.; \'ázquez Pardo, F.; Vega Patao, J.; \'idal Gómez, R.; Abeledo \ 7ázquez, G.; Armas López, F. J.; Armas Quintás, J. L.; Rahamonde Jorge, J.; Rarreiro Quintás, J.; Calviño Rodríguez, A.; Casal Montero, M.; Díaz Pérez, C.; Diéguez Pérez, J. A.; Fernández Arias, F.; Fernández Rodríguez, A.; Fcrreiro Martínez, \'.;García Bernárdez, J.; García Carballal, E.; García Fernández, A.; García Sánchez, M.; Guerra Pérez, J. M.; Gómez Coucheiro, J.; González Rosado, J. M.; González Fontao, .J.; López Alvarez, P.; López Díaz, J.; López Díaz, M.; López Pérez, M.; López Somoza, F.; López 'I'aboada, J.; Macía J)oral, \'.; Magdalena González, B.; Núñez Taboada, M.; Orozco Fernández, J. A.; Pin Quiroga, ,J.; Quijada López, J.; Ramón López, P.; Rebolo Caster, J. L.; Rio Lombardero, A.; Rodríguez Vázquez, M.; Santorum Madriñán, J. A.; Torreiras Varela, A.; Varela Penelo, M.; Vázquez Díaz, J. M.; \'ilar Iglesias, M.; \Tilla.verde Rivas, J.; Viñas Coto, E.; Alvarez Alvarez, ().; i\rgüello López, P.; Calviño Villar, F.; Carballo Rodríguez, L.; Casanova J)íaz:, F.; Fernández Fernández, L.; Fernández Varela, J. M.; García Fernández, C.; Méndez Costa, S.; !\'ovo Ferreiro, i\.; Pardo Agromartín, A.; Polín Rodríguez, A.; Pulido Blanco, J. L.; Quintela Otero, .J.; Río Lombardero, J. M.; Sobrado Moure, J. i\.; \Tilar Vázquez, M.; Agra López, A.; Carmona Díaz, L. J.; Coro López, R.; Díaz Gutiérrez, J. L.; López Sobrado, l).; Novo Ferreiro, .J.; Ouro Mariño, J.; Rancaño Vila, O.; \'arela Castro, M.; Vázquez Rojo, L.; Conde García, J. A.; Fernández Qucipo, A.; Queipo Díaz, .J.
185
Curso 1975-76:
Alvarez Alvarez, G.; Barrera Diéguez, L. A.; Castro Quintián, F.; Díaz González, J. A.; Diéguez Vázquez, J.; Diéguez Vázquez, M.; Fanega Campo, M.; Fernández Montero, J.; Femández Rey, M.; Fernández Rodríguez, M. A.; García Rauco, A.; Lombao Martínez, J. L.; López Argiz, R.; López López, J. M.; Losada Vázquez, E.; Martínez Bargueiras, J.; Meijide Méndez, M.; Millares Femández, J. M.; Paz Carballeira, J.; Rodríguez Anllo, J.; Rois Tratoy, S.; Varela Cascudo, F.; Varela Cascudo, L.; Vitar Méndez, D.; Méndez Campos, G.; Méndez Díaz, A.; González Vigo, A.; Arias Carballido, D.; Cordero Lamela, J. M.; Curros Mato, C.; Fernández Ares, J. F.; Fernández Pérez, J. A.; Fernández Rosón, M.; Fernández Varela, J.; Figueiras Alvilares, O.; Gómez Roca, A.; Jato Ferreiro, J. L.; Lázare Díaz, A.; López Mazaira, R.; López Vázquez, J. C.; Millares Rodríguez, M.; Moinelo Rico, F.; Núñez Corredoira, A.; Núñez Taboada, M.; Piñeiro Vázquez, J. A.; Rodríguez Barrio, J.; Rodríguez Losada, R.; Ron Sampayo, C.; Santorum Madriñán, L.; Blanco Seco, F.; Castro Román, M.; Cuiña Fernández, A.; Femández Balboa, G.; Fernández Expósito, J. J.; Femández Gómez, E.; González Mariño, J. F.; Juiz Gómez, M.; Luaces González, J. M.; Páez Páez, M.; Rodríguez Rivera, M.; López Vázquez, E.; Rodríguez Pérez, D.; Sánchez Vilariño, D.; Varela Arias, A.; Vázquez Enríquez, A.; Vázquez Pájaro, J. M.ª; Alvarez Pérez, L. M.; Besteiro Carballo, A.; Conde Expósito, J.; Gómez Rigueira, P.; Ouro Vareta, S.; Rodríguez Santiso, E.; Santiso García, J. L.; Taboada Frias, J. R.; Vázquez García, M.; Rodríguez Paradeta, J. C.
Curso 1976-77:
Almuífia Montecelos, C.; Arias López, M. A.; Armas Quintá, R.; Capón Doval, T.; Fernández Couso, M.; Fernández Fernández, J.; Fernández López, M.; Fernández Naval, M.; Fuentes Nora, A. F.; Gayoso García, A.; Guerreiro Coucheiro, C.; López Mouronte, J. L.; López Salgueiro, M. A.; López Seoane, J. L.; Núñez Mera, J. A.; Pérez Martínez, M.; Pernas Yáñez, J.; Aira Freijo, J.; Aira Mosteirín, J. A.; Campos Diéguez, R.; Daparte Jorge, A.; Fernández Rey, M.; Fernández Suazo, J.; Fontal Alvarez, J.; García Gómez, A.; Gómez Prieto, J.; Iglesias López, J. A.; Ledo Fernández, J.; Ledo Montes, J.; Maseda Francos, A.; Miragaya Fernández, P.; Muinelo Rico, A.; Novoa García, M.; Núñez Reholla!, J. M.; Peña Iglesias, J. M.; Rodríguez López, M.; Rodríguez Regal, J.; Rodríguez Rivera, J.; Rodríguez Rodríguez, J. A.; Ruiz Frechilla, J. C.; Senande Rodríguez, J. L.; Taboada Capón, L.; Teijeiro Neira, M.; Vázquez López, R.; Alvarez López, F. G.; Buján Conde, J. M.; Díaz Meilán, J. C.; Ferreiro Ferreiro, A.; de Fuente Novas, J. L.; Ginzo Morado, M.; Gómez Barrera, F. J.; Lage Lamas, R.; López Serrano, J. C.; López Somoza, A.; Luna Couso, M.; Núñez Teijido, J. L.; Platas Ferreiro, J. M.; Rodríguez Novo, J.; Santiso Vázquez, J.; Barrio García, J. L.; Blanco Vázquez, D.; Buján Conde, R.; Femández Murias, M.; Jul Méndez, J. L.; López Folgueira, J.; Martínez Pérez, L.; Vázquez Val, C.; Castro Nuñez, J.; Cervera Martínez, M.; Diéguez Diéguez, J. L.; Mato García, J. L.; Novo Folgueira, P.; Pardo Roibás, A.; Portela García, J.; Rico Gómez, M.; Rodríguez Pastor, M.; Varela Iglesias, A.; Vilar Besteiro, M.; Viñas Vázquez, C.
Curso 1977-78:
Barreiro Pardo, A.; Cerviño Castro, S. S.; Díaz Meilán, J. A.; Fernández Diaz, M. F.; Gay Tojo, M. J.; Lama García, M.; López Racamonde, C. J.; Pardo Souto, C.; Quiñones Canda!, S.; Rodríguez López, M.; Rodríguez Torneiro, J. L.; Varela Torre, M.; Vázquez Maseda, J.; Alvarez Díaz, A.; Blanco Villar, J.; Cabado Barral, L.; Cordeiro Fernández, J. L.; Díaz Lagarón, J.; Fernández Alvarez, J. R.; Fernández García, ,J. A.; García Expósito, J.; Gegunde López, ,J. C.; González Otero, J. M.;
186 GERARDO FERNANDEZ LOPEZ
Lombardero Vega, J. M.; López Díaz, M.; López y López, E.; López y López, M.; Mato López, J. A.; Mato López, M.; Novo Folgueira, R.; Núñez Corral, M.; Otero García, J. M.; Pérez Martínez, E.; Pumar Pulleiro, A.; Teijeiro Neira, M.; Vázquez Viña, F.; Veiga Ceide, A.; Villabrille Doval, J.; Viñas Fernández, M.; Balboa Díaz, J.; Castellanos García, A.; Fernández López, E.; Gómez Barrera, M. A.; Gómez Naranjo, E.; Jacob Díaz, J. M.; Lois Fernández, J. C.; López Y López, ,J. C.; López Medín, C.; Mallo Cordero, J. L.; Montenegro ()jea, J.; Novo Castro, M.; Pardo Eiras, J. M.; Pardo Tomeiro, C.; Rodríguez Cobreiro, D.; Rodríguez Rodríguez, J.; Vázquez Otero, M.; Alvarez García, J.; Cidre Fernández, E. N.; Fernández Méndez, J. R.; López Rivas, J.; Núñez Losada, J. M.; Piñeiro Vigo, A. L.; Rivas Díaz, J. R.; Villamarín Carniño, G.; Camero Rodríguez, C.; Carreira Gómez, M. M.; Coto Montenegro, B.; Crespo López, J. 1\.; Fernández Bermúdez, M.; Fernández Vázquez, O.; Ferreiro Ferreiro, P.; Ferreiro López, F.; García Ojea, M.; García Quintero, J. L.; García Vazquez, D. López Quintillán, J. A.; Méndez Gómez, J.; Monterroso Mejuto, M.; Pacín Rodríguez, J. 1\.; Pedreira Yáñez, G.; Sánchez Pérez, A.; Varela Lagos, J. \T; \!ázquez Seco, A.; \Teiga Sanguiao, C.; Vila Paz, R.
Curso 1978-79:
Fernández Ascariz, J. B.; Fernández Fernández, J.; Fernández López, I).; López Bruzos, J. R.; 1..-0pez Lois, J. M.; 1..-0pez Martínez, J. J.; Meijide Méndez, F.; Mosquera Núñez, J. C.; Mosteiro Díaz, J. t\.; Pernas Díaz, J. C.; Rodríguez García, E.; \Tiador Rodríguez, C.; Castiñeira Vázqucz, C.; Cordero Couso, l.; Corral Darriba, J. T.; Corredoira ()tero, A.; Devesa García, H.; Fariñas Viña, G. S.; Fernández Pérez, J. i\.; Fernández Vecín, J. C.; Fraga 1..-0pez, T.; García Campo, C.; García García, ,J. M.; Gil (}onzález, R.; Gómez Roca, A.; González Alvarez, A.; González Bao, M.; González Fernández, L.; 1..-0pez Modín, E.; López Penelas, P.; Núñez Torrón, F. J.; Pena Corredoira, F. J.; Penas Río, 1\.; Piñeiro 'forres, l.; Quiñoy Sánchez, J. E.; Redondo Ferreiro, J. M.; Rcxiríguez Martínez, S.; Rúa Camoira, J.; Souto García, G.; Vázquez Díaz, R.; Martínez Pernas, J.; Padorno Pérez, M.
Curso 1979-80:
Barreiro Pardo, J.; Calaza Pernas, L.; Fernández Pico, A.; Fernández Rodríguez, A.; García Diéguez, F .• J.; López Ledo, J. L.; López Mato, J. J.; Méndez Carballo, M.; Pardo Núñez, J. A.; Quinteiro Vicente, M. A.; Rcija Regueiro, M. J.; Rodríguez Doval, V.; Rodríguez Santiso, J. M.; Rois 'l'rastoy, I).; Torneiro Ron, J. A.; Varela Gandoy, J. L.; Viducira (}arcía, L. t\.; 1\huín Ahuín, J.; Alvarez Fernández, J.; Ansemil Moreira; J. L.; Baptiste Alvarez, C. A.; Conde Mourelle, J. A.; Fernández Bouzas, A.; Fernández Pardo, J.; Fernández Pérez, J. t\.; García Pardo, O. L.; Gigán Cando, M. R.: Gómez Rodríguez, R.; (}onzález Fernández, L.; González Regueiro, J. L.; Lastra 1\nido, J. C.; López Mato,(). M.
Curso 1980-81:
l\belairas Castro, D.; Ahraira Fcrnándcz, 1\.; i\lonso 1'eijeiro, J. M:'; ,\Ion.so 'l'cijeiro, J. l\.; ,\rias (_}onzálcz, J. 1.-1.; l\rias C;onzález, .J. M.; Arias \'eiga, ,J. M.; 1\rmesto Guitián, J. 1.-1.; Baptiste Alvarez, E. ,J.; Barros Castro, J. 1\.; Besteiro \'aliño, S.; Cabana Aguiar, M. A.; Cabana Campos, M. A.; Casabella Castro, M.; Cereijo Quijada, J. R.; Conde Gón1ez, J. M.; Cotos (1onzález, J. L.; Cuba Ron, .J.; Díaz Fernández, R. i\.; Díaz ()tero, F.; Fernández l)íaz, J.; Fcrnández Herrero, F. J.; Fernándcz I..-Opez, R. I.; Fernández Lorenzo, J. C.; Folgueira Barrera, CJ.; Freire Quiroga, J. M.; GarcíaRoente c~arro, ,\.; García Coto, M.; (}arcía Frcirc, J. 1\.; García García, J.;
CIEN CURSOS ACALJEMICOS DEL SEMINARIO /JE LUGO 187
García Miranda, D.; Gómez C'TOnzález, C.; González Reboiro, M. A.; Illán Barreiro, A.; lllán Barreiro, J. M.; Lage Pillado, M. J.; Lázare Fariñas, C. M.; Ledo Fraga, A.; Lodos Pérez, J. C.; López Fernández, J. M.; López Pazos, J. C.; Miguélez Fernandez, P.; Novo Cobas, M.; Pereiro Rodríguez J. R.; Rigueira Calviño, J. A.; Roca Roclríguez, A.; Roca Saavedra, I-1.; Rodríguez López, M.; Rodríguez Mendieta, E. G.; Rodríguez Yáñez, J. L.; Sánchez Rebordelo, R.; Sanjurjo Soto, O.; Trashorras Lodos, A. J.; \'arela Pena, J.; Veiga ,\lvarez, N .. J.; Vilariño Sarandeses, G.
Curso 1981-82:
Abella Val, P.; Fernández Carreiras, D.; Jean-Baptiste Alvarez, M.; Vilar Rodríguez, L.; Agulló Ganda, A.; Barreiro Ferreiro, J.; Fernández Lorenzo, L.; González Morán, F.; González Torres, P.; Loureiro Vázquez, J. M.; Martín Díaz, M. A.; Otero Doval, C.; Otero Grande, J.; Prieto Ferreiro, J. D.; Varela Granda, M.; Vigo Méndez, J.; Abuín Terrón, J. R.; Castro Macia, J.; Mourelos Varela, J. M.; Rego Santamarina, F.; Ameijide Lombardía, F. J.; Díaz García, L. M.; Femández Díaz, J. M.; Ferreiro Santiso, J. M.; Freire González, M. A.; García Cancelas, S.; García Hermida, D.; García Seoane, J. M.; Louzao Puente, F. J.; Rifón Dorado, L.; Varela Rodríguez, J. A.; Vázquez García, A.; Vázquez Orejas, F.; Villamarín Ameijide, F. J.; Vizcaíno Martínez, J. L.; García García, D. J.
Curso 1982-83:
Meijide Méndez, A.; Vila López, M.; Vilabrille Bravo, H.; Valín Rcxiríguez, L.; Armesto García, J. A.; Barreiro Díaz, M.; Castro Tallo, J. D.; Femández García, M.; Iglesias Méijome, B.; López Fernánqez, L.; Sánchez Otero, J. A.; Sindín Loureiro, R. A.; Varela Varela, R.; Fociños Frade, F.; Prieto Ferreiro, J. R.; Pérez Montecelo, J. M.; Blanco Penas, L. M.; Dapena Vilariño, J. J.; Díaz Fernández, S.; Díaz López, A.; Ferreiro Fente, J. G.; Fociños Cararnés, J. C.; García Carril, J. B.; González Margaride, J.; Grandío Castiñeira, L.; Guerra Paredes, F.; Lago González, V.; López Fernández, J.; López Vázquez, F.; Lorenzo Varela, A.; Mejuto Martínez, J. C.; Quintá García, P.; Sanabria Martín, A.
Curso 1983-84:
Blanco García, M.; García Méndez, C.; López Sanz, M.; Seijas Arca, J.; Gay Castro, J. M.; Gómez Navia, G.; González Varela, J.; López Gómez, E.; Martínez Vigo, J.; Méndez Diéguez, J.; Presas Dobarro, L.; Rodríguez Barrio, J. L.; Rod.ríguez García, J.; Rodríguez Vila, A.; Sangil Páez, M.; Vázquez Gómez, J. L.; Iglesias López, J.; Dobarro Estébez, C.; López Fernández, J. C.; Pacín Souto, J. C.; Carral Riádigos, M.; Cortíñas Calvo, M. J.; Fernández García, J. M.; Gómez Veleiro, M.; Jubón Salgado, J. A.; Lorenzo Gil, J. C.; Neira Vázquez, C.; Rodríguez García, M.; Rodríguez Guerra, M. A.; Rodríguez Saá, S.; Varela Faílde, A.; Vázquez ürozco, J. A.; Armas Prado, M.; Baca García, C.; Fociños Salgado, M. A.; Franco Iglesias, E.; López López, C.; López Mouronte, J. M.; Meijide Gómez, H.; Núñez Barreiro, A.; Pardo Pacín, J. L.; Pérez Barreiro, J.; Saá García, J. A.; Toimil Castro, A.; Torneiro García, M. A.; \Tázquez Meilán, J. M.
Curso 1984-85:
Adán Viña, J. M.; Arias Paderne, J. A.; Fernández Luaces, S.; Fernández Somoza, J. M.; Gayoso Varela, J. M.; López Pedredo, T.; Ojea García, M. P.; Colmenero González, M.; Fernández Rodríguez, P.; Iglesias Penela, B.; Fenández Freire, M. A.; Riveira Celeiro, A.; Barreiro Martínez, M. R.; Bendoiro López, J. A.;
188 GERARDO FERNANDEZ LOPEZ
Carballo Suárez, J.; Folgueira Meilán, R.; Lage Poi, J.; Lombao Pena, J. M.; Marcos López, J.; Mariño Pereiro, J. C.; Martínez Castro, J.; Méndez Segade, D.; Quintá Pérez, (1.; Randulfe Coucheiro, S.; Sánchez Arias, J. J.; Sobrado Otero, R. D.; Varela Cardeiro, M.; Varela Iglesia, L. A.; Barrio Mato, J. A.; Castellón Henry, C.; Fernández Barnio, E.
Curso 1985-86:
Borrajo Calvo, J.; Castro Camino, J.; Expósito Domínguez, A.; García Parral, C.; González Ingerto, L. J.; Lolo Aira, M.; López Muñoz, J.; ()tero Doval, A.; Pereira Femández, M.; Sindín Loureiro, P.; l\rmesto Sanmartín, A.; Camino López, J. A.; Corral López, J. J.; Fernández Gómez, J. C.; Gómez Rodríguez, J. M.; Pena Fernández, A.; Pereira Fernández, ().; Villares Villar, R.; Sánchez Moreira, V.; Arias Carballido, F. J.; Campo García, J. M.; Fernández Cabanas, J. A.; Geada Uzal, J. !\.; López Díaz, M.; Riádigos García, L.; Rodríguez Leboreiro, J.; Santiso Eiranova, A.; Alvarez Varela, R.; Bodaño Villamayor, A.; Corral Silva, J.; Corredoira Varela, J.; Fenández Guerreiro, V. M.; Fraga Ríos, V.; Galega Castro, M.; García Pérez, C.; Gómez Pérez, J.; González Corral, A.; González Martínez, M.; Jato Díaz, P.; López Arias, J. A.; López Mouronte, A.; López Silva, J. F.; Mato García, J.; Muíña Luna, J. A.; Novo Rubianes, F. J.; Pampín Méndez, J. M.; Ramudo Pal, P.; RegoSantamarina, P.; Rodríguez Arias, JH.; 1'aboada Pereira, J. D.; 1'rashorras Lodos, F.; Varela Varela, J.; Vázquez Pacín, J. C.; Vázquez Seco, l .. ; Vázquez lHloa, J.; López Prado, D. A.
Curso 1986-87:
López 1\mil, C.; Pérez Penelas, M.; Rodríguez Díaz, M.; Sanmartín Menéndez, J. A.; Díaz (1onzález, M.; Fernández López, M. A.; Núñez Estevao, J. A.; Pérez Rojo, J.; Rávade López, R.; Vila Cagide, J.; Castro Alba, J. M.; Díaz Alvarez, O.; García Calaza, G.; Montes Santos, F. J.; Vázquez Gallardo, R.; Vizcaíno Vázquez, J. R.; Alonso Vidal, R.; Aneiros López, J. A.; Arrojo Novo, T.; Barreiro Fandiño, J. M.; Carballido Raposo, L.; Castro Castedo, O.; Fernández Barrera, J.; Fociños Caramés, F.; García Novo, M.; Gómez Díaz, J. C.; Leiva Rauco, J. M.; Leiva Torreiro, M.; López Rodríguez, J. G.; López Valiña, J. E.; ~1éndez Toural, F.; Portela García, M . .1\.; Pozo Blanco, M.; Quintela Leiva, A.; Rodríguez González, J. M.; Rodríguez Sanguiao, A.; Rodríguez Taboada, R.; Silva López, .J. L.; Vila Botella, J.; González Iglesias, E.; González Pombo, J. M.
Curso 1987-88:
Barreiro J)íaz, 1.-1.; Bueno Corral, J.; González López, ().; González Varela, M.; (}onzálcz \'illamarín, ,T. C.; López i\rmesto, J. L.; López Méndez, J.; Moure (}arcía, R.; Mouronte Fernándcz, M.; Paredes Silvosa, J. M.; Sánchez García, A.; Sindín Loureiro, M.; Teijeiro Lorenzo, J. A.; Ycbra Fernández, J. L.; Diéguez Ratón, D. A.; Figueroa Rodríguez, J. F.; Lomhao Pena, ().; Patao Días, M.; Pico Lozano, J. L.; Rodríguez Arias, O.; Rodríguez Rozas, J. M.; \Tizcaíno \'ázquez, F.; Yáñez Calles, A.; Anllo Díaz, ,\.; 1\reán Fernández, M.; Díaz Vázquez, J. R.; (}arcía Santos, M.; Guntiñas González, M.; López 1\ira, J. L.; Losada Losada, J. M.; Carhallo Suárez, C.; Diéguez Meinar, J. R.; Fcrnández ,\ira, J.,\.; García Coego, M.; Garcia Figueiras. C.; (}onzález Ferreiro, r\.; Lareu Aheledo, .J. L.; Lastra Rodríguez, C.; Lciro Méndez, P.; López Fontanil, J. A.; López Vázquez, R.; López Zolle, J.; Marcos González, R.; Maseda Prado, J. F.; Montenegro ()jea, D.; Pena Fernández, r\.; Prieto Saá, J. C.; Pulleiro Guerreiro, F.; Quintás González, J . .1\.; Quinteiro \'ázquez, F. J.; Quiñoy Sánchez, A.; Salgueiro Pérez, J.; Valcárcel Rodríguez, J. L.; Villapol Rodríguez, J. M.'; Diéguez Ratón, C .• J.
CIEN CURSOS ACADEMICOS DEL SEM/N,\RIO DE HIGO 189
Curso 1988-89:
Belón Izquierdo, C.; Cacheda Fondevila, M.; Femández Rodríguez, G.; García Ruizolalla, E.; González López, A.; Pérez Penelas, S.; Rego Somoza, O.; Rodríguez Díaz, !.; Vázquez Otero, L. A.; Vila Expósito, B.; Amor Pardo, E. J.; Balado Crende, M.; Belón López, B.; Fernández Alvarez, J. A.; García López, J. M.; Otero Hennida, E.; Sarandeses Ríos, J. J.; Costoya Fondevila, M.; García Ochoa, J. J.; López López, J. M.; López Méndez, M.; López Rodríguez. C.; Pena Nóvoa, J.; Agulló Canda, V.; Alonso Masteche, R.; Alvarez Pérez, M. A.; Breijo Costoyas, J. C.; Celeiro López, L.; Fernández Alvarez, M. M.ª; García Méndez, A.; García Sánchez, G.; Gómez Vázquez, D.M.; González López, A.; Leiva Torreiro, A.; Lenza Carballeira, J.; López Expósito, J. L.; López Silva, A.; Marcos Castro, J. A.; Otero Torneiro, J. A.; Pérez Cancio, E.; Pérez Meijide, A.; Rodil Sanjurjo, P. J.; Rodríguez Gegúndez, M.; Rodríguez Gómez, V. M.; Rodríguez Pérez, P. M.; \'ázquez Rodríguez, R.; Carrasco Doval, D.
Curso 1989-90:
Cajide Pérez, G.; Chao Gómez, M.; Gómez Vilariño, D.; Iglesias López, J. A.; López Sánchez, M. A.; Lorenzana Eiriz, A.; Montes Pérez, M. A.; Estévez Cauto, E.; Femández Carballo, M.; Galbán Segura, O.; González López, O.; González Varela, J.; Penas Rebolo, J.; Chao Gómez, M.; Femández Femández, J. A.; González Iglesias, J. A.; González Murado, O.; Serén Gude, B.; Amor Man, A.; Barreiro Martínez, D.; Blanco García, C.; Causo Vázquez, R.; Espín Núñez, R.; Estoa Fernández, E. P.; Expósito Pérez, P. C.; Fernández Ramos, A. A.; García Pérez, A.; Gayoso Ferreiro, V.; Gutiérrez Vidal, J. J.; Lastra García, M.; Lombán Mastache, G.; López Francés, M. A.; López González, L. M.; López Otero, M.; Maceda Vilela, M.; Prado García, J. M.; Torres Femández, J. M.; Vilar Rodríguez, L. A.; Carballosa Femández, A. L.
Curso 1990-91:
Cruz García, J. J.; Femández Jorge, J.; Femández López, D.; López Rois, J.; Mazaira López, A.; Morillo Núñez, J.!.; Payo Soengas, M.; Rancaño Muíña, J.; Soengas Lama, R.; Valcarce Arias, M.; Vázquez Gallardo, E.; López Muíña, J.L.; Mejuto Fuciños, L. M.; Rodríguez Femández, J. M.; Varela Quintela, J. A.; Femández García, J. M.; Pardo Mariz, C.; Ríos Jacobo, F.; Seijas López, J. M.; Calvo Mendo, J.; Castro Rodríguez, J.; Díaz Redondo, C.; Femández Castro, J.; Femández González, A.; Fernández Lolo, J. L.; Fernández Novóa, O.; Ferreiro Rodríguez, M.; García Ares, C.; López Femández, J.; López Guntiñas, J. M.; López Varela, M. A.; Martínez García, L. A.; Miguélez Femández, J. A.; Neira Modia, J. A.; Peña Pérez, R.; Pereira Femández, J.; Pérez Valdés, M.; Presas Calvo, C.; Val Carballo, E.; Vázquez Femández, J.; Vidueiro Rodríguez, A.; Presas Valladares, J. L.; Cajide Pérez, F.; Ferreiro Flores, J. A.
Curso 1991-92:
Fernández García, M.; Fernández Méndez, O.; Leiva Balboa, R.; Núñez López, A.; Pérez Pedreira, L.; Vázquez Coego, J. L.; Castrillón Bermúdez, Y.; Cortizo Méijome, R.; Diéguez Gutiérrez, R.; Gallardo Alba, J.; García Pérez, D.; Pérez Pedreira, P.; Pérez Rojo, S.; Vázquez Rodríguez, J.; Cadahía Datorre, M.; Carrete Laxe, C.; Ferreiro Conde, F.; Iglesias Varela, A.; Miguélez López, E.; Negro García, J.; ()tero Méndez, M.; Quiroga López, M.; Sánchez Mourazos, C.; Sánchez Sánchez, A.; Tato López, J.; Teijeiro Montero, J. M.; Veiga Paredes, J.; Montes Pamba, A.; Fernández Rodríguez, S.
190 GERARD() FERNANDEZ LOPEZ
Curso 1992-93:
Agulló Canda, S. G.; Asorey Otero, M.; García Díaz, L.; Goyos Edrosa, R.; Riádigos García, D.; Rozas Montoto, J. M.; Corral García, A.; Díaz Díaz, R.; Gómez Rodríguez, M.; Miguélez Méndez, A.; Novás Vázquez, J. M.; Fernández Ramos, L. J.; Pérez Blan· co, F.; Cadahía Datorre, L.; Fernández Vázquez, M. A.; Gago García, J. D.; García Buján, M.; Gueimonde Folgueira, P.; Iglesias Redondo, l. A.; López Chao, J.; López Diéguez, L.; Martínez López, G. A.; Martínez Rodríguez, J. L.; Méndez Lázare, D.; Pérez Méndez, J.; Prieto Penerbosa, F.; Rodríguez. Fernández, R.; Vales Porto, R.; Veiga Sánchez, D.; Cordido Río, J. R.; López Villasol, J. A.; Vázquez Viéitez, B.; Mariño García, M.; López Salgueiro, F.
OBISPOS Y RECIDRES DEL SEMINARIO EN WS ULTIMOS CIEN AÑOS
!. Exmo. Fr. GREGOR!O M.' AGUIRRE GARCIA (1885-1894), promotor del del nuevo Seminario, construido en gran parte, como dice el Acta de la inauguración, a expensas de su propio peculio.
RECTOR: Dr. TOMAS BUIDE LOPEZ (I890-95).
2. Exmo. Sr. D. BENITO MURUA LOPEZ (1894-1909).
RECTORES: Dr. TOMAS BUIDE LOPEZ. Dr. DIONISIO GARCIA SEIJAS (1895-96). Dr. JUAN MARIA VILA VAZQUEZ (1896-1908). Dr. CESAR ABELLAS VAZQUEZ (1908-1910).
3. Exmo. Sr. D. MANUEL BASUL'ID JIMENEZ (1910-1919).
RECIDRES: Dr. JOSE FERREIRO GAYOSO (1910-14). Dr. TEOL!NDO GALLEGO GONZALEZ (1914-28).
4. Exmo. Sr. D. PLACIDO ANGEL REY LEMOS (1919-27).
RECIDR: Dr. TEOLINDO GALLEGO GONZALEZ.
5. Exmo. Sr. D. RAFAEL BALANZA Y NAVARRO (1928-60).
RECTORES: Dr. FRANCISCO TARIN GENIS (1928-37). Dr. FRANCISCO VAZQUEZ SACO (1937-62).
6. Exmo. Sr. D. ANTONIO ONA DE ECHAVE (1960-79).
RECTORES: Dr. FRANCISCO VAZQUEZ SACO. Lic. BASILIO GONZALEZ WPEZ (1963). Dr. ABEL VAZQUEZ GARCIA (I963-71). Dr. JOSE CASTIÑEIRA PARDO (I971-81)
7. Exmo. Sr. D. JOSE H. GOMEZ GONZALEZ (1980-... ).
RECTORES: Lic. GONZALO FRAGA VAZQUEZ (1981-90). Lic. MANUEL CASTRO GAY (I990-... ).
CIEN CURSOS ACADEMICOS DEL SEMINARIO DE LUGO 191
Las preceptorías
Aludidas ya en la primera parte de esta crónica, estuvieron vigentes en nuestra diócesis entre 1894 y 1940. La de Samos, como queda dicho, fue creada y dirigida por los monjes de aquella abadía. Las demás fueron promovidas y atendidas por beneméritos sacerdotes que, sin descuidar su misión pastoral, facilitaron el camino del Seminario a muchos jóvenes que de otra manera no hubieran podido acceder.
En las preceptorías se estudiaban los cuatro años de Latín y Humanidades, para ingresar después, previa una reválida, en el primer año de Filosofia del Seminario.
Además de la destacada preceptoría de Samos, que llegó a tener tantos alumnos como el mismo Seminario, cabe reseñar las siguientes: Sarria (que en algún tiempo funcionó unida a la de Sarnos). Camba, Bendoiro, Cubilledo, Fornas, La Faba, Mellid, Mougán, Sta. Marina de Antas de Ulla, Sta. Marina de Castro, Nuestra Señora de La O y Monforte.
Así pues, tanto el Seminario como las preceptorías facilitaron el estudio a miles de jóvenes de todos los niveles sociales y de los lugares más apartados de las provincias de Lugo y Pontevedra, adelantándose en el tiempo a la actual promoción de centros de Enseñanza Media.
Seminario y preceptorías, con recursos siempre muy escasos, promocionaron infinidad de jóvenes de dichas provincias, promoción que de otro ni.odo, tal vez, no les fuese posible conseguir. Muchos de ellos sirvieron y siguen sirviendo a la comunidad eclesial como sacerdotes; otros, continuando sus estudios en centros estatales, alcanzaron carreras y profesiones civiles, que_ han puesto y siguen poniendo al servicio de la comunidad civil, algunos en puestos muy destacados.
Este es el verdadero timbre de gloria del Seminario de Lugo al cumplir cien años en el actual edificio, y a lo largo de sus cuatro siglos de historia como Institución.
LIBROS
JOSE DAVID FERNANDEZ FRAGA. Lugo, siglo XVIII: Educación e Ilustración. Servicio de Publicaciones de la Excelentísima Diputación Provincial de Lugo, 1992. 537 p.
Una vez más es de agradecer que la Diputación Provincial de Lugo colabore al aumento del acervo bibliográfico de la cultura lucense mediante la publicación de obras que, por una parte, nunca llegarán a ser "best-sellers", pero que, por otra, y ahí radica su trascendencia, tampoco pasarán de mod.a.
En esta ocasión es el doctor José David Fernández Fraga quien con su tesis doctoral atestigua con firmeza la relevancia de la Ilustración en la cultura cotidiana lucense del siglo XVIII, prácticamente desconocida, y mucho más todavía en el aspecto educativo.
El hilo argumental de la obra se centra en la "nueva pedagogía" y en la importancia que ciertos personajes e instituciones tuvieron en el desarrollo educativo de las ideas de la ilustración en el Lugo del XVlll.
Se estructura el trabajo en tomo a ocho capítulos centrales, flanqueados por un capitulo introductorio, que le sirve al autor para justificar su tesis, y unos capítulos finales en los que expone una valiosísima relación de fuentes documentales y bibliográficas.
El grueso del estudio gira en relación a dos figuras claves en ese momento: el Obispo Armañá y el canónigo Juan Francisco de Castro, así como a la Sociedad Económica de Amigos del País del Lugo.
De Fray Francisco Armanyá Font, conocido por el Obispo Armañá, que ocupa la sede de la diócesis desde 1768 a 1785, nos resalta su labor pastoral, su dotación de la Biblioteca del Seminario, su perfeccionamiento del clero, así como la creación de escuelas populares y el establecimiento de la Sociedad Económica de Amigos del País.
Su pensamiento pedagógico, se nos dice, es muy adelantado, y quizás una de sus formulaciones más innovadoras, probablemente por su origen catalán, sea la matización de los derechos educativos de la familia inepta en favor de otras instituciones.
El canónigo Juan Francisco de Castro, colaborador del Obispo Armañá y continuador del la Sociedad Económica de Amigos del País, es el mejor representante de la Ilustración en Lugo. Su labor educativa se plasma en el conjunto de escritos, moralizantes, como no, en un hijo del XVIII, con los que pretende desterrar el error y corregir mentalidades.
194 LIBROS
Y, por fin, la mejor expresión del pensamiento ilustrado del obispo Armañá y del canónigo ,Juan Francisco de Castro: la Sociedad Económica de Amigos del País. Entre sus objetivos fundamentales sobresalen el fomento de la agricultura, la enseñanza y la educación popular.
Como podemos deducir después de analizar esta tesis, Fernández Fraga nos "descubre" la historia menuda (la intrahistoria, que diría Unamuno), tan importante, si tenemos en cuenta que sólo la "gran historia" se hace con la suma de las pequeñas historias que día a día se van forjando y sin las que no podríamos entender los hechos memorables para un pueblo.
Begoña González Femández
XOSÉ MARíA GóMEZ VIIABELLA, Historias intra da bisbarra &ileira-Castroverde-Pol, Diputación Provincial, Lugo 1992, 177 p.
Baleira, Castroverde e Poi non son concellos tan similares para que poidan constituir unha bisbarra nan.tral. Son veciños e teñen un punto de sutura común, que é a Serra do Mirador. No aspecto etnográfico é onde a similitude resulta ruáis efectiva. Pero se o autor os vencellou foi sobre todo porque os tres representan no seu espacio vital un universo de vivencias fondas.
Ese mundo de experiencias son trinta e cinco historias, que denomina "intra". Detrás do termo larino ca que adxectiva as lendas entapúxase o de intrahistoria, a máis miuda, a da idiosincrasia, a da saudade; o máis fondo de cada persoa, e incluso dos lugares, sen deixar fóra nin a sutileza, nin o humor, nin a retranca. Sitúase na pureza singular do pobo, está no efluvio da propia natureza, está nas fadas do misterio. Para entendelo será mellar que a lectura nolo desvele.
Hai tamén nos relatos bastante historia da real, da que se canta polas aldeas, de avós a netos, de grandes a pequenos. Un particular modo, ás veces, de penetrar no pasado conducidos pola fantasía. Unha boa parte dos personaxes pode vivir aínda, hai que ter coidado, que non sexa que se crucen connosco. Que se o fan, eles mesmos quedarían abraiados da descripción que os interioriza. Non son, pois, cantos ó vello estilo, dos de escolmas folclóricas. Reflexan, así e todo, o acontecer persoal e social dunha comunidade que está a piques de esmaiar.
O estilo é peculiar, o dicir é áxil e dilatado, o fío narrativo é rápido e totalizante. Fino observar, non se lle escapan, nin os detalles máis fráxiles, nin a súa correlación. Non abusa dos vocábulos enxebres nin descoftece os característicos da comarca. Utiliza ditas e refráns e aproveita o número máis posible de topónimos e antropónimos. Abre a súa fiestra ó credo total do pobo, non sei se lembrando aquela frase de Carlyle: aquel que ten fe nunca está so.
Gómez Vilabella é natural de Montecubeiro, a parroquia máis extensa de Castroverde. Os camiños da emigradión levárono de mozo, pero nunca se esqueceu da súa terra e nela se instalou tan pronto como puido. En dúas anadas, as de
LIBROS 195
1991 e 1992, publicou tres libros de narrativa en galego, mentres algún outro xa espera vez. O oficio venlle desde xove pero é na súa madurez cando nos ofrece o mellor do seu traballo.
Nicanor Rielo
MARICA CAMPO. Tras as Portas do Rostro, Bahía Edicións, Poesía, A Coruña 1992, 85 p.
María Pilar Campo ten o seu berce no Val do Mao, un recuncho ó abeiro da montaña, que se abre en veigas e soutos. Os vagantíos de Lemas debúxanse no horizonte. O seu quefacer, o de mestra, desenvólveo actuahnente a carón do mar, en Xove, unha paisaxe tan distanciada da do Mao.
Marica Campo, ou Marica do Campo, é o seu nome literario. Os versos ándanlle esparexidos por revistas e publicacións puntuais. Das primeiras baste citar O Libelo, Escrita, Doma, Artesonado; das segundas, Os escritores lugueses arredor de Fole ou Viveiro. Sen embargo, para moitos resulta máis coñecida pola letra de varias cancións do grupo musical Fuxan os Ventos. Nos cadernos da Escola Dramática Galega sacou a peza teatral O Premexentes non pode cos paxaros rebezos.
Con este fermoso libro, o primeiro que publica, pon nas mans do lector unha escolla lírica do que ten escrito, porque ó dicir de quen sabe deste seu labor, é moito aínda o que garda e agarda. A presentación do volume, selecta en deseño e maquetación. Xoán Guerreiro fixo as ilustracións, ahondo suxerentes. A soleira ou limiar vén da pluma de Manuel María, que fai unha análise temática e de fondo, á que hai que engadir unha segunda presentación, a de Pilar Pallarés, que incide na estilística e na simboloxía.
Os poemas, pouco máis de dúas ducias, cobren un espacio bastante longo, uns vinte anos, do 1971 ó 1990. Por iren datados cabe situar cada unha das pegadas, vitais, sentimentais, e analizar, se un o quere, a evolución interior e as influencias. Polo xeral as composicións non adoitan levar título, non o precisan. Nelas hai bastante intimismo: para uns mistérico, outros dirán reflexivo. Son os in tres persoais nos que as faíscas do amor, da tenrura, da paixón, do alén, tecen o seu cantar, e o seu laiar. Séntense como unha confesión, na que rexeita perderse en miudaxes que a ninguén interesan. Na derradeira parte do poemario evoca figuras relevantes: Dickinson, Neruda, Fole. Nin tampouco nestes versos está ausente a nostalxia ensumida da casa, das gándaras, da noite, da marte, sen que nunca falte a luz, o optimismo. A esperanza suca de cote.
Se nos pediran dous poemas, quedarímonos cos que enfeitizan o Val do Mao, "amor feito distancia", e LoU?,arela, "na que beben as estrelas". Non porque sexan os mellares, quizabes polo engado telúrico da montaña.
Nicanor Rielo
196 LIBROS
CESÁREO FOUZ PRIE1D. furo total y asimilable en suelos de la provincia de Lugo. Servicio de Publicaciones de la Excelentísima Diputación Provincial de Lugo, 1992. 287 p.
La Excelentisima Diputación Provincial de Lugo patrocina la publicación de este excelente trabajo correspondiente a la tesis doctoral de Cesáreo Fouz Prieto, realizada bajo la dirección de Eduardo Méndez Domenech, siendo su lectura, mantenimiento y defensa el 12-1-1979 en el Aula Magna de la Facultad de Ciencias de la Universidad de Santiago, obtuvo la calificación de Sobresaliente "cum laude".
Cesáreo desempeña su actividad en la enseñanza y en la industria, sobresaliendo como profesor de Física y Química en el Instituto masculino de Lugo desde el año 1951 en calidad de agregado y como catedrático desde el 1979.
El boro es uno de los elementos esenciales para las plantas, con claros signos de deficiencia y carencia en los cultivos gallegos, como el agrietamiento y encorchamiento de las manzanas o el marchitamiento de las flores, rémora para la formación de la fruta, que le ha llevado a este completo estudio del contenido en boro total y asimilable en suelos naturales y de cultivo de la provincia de Lngo, para realizar una fertilización horada en función de las necesidades.
Es de destacar la parte experimental, con innumerables datos analíticos, estudiados y discutidos con precisión, plasmados en gráficos, tablas, mapas ... que lo hacen digno no sólo de la calificación obtenida, sino también de los mayores elogios por sus repercusiones futuras.
M." Dolores Carmona Alvarez
FRANCISCO ORIJÓÑEZ GUEVARA. Mmy Guevara. Perfil y Obra. Servicio de Publicaciones de la Excelentísima Diputación Provincial de Lugo, 1992. 78 p.
Mary Guevara. ¿Cabe añadir algo más? Sencillez, delicadeza, simpatía, arte ... , son notas que la caracterizarán a lo largo de su vida. Y de todo ello es de lo que su hijo, Francisco Ordóñez Guevara, como un tributo de amor filial, quiso dtjar constancia en esta obra.
Todo el libro es un peregrinaje por la vida y obra de la autora. Comienza describiendo sus "pinitos" artísticos en la Escuela de Bellas Artes de San Jorge, en Barcelona, donde ya se muestra como una incipiente estrella que no tardará en brillar con luz propia. Allí aprende no sólo el arte del pincel, sino el del tapiz, al que también dedicará gran parte de su tiempo.
A raíz de su matrimonio se traslada a vivir a Valencia donde seguirá cultivando su "pasión". Conoce la pintura de Sorolla, quien le dejará una huella muy profunda.
Nuevo traslado. Esta vez a Lngo, ciudad en la que se adaptará tan admirablemente que, como dice Rivera Cela en las últimas páginas de este libro, después de recorrer tantas tierras -no olvidemos que Mary es zaragozana- "fue Galicia la que engancharía a esta dama".
LIBROS 197
Las diferentes tierras, los diferentes ambientes, la diferente luz que emana de este país, no es óbice para que continúe una brillante progresión artística, que hasta hoy se sigue manteniendo, a pesar de los muchos avatares que fue sufriendo, sobre todo en los últimos años, con la muerte de su marido en 1989 y de su hijo en agosto de 1992, un mes, pues, antes de la aparición de este libro.
Se complementa esta publicación con una pequeña muestra de la producción de la pintora, en la que queda bien patente ese amor por el paisaje gallego que caracteriza toda su obra.
Begoña González Femández
ANA MARlA CASTEIAO GEGUNDE y FRANCISCO D!Az-FIERROS VIQUEIRA. Os solos da Terra Chá. Tipos, xénese e aproveitamento. Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial de Lugv, 1992. 166 p.
Editada por el Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial de Lugo y escrita en lengua gallega, esta interesante obra se articula alrededor de cuatro puntos de interés: "O medio", "Os solos'', "Aproveitamento do solo" y "Traficabilidade e laboreo". Los autores comienzan delimitando geográficamente la zona en la que centrarán el estudio de los suelos de la llamada "Terra Chá", comarca de 25.000 has. de extensión, aproximadamente, y que abarca los términos municipales de Cospeito, Castro de Rei, Outeiro de Rei, Vilalba y Abadín, aunque, como también apuntan, a lo largo de la historia se han seguido diversos criterios para su delimitación.
Tanto la evolución de la población como los aspectos socioeconómicos, la distribución de las tierras, el clima, geología e hidrología de la comarca, son analizados en el apartado dedicado a "O medio". De lo expuesto en este capítulo inicial cabe destacar el elevado riesgo de heladas que soportan las tierra.4'; chairegas y la desigual precipitación que sobre ellas se descarga. Así mismo, dedican especial atención al marco geológico, integrado por materiales precámbricos y cámbricos representados por cuarcitas, pizarras, carbonatos e instruidos por granodioritas. Sobre este basamento se depositan materiales terciarios, como conglomerados, arenas, arcillas, de enorme influencia en las condiciones hidrológicas del terreno.
Todo viajero que cruce la Terra Chá observará el paisaje tal y como se describe en este libro: tierras con una altitud aproximada de 420 m., de escasas pendientes, encharcadas en invierno y resecas en verano, labradas por el Miño y sus afluentes, con sistemas de terrazas, amplios valles fluviales, canales, meandros, lagunas endorreicas y drenaje deficiente causado por las arcillas miocénicas que pueden llegar a un espesor de más de 100 m.
El segundo capítulo se centra ya en la descripción de los diferentes perfiles edáficos de la 'ferra Chá, así como en su especial condicionante, el material geológico de partida que rige el régimen de hidromorfía y, en general, la edafo-
198 LIBROS
nesis. Por ello, los autores han dividido los suelos de la comarca estudiada en tres grandes grupos: !) suelos poco evolucionados sobre sedimentos terciarios arcillosos, con predominio de gleysol y aliso!; 2) suelos desarrollados sobre sedimentos cuaternarios, más evolucionados, donde mayoritariamente se encuentra cambisol gleyco, gleysol úrnbrico, fluvisol úrnbrico, y 3) suelos medianamente desarrollados, sobre relieves residuales de esquistos y filones de cuarzo, los cambisol úrnbrico.
De cada grupo de suelos se presenta amplia información acerca de sus propiedades físico-químicas, mineralogía, procesos edafogenéticos acaecidos y ubicación dentro de la clasificación de la F.A.ü. y de la Soil Taxonomy.
A este profundo estudio sigue, de forma razonada, el aprovechamiento que puede derivarse de cada tipo de suelo, de especial interés para los chairegos, de vocación agrícola y ganadera. A pesar de que la mayoría de las tierras permiten todo tipo de mecanización y son aptas para cualquier vegetación, presentan el inconveniente de la escased de nutrientes derivado de la roca madre, así como rm importante riesgo de heladas durante casi siete meses al año, lo que no impide, según los autores, su buena aptitud para el cultivo de prados permanentes.
La utilidad del libro se ve acrecentada con una serie de recomendaciones sobre fechas para la preparación del terreno, siembra y laboreo, fundamentadas en los factores que afectan a estas actividades.
Como complemento, este libro ofrece numerosos mapas, relativos a la aptitud de suelos para prados o para la explotación forestal, a las clases de pendientes, a la distribución de suelos, etc., así como tablas de clasificación de suelos para laboreo, de conversión para distintos cultivos, de producción de pastos, etc., todo lo cual hace de él una importante fuente para la obtención de información técnica y recomendaciones para su óptimo aprovechamiento.
María del Carmen Tizón Estévez
PEGERTO SAA VEDRA. A vida cotiá en Galicia de 1550 a 1850. Servicio de Publicaciones de Intercambio Científico, 1992. 235 p.
O obxectivo deste pequeno libro é o de espoñer a situación na que discorría a vida dos labregos dos séculas XVI-XVIII, atendendo tanto ós aspectos materiais coma ós culturais.
Fala das rendas, cultivos, traballos e comestibles, da vida familiar e das crenzas relixiosas e culturais.
A vida cotiá dos nosos devanceiros pouco ten de semellante coa dun labrego de hoxe. Ese mundo pódese considerar perdido para sempre, por máis que se conserve unha festa, unha crenza, un rito, unha copla ou refrán, restos tocios que, espoliados do seu significado profundo, non son outra cousa que modas: pois mocla é usar remendos no pantalón cando sobra roupa, ou festexar o entroido cando non se respeta a corentena.
LIBROS 199
Pode lerse nun manuscrito de 1852, conservado na Biblioteca Nacional de Madrid, "muchos siglos de injusticia han impreso en el paisano gallego la humildad afectada, la bajeza misma. Todo el mundo quiere parecer miserable, en donde los que mandan acostwnbran a apoderarse de los ahorros de los demás. Cualquiera que haya viajado por las aldeas de Galicia y que haya examinado las costumbres de los habitantes, precisamente ha notado en ellos cierto fatalismo .. .''
()s textos da época que se conservan non dan motivo para ser optimistas. É coñecida aquela páxina de Feijoó, na cal afirma que "en esas tierras, Galicia y Asturias, no hay gente más hambrienta ni más desabrigada que los labradores".
A xente tiña unha fe rudimentaria, mesturada con elementos non cristiáns, é que as súas crenzas e prácticas posuían un carácter social e unha finalidade utilitaria.
A situación na que se levaba a cabo a aprendizaxe das primeiras letras non é doado imaxinala hoxe. As escolas de fundación particular e as de "ferrado", estaban o cargo de persoas con malísima preparación, era o único medio de ensino primario existente nas aldeas.
Por regla xeral, as porcentaxes de alfabetización masculina son seis veces máis elevadas que as da feminina. No mundo rural estaban escolarizados un 10% aproximado dos nenas e 1.5% das nenas.
A copla xa mostraba a estrañeza diante das rapazas que sabían ler e escribir: "Válgame Deus que milagre, unha nena saber ler. Cando o seu mozo lle escribe, sábelle ela responder".
M.0 Teresa González Rodríguez
ANWNIO EIRAS ROEL e OFELIA REY CASTEIAO. Los gallegos y América. Editorial Mapfre, 1992. 345 p.
O libro "Los gallegos y América", de Antonio Eiras Roe! e Ofelia Rey Castelao, forma parte da colección Los Españoles y América. Os autores presentan neste traballo os roáis diversos aspectos da profunda interrelación entre os galegas e América.
A época dos descubrimentos coincidiu con importantes cambios político-sociais en Galicia; especialmente demográficos e económicos, poñéndose as bases sobre as que se asentará a Época Moderna.
Ó longo do século XVI, a poboación aumenta a consecuencia do desenvolvemento agrario e o pulo do comercio e as feiras.
lsto explica, en parte, que Galicia tivera unha participación escasa nas viaxes colombinas que, sen embargo, foi importante na viaxe de Magallanes.
1\ presencia de galegas na fase de conquista foi feble, limitada a uns cantos homes que ocuparon postas de segunda fila debido probablemente, a que non
200 LIBROS
formaron un grupo de presión senón que se tratou, en tódolos casos, de individuos atraídos palas perspectivas do Novo Mundo que se diluíron entre as hostes dos conquistadores.
Isto non significa que Galicia deixara de facer a súa aportación. Intentouse unha intervención directa dende a Casa de Contratación da Coruña para o control das especias. 1\ súa vida foi efémera e Galicia volveu á súa posición marxinal na empresa americana. Salvo a participación individual en expedicións (como a de Alvaro de Mendaña ou de Pedro Sarmiento de Gamboa), descubrimentos, conquistas e evanxelizacións (o número de franciscanos gal egos que realizaron un esforzo importante non se pode resumir nun comentario breve como o que aquí se pretende).
No século XIX, debido fundamentalmente a factores demográficos, prodúcese a grande emigración, sobre todo a Cuba e Arxentina, onde Bos Aires converteuse na maior cidade galega, acollendo a moitas destacadas personalidades galegas do mundo da intelectualidade e da política.
Camilo Gol17.ález Rodríguez
JULIO HERNÁI\/DEZ BORGE e FRANCISCO R. DURÁN VILLA. Guía bibliográfica de emigración galega. Servicio de Publicacions e intercambio científico da universidade de Santiago de Compostela 1992. 137 p.
En esta magnífica obra se recogen los datos fundamentales de 566 trabajos sobre el tema de la emigración gallega y de 339 publicaciones periódicas gallegas editadas fuera de (}alicia como revistas, periódicos o me1norias de centros gallegos.
Perfectamente clasificada y alfabéticamente ordenada figura autor, fecha de publicación, título, lugar de edición, editorial, en los artículos de revista el nombre y número de la misma y las páginas.
Magistral recopilación bibliográfica complementada con un análisis de las dos grandes visiones con que fue tratado este movimiento demográfico en el transcurso de los años, considerando las causas demográficas, socioeconómicas y antropológica-;.
Indispensable para investigaciones y de interés para los apasionados por este movimiento migratorio, que en la actualidad está experimentando una paralización, fruto de la crisis econó1nica generalizada.
1'1.u Dolores Carmona Alvarez
LIIJROS 201
MARIA ROSA P/ÑEYRO PEREZ, El Arte Gótico en Lugo. Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial de Lugo, 1993. 126 p.
En rma introducción a la obra dice su autora que "el objeto de este trabajo es estudiar todo lo que en la ciudad de Lugo conservamos del estilo Gótico, es decir, de todas las obras hechas durante los siglos XIII, XIV y XV, no solamente en el plano arquitectónico sino también en el escultórico".
Añade luego que deja de lado la pintura, porque en Lugo "no existe ninguna obra ejecutada a lo largo de estos siglos".
Con estos preámbulos por delante María Rosa hace un estudio bastante exhaustivo de todos los elementos góticos existentes en la Catedral, como son las capillas de la girola, su exterior, la torre del reloj, etc. Pasa luego al templo parroquial de San Pedro (antiguo convento de San Francisco) y aborda toda la trama gótica del mismo, fijándose especialmente en la cabecera, interior y exteriormente, en la cubierta y en la fachada. /\ continuación se traslada a la iglesia conventual de Santo Domingo, residencia actual de las Religiosas Agustinas, y hace un completo estudio de todos sus elementos góticos.
Regresa de nuevo a la Catedral y se fija en la capilla del Pilar; sigue después por el claustro de San Francisco, pasa a continuación al Palacio Episcopal, para terminar con los sepulcros góticos que están en los templos reseñados, y otras piezas de gran valor artístico: los restos de un baldaquino, algunos herrajes y el cáliz del obispo D. García Martínez de Vaamonde.
En resumen, podríamos decir que se trata de un libro muy interesante, no tanto por descubrir elementos nuevos del gótico lucense, sino por presentarlos recopilados en un tomito de 123 páginas, muy bien editado por el servicio de publicaciones de la Diputación Provincial de Lugo, y con buenas y abundantes fotografías.
En las páginas 99 y siguientes hace la autora un interesante estudio sobre la imagen de la Virgen de los Ojos Grandes, Patrona de Lugo. No sé si María Rosa conoce un tríptico que yo publiqué hace algunos años sobre la catedral lucense. Allí decía yo que dicha imagen había que datarla hacia finales del siglo Xlll o principios del XIV. Y aducía como pruebas, primero que, en la viñeta que rodea la Cantiga Clll de Alfonso X el Sabio (quien muere en 1284), aparece una imagen sentada de Santa María de Lugo. Por tanto, la imagen actual no existía entonces. Por otro lado, los rasgos profundamente románicos que presenta la actual imagen nos están recordando que el autor tuvo a la vista aquella imagen sentada. Pienso por tanto que habría que fecharla o a finales del siglo Xlll o a principios del XIV, como ya he dicho.
Asimismo debería recordarle a la autora del libro que, en nuestro Museo Diocesano, hay alguna imagen que yo creo podría situarse en los siglos del gótico lucense.
Por último, debo felicitarla por el glosario que pone al final, y más aún por el menú bibliográfico que inserta en las últimas páginas.
,Jesús Guerra
COLABORARON
ADOLFO DE ABEL VILELA Profesor; Dr. en Geología e Historia (Sec. de Arte Moderno); autor de libros sobre Lugo.
NICANDRO ARES VAZQUEZ Profesor; Lic. en Filosofía; investigador en ternas de epigrafía y toponimia.
LUCIANO ARMAS V AZQUEZ Profesor; Lic. en Teología.
M.' PILAR CAMPO DOMINGUEZ Profesora, poetisa.
JAIME DELGADO GOMEZ Profesor, Lic. en Arqueología; asesor del Patrimonio Histórico-Artístico de Lugo.
JOSE FERNANDEZ FERNANDEZ Profesor; Lic. en Teología y Filosofía.
M.' LUISA FERNANDEZ MARCOS Profesora; Dra. en Ciencias Químicas.
GERARDO FERNANDEZ WPEZ
M.' CARMEN LAMELA VIERA
JOSE MENDEZ PEREZ
BERTA NUÑEZ GARCIA
RICARDO G. POLIN
M.' CARMEN TIZON ESTEVEZ
RECENSIÓN DE LIBROS
Secretario del Seminario Diocesano de Lugo; Lic. en Teología.
Dra. en Sociología; colaboradora del Dep. de Antropología de la Univ. Complutense.
Lic. en Teología.
Profesora; Lic. en Filoloxía Hispánica (Galega-Portugués).
Profesor; Lic. en Filoloxía Hispánica.
Profesora; Lic. en Ciencias Biológicas.
Begoña González Fernández; Nicanor Rielo; M.ª Dolores Carmona Alvarez; M.ª Carmen Tizón Estévez; M.ª 'feresa González Rodríguez; Camilo González Rodríguez; Jesús Guerra Mosquera.
I
•
Edición patrocinada por:
EXCMA. DIPUTACION PROVINCIAL DE LUGO
EXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUGO
®FUNDACION CAÍXAqAUCIA
top related