lvcensia - seminario menor diocesano de lugo. · "tamén, se non somos capaces de facer un...

191
LVCENSIA MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO N^25(VoLXn) LUGO, 2002

Upload: others

Post on 30-May-2020

17 views

Category:

Documents


2 download

TRANSCRIPT

Page 1: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

LVCENSIAMISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO

N^25(VoLXn) LUGO, 2002

Page 2: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 3: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

PORTADA:

Escultura en bronce que a Asociación de Radiotelevisión de Lugo entrega anualmente ás persoas e institucións seleccionadas por representantes da prensa, radio e televisiónlocáis paraa distinción "Lucense del Año", entre as que tivo a honra decontarse, na última edición, a revista LVCENSIA.

Edita: Biblioteca delSeminario Diocesano de LugoDepósito Legal: LU 855 - 1990ISSN 1130-6831

Imprime: La Voz de la Verdad, Lugo

EDICIÓN PATROCINADA POR:DIRECCIÓN XERAE DE POLÍTICA LINGÜÍSTICAEXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGOEXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUGO

FUNDACIÓN CAIXA GALICIA

Page 4: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

LVCENSIAMISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO

25 (Vol XII) LUGO, 2002

Page 5: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 6: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

blioteca del Seminario de Lugo, de Manuel Rodríguez Sánchez; Nuevos datos sobre el retablo de San Antonio de Monforte, de Ernesto Iglesias Almeida; Poesías de Xoco de Rao na Revista "Tío Pepe" da Fonsagrada; Alfonso 11 coronado en Lugo, de Manuel Carriedo Tejedo; Fundación do mosteiro de S.Estevo de Rivas de Miño, de Nicandro Ares Vázquez e O lucense Luís Trelles, fundador da Adoración Nocturna Española, de Alejandro Pin Díaz.

Do fondo documental da nosa Biblioteca ofrécese no TEXTO desee número a transcripción non paleográfica dun documento demostrativo das alcabalas pagadas polo Seminario de Lugo no pasado; e complemén­tase a edición do número, e do volume, cos índices de temas e autores, previa recensión de publicacións destacadas, reseñas feitas todas elas por profesores do Centro e outros especialistas.

'~ * *

Ó acadar o número vintecinco da Revista, cómpre deixar grata e agradecida constancia do recoñecemento oficial que se nos fixo, a pa­sada primavera, por parte da Asociación de Radiotelevisión de Lugu, ó honrar a LVCENSIA entre os "Lucenses del Año".

Tal como dixera o Director, Gonzalo Fraga, no solemne e cordial acto de entrega do galardón (en cena de gala no Gran Hotel Lugo, que patrocinou o acto, coa colaboración da Depuración e o Concello de Lugo ), despois da mención expresa daquelas persoas e institucións que fixeron posible a andaina desees doce anos da Revista, a distinción hónranos a nós e á distinguida institución que no lo otorga (ó amosar, unha vez máis, a súa preocupación polos valores culturais e o seu amor ó Lugo de todos). Ó mesmo tempo, supón un rexo pulo para a nosa angue1ra.

O Consello de Redacción recibiu o prestixioso trofeo en nome de todos aquclcs que fan -facemos- posible a publicación: Seminario, Dióccsc, escritores, lectores, difusores, patrocinadores, impresores, etc. A todos pertcnce o mérito desea modesta empresa e a ilusión de

Page 7: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

seguila, co <lesexo <le que resulte positiva para a vida cultural e social de Lugo (ci<la<le, diócese, provincia), como proxección natural da Bi­hilioteca <lo Seminario Diocesano (como é sabido, biblioteca "priva­da de uso público").

r~n non1e <le todos, polo tanto, xúntase aquí, co rccoñece1ncnto á Asociación de Radiotelevisi6n de Lugo e ós representantes da prensa, radio e televisión locais, que nos calificaron, a gratitude cordial a can­

tos expresaron de distintos modos a súa felicitación, persoal e institucio­nal, por esta distinción de '"Lucenses do ano". Que, entre todos oxalá nos

fagamos acreedores dela.

Para que scxa así, preparan1os xa ó vindciro núrnero, con títulos con1a

es tes: Os "improperios" do coro da Catedral de Lugo; Evolución urba­nística del entorno del Seminario lu­cense; O cura de Fruime; etc.

Así pois, estimados lectores, ata a primavera do 2003.

Page 8: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 9: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

SUMARIO

ESTUDIOS Pág.

Historia de TELEVISIÓN LUGO por Xulio Xiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

Focos cristianos primitivos en Lugo

por Javier Gómez Vi/a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

Xenealoxía materna de San Xosé de Suegos por Osear Gonzá/ez Murado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

El lucense JA., de Rivadeneira, O hispo de Valladolid por Juan A. Vare/a de Vega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Viñedos en el Campus lJniversitario de Lugo

por Julián García Berrios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

Escudos de Lugo: n1ostras heráldicas por ]osé Manuel Abe/ Expósito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

Toponin1ia <lo conccllo de friol /Jor Nicundro Ares \lázquez........................... 293

COMENTARIOS

"Flzeviros" en la Biblioteca del Sc111inario dt: Lugo ¡1or Mllnuel Rodrz'guez .'i'ánchez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 l 9

Nuevos datos sobre el retablo de San Antonio Je Monforte /Jor Ernesto Iglesias 1\/111cidü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J2 9

Poesías de '"Xoco <le Rao" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

(~oronaciún de llanliro 1 en Lugo /H)f M.111ue/ c:arriedo 'f'ejedo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

fundaciún do 111osteiro de S. E~tevo <le H.iv<lS <le .\1iño ¡1or Nicdndro 1\res Vázquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

() viveircnsc Luis de Trelles y Noguerol fundador da ANE por Alejandro Pin Día::: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

TEXTO 377

LIBROS 391

ÍNDICES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40.l

COLABORARON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

Page 10: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 11: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

ESTUDIOS

HISTORIA DE TELEVISIÓN LUGO TELEVISIÓN LOCAL: A UTOPÍA É POSIBLE

Por XULIO XIZ

Aínda que para o público TELEVISIÓN LUGO naceu o 4 de outubro de 1994, a idea agromou en Carlos Rodríguez Arias posiblemente o ano 1981, no momento en que xorde en Cardedeu (Catalunya) a primeira te­levisión local de España.

O logotipo que nos identificou (TVL), data de 1982, sendo confeccio­nado por un deseñador xovencísimo entón, de procedencia vilalbesa -Xesús Antón Fraga- que viña ser unha evolución de VL, a empresa de video-clube de Carlos Rodríguez, existente no número 30 da rúa das Nó­reas, da cidade de Lugo.

Aló por 1984, Carlos comezou a mentalizarme de que Lugo precisaba algo diferente no eido da imaxe, que Lugo merecía ter unha televisión lo­cal. E os que o coñecen saben que é moi dificil resistirse ás súas iniciati­vas.

froito <lesas amistosas presións, en outubro de 1986, naceu Ophiusa, Productora de Video e Televisión, que nos deu -por cerro- unbas cantas satisfaccións a tódolos que tivemos e ternos algo que ver con ela.

Por fin, en 1994, nace TVL, que dura como tal ata novembro de 1998, en que se fusiona con Lugovisión, pasando a nova televisión local a chamarse "Telelugo". Pero esa é outra historia.

Ophiusa

Con Ophiusa empezou todo. Era -é segue a ser- unha productora de video e televisión especializada en temas de turismo, cultura e educación. Ata o momento de nacer Televisión Lugo, Ophiusa era unha perfecta

Page 12: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

216 XUL/U XIZ

descoñecida, na nosa cidade aínda que tivese dous videos declarados de "Interés turístico nacional", fixese coproduccións con Televisión c;alicia, producise numerosas películas para a Xunta ou chegasemos a ser en 1995 a segunda productora de video-libros de España.

Como productora, Ophiusa chegou a ter no Polígono de O Ceao <lúas salas de montaxe e un plató de trescentros metros cadrados, facili­tando que o tema da televisión local fose cada vez menos unha entele­quia.

Porque a teima do meu amigo e xa socio era recurrente, e cada San Froilán xurdía o desafío-posibilidade dunha televisión local en Lugo, alomcnos de xeito experimental. E a min, que por natureza son optimis­ta e arriscado, tocábame ser realista e responsable, e convencelo de que aínda non estabamos preparados. Se por Carlos fose -culpa miña toda­Lugo houbese tido televisión local algúns anos antes.

Ano 1994

Visitando Televisión Sabadell, comprobamos que a modestia de insta­lación e medios non impedía un funcionamento continuado. iPodíase fa­cer! Vendo Televisión Narón, moi preto de Ferro!, comprobamos que podiamos afrontar unha iniciativa similar.

Cada san F roilán xurdía o tema, e cada san F roilán cu tiña conciencia de minguar a forza dos meus argumentos.

foi a mediados de setembro de 1994 cando Carlos volveu a teimar: "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo­cal este san Froilán, é que non valemos para nada". E eu xa non souben que dicir máis que tirar para <liante sabendo que iniciabamos un camiño sen retorno.

Tan sen retorno que, n1entras tivemos a Televisión, cando nos pregun­taban como era posible manter en marcha TVL, eu respostaba indefecti­blemente que era como ir montado nunha moto sen freos, polo que o único que podiamos facer era pilotala.

Houbo que montar todo, inventar unha televisión en n1enos dun mes, aproveitando toda a infraestructura de Ophiusa: emisor, repetidor, ante­nas, platós, cámaras ... e locutores, presentadores, maquillaxe, carpinte­ría ... Nacía a primeira televisión local da historia da cidade de Lugo.

Millóns de csforzos, toneladas de ilusións, carretadas de soños ... De cartos, non falo. Caixa Galicia e Bankinter poderían falar de condiciona­mcntos económicos. Pero caixas e bancos adoitan ser discretos con estas causas.

Page 13: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

HISTORIA DF TEUVISIC)N LUGO 217

Naciamos coa consabida carencia de recursos que vai parella á inde­pendencia ideolóxica, social ou de grupo. Eramos unha "avis" tan rara que--;;omo se di popularmente- ninguén "daba un peso por nós".

A experiencia

A televisión local non estaba regulada. Era alega!. Só nos protexía - e non era pouco- o artigo 20 da Constitución, garante da libre transmisión de información.

O gobernador civil non ía poñer dificultades. Os inspectores viñeron, anotaron, e fóronse.

Aquel San Froilán sóubonos a gloria. Aquel San Froilán entramos na historia.

A experiencia foi un éxito tal que, cando rematou, tivemos un ha total presión popular para que Televisión Lugo continuase.

De non dar creto á novidade, pasouse primeiro a unha expectativa ansiosa, para acabar rendo unha confianza popular, unha entrega que re­sultou incrible.

Mágoa que moitas empresas, axencias de publicidade, autoridades e institucións non cntenderan o noso labor do mesmo xeito.

Ter unha televisión local en Lugo significaba democratizar o acceso dos lucenses a un medio tan poderoso; significaba permitir o acceso a el a profesionais ou afeccionados; a anunciantes ou artistas ... Para o que antes había que ir a Madrid ou a Santiago, bastaba agora con ir ó C:eao.

Os lucenses souberon - soubemos, porque nós fomos os primeiros sorprendidos- que en Lugo pasaban cousas, e que esas cousas interesá­bannos a todos. Que o mundo da imaxe non tiña porque estar controla­do desde Santiago, senón que nós mesmos podiamos "descontrolalo" todo en beneficio de todos.

Emisión continuada

Trala experiencia das festas, voltamos a emitir a comezos de decem­bro daquel 1994.

Custounos traballo convencer a Lugo de que non había trasfondo, de que cumpriamos o vello soiío de todo profesional de ter un medio no que expoñer con liberdade a súa visión dos feitos.

Page 14: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

lllOl· .. 14·:1Wo,1997 ..,.._. · .. :•r Imprime: GAAFIC·WGO, S.l. Dep. legcll: W-187196

ndependentemente do resultado deportivo. TELEVISIÓN LUGO ven

de apuntarse tres victorias coa transm1s1on en d1recto. v1a satélite. dos encentras dis­putados polo BreogBn C. B. en Melilla (1 de ma10) e Torrelavega ( 12 e 20 de

BOLETÍN INFORMATIVO DE TELEVISIÓN LUGO

Una aventura tecnolóxica como Televisión Lugo precisaba do apoio dun medio escrito para a súa difusión e potenciación. Por eso, e a falta dun xor­nal no que apoiarnos, creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, TVL; un boletín informativo mensual que distribuíamos a tódolos logares lu· censes.

A tirada era de 36.000 exemplares, dos que 26.400 se repartían nacida­de de Lugo, 4.800 no Lugo rural, e 4.000 na zona de Terra Chá, onde se re­cibían as emisións de TVL.

No Boletín -que se sustentaba con publicidade de anunciantes lucen­ses- proporcionábase a programación do mes correspondente, reseña de transmisións ou programas especiais e crónica de actividades destacadas do mes anterior.

Este Boletín TVL, resultou decisivo para o afianzamento da primeira tele­visión local lucense na escala de preferencias dos televidentes de Lugo e o seu contorno.

Page 15: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

HISTORIA DF TFLFVISIÓN LUGO 223

mación, deunos a razón nun punto para nós fundamental: Lugovisión era unha televisión "ilícita". Pero segueu a funcionar.

Pruebe, compare ...

Visto coa perspectiva que dan estes carro anos transcurridos, foi per­fecto que tivésemos competencia. Ata entón, eramos carro tolos que an­daban a facer televisión lucense no Ceao. Desde entón, puideron com­probar os resultados da desigual loita, os diferentes xeitos de traballar ... e elixíronnos a nós por abrumadora maioría.

Para quen daquela se parara a pensar, foi un tanto vergoñento ver tantas autoridades entusiastas participando na festa do nacemento dun­ha televisión "ilícita".

Ben claramente lle lo dixen pola televisión o día antes nunha alocu­ción que algún medio calificou de histórica: viña ser como a inaugura­ción dunha farmacia sen licencia, unha notaría espontánea, ou unha es­tación de servicio non rexistrada ... as autoridades participantes festexa­ban que un poder particular podía pisa-la lei e, por riba, ían aplaudirlle.

A nova televisión mereceulles entón a altas autoridades de Lugo co­mentarios como que "hay que tener valentía para abrir una nueva puerta como es la televisión local", ou que viña "a cumplir una función impor­tantísima y necesaria en nuestra provincia"; para Fernando Ónega, era "un acontecimiento desde el punto de vista periodístico, ciertamente his­tórico"; para Daría Villanueva, rector da Universidade, a nova televisión ía axudar a coñece-lo que a Universidade representaba para l.ugo "sin tergiversaciones".

Os políticos, en fin, saudárona alborozados, como garantía de plura­lismo e democracia, cos lugares comúns e os tópicos que os políticos en cxercicio utilizan cando se dirixen ós temidos -por poderosos- medios de comun1cación.

A única opinión intelixente ou imparcial foi a do bispo <le Lugo, hei José Gómez, que cando saudou o novo medio non esqueceu o xa existente: "o nacemento dun novo canle de TV en Lugo, que xa son dous, é un acontecemento extraordinario". Góstame gardar 1nemoria destas cousas e quede constancia donoso agradecemento a Frei José.

Hacia novembro de 1998

Non pode dicirse que fose o noso un paseo triunfal. Pero afianzamos a programación, montamos unha unidade móbil, fixemos históricas

Page 16: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 17: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

HISTORIA DE H.LJ.VISIÓN J.UCO 225

transmISións en directo,,, (nunca esqueceremos o traballo de José Luis Otero, aquela memorable transmisión do partido do Breogán, desde Ceuta),,,

Mediado 1998 decidimos dar o salto definitivo, O esforzo persoal -anímico e económico- dicíanos que aínda que Televisión Lugo era via­ble, economicamente rendible, e plenamente satisfactoria, as nosas vidas e as nasas familias merecían tamén atención. Estabamos sobrecargados de traballo nas nosas familias e nosoutros (xa que tódolos membros das <lúas unidades familiares viámonos plenamente implicados no proxecto),

Pensamos inicialmente en facer unha empresa potente que seguira coa televisión e chegase a editar en Lugo un semanario con posibilidades de transformalo en diario, Cando as nosas xestións andaban polos cen mi­llóns de pesetas de capital por parte de coñecidos industriais lucenses, a nosa competencia veu a nós, cargada de argumentos económicos (que­rendo mercar instalacións e televisión en funcionamento ), e decidimos vendedla,

En carro anos, coido que é a primeira vez que isto se di. Carro anos nos que Televisión Lugo para nós - e coidamos que para moita xente- é unha garimosa lembranza,

E cando esta lembranza intenta mancamos, poñemos na balanza as ventaxas familiares e persoais, e sacamos en consecuencia que foi un soño fermoso que conseguimos facer rcalidade, que nos realizou, que nos encheu, que nos fixo máis profesionais, máis forres, máis valentes, máis sensibles ... e máis lucenses,

A nosa maior satisfacción foi darlle a Lugo un novo medio (a televi­sión local); darlle á nosa cidade carro anos de liberdade a través das on­das, da que alguén se terá que ter beneficiado,

c;racias a Lugo, como colectividade; gracias ós lucenses, un a un, unha a unha, individualmente, polo seguimento e agarimo, Os que leva­mos adiante aqucla iniciativa que se chamou Televisión Lugo sabemos que nunca faremos nada tan fermoso por moito que nos quede de vida.

Pode parecer a alguén non informado que todo o que levo dito é un desafogo, un arrebato, un exhabrupto ou unha vinganza, Non, O que ocorre sempre -no decurso da historia- é que a historia, toda a historia, cóntana os vencedores. Por eso, a historia da primeira televisión local que houbo en Lugo ternos que contala nós,

Page 18: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

230 JAVIER GÓMFZ VII.A

este culto a principios del siglo IV erigiendo una especie de oratorio y ofreciendo el nombre del lugar a la santa de moda. Quizás, la construc­ción de este oratorio pueda explicar el gravado de toscas cruces en algu­nos sillares muy erosionados, que actualmente se encuentran formado parte de los muros de las edificaciones, y que están estilísticamente rela­cionadas con las halladas en S. Pedro de Rocas1' 1•

La marca del tridente

No muy alejado se halla Sta. Eulalia de Bóveda, otro buen ejemplo de estas tempranas advocaciones, en donde creemos actuaría un mecanismo similar, aunque desvirtuado por otros elementos posteriores.

En la última visita que realizamos al lugar de Es-perante, hemos descubier­to un sillar de granito de 66x50x20 cm que ha sido vuelto a utilizar como marco de puerta de una edificación en ruinas 1101

que presenta en su ángulo superior izquierdo un tri­dente ( Lam.2) de 16 cm de largo por 10 cm de an­cho, siendo 4 cm la medi­da de cada uno de los segmentos que forman sus brazos.

-l ,1 í

·,\¡' . .. '~·, •. ~ , . \ .. .. :· f,

; 1 ' ·l~í ! . . 'f, ': · -~,.,;r·1~·:

1 . ' I' l I' ··- :1, l' .' \' .~·; ... ~ ~ \ \.i· ~' ~ 1 ., ., , ' • /~ 1 '

fi r¡. •t ' ' -- . 41 '·r: . o' )'. V•' " '•J.•., .. 1 . -~ "'." .. ·'~" •. •.' ~, ·~ ' - ·-~~ (.·· 1'; /, "·'\,· ... .: -~

.... ;. 1~ .·/~ -

Lam. 3. Briteirvs Aur(elios)?

No es extraño encontrar este símbolo, solo o acompañando de texto, en epígrafes de época romana, siendo la zona norte de Portugal donde se atestiguan el mayor número de ellos. De hecho, Rodríguez Colmenero basándose en Mario Cardozo cita en su Corpus de inscripciones rupes­tres dos ejemplares con la misma estructura: un presumible nombre pro­pio seguido del tridente invertido"". La identificada con el número 21 (Lam.3) procede de Briteiros y Cardozo lee Aurei(us) mientras que Ro­dríguez Colmenero cree "que se trata de un cognomen apocopado, cuya raíz es Maur.. o Aur .. seguido del tridente". La número 27(CIL, II, 5593) procede de Sabroso (Lam.4) y fue desgajada de la roca madre para lle-

(9} Vid. f\..1alingrc Rodríguez, A.M. (2001 ): p. 11. (10) Se localiza en la primera casa a nuestra derecha según accedemos a Esperante por la pista pro­

veniente de la carretera general. (11) Vid. Rodríguez Cohncnt•rn, A. ( 1993): p. 52-57. Cardozo, .\rt. ( 1971 ): p. 52. y (1985): p .. 1.

Page 19: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

FOCOS CRISTIANOS l'RIMITIVOS EN TORNO A LA VÍA ROMANA 231

varia al Museo de Guimaraes. Cardozo en su catálogo del Museo Mar­tins Sarmento la identifica con el n.º 1 y lee Culceio seguido del tridente. Por su parte Rodríguez Colmenero sólo lee Culc ... anotando que no la ha podido examinar directamente.

El motivo de la aparición de este símbolo sigue suscitando controversia entre los investigadores. Para Mario Cardozo(1985,3) pudiera ser "o nexo das letras E e !" basándose en su lectura anteriormente expuesta. Para Rodríguez Colmenero( 1993,52) "a juz­gar por su impresión, en fresco, en vasijas fabricadas en la citania de Briteiros, pa­rece ser el símbolo de una determinada familia". Aho­ra bien, la propagación de este símbolo por la geogra­fía gallega impide pensar que su grabación en las vasi­jas de Briteiros fuese promo­vida por una familia local, más bien creemos, que de Lam. 4. Sabroso: Culc(eio)? ser una familia sería la cris-tiana lo que explicaría su dispersión y la variedad de soportes empleados. Casos similares, guiados por los mismos criterios, los podemos encontrar en el esgrafiado del tema del Crismón en diferentes objetos hallados en las excavaciones efectuadas en la ciudad de Lugo"". Se trata en realidad de unos toscos grafitos donde el cruce de varias diagonales, hechas con suma rapidez, conforman muy esquemáticamente la figura.

El tridente sería pues la manifestación plástica del compromiso adqui­rido por un individuo en particular con los ritos cristianos, es decir el símbolo que lo identificaría como cristiano, sólo él, no a la comunidad. Este deseo de plasmar la vinculación personal con el emergente fenóme­no religioso cristiano debió de ser algo habitual en la época paleocristia­na, habida cuenta del paganismo imperante en estos momentos. Ritos y cultos paganos tremendamente incrustados en la mentalidad colectiva y que, no olvidemos, fueron los causantes de la redacción del De correctio­ne rusticorurn de Martiño de Braga cuyo objetivo, no es otro, que evan­gelizar a un pueblo que todavía, en fechas tan tardías corno el siglo VI, seguía llevando comida a los muertos, observaba el curso de la luna an-

( 12) Vid. Akorta lrastorza, E. J. (200 1 ): pp. 400-403.

Page 20: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

234 /AVJJ-:R G(ÍMEZ VII.A

No cabe duda, que la rápida difusión de las ideas cristianas fue gra­cias a este medio, siendo los núcleos viarios los primeros en adoptar el nuevo culto convirtiéndose, a su vez, en centros difusores.

Todas estas características reseñadas anteriormente las podemos apre­ciar de una manera muy ilustrativa en la vía objeto de este estudio que se configura como una de las rutas mejor jalonadas por núcleos cristianos primitivos de Galicia.

El trazado de esta ruta se ve esclarecido en los alrededores de Lugo capital con el hallazgo del miliario de Esperante, comentado anterior­mente, y que tendremos que poner necesariamente en relación con los otros dos ejemplares aparecidos al sur de la capital provincial ambos eri­gidos por Caracalla.

El primero de ellos que apareció en Santiago de Entrambasaguas se en­cuentra bastante erosionado, con una fractura muy pronunciada en su parte superior por lo que tan sólo puede leerse M(arco) AVRELIO [AN­TONIN]O"'. Las publicaciones que lo citan no analizan las circunstan­cias del hallazgo""' y, en nuestro caso, es importante conocer el lugar exacto para poder determinar si fue encontrado in situ o si, por el contra­rio, fue trasladado desde otro lugar. Interrogados los vecinos pudimos comprobar como tres fuentes distintas coincidían en señalar los mismos hechos""· Según ellas, el miliario fue encontrado sobre 1936 en la parte trasera de la iglesia, a unos diez metros del ábside, fuera del perímetro del cementerio, semienterrado y tumbado al lado de una pontella. Será en las obras que en 1952 el cura párroco realizó para reformar la parte trasera de la iglesia cuando se construyeron las pistas actuales que bordean el templo y sus respectivos puentes, al tiempo que se excava el cementerio colindante con el ábside, levantando las sepulturas y explanando el cierre de la iglesia sobre el viejo camino al cual pertenecía la referida pontella.

La circunstancia de estar semienterrado puede inducirnos a pensar que se encontraba en su lugar original, aunque es más probable que fuese traslada­do desde las inmediaciones, como suele suceder en otros casos semejantestlHi.

(IS) Sus n1edidas son 1,57 de alto por 0,38 metros de diámetro con un tamaño de letra que oscila entre los 5 y los 7 cm.

(16) HAE, 314. lRG,11,2. IRPL, 96. ( 17) Los datos referidos a la ubicación exacta del lugar donde fue hallado el miliario fueron totnados

de la información oral proporcionada, entre otros, por el vecino de Entrambasaguas D. Amando Yázquez Abcl, hijo del conductor del carro D. Daniel Vázquez que transportó el nliliario a Cun­tín por nlandato del cura párroco D. Gabino Vázquez Mourenza y del nlédico Pardo Valiña.

( 18) Es interesante destacar que un huen número de miliarios se han localizado dentro de las iglesias o en sus inn1ediaciones. En esta vía este hecho se documenta con el que nos ocupa, el de Espe­rantc, dos en S. Cibrao de Vifias y uno en O Viso. ()tros, por el contrario, se trasladaron para ser reutilizados como el de Monterroso y el de Barxiña. Vide Rodriguez Colmenero, A. ( 1997), pp. 404-409. Sobre el transporte de miliario;, Cómez Vib, J. (199.1), pp. 19.

Page 21: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

FOCOS CRISTIANOS l'RIMIT/VOS t:N TORNO A /.A VÍA ROMANA 235

De hecho, se constata la existencia de un antiguo camino a unos esca­sos treinta metros de distancia perfectamente jalonado por tres crucei­rosn". Este es el único camino que, según las fuentes orales señaladas, lle­vaba antiguamente al alto del Picado pero, hoy en día, se encuentra com­pletamente intransitable.

El segundo miliario de Caracalla, mencionado anteriormente, se en­contró en una finca del lugar de Fondevila (Seteigrexas, Monterroso) siendo posteriormente utilizado como dintel de un alpendre. En 1971 fue comprado por la Facultad de Xeografía e Historia de la Universidade de Santiago a un anticuario de Lugo y expuesto en el claustro.

Por la indicación de la potestad tribunicia y el cuarto consulado corres­ponde al año 213. Tiene una altitud de 120 cm y un diámetro de 68 y se en­cuentra mutilado en su parte superior por lo que se perdieron las primeras lí­neas del texto. Presenta dos agujeros en una cara debido a su uso posterior.

El texto que presenta, con un tamaño de letra que oscila entre los 6 y los 7 cm, es el siguiente:

[IMP(eratori) CAES(ari) DIVI SEVERI PU FIL(io) DIVI MARCI AN­TONINI NEP(oti) DIVI ANTONINI Pll PRONEP(oti) Dl]VI [HA­DRIANI AB]NEPO[TI] [DIVI TRAIANI] P[AR]THICI ET [DIVI] NERVAE ADNEPOTI M(arco) AVRELIO ANTONIN[O] PIO FELl­CI AVG(usto) PARTHICO [MAX(imo)] BRI [T]ANICO MAX(imo) GERMANICO MAX(imo) P[ONT(ifice)] [M]AX(imo) TRIB(unicia) POT(estate) XVII IMP(eratori) [III] [C]O(n)S(uli) IllI P(ater) P(atriae) PROC[O(n)S(uli)] LVCO AVG(usto) M(ilia) P(asuum) XXIIII

Al Cesar Emperador Marco Aurelio Antonino, Pio, Feliz, Augusto, Pánico Máximo, Británico Máximo, Germánico Máximo, Pontífice Má­ximo con la potestad tribunicia por la décimo séptima vez, emperador por la tercera, cónsul por la cuarta vez, padre de la patria, procónsul, hijo del divino Severo Pio, nieto del divino Marco Antonino, biznieto del divino Antonino Pio, tataranieto del divino Adriano y descendiente de los divinos Trajano Pártico y Nerva. A Lugo 24 millas.

En el mismo lugar de Fondevila se documenta la existencia de un im­portante asentamiento romano a juzgar por la enorme cantidad de restos de esta época aparecidos en superficie, de entre los que destacan las tegu­lae, cuellos de ánforas y ladrillos bessales cuadrados de 22,5x22,5x6,5 cm utilizados específicamente para la construcción de pilae de hipocausto''"'.

( 19) Sobre b imponanóa <le los cruceiro!> co1no in<lica<lon:s de la existencia de un camino antiguo: Fern:ira Priegue, E. ( 1988), p. 38.

(20) El l'tnpleo de hessales para la construcción de hipocaustos en Calicia fue ya atestiguado por Pé­rcz Losada, F.( 1992): p. 243. "en C.1licia ternos documentada a ~úa presencia en nu1nerosos xaccrnentos, todos eles forrnando p,1rre de hipocaustos in situ -Novil!e, Toralla, ivlorai1ne,

Page 22: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

236 JAVIER GÓMEZ V/LA

Si bien, no se han hallado todavía indicios de una temprana cristiani­zación de este yacimiento de Fondevila, esta zona de la Ulloa no es ajena al proceso. Ya hemos puesto de manifiesto en otras ocasiones"" la posi­ble existencia de un tardío foco cristiano en Ligonde, al que tendríamos que añadir otro en torno a la localidad de Fente, a juzgar por el magnífi­co ejemplar de ventana geminada de estilo asturiano conservada en el Museo Parroquial de Monterroso y que, por sus peculiares característi­cas, merece un estudio aparte.

La vía continuaría hacia el sur atravesando Taboada y Chantada de donde probablemente partiría un ramal hacia el importante núcleo ro­mano de Castillós a través de los codos de Belesar.

Con una evolución similar a Esperante, el yacimiento de Castillós vuelve a incidir en el proceso de cristianización de un núcleo romano previamente existente si bien, en este caso, se diferencian nítidamente dos ambientes. El más antiguo, entre el siglo I y el III, está atestiguado por los elementos arquitectónicos y escultóricos, algunos realmente tem­pranos a juzgar por la decoración a base de trisqueles datables en su ma­yoría en el siglo 1, y las dos dedicatorias a los Lares Viales. El segundo, más tardío y claramente cristiano, se puede situar en los siglos IV y V siendo sus elementos más sobresalientes varias cruces grabadas tanto en estelas anepígrafas como en otros soportes'221 y un ladrillo sobre el que un anónimo cristiano, deseoso de manifestar su religiosidad, no dudó en dibujar con sus dedos sobre el barro fresco el tema del crismón"" y que nos recuerda, de nuevo, los aparecidos en la ciudad de Lugo.

Un poco más al sur y desviado también hacia el este del recorrido de la vía aparece el importante núcleo de Temes ampliamente estudiado por Jaime Delgado. En la iglesia parroquial de Temes junto al hallazgo de un ara dedicada a los Lares Viales apareció, la que el citado autor conside­ra, la inscripción cristiana más antigua de Galicia datada en el primer tercio del siglo IV"". Estamos, por lo tanto, ante una evolución en el po­blamiento con una conversión al cristianismo realmente temprana que, según Jaime Delgado sería "quizás ya antes del 330 aquí, en Temes,

Lugo, Castillós, Currás, Tins, Cirro, Roupar. Só en dous casos constatamo-lo seu uso en fun­cións diferentes: reutilizados como basamento de forno culinario en Noville ou constituíndo os muretes de obra dunha tumba na necrópole de Recatelo".

(21) Vid. Gómez Vila,J. (200Ib): p. 7. (22) Sobre el yacimiento de Castillós y la descripción de los n1ateriales mencionados Arias Vilas, F.

11992)1 pp. 225-256. (23) El llamado "crismón de Castillós" fue reproducido en la portada del nún1ero 20 de Lucensia. (24) Vid. Delgado Gómez, J. ( 1997). Otros elementos hallados en Temes y que atestiguan un culto

cristiano son una tapa de sarcófago (pp. 97-152) incrustada sobre el arco triunfal y un relieve de una paloma (pp. 71-90).

Page 23: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

FOCOS CRISTIANOS PRIMITIVOS EN TORNO A LA VÍA ROMANA 237

hubo un foco cristiano. Probablemente un mini-foco. Sólo de un señor romano al que debemos sumar, al menos, parte de su familia"""·

Ya en la provincia de Ourense IRPL relaciona esta vía con los milia­rios hallados en Orbán''"' y Rodríguez Colmenero con los aparecidos en Tamallancos, Barxiña, Vilanova dos Infantes, San Cibrao de Viñas, San Lourenzo de Cañón así como otros anepígrafos1271 • Por lo tanto, según esta hipótesis, la vía cruzaría la ciudad de Ourense por el puente romano para, después de salvar Celanova, unirse a la vía XVIII o vía nova a la altura de Aquis Originis. No obstante, de Bande partiría un ramal que enlazaría directamente con Aquis Querquennis'281

En esta zona ourensana observamos asimismo una estrecha vincula­ción del eje viario con, es este caso, manifestaciones religiosas de época, sobre todo, mozárabe y visigótica.

El locus sancti de Celanova es una perfecta yuxtaposición de elemen­tos paganos y cristianos, ubicados en el mismo espacio, pero separados, tanto cronológicamente como ritualmente. Al lado del edificio concebido por S. Rosendo en el siglo X, una roca natural, fue trasformada en lugar de culto de antiguas creencias paganas. Cuatro peldaños esculpidos en la roca nos conducen a su parte superior donde las oquedades circulares o /aciculi conviven con las cuadradas como testigos de libaciones y quema de vísceras en un proceso ritual no muy alejado del que se practicaría en el santuario galaico - romano de Panóias'"'.

Un poco antes del enlace de esta vía con la XVIII en el campamento y mansión viaria de Aquis Querquennis tenemos otro ejemplo que acusa de manera fehaciente la labor de las todavía en uso vías romanas, de trans­misoras de elementos estilísticos. Para M. Núñez Santa Comba de Bande desarrolla "unha serie de experiencias que acusan unhas orixes recibidas vía Mediterráneo, nun intento de sintonizar cos programas constructivos do Oriente Próximo ... segundo isto non surxe como unha tentativa indi­vidual, senón que o fai consolidando vínculos internacionais .. .'"'°'.

Conclusiones

La aparición de un miliario en Sta. Eulalia de Esperance supone tam­bién esclarecer parte de la organización viaria en los alrededores de

(25) Id. Op, cit, p. 16.1. (26) Anas Yilas, F, P. le Roux y A. Tranoy (lRPL) (1979): pp, 108-109. Sobre los miliarios de Or-

hán: Rodríguez Col1nenero, A.( 1987): p, 542, números 427 y 429 (27) Rodríguez Colmenero, A. (1997): pp, 404-409. (28) IJ. P, 408. (29) Sobre la descripción de Panoias y su coinplejo rirual Rodríguez Colmenero, A. ( 1999) (30) Nlíñcz, M. ( 1978): op, cit, p. 83-84.

Page 24: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

238 JAVIER GÓMFZ V/LA

Lugo. De hecho, ciertos investigadores'"' suponían que esta vía seguía recto en dirección norte enlazando con la XIX a la altura, más o menos, de S. Román da Retorta desde donde continuarían con un mismo traza­do hasta la capital. El miliario de Esperante invalida pues esta hipótesis, ya que supondría un trazado en zigzag sin una aparente lógica, y afirma la independencia de itinerarios, puesto que ambas vías tan sólo se junta­rían a la entrada del "Ponte Vello" para cruzar el Miño

Estamos, pues, ante una vía tremendamente activa durante los siglos III y IV, como lo demuestra la abundancia de miliarios y otros restos ar­queológicos, ligados de una u otra manera a la calzada como las aras de­dicadas a los Lares Viales de Temes y Agrade que, sin ser concluyentes en si mismas, nos enfatizan la importancia que adquiere el camino. Nos re­ferimos también, por ejemplo, al asentamiento romano de Esperante construido en esta época que, como ya vimos, desarrollaría una impor­tante labor agrícola-comercial ligada a la vía e, incluso, algunos recintos castrexos romanizados pudieron tener, asimismo, una función similar.

Una vía, por lo tanto, que contribuiría a extender la religión cristiana por el sur de Galicia durante la época Paleocristiana ligando, como las define Jaime Delgado, las primeras Domus Ecclesiae y que, en fechas más tardías, seguiría mostrando un cierto empuje como transmisora de nuevos estilos e ideas que, a su vez, cuajarían en la construcción de nue­vos lugares de culto en sus inmediaciones.

Durante la Edad Media se seguiría usando, por lo menos en parte, el tra­zado romano, sobre todo el tramo Lugo-Guntín. Ferreira Priegue al analizar el camino medieval de este tramo señala que: "sale de Lugo por el puente ro­mano, va por Esperante, la Portela de Lamas y las tres parroquias de Monte de Meda ... """, trazado similar al que creemos llevaría la vía romana.

Será durante el desarrollo caminero del siglo XIX cuando se construya el camino real, aproximadamente por la actual carretera general, y se abando­ne definitivamente el trazado romano y medieval. Es pues, a partir de aquí, cuando el camino queda en desuso y, paulatinamente, se irá acrecentando su deterioro llegando hasta casi desaparecer su traza a día de hoy.

Bibliografía

Abel Vilela, A y Felipe Arias. -(1975): Guía arqueológica romana de Lugo y su provincia.

Acuña Castroviejo, F. y José Manuel Caamaño. - (1979): "Un miliario romano procedente de Seteigrexas (Monterroso), en Bole­

tín de la Comisión de monumentos de Lugo, T. X. Pp. 29-33.

(31) Nárdiz ()rtiz, C. ( 1992): pp. 106-119. Santos Yaguas, N. ( 1992): p. 251. (32) Ferreira Priegue, E. (1988): op, cit, p. 243.

Page 25: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

FOCOS CRISTIANOS l'R/M/T/VOS EN TORNO A LA VIA ROMANA 239

Aleona Irastorza, E.]. - (2001): Lucus Augusti 11. Cerámica común romana de cocina y mesa hallada en

las excavaciones de la ciudad. Fundación Pedro Barrié de la Maza. Arias Bonet, G.

-(1968): "Vía de Lucus a Dactonium", en el Miliario extravagante. Pp. 134-137.

Arias Vilas, F, P. le Roux y A. Tranoy (lRP!.) - ( 1979): Inscriptions romaines de la province de Lugo. París.

Arias Vil as, F. - (1996): "Lucus Augusti e o río Miño: as termas e o seu contorno", en Los orí­

genes de la ciudad en el noroeste hispánico. Actas del Congreso Inter­nacional. Lugo.

Blázquez, J. M. - (1962): "Religiones primitivas de Hispania l. Fuentes literarias y epigráficas".

Biblioteca de la escuela de historia y arqueología de Roma,14. Roma. Cardozo, Mario.

- (1971): Citania de Briteiros e castro de Sabroso. Guimaraes. - (1985): Catálogo do Museu de Martins Sarmento. Sec<;ao de epigrafía latina e

de escultura antiga. Guimaraes. Delgado Gómez, J.

- ( 1996 ): "El Románico de Lugo y su provincia", en El Románico de Galicia tomo l. Ed. Edinosa, La Coruña.

-(1997): El complejo de Temes. Ed. Hércules y Consellería de Cultura. Ferreira Priegue, E.

- (1988): Los caminos medievales de Galicia. Boletín Auriense, anexo 9. Gómez Vila, J.

- (1993): "As vías romanas na actual provincia de Lugo. Achegamento á súa problemática", en Historia Nova 1, pp. 15-29.

- (2001a): "O miliario de Seteigrexas", en J. Gómez Vila (Coor.) O Eco do U/la, Num.3.

-(2001h): "Epigrafía cristiá: as inscricións de Ligonde", en J. Gómez Vila (Coor.) O Eco do U/la, Num. 3.

González Fernández, E y Santiago Ferrer. -(1996a): "Restos dunha villa romana nas aforas de Lugo'', en Larouco nº 2.

263-264. -(1996b): "El sustrato poboacional prerromano de Lucus Augusti", en A. Ro­

dríguez C:olmenero (Coor.) Lucus Augusti. El amanecer de una ciu­dad. Ed. Fundación Pedro Barrié de la Maza.

c;utiérrez Rehemerid, M"'. A. - ( 1992): c=apiteles romanos de la Península Ibérica. Universidad de Valladolid.

Le Roux, P. - (1972): "Recherches sur les centurions de la légion Vll Gemina", en MCV,Vlll.

Lúpez Barja, Pedro.

Page 26: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

244 A RAMA MATERNA DE SAN JOSÉ MARÍA DE SUECOS

Desenrolei o artigo en dúas partes: a primeira sería aquela que presta a atención á casa na que nace Josefa Teresa, e a segunda atendendo ás orixes da avoa materna. Sobre todo o que se refire ó apelido Sanjurjo.

Respetei a grafía que se atopa nos documentos, olvidándome dunha galeguización forzada.

1.- O Outeiro, aldea de Valonga, no século XVU

A casa natal de Josefa Teresa Sanjurjo está situada no Outeiro - aldea da parroquia de Valonga, concello de Poi-. O Outeiro, xunto co Albar, Va­longa e Ribeiro, pertencía á Dignidade de Tesoureiro da Catedral de Lugo. Coido que é unha das poucas parroquias onde os coengos- Dignidade de Tesoureiro'" tiñan propiedade. Tamén esta Dignidade ostentaba o dereito de padroado (mediante o cal se nomeaban cregos cando quedaba vacante a parroquia, xunto co Mosteiro de Santa María de Meira.

O Outeiro é unha aldea de nove casas. Os nomes palas que son coñe­cidas son os seguintes: Ordeiro, Courelo, Villamide, Cónsul, Zacarías, Capellán, Porto, Polín e Fonturdiz. Ímonos centrar sobre todo na de Or­deiro e Villamide.

1.- Os Outeiro, foreiros da Dignidade de Tesoureiro da SICB de Lugo

A información, que posuimos sobre esta familia, é bastante ampla. Con optimismo podemos dicir que ata mediados do século XVI lle seguí­molo rastro.

O primeiro documento no que se menciona esta familia é do ano 1573. Nel Juan Rodríguez de Segura afóralle á Bartolomé de Otero e á súa dona, Dom inga de Otero, a "casa losada de piedra syta ne/ lugar de Balonga ques en la dicha felegresia con sus caminos y la casa palar;a que esta cerca de ella y con la pier;a de heredad en que estan cerca sohre di­cha casa ansi como esta vallada con sebes y con presas que ha de las di­chas casas hasta el rio que fina ne/ camino que ba de Outeiro a la Iglesia; y antes dicho que la heredad de la yglesia que trae Bastian A/be/o y tam­hien de otra propiedad de la dicha yglesia que es del fuero de las dichas casas como lo traeys y librais con mas otra pieza de heredad que se /la-

(2) Sobre esta Dignidade, en n:laciún con Santa María df' Va longa, est.ín public.idos unha serie de documento'> medievales na obra de Portela Silva e Carcía Oro f,a lglcsia y la ciudad de L11go en la Ra¡u Fdad f\,fcdiu. Número monogr;ífo,:o Ja Revista Liceo franciscano.Número 148-150. () resto, co1no se verá e~t:i t:xtractado dos Protocolos notanais do Arquivo Históri.:o.

Page 27: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

OSCAR GONZÁU:z MURADO 245

ma el leyro de la Pedreira"'". Estas propiedades estarían situadas ó redor da Igrexa polo lado do sur, incluída a casa pala~a, que é a casa da Digni­dade do Tesoureiro. Esta casa, sendo Dignidade do Tesoureiro da Cate­dral Agustín Soler, no ano 1788 é sacada a concurso para aforar. Nesta época estaba deteriorada. No informe feito polo apoderado de Agustín Soler, Francisco de Sande Carballido, é calificada de monumento'"· Xun­to a esta casa estaba a Sala, edificio ofrecido a calquera posuidor da Dig­nidade, que queira pasar a habitala, ou recrearse algún tempo. Non en­trou no foro a Sala nin as Tullas.

Esta familia tería o seu primitivo "solar" xunto á igrexa de Valonga, dentro das propiedades da Dignidade do Tesoureiro da Catedral de Lugo. Sería a actual casa do Taller. Podemos dicir incluso que nesta épo­ca vánse desmarcando dúas familias: unha levará o Fernández e nutra o toponímico Outeiro (logo Fernández Cedrón).

2.- A casa de Ordeiro

Así se chama a casa da nai do santo. E a familia é caracterizada por este sobrenome: Os Ordeiros, os de Ordeiro. Habería que ver a relación existente entre tódolas casas da zona que teñen este apelativo.

Dito Bartolomé de Otero testa o 28 de xullo de 1565151• A súa dona

testa no ano 1603"'.

Teñen carro fillos, dos cales só de Bartolomé do Outeiro "El Nuevo" ternos novas. Casa dúas veces. A súa primeira muller foi Inés Fernández da Veiga e a segunda foi Isabel Álvarez Cedrón. Do primeiro matrimo­nio ten tres fillos: Antonio Fernández do Outeiro; Domingo da Veiga, clérigo; e Dominga Fernández. Do 2." matrimonio teñen dous fillos: Juan e Dominga Fernández. Esta última casa con Antonio Díaz de freijo de Susá, na mesma parroquia, que habitan a casa de Abraira, da que se descoñece a situación. A súa segunda muller casará con Andrés Berjón Caviedes de Santiago de Milleirós.

O 5 de xuño de 1650 faise o recomo de bens de Bartolomé de Outei­ro"'. No reconto de bens menciona a casa na Castiñeira, lugar de Valon­ga. Menciona outra no lugar do Outeiro, que linda coa de Antonio Jar-

(3) AHP: Protocolo Notarial de Pedro de Anllo. Ano 1573. (4) AHP: Protocolo Notarial de Antonio Mouriii.o Varcla: ano 1788.() documento é interesante.

Titülase "Licencia del ordinario eclesiástico en su uirtud otorgado por el Señor Don Agustin So­ler, Dignidad de Tesorero a favor de Bernardo Morán. ".

(5) AHPPAo 1565 (6) AHPPAo 29/Xl160.l (7) AHPMLA: 1650 (85-1) Deteriorado.

Page 28: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

246 A RAMA MATERNA DE SAN JO.IÉ MARÍA DE SUEGOS

tín, que será berce da nai do santo. É a actual casa de Ordeiro. Tamén fa la doutra casa "texada de losa que se dice de Abraira en el dicho lugar y feligresía de Valonga ··. Estes bens raíces mandounos Bartolomé de Ou­teiro "El Vieio" a Dominga Fernández, a súa neta, muller de Alonso Díaz de Freijo.

Dixemos que o reconto de bens foi o 5 de xuño do 1650, pois xa o 30 de agosto Isabel estaba casada en segundas nupcias. E ela apropiase do hórreo, cuestión que urxirá facer de novo o reconto de bens. Como anec­dótico dicir que nese mesmo ano hai unha escritura de concerto entre An­drés Berjón, a súa muller Isabel, e o filio de Isabel, Juan, con Pedro de Sa­avedra Valcarcel e Luaces e Francisco de Neira. Pedro e Francisco "ha­bian dado querella criminal en la Real Audiencia" contra os anteriores. Pois no 10 de decembro pasado (1649), día de Santa Eulalia, na Muíña -Santiago de Milleirós-, houbo unha pintoresca liorta. "juan Alvarez abia llamado al dicho Pedro de Sabedra nieto del aorcado, cuitado y el dicho Francisco de Neira cornudo, cuerno, cabron, cuytado, que le yncu­briera los huntos, que habia echo en Siguenza, y la dicha Isavel Albarez en otra ocasion antes de entonces en el lugar de Milleiros abia llamado al dicho Pedro de Sabedra nieto del aorcado cuitado cuitadon y otras pala­bras ... " e conclúe dicindo "que les abian de dar satisfacion de dichas pa­labras y otras cosas por seren personas nobles y principales"'8

'.

Antonio Fernández do Outeiro, fillo de Bartolomé e Inés Fernández de Veiga, casa con Isabel Vázquez Bahamonde Cedrón no Outeiro. Son os pais de Diego Fernández Cedrón, presbítero, que reside en san Xoán de Viveiro; Pedro e Domingo.

Este Pedro casa con Francisca Díaz, filia de Juan González "El Viejo" e de Antonia Díaz de san Martiño de Caraño. Ela é irmá de Juan González, que foi o primeiro capelán da capelanía de san Bartolomé. O fundador de dita capelanía foi este Pedro. Como era normal nestas fundacións o vincu­leiro poñía para esa capelanía unha serie de propiedades, co fin de manter un cura ou aspirante para que logo dixera unhas misas polos defuntos dos fundadores"'. Estaba situada no altar colateral do lado da Epístola da igre­xa de Valonga. Fora fundada o 22 de xaneiro do ano 1698.

Pedro e Francisca tivcron un filio, chamado Domingo Fernández Ce­drón, que morrc o 7 de setembro do ano 1722. Casa con Antonia Pérez, filia de Bartolomé Cortón e de Isabel Pérez da aldea do Albar. Son os ta­taravós de Josefa Teresa. O scu bisavó Antonio casará con Mariana Fer­nández, que falece no ano 1787. Era filia de Domingo Cordeiro e Maria­na Fernández Rodríguez, naturais de san Cosme de Barreiros e de Santa M.' de Vilabade, respectivamente.

(8) AHPPA: 1650. (9) AHPFP: 1698

Page 29: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

OSCAR GONZÁ!.FZ MURADO 247

O seu avó Domingo, que falecerá o 11 de febreiro do 1809, fora me­llorado no ano 1764. Casa con Isabel Fernández Rodríguez, filia de An­drés Rodríguez e Manuela Fernández de Santiago de Silva. Ela falece no ano 1796 deixando oito filias entre eles a nai de Josefa Teresa, tamén Jo­sefa (1771-1809).

II.- O apelido Sanjurjo

Nesta segunda parte do artigo irnos a presentar a familia da avoa do santo: Rosa María (Villamide) Sanjurjo. Opto por non seguir a liña do apelido senón que vou facer unha cata das principais "casas" coas que entronca. Respondemos así tamén á orixe do apelido Sanjurjo.

1.- Os Neira

Son oriundos de Rioxoán. O primeiro Neira do que ternos novas é Bartolomé de Neira, que testa no 1578"º'. No seu testamento dínos a súa procedencia: "Iten digo que a my me debe el ten;io digo el cuarto del lu­gar de Outeiro de Lua,es que quedo de my padre que agora tienen los herederos de Gregorio de Carbal/amare/a my hermano digo que no ben­di mi parte al dicho Gregorio de Carbal/amare/a." Casou con María Fer­nández. O seguinte eslabón da liña sucesoria é Pedro de Neira, que testa no 1584" 11

, o mesmo ano que a súa dona María Fernández de Goyos e Luaces. Un total de 13 fillos adornan este matrimonio. De entre os fillos destacamos a tres, por ser pezas claves para outras xenealoxías, que aquí non se mentan: Gabriel de Neira; Miguel de Neira y Luaces "El Viejo" ; e Gil de Neira.

Gabriel de Neira casará con Inés Fernández de Aguiar, dos cales unha filia dará orixe á casa da Oiga de san Martiño de Caraño""·

Miguel de Neira y Luaces "El Viejo"" 11, que vivía en" una casa losada

de piedra sita en el lugar de Rriojuan con sus camaras y subeiras y un cuarto nuebo junto a la dicha casa que el dicho cuarto lo hi,ieron el di­cho Miguel de Neira e Catalina López su mujer" [ ... ]y "con mas otra casa sita en el dicho lugar de Rriojuan en que vive la tabernera con dos anegas y media de cortinas y la chousa de junto a las dichas casas. ··. Del descenderán os fundadores da capelanía e capela de santa Petronila de Rioxoán: Miguel de Sanjurjo Montenegro, Pedro Méndez de Cancio, Ana Balboa, Gabriel da Lenza, Juan Pérez''".

( 10) AHPPA. (11) AHPPA. ( 12) Crespo Pozo, J: Blasones y linajes de Calicra. T. II, páx. J40 e t. III, páx. 336. ( 13) En "Recuento de los vienes de Miguel de Neira el Biejo" (AHPMLA:26 de xuño do ano 1636). ( 14) ACD: Carpeta de Santa María de Valonga.

Page 30: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

248 A RAMA MATERNA DE SAN JOSÉ MARÍA DE SU EGOS

Gil de Neira casa con Antonia González de Otero, filia de Juan de Outeiro e Inés González de Cotovel, natural de Santa Marina de Ramil -Castro de Rey-. Acórdase este matrimonio no ano 1593""· Fanse as par­tixas <leste matrimonio no 1699(!)"".

2.- Os Pérez de Neira de Belesende

A única filia coñecida de Gil foi Isabel, que casa con Bartolomé Pérez, filio de Bernardo Pérez e María de Irimia de Belesende11 -

1• Belesende foi

un lugar <loado ó mosteiro de Santa María de Meira no ano 1362 por Theresa Perez, veciña de Saviñán -San Martiño de Ferreiros-, viúva de Lope Pérez de Carba llar. Di así: "la metad de todos los heredamientos casas y casares que le pertenecian por herencia de sus padres en Vellesen­de y en todos los lugares de la feligresia de Santa Maria de Valonga y en sus terminas. ""1181 O xa <lito coengo- Dignidade del Tesoreso de la SICB de Lugo Juan Rodríguez de Segura vivía neste lugar a finais do século XVI"", na casa de Bartolomé de Ribeiro. Alí fai testamento.

Logo un filio de Isabel de Neira e Bartolomé Pérez chamado Lucas Pérez de Neira, casará con Francisca de Neira e Saavedra e vivirán en Rioxoán. Suporá isto un novo entronque cos Neira. Era filia de Bartolo­mé Sanjurjo1201 e de Ana de Neira de Riojuán, neta esta de Miguel de Nei­ra, irmán de Gil""· No ano 1650 Gabriel de Neira, crego de san Salva-

(15) AHPPA1 16NW 1593. (16) AHPST1 13íl/1699. ( 17) Era un ha familia foreira do mosteiro de Santa María de Meira. ( AHP Marías López de Anllo:

18/l!U1638). ( 18) AHN: Sección Clero. Manuscrito 3461. (19) AHPPA1 1593. (20) Este Bartolomé Sanjurjo falece en Olleros, jurisdicción de Benavente no ano 1669 (AHPPA:

"Cur11doria de las hiias de Bartulomé Sanjurio" e " Recuento de los !nenes de Bartolomé San­jurjo "). Declara no rcconto a súa dona, Ana de Ncira, " por bienes suyos que entrambos pose­yan los s1gu1entes: la cassa en que vivian en el lugar de Rrioiuan con sus cuartos, camaras y portales, heredades brahas y 1nansas, prados cortiñas y mas dello anexo/ ... / mas otra casa en dicho lugar en el campo de Riojuan que tan1 1ien es de dicha erenr;ia ".

(21) Este Barrolomé Sanjurjo é filio de Alonso Lc'ipez Sanjurjo "El Nuevo" e <le Isabel de Ncira (el de San Martiño <le Ferreiros e ela de Rioxoan, filia Jo citado Miguel Je Ncira), antepasados <lo tv1arqués de Rodil, que é o seu noveno neto. A súa oitava neta Petronila Gayoso y Baha1nonde casa con Pedro Antonio Pa1npillo y Saave<lra, avós maternos de Esteban Mateo Rodil y Gayo­so. No n1eu priineiro artigo hai un erro documental (non por preguiza senón por falta de fontes coñecidas por min para contrastar). PernlÍtame o lector facer unha nota aclaratoria. Menciona­ba nel a este antepasado do ,\1arqués de Rodil. Pois hcn nos documentos conservados na casa do Batán nalgúns deles cando aparecía este nome poñíanlle ó lado Marqués de Rodil. O título de ,\1arqués de Rodil foi concedido pola raff1.a Isabel ll ó antes mencionado. Esteban Mateo <le Rodil foi o seu único posuidor. 1.ogo a n1iña pregunta ése houho alguén que pasado o te1npo, bastante de~pois de se facer o foro, ano 1751, se lle ocorrcu con1plcn1entar a infonnación quc­rendo deixar constancia d,i excelencia dos ~eus propietarios. ( Véxase: González Murado, Óscar:fr,1nás(O Mordn: un xenera! de Santa Man:1 de Valonga. Art. puhl. en LVCF.NSIA. Nº 13, páxinas 139-142). Nun artiRO de López Pomho cnñecemo~ a vinculación que tiña a nai do xcneral con Santa María de Valonga.( Lópcz Pombo, Luís: Titulos nobiliarios relacion,uios con la f1r<Jl'iná<1 de LttKº· F.! n1<irquesado de Rodrl y \l¡zcondado de Trobo. Art. publ. en LVC:US

Page 31: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

OSCAR C'(),\l/ALF/ f'v1URAD<> 249

dor de Mosteiro, faille unha dotación para casarse. Di que Ana tiña "tratado de casarse con Bartolome Sanjurjo y por ser como es tal su her-111ana y persona noble, de /Jocos bienes y acienda /Jor ser pobre. "' 221

Lucas e Francisca teñen un filio chamado Pedro de Neira, que casa o 19/XIl/1701 con Ana María Marcsla Sanjurjo, filia do Capitán Juan Ra­mírez Vale i Ordóñez, natural de Avila'"', e de María Sanjurjo de Santa Catalina de Pousada -Pastoriza-. Este é o Sanjurjo que leva o santo. Este Pedro de Neira é rnellorado pola súa avoa Ana de Neira e Saavedra".

3.- A casa de Villamide

Unha das filias de Pedro e Ana María, chamada Francisca, casa con José l'ernández Valiño, filio de Manuel Fernández Valiño e de María Pé­rez da aldea, daquela de Valonga, san Martiño de Lúa. A súa filia Josefa casará con Pedro Villamide, filio de Domingo Villarnide e Magdalena l'crnández, do Outeiro. A estes a Dignidade do Tesoureiro da Catedral de Lugo afórallcs diversos lugares do Outeiro".

III.- Conclusión

Se observarnos o segundo apelido que lle correspondería levar a San Xosé María non sería Sanjurjo. Sería calquer nutro: por exernplo Ourei­ro. foi o C:oncilio de Trento quen contribuiu a que se fixen os apclidos en sucesivas xeneracións, pero dunha n1aneira indirecta por in1poñer a práctica de libros de rexistro parroquial. En España será na década do 1830-40 cando a reforma administrativa de Javier de Burgos deu un paso decisivo na formación do estado policíaco coa lei de Rexistro Civil. Desde este momento só os pais poden elixir o norne de pila, cornplcrncn­tandoo cos dous apelidos (paterno e n1aterno)·· 0

h'.

11\110 2lHJ2). P:1r:1 n·111:1t:ir dicir que a fa111ili,1 "Parnpillo" cr,1 11,nural de ~an Co~11w de Pii'1ciro. Ap.1rece t.11nén no libro l /ó-uc:;: del Tcrc"iu g.ilfcg<J" o tenente uironel D. Bernardo Pampillo,

uriundo dl· Piiieiru. ¡21) "'Du11.ic1rí11 de r\11.1 de S<1fiedr<1 que fe /J1:::u Cr,dnel de ,\icir.i clengu." Al IPP1\: 1650. {231 Fr,1 fillo lk Fr;111ci~co Ra111ín·1. Vib e de ti.lana Clrdú1ll·1 de la Quinta da l·idade de ..-\vila. Ca~.1-

r,1 o 6 de "\nllo do <1110 1669 con .\L1n·a "h1njurjo, filb dr Ju.in de lrimia y (~uinun,1 e de Anto­nia ~anjurjo .\1ontenegro (Al-IPJAC;: 1722).

124) :\Hl'PA: 5 de '.>ete1nhro du :1nu 1682.

125) Al 111.\IV: 1-;3_

126) :\lba1gé~, _Jo~ep .\1 ': i:I gr.111 !d1ru de fu:;: .1/Jc!lidth. P.Í"\. 9.

Page 32: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

2SO A RAMA MATERNA DE SAN JOSÉ MARÍA DE SU EGOS

Fontes

1.-Arquivo Histórico Nacional

Manuscrito 3461, referido a Santa María de Meira. Sección clero. (AHN)

2.- Arquivo Histórico Provincial de Lugo.

Sección de Protocolos Notariales:

1.- Pedro de Anllo (AHPPA) 2.- Antonio Mouriño Varela (AHPMV) 3.- Matías López de Anllo (AHPMLA) 4.- Antonio Sordo Touzón (AHPST) 5.- Francisco Piñeiro (AHPFP)

3. - Arquivo Central Diocesano

Carpeta de Santa María de Valonga

4.- Bibliografía

- Albaigés, Josep M.": El gran libro de los apellidos. Ed. Círculo de Lectores. Barcelona 1999.

- Crespo Pozo, José: Blasones y linajes de Galicia. CSIC. A Coruña 1997.

- García Oro, José & Portela Silva, M. •José: La Iglesia y la ciudad de Lugo en la Baja Edad Media.Número monográfico da revista Li­ceo Franciscano. N.º 148-150.

- González Murado, Óscar: Francisco Morán: un xeneral de Santa María de Valonga. Art. pub!. en LVCENSIA. N." 13, páxinas 139-142

- López Pombo, Luís: Titulas nobiliarios relacionados con la pro­vincia de Lugo. El marquesado de Rodil y Vizcondado de Trabo. Art. pub!. en LVCUS (Ano 2002)

- Ónega López, José Ramón: fosé M." Díaz Sanjurjo (Un gallego en Vietnam). Ed. Diputación Provincial de Lugo. Lugo 1991.

- Vázquez, Horacio Guillermo: Héroes del terdio de gallegos. Di­putación Provincial de Lugo. Lugo, 2001

Page 33: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

EL LUCENSE JOSÉ ANTONIO RIVADENEIRA ÚLTIMO OBISPO DE VALLADOLID"

Por JUAN BAUTISTA VARELA DE VEGA

José Antonio Rivadeneira fue el último obispo que tuvo la dió­cesis de Valladolid, antes de convertirse en archidiócesis.

Efectivamente, fue al año de la muerte de Rivadeneira, cuando le sucede, en 1857, el primer arzobispo, Luis de la Lastra y Cuesta, santanderino nacido en Cubas, quien precisamente en la Universi­dad vallisoletana llevó a cabo estudios teológicos y jurídicos, y pa­saría también por tierras gallegas, al ser preconizado a los 48 años de edad obispo de Orense. Luis de la Lastra, de carrera muy bri­llante, senador del Reino, Caballero Gran Cruz de Carlos JI!, estu­vo un lustro al frente de la archidiócesis vallisoletana, para pasar a la de Sevilla y ser nombrado cardenal en 1863.

Rivadeneira nace el 9 de abril de 1774 en la parroquia de San Miguel de Buciños, perteneciente al municipio de Carballedo, arciprestazgo de Chantada-Carballedo'", diócesis de Lugo.

La partida de bautismo dice así: "En doce de Abril del año de mil se­tecientos setenta y cuatro, Dn. Pedro Boan, presbítero, con mi licencia, bautizó solemnemente un niño, que nació el día nueve de dicho mes, hijo legítimo de Dn. José Lorenzo Rivadeneira y de D.' Margarita Josefa González Quintairos su mujer, de la Casa de Loureiro, cie esta feligresía; abuelos paternos, Dn. Cosme Rivadeneira y D." Rosa Angela Figueiras, de dicha casa, ahora difunta; maternos, Dn. Pedro González y 0;' Teresa Quintairos, difuntos, vecinos de San Juan de Barbadanes, obispado de

(*) Seguin1os, en parte de su hiografía, los datos aportados por el catedrático de Historia, de la Universidad de Valladolid, jesús M:' Palomares lbáñez, en "Episcopologio Vallisolcrano Con­temporáneo'', Historia de la Diócesis de Valladolid.

( 1) A. Lópcz Vak:írccl: Guía de l<l L)iócesis de f,ugo, p. 36.

Page 34: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

252 JUAN BAlfflSTA BARLLA DL VLC;A

Orense; púsolc nombre José Antonio; fue padrino Dn. José Antonio Mo­rillo, cura párroco de Sta. María de Carballedo. Y para que conste como cura párroco de esta feligresía de S. Miguel de Buciiios lo firmo con el di­cho Pedro Boan en el expresado dicho día, mes y aiio de arriba. Pedro Boan/ Pedro López de la Peiia" (firmado y rubricado)"'.

A continuación de esta partida hay varias notas a lápiz, que dicen: "Fue consagrado obispo el 15 de mayo de 1831 en la iglesia parroquial de los Santos Justo y Pastor, de Madrid, por D. Agustín Lorenzo Varela de Temes, obispo de Salamanca, asistido por Joaquín Abarca Blanquc, obispo de León, y Pablo García Abella, auxiliar de Toledo. Había sido elegido por el rey el 24 de agosto de 1830, y nombrado por Roma, obis­po de Valladolid, el 28 de febrero de 1831. Fue doctoral segundo de la Catedral de Lugo, desde 10-XJ-1805 a 1-1-1815 en que pasó a una ca­nonjía en Compostela. t en Valladolid, el 26-VJ-1856". Hay otra nota marginal, a tinta, que dice: "Murió siendo obispo de Valladolid./ M. Do­mínguez" (firmado y rubricado).

Buciños

La parroquia de San Miguel de Buci11os, donde recibió el bautismo Ri­vadeneira, es realmente singular por venerarse en ella un santo de los pri­meros cristianos -santo de las catacumbas-, según la leyenda: San Pegerto.

La iglesia parroquial, que hoy se conserva, es de estilo neoclásico, y data de finales del siglo XVIII. La imagen de San Pegerto, que en ella se venera, la tradición popular la ha dotado de vida latente, pues se dice que le crece la barba y las uiias de pies y manos. La lápida sepulcral del santo se encuentra en un lateral del templo y junto a la urna funeraria.

Trayectoria

Siendo muy joven -25 aiios-, en 1799 es nombrado abad de San Sal­vador de Maceira, en el municipio de C:ovelo (Pontevedra) y diócesis de Tuy, donde debió permanecer hasta su marcha a la Catedral de Lugo como canónigo Doctoral 11, en 1805.

FI 3 de noviembre de 1804 fallecía el Doctoral 11 de la Catedral de Lugo, Antonio; Ramón Sobrado, produciéndose la consabida vacante, para la que es nombrado José Antonio Rivadeneira, quien toma pose­sión el 1 O de dicho mes del afio 1805'".

(2) Archi\·o Cnitr.11 Diou.:".1110 Parroqui,11 de 1.ugo, Lih. l." K,1uti1adu'>, lglt'."ia dt: San :\1igud de Buciilo'> 11;'"16- l 821 ), fol. 142 \·."

(3) J. :\·1okjún Railón: .1.;./. CLitedr,1{ B. de /,ugo. Rcl.zá1í11 (0111p!ct,1 de todo el personal eclcsi,íst1-co que h.i conj!Jr111<1du: el Cidn"/du C,1tcdrl1licuJ, R,1CUH11'r()s tit11f<1rcs y CucrfJ() de Hene(ici,1dos /1\1/os /669-1988!, p. 62.

Page 35: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

U UICENSEJOSÉ ANTONIO RIVADENEIRA 253

Invasión francesa

Era entonces Doctoral, Lucas Díez de Freijo, arcediano de Sarria (Lugo), y obispo, Felipe Peláez Caunedo, el cual, precisamente en 1805, es privado del señorío temporal de la ciudad de Lugo, que pasa a la Co­rona; señorío que había ejercido desde su entrada en la diócesis en 1786, y todos los obispos lucenses desde el reinado de Alfonso VI"', en 1809, junto con el obispo Peláez y el resto del Cabildo, Rivadeneira estuvo arrestado tres días en el Palacio Episcopal, por orden del gobierno de José Bonaparte, a través del mariscal Michel Ney, duque de Elchingen, quien había impuesto a la Iglesia de Galicia, en calidad de empréstito, diez millones de reales, correspondiendo al obispado de Lugo más de 900.000, y con este motivo el tesoro de la Catedral de Lugo sufrío un gran expolio"'. López Valcárcel recoge literalmente el contenido de los folios 121 y 122 del Libro 26 de Actas Capitulares del Cabildo lucense, que dice así: "Congregados por el Sr. Abeancos Presidente, en la Capilla de San Eugenio los Sres. que se hallaban en el coro después de horas se hizo presente que supuesto el arresto que en el Palacio ha sufrido el Ca­bildo con S.!. desde el medio día del Domingo 16 del corrte. hasta la ma­ñana del Miércoles 19 (abril de 1809), por órdenes del Mariscal del Im­perio Duque de Elchinguen, habiéndose manifestado el libro y llaves del tesoro de esta Santa Iglesia, y entregado de él treinta mil reales vellón que se encontraron existentes, con veinte mil por separado de S.!. y la plata que tenía, y otros treinta mil reales que hubieron de repartir entre sí los Sres. capitulares; siguiendo a esto en los días 18, 19 y 20 el inven­tario y saca de la plata también de esta misma Sta. Iglesia que pesó dos mil quatrocientos veinticinco marcos una onza y dos ochavas; y por fin en dicho día 20 la conducción a La Coruña de los Sres. Gayoso, Provi­sor, Cora y San Pedro a manera de presos en nomhre del Cabildo, ade­más del Fiscal eclesiástico en el de S.I.: para que de dicho dinero salido del tesoro, y plata inventariada de la Iglesia haya la debida memoria co­rrespondía anotarse en el libro de aquel, y guardarse en el Archivo firma­do de nuestro secretario el estado que de la misma plata por menor se ha tomado, y que sin emhargo de haberse cotejado y hallado cierto, no ha querido firmar el Oficial comisionado del Sr. Mariscal, ni por consi­guiente el Diputado de la Ciudad y Plateros que intervinieron. Y así se acordó que se execute" 1º 1

López Valcárcel continúa diciendo que "en varias sesiones capitulares de abril, mayo y junio se da cuenta de diversos escritos de la Administra-

(4) e\. Lúpez Vakán.:cl, op ot., pp. 389-390. (5) :\. l/ipez V.1kán.:cl: Fpiscopolog1n l.11cc11sc, pp. 488-489. (h) ff,id.

Page 36: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

José Antonio Ribadeneira, pintlldo en el ll1io de su 1nuerle por Francisco Saco (Galería de Retratos de Prelados Vallisoletanos. Catedral de Valladolid).

Cortesía de Luis Maria lsusi Baqué.

Page 37: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

LL LUCENSL j()Sf ANT(JNJ() RlVADE/\iEJRA lSS

ción impuesta por los franceses en que se interesan noticias detalladas de las posibilidades económicas del Obispo, Cabildo y demás clerecía dioce­sana secular y regular". Y añade: "Todavía el 15 de diciembre del mismo año 1809 el Gobernador Jefe Político de Lugo, ante la penuria económi­ca de todos los medios a su alcance para el sostenimiento de las tropas residentes en la Ciudad, y para evitar los desórdenes que el hambre po­día generar, acude al Cabildo interesando ponga a su disposición en cali­dad de reintegro, el numerario que pueda tener sin entregar correspon­diente a la prebenda que gozaba la Inquisición (L. 26, f. 152-153). No había más que 20.000 reales " 1

".

Y terminamos estos hechos a los que fue sometido el pueblo de Lugo, principalmente a través del Prelado, Cabildo y clerecía, por los invasores franceses, con el siguiente párrafo debido también al ilustre historiador lu­cense, Amador López Valcárcel. Escribe al respecto: "La guerra era una san­guijuela insaciable. El 20 de enero de 1810 se entera el Cabildo de dos Rea­les Cédulas por las que se dispone la entrega de todo el oro y plata de alhajas que no sea absolutamente necesarias "a fin de atender a la sagrada empresa en que nos hallamos por nuestra santa Religión e independencia" y para que al mismo objeto se destine toda obra pía que no sea de hospitales, Casas de Misericordia, Escuela o de igual utilidad pública (A.C., f. 160)""'.

Al año siguiente de estos acontecimientos -1810-, en agosto, el Cabil­do catedralicio da razón de que "se ha leído una Carta de la Junta de este Reino, en que se comunica haber nombrado al Sr. Vocal Dn. Ramón Lo­sada, Capitán de Fragata de la Real Armada, por Secretario Compañero del Señor Dn. José Antonio Rivadeneyra. Se acordó su contestación"''".

Prebenda cardenalicia en Santiago

Rivadeneira ocupó el cargo de Doctoral 11 de la Catedral de Lugo du­rante nueve años, cesando en el mismo el día l." de enero de 1815, pues deja Lugo para trasladarse a Santiago de Compostela, al ser beneficiado con una prebenda cardenalicia en su Catedral, dándose constancia de ello en el Cabildo lucense de 12 de enero de 1816, realmente Junta, en la que se dice que "se ha leído una carta del Sr. Doctoral de esta Santa Igle­sia, Dn. José Antonio Rivadeneira, acompañada de certificación, que acredita la real posesión que ha tomado en treinta y uno de Diciembre último de una prebenda cardenalicia de la S.A.M. Iglesia de Santiago, a que ha sido promovido. Y se acordó su atenta contestación"'"''.

(7) !fJid. (8) lhid. {9) A.C:., Lib. 26 ( 1807-1816), Cab." ord.', 28 Ago~. 181 O, fol. 192 v."

(10) lhid., fo!.471 v."

Page 38: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

256 JUAN BAUTISTA BARUA DE VECA

En el tiempo que estuvo Rivadeneira de canónigo doctoral en Lugo era maestro de capilla un gran músico, Francisco Nager, de los de ma­yor duración en dicho magisterio: 33 años. Nager, por motivos de salud se retiró del cargo, casi al mismo tiempo que Rivadeneira dejaba el suyo. Nager marchó a Monforte, a residir con un sobrino, falleciendo el 19 de septiembre de 1816""·

Le sustituirá el leonés Francisco Reyero, otro destacado músico, que procedía del magisterio de capilla de la Catedral de Zamora y acabaría en el de la metropolitana de Burgos.

Reyero, entre la tardía convocatoria de la vacante producida por Na­ger -más de un año después del óbito de éste-, las oposiciones celebra­das con demora y escuchado también con retraso el dictamen del tribu­nal juzgador, además de otras raras circunstancias, no será nombrado en Lugo hasta junio de 1818"''.

En la Catedral de Santiago debió permanecer Rivadeneira hasta media­dos de 1826, en que es nombrado auditor del Tribunal de la Rota, en Roma.

Veamos algo sobre su estancia en Santiago de Compostela. En primer lugar diremos que en el tomo 31 de Informaciones de limpieza de san­gre, conservado en el Archivo Capitular de la Catedral compostelana, aparece el siguiente asiento: N.º 2. José Antonio Rivadeneira González./ Canónigo doctoral de la Catedral de Lugo, electo canónigo cardenal de la de Santiago. Natural de la Casa de Loureiro, en San Miguel de Buci­ños, obispado de Lugo./ Nació 9-4-1774./ Padres: José Lorenzo Rivade­neira, natural de la Casa de Loureiro, y Margarita González, natural de Barbadanes, obispado de Orense.

La anotación está firmada por José Antonio Rivadeneira"".

En cuanto a las Actas capitulares, en el Libro 66, al folio 63, figura el siguiente acuerdo del Cabildo, de 9 agosto 1815: "Que se pongan edic­tos para la prebenda doctoral, vacante por promoción de don Manuel Ros al obispado de Tortosa, con término de 60 días""". En el de 1 O no­viembre 1815, se dice: "En esta sacristía se ha visto carta del Sr. D. Anto­nio Rivadeneira, doctoral de la catedral de Lugo, participando que S.M. le había agraciado con una de las cardenalicias de esta iglesia que ofrece. Y se acordó se le conteste y felicite"";'. En 24 de noviembre, se prorro­gan 6 meses los edictos a la canonjía doctoral"". En diciembre, José An-

( 11) J.B. Varela de Vega: "El magisrcrio Je capilla de la caredral de l.ugo en el siglo XIX", LV-CENSIA. Miscel;lnea de Cultura e lnvcsngación, N." 15, pp. 279-287.

( 12) Lugu, A.C., I.ih. 27 ( 1816-1819), Cab." ord. marres, 2 Jun. 1818, fol. 134. ( 13) Datos fa.cilitado~ por José Lópcz-Calo. ( 14) !bid .. Santiago de C:on1posrela, A.C., l.ib. 66, fol. 6.1. (15) !bid .. fol. 118 v." { 16) !bid., fol. 122.

Page 39: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

EL LUCLNSF j()Sf ANTCJN/() RIVAL)J::NtJRA 2S7

tonio Rivadeneira toma posesión, por poder, de la "prebenda y cardena­licia" vacante por muerte de Pedro Inguanzo. El apoderado es Manuel Chantres y Torre, canónigo de la Catedral de Santiago,,-'.

El 7 de febrero de 1816, el cardenal Rivadeneira procede a formular el tradicional juramento: "En este cabildo hizo el Sr. Cardenal Rivadenei­ra el juramento de guardar, cumplir y observar las constituciones, usos y costumbres loables de esta santa iglesia. Y después, en este mismo cabil­do, hizo la profesión de la fe"" 8

'. A partir de este día de febrero asiste ha­bitualmente a los cabildos.

En 1825 casi no asistió a ningún cabildo. El primero, después de mu­chos meses de ausencia, fue el 2 de septiembre de dicho año. Luego no vuelve a aparecer hasta el 27 de octubre"''>. Más adelante, el 18 de no­viembre, el 21 de enero de 1826, y los días 24 y 27 de este mismo mes, y así durante algunas semanas. Más tarde, casi no asistía a cabildos.

Terminando el año de 1826, el 20 de noviembre, se hace constar en Cabildo lo siguiente: "En este cabildo el Sr. cardenal Rivadeneira hizo presente que Su Santidad ha tenido la bondad de nombrarle su Prelado Doméstico y Auditor de la Sacra Rota Romana, y que se le hacía indis­pensable partir a regentar estos destinos, manifestando el sentimiento que le acompañaba al separarse de este Cabildo; en seguida entregó al Sr. Deán los documentos concernientes a este asunto y se retiró; y habiéndo­los examinado se acordó se conteste a dicho señor felicitándole y devol­viéndole sus documentos, y además se nombró a los Sres. Cardenal Escu­dero y canónigo Ve larde para que le visiten "1

.!111

En Lugo, en Junta del Cabildo, celebrado el viernes 7 de julio de este año de 1826, "se leyó una carta del Señor D. José Antonio Ribadeneira en que contesta al Cabildo con las expresiones más finas y afectuosas a la enhorabuena que éste le ha dado por el destino de Auditor de la Sacra Rota en Roma" 1.! 1·'.

Tres puntos de su biografía

Con esto termina esta fase de la vida del ilustre prelado lucense, pero antes de comenzar la de su gobierno de la diócesis vallisoletana, vamos a referirnos a tres puntos que estimamos importantes en su biografía. El prünero, el de su origen y primeros estudios que, al respecto, es recogido

(17) /bid., 31 Dic.1815, fol. 138. (18)/bid.,fol.154. ( 19) lhid., A.C., 182S, fol. 79. (20) fl,ú]., A.C., 1826, fo!. 177 v." (2 l) l.ugn A.C., l.ih. 30 (1825-lh), f(ll. 157 v"

Page 40: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

2-58 JUAN BAUTISTA BARELA /JF VFGA

por V. Cárcel Ortí, en Diccionario de Historia Eclesiástica de España, en los siguientes términos: "Hijo de noble familia, hizo estudios de Filoso­fía, Leyes y Cánones en la Universidad de Santiago, donde obtuvo el ba­chillerato; posteriormente se doctoró en la Universidad de Osma. Fue profesor de Instituciones canónicas en la Universidad compostelana"""·

Sobre su nacimiento en el seno de una noble familia no disponemos de datos suficientes, sólo la expresión recogida en su partida de bautis­mo -"de la Casa de Loureiro"-, y la posibilidad de pertenecer al linaje gallego, al parecer procedente de Ares (La Coruña), en la persona de José Loureiro Villa de Moros, quien prueba nobleza en la Real Chanci­llería de Valladolid (Sala de los Hijosdalgo), en 1701, según Eduardo Sei­jas Vázquez, en la Gran Enciclopedia Gallega''\ quien describe además el blasón: "Son sus armas, en campo de gules, cinco crecientes de plata puestos en aspa, y cargado, el de en medio, de una estrella de oro" 1

''1•

En cuanto a su estancia en Santiago, hay que añadir que fue rector de su Universidad y gobernador eclesiástico sede vacante del arzobispado, y antes, en Lugo, provisor y gobernador del obispado, capellán del obispo Peláez de Caunedo, su abogado de cámara, secretario del fondo pío be­neficia!, diputado de dispensas, indultos y gracias pontificias, comisario y juez apostólico de la Cruzada11

'1•

El segundo punto biográfico a considerar es el de su prebenda carde­nalicia en la Catedral de Santiago. Siempre hubo en Santiago canónigos cardenales, no cardenales del Sacro Colegio, consejeros del Papa y com­ponentes del cónclave en la elección de sumo pontífice, sino cardenales-presbíteros o cardenales-diáconos, prebendados con funcio­nes muy especiales -"cardinalis"-, fundamentales, en un Cabildo; en el de Santiago tradicionalmente uno de los siete canónigos que llevan este titulo y poseen algunas preeminencias exclusivamente suyas.

Finalmente, el tercer punto también poco puede comentarse, ya que apenas hay noticias de la estancia de Rivadeneira en Roma, durante el lustro escaso en ella, de 1826 a 1831.

Entre junio y julio de 1826, el papa León XII le nombró prelado do­méstico y auditor de la Sacra Rota Romana, cargos en los que debió per­manecer incluso en el de su sucesor en el solio pontificio, Pío VIII. Ade­más obtuvo el cargo de regente de la Penitenciaría Apostólica.

Prelado doméstico de S.S., era un nombramiento que suponía a Riva­deneira no sólo ascender a una dignidad eclesiástica superior, sino perte-

(22) V. C;ircel ()rtí: "Rivadcncir,1, Jo~é Antonio", l_)/cnunariu de Historiu Eclcsiástiei1 de Fsfhl-1/,1, Vol. 111, p. 2094.

(23) F.. Scijas \t\ízquez: ''l.ourciro. Lin.1jc gallego", Cran Fnciclo¡n·diu (;,11/cg.1, T. 19, p. 189. {24) /bid., p. 194. (2-5) V. Cárcel ()rtí, fue. cit.

Page 41: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

U. l.UG:NSF JOSÉ ANTONIO RIVADFNFIRA 259

necer a un circulo íntimo -familia- del papa. Esta clase de prelado es de origen muy antiguo y uno de los más grandes honores entre los prelados familiares del Romano Pontífice, con el tratamiento de Ilmo. y Rvdmo. Monseñor. A los prelados domésticos se les denominaba de "mantellet­ta", que era de seda violeta, y no formaban colegio. Como regente de la Sagrada Penitenciaría, Tribunal de la Curia Romana, era el vicario gene­ral del penitenciario mayor o presidente de dicho tribunal, cuya función consistía en la resolución de asuntos internos.

Obispo de Valladolid

Se ha señalado como el pontificado más largo de la época en Vallado­lid, el de José Antonio Rivadeneira, ocupando la mayor parte del reina­do de Isabel 11 (1833-1868).

Fue el rey Fernando VII, quien presenta a Rivadeneira para el obispa­do vallisoletano, para el que es preconizado en 28 de febrero de 1831. El 21 de junio entra oficialmente en la diócesis, y meses después el Cabildo de Lugo felicita a Rivadeneira, haciéndole un regalo por tan fausto moti­vo: "se gastaro:i 383 rs. en un obsequio al obispo de Valladolid", no se dice qué obsequio''"'.

El 2 9 de septiembre, se pondrá fin a uno de los períodos más funestos de la historia de España, con la muerte del rey Fernando VII, de un ata­que de apoplejía. Por cierto, justo un año antes -septiembre de 1832-, un ataque de gota puso en serio peligro la vida del rey; pero, para desdi­cha de nuestra historia, no peligró su aciago reinado. El cetro del "desea­do" produjo infinidad de desastres, por ejemplo, uno entre ellos: "a la vez que cerraba Universidades del país y demás centros de enseñanza, abría una escuela de Tauro1naquia. Toros y 1niseria. El alucinante n1undo de c;oya era la 1nás exacta rcalidad"· 2-:, y con10 herencia, una niña de tres aii.os, la futura Isabel 11, no n1enos desafortunada.

Reproduciendo una precisa descripción del nuncio Tibcri, el historia­dor !\1anuel Revuelta viene a decir entre otras cosas que, en general, en el clero bajo del primer tercio del XIX, así como en los curas rurales, ha­bía n1ucha ignorancia, escandalizando n1uchos clérigos por su conducta o embriaguez, y que los que abandonaron el hábito religioso -algunos­"hallan protección y los obispos sufren y callan"". Termina Revuelta: ••y antes de n1orir el rey se vislu111hran los elen1entos conflictivos que

1261 i\.C. l.ugo, Lih .. 1J, Cab." 1- Ln. 1832. ft)I.) \·." ¡l-1 ,\. Dominguez ()rti1: l/1stun,1 de J-.s/1.nl,1. !,,¡ tr,111sio1i11 del 1\11t1g11u .1! .l\'11c1•n Rég1111c11

i l 78'J- / 87.J.I. p. 305. (281 .\1. Re\·uelta (;011zak1: '"l.~1 lgk~ia l·~p.1iloL1 ,111(..; l.i crisis del Antiguo RL'ginll'n ( 1.SO.S-331", ll1s­

turi.i de f,1/gf('nd1'111-:~'fhliid. \'. i.d lgfesi<1 en{.¡ Ls{1c11/.1 nmtc111/l!1r,ii1t'd (1808-/97')), p. 11).

Page 42: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

260 JUAN BAUTISTA BARELA DE VEGA

han de poner en convulsión al catolicismo hispano tan pronto como es­talle la revolución política y la guerra civil, que Fernando VII fue incapaz de aventar a pesar de sus esfuerzos por asegurar el trono de Isabel II. La situación de la Iglesia era, externamente, como a principios del siglo. Pero internamente estaba mucho más debilitada. Era una Iglesia arcaica, cansada, internamente dividida y políticamente comprometida con el ab­solutismo. Una Iglesia que se ofrece por tercera vez como objeto de re­forma, crítica y venganza a los liberales, que muy pronto volverán a diri­gir los destinos de España"'"'.

Verdaderamente, el ataque de apoplejía sufrido por el rey fue tan fulmi­nante, que a éste no le dio tiempo de decir a la reina dónde se encontraba su testamento, que fue casualmente descubierto en un cajón secreto de su mesa. En el testamento dejaba a la reina como única gobernadora, hasta que Isabel II cumpliese 18 años; pero el mismo día del entierro del rey en El Escorial, "el administrador de correos de Talavera proclama como sucesor, al frente de los voluntarios realistas, a Carlos V, dando comienzo con ello a una guerra civil que había de durar siete años, y en la que iba a dirimirse de manera definitiva la lucha de liberales y absolutistas por el poder"''°'.

El trono y el altar

Insistiendo algo más sobre el episcopado en la época de Fernando VII, diremos con Baldomero Jiménez que: "La mayoría son hombres pacífi­cos, que no se resignan ni saben vivir si no es en el clima de la alianza del Trono y el Altar. Forcejean en ese sentido cuanto pueden. Por eso suelen estar con los poderes constituidos: con Fernando VII, mitificado por la guerra de la Independencia; con la regente Cristina (externamente al me­nos), aunque los liberales que la rodean destierren y maltraten a muchos de ellos por considerarlos sospechosos, no amigos de las nuevas corrientes (y no sin razón). Esta situación ya nos puede hacer sospechar que estos hombres no estaban para cultivar altas y serenas espiritualidades"""·

En suma, si los intelectuales al servicio de los Borbones, desde que la dinastía inicia en España su larga singladura, a comienzos del XVIII, se esfuerzan durante todo este siglo por no recurrir a la concesión papal como apoyo de los derechos o regalías de la Corona, considerando en cambio que dichas regalías son atributos propios de la soberanía, en es­pecial de lo que se ha denominado la monarquía absoluta de derecho di­vino, también en lo espiritual, los obispos y altas dignidades eclesiásticas,

(29) lbid. (30) M. Artola: Lu r,spaf1a de Ferna11do VII, p. 752. (31) 8. ji1néncz Duque: "Espiritualidad y apostolado", Historia de la Jg/csía en Esf1aiia. V. f.J

lglesia en la Fspui'ía cunten1poránca (JROR-1975), pp. 419-20.

Page 43: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

H LUCENSE JOSf ANTONIO RIVADENURA 261

durante el XIX, toleran medianamente el tradicional regalismo, en el sentido de intromisión i. legitima del poder civil en asuntos eclesiásticos.

Las iglesias Catedrales de toda la nación celebraron honras y funerales por el rey, mandados por R.O. de la reina Gobernadora. Mediante oficio, "el obispo Rivadeneira orden cantar un responso a fabordón en la Sala Capitular catedralicia, y que se celebrasen tres Misas solemnes con res­ponsos y vigilia cada una, en tres días sucesivos y toque de campanas"'''•.

Pontificado en Valladolid

Rivadeneira, persona de carácter recio, estricto en sus ideas y polémi­co, principalmente en el campo de la política -pudo haber sido el primer arzobispo de Valladolid-, no obstante fue fiel a la familia real, pues en la legislatura 1834-35, por su adhesión a las regencias -reina Gobernadora y Espartero- y a la reina niña Isabel 11, fue nombrado Prócer del Reino, y años después miembro del Consejo de S.M., senador vitalicio en la le­gislatura 1845-46, y condecorado con la Gran Cruz de la Real Orden Americana de Isabel la Católica.

Desde comienzos de su pontificado, Rivadeneira se preocupa de espe­cial manera por conseguir un nuevo Seminario para Valladolid, ya que el existente se encontraba en muy malas condiciones.

El Seminario de Valladolid, conforme al Concilio de Trento, data del último cuarto del siglo XVI, en que el abad de la Colegiata vallisoletana, más tarde Catedral, inicia su establecimiento: "el abad de la Colegiata de Valladolid, Alonso de Mendoza, pide jurisdicción al Papa Sixto V para fundar un Seminario. Esta petición fue concedida mediante Bula del 24 de agosto del año 1588 del Papa Sixto V, por la cual se constituía el Se­minario para 8 colegiales que serían acomodados en una casa próxima a la Colegiata""". Posteriormente, en el XVIII, el primer obispo de Valla­dolid, Bartolomé de la Plaza erigió el Seminario que sustituía al fundado por Alonso de Mendoza, con una capacidad para 24 colcgiales'l4'.

Algo parecido a lo sucedido con el primer obispo de la diócesis valli­soletana, ocurrirá pues al último. Además, consta que Rivadeneira no sólo "echó los cimientos de este Colegio Seminario, construyéndole en mucha parte", sino también dejó "por su celo grandes sumas para reali­zar su conclusión""". Atendió con gran interés al arreglo parroquial co­rrespondiente a los arciprestazgos vallisoletanos de Cigales, Matapozue-

(32) A.C. Valladolid, Lih. (1830-39), Cab." Gral. cxrr.", 4 Oct. 1833, fol. 149 r." y v." (33) E. (;an:ía ~lartín: f-) Se1ná1t1rio de Vulladnlid. Notas de historia y c.1tálogo ,fffÍsticn, p. 13. (34) i\1. de C,1<;tro: Fpiscopologio u<.llltsoletano, p. 216 (35) A<.í consta en el pie del n:trato que F. ~aco realizó, en 1856, a Rivadcncira.

Page 44: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

262 JUAN BAUTISTA BARELA DE VEGA

los, Portillo, Simancas, Tordesillas y T udela de Duero; labor que empren­dió durante su último año de gobierno, en 1856.

Persona de gran iniciativa y responsabilidad tuvo una gran actuación en dos ocasiones realmente dramáticas surgidas en 1834 y 1841. En la primera, la entrada rápida, casi inesperada, en julio de 1834, del cólera morbo asiático en Valladolid, que causó dos millares de muertos. Riva­deneira contaría además, en esta ocasión, con el gran apoyo del clero diocesano que, junto a los médicos, era lo único que se veía transitar por las calles durante los 36 días que duró la epidemia. En el mes de agosto, contrajo el cólera el maestro de capilla, Antonio García Valladolid. Así consta en el Cabildo celebrado el 1 de septiembre de este año de 1834, en cuyo contenido se dice: "Se leyó un memorial del Sr. Maestro de Ca­pilla en el que pedía enfermería extraordinaria para restablecerse de la enfermedad reinante que había padecido, y con vista de la Certificación del médico interino se le concedió por veinte días""". Se salvó, pues, del cólera, y aún viviría el gran músico 42 años más.

El obispo Rivadeneira convocó al Cabildo a efectos de celebrar, el 27 de agosto, un solemne Te Deum en la Catedral, en acción de gracias por la desaparición del cólera.

La segunda ocasión, fue con motivo del hundimiento de una de las torres de la Catedral, ocurrido el 31 de mayo de 1841, hecho que con­movió grandemente a los ciudadanos. De nuevo, Rivadeneira dio mues­tras de reciedumbre, así como el Cabildo, incluso unidades del Ejército.

Preocupación musical

La frecuente actuación de la capilla musical catedralicia a instancias de Rivadeneira, demuestra la especial inclinación de éste hacia la música. Lo manifestó a través de su interés en favor de la definición del dogma de la Inmaculada Concepción de María, misterio del que era muy devo­to. Tan es así que, junto al arzobispo de Santiago de Compostela, Vélez ( 1825-50), político tradicional y -contradictoriamente- hasta liberal, fundador del Seminario Diocesano compostelano en 1829, fue comisio­nado para tratar en Roma de la definición dogmática de la Inmaculada. Rivadeneira, en 1840, expresó al Cabildo catedralicio su deseo de que se cantase, en las festividades de la Purísima, el prefacio "Et te in Concep­tione lnmaculata", e incorporar la invocación ''Regina sine !abe concep­ta" en la letanía lauretana.

Es bien sabido que España estuvo siempre a la cabeza de las naciones católicas que acudían a Roma pidiendo la definición dogmática del mis­terio de la Inmaculada, principalmente a través de nuestros monarcas, de

{_)6) A.C. Valladolid, Lih. ( 1830-34), Cab." extr.", 1 Sep. 18 ~4. fnl. 186.

Page 45: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

H IUUNSEJOSf ANTONIO RIVADENFIRA 26.l

manera especial a partir del último austria, el rey Carlos 11, quien consi­guió del papa Inocencia XII el Oficio de la Inmaculada Concepción. Más adelante, Carlos III logró del papa Clemente Xlll que la Inmaculada fue­ra patrona de todos los dominios reales, y que ningún predicador secular o regular dejase de comenzar un sermón con las palabras "Sea bendito y alabado el Santísimo Sacramento del altar, y la Inmaculada Concepción de María Santísima, Señora nuestra, concebida sin mancha <le pecado original en el primer instante de su ser y animación. Amén".

Precisamente, en el citado 1840, el papa Gregorio XVI recibe las súplicas de 52 cardenales, arzobispos y obispos, insistentes en la proclamación del dogma de la Inmaculada Concepción de María, que se hace realidad con Pío IX, un 8 de diciembre de 1854, con redoblados disparos del cañón del Casti­llo de Sant' Angelo y el repique general de campanas de toda Roma"-.

El maestro de capilla García Valladolid, poco después, en 1855, com­pone el himno Tota pulchra, a cuatro voces y varios instrumentos''".

Hay que señalar que, en 1853, la capilla de música de la Catedral <le Valladolid disponía de un reglamento, que fue aprobado precisamente por Rivadeneira, corno se hace constar en un Cabildo de varios años des­pués: "Reglamento aparece firmado por varios Sres. Capitulares, apro­bado en Cabildo general ordinario, de 3 de Octubre de 1853, y también por el Excmo. e Ilmo. Sr. Obispo Rivadeneira"''"'.

Al igual que le sucedió en la Catedral de Lugo -siendo Doctoral 11-, co­nociendo a un gran maestro de capilla, Francisco Nager, le ocurre a Riva­deneira en la de Valladolid, con el maestro Antonio García Valladolid, mú­sico excelente, creador de una amplísima y numerosa producción -más de 400 obras-, quien llevaba en el magisterio de capilla cuatro años, cuando Rivadeneira entró a gobernar la diócesis vallisoletana. Se dio asimismo la circunstancia de que si el pontificado <le éste fue uno de los más largos de la época, la de duración del magisterio de García Valladolid fue de cerca <le cincuenta afias, el mayor hasta hoy en la Catedral vallisoletana.

El lucense José Antonio Rivadeneira González, último obispo de Va­lladolid, falleció en la ciudad del Pisucrga, el 26 de junio de 1856, a la edad de 82 años.

Bibliografía

-Art<ila, :vligucl: 1"<1 Ls/Jr11/a de Fen1¡111do Vil, t-.'ladrid, Espasa c:alpc, 1999. - C:jn.:cl ( )rrí, Viccntl': "R iv;1dcncira, José Antonio", Dic(ionario de l listori,1 I'.'t!eshistil·u

de Ls/huf¡_¡, Vol. 111, f\"ladrid, In:-.tituto Enrique f!órcz, c:.S.l.(~ .. 1973.

137) _J. Croi~~ct: A1io Crist1~111u. T. V. p. 400. (381 J. Lúpr.:1-C,ilo. /.t1 1111is1c,1 en f,1s C,1t1•dr<1/c:;: de C,1st1tl,1. V,d/<1d<!/id: 1\rcf,,ii·u de A1Jis1c,1, /, pp.

[ 7-:-'-254. (391 A.C. V,ilL1dolid. Lih. ( lXh~-!872), C.1h.". 1 Abr. 1867, fol. 18.

Page 46: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

2ó4 JUAN BAUTISTA RARHA DE VIOGA

- Castro, Manuel de: Episcopologio vallisoletano, Valladolid, 1904. -C~roisset, Juan: Año Cristiano, T.V., París {es traducción española), Librería de c;arnicr

Hermanos, Editores, 1877. - Domínguez Ortiz, Antonio: Historia de España. 9. La transición del Antiguo al Nuevo

Régimen (1789-1874), Barcelona, Planeta, 1988. - Gran Enciclopedia Gallega: "Buciños, San Miguel de", T. 4, Santiago de Compostela,

Silverio Cañada, 1974. - García Conde, Antonio; López Valcárcel, Amador: Episcopologio Lucense, Lugo, Fun­

dación Caixa Galicia, 1991. -García Martín, Enrique: El Seminario Diocesano de Valladolid. Notas de historia y ca­

tálogo artístico, Valladolid, Diputación Provincial, 1998. - Jiménez Duque, Baldomero: "Espiritualidad y apostolado", Historia de la Iglesia en

España V. La Iglesia en la España contemporánea (1808-1975), Madrid, B.A.C., 1979.

- López Valcárcel, Amador; García Conde, Antonio: Episcopologio Lucense, Lugo, fun­dación Caixa Galicia, 1991.

- López Valcárcel, Amador: Guía de la Diócesis de Lugo, Lugo, Caixa Galicia, Obra So­cial, 2002.

- Molejón Rañón, José: S.I. (~atedral de Lugo. Relación completa de todo el personal eclesiástico que ha conformado: el Cabildo C_atedralicio, Racioneros titulares y Cuerpo de Beneficiados (Años 1669-1988), Inédito.

- Revuelta (;onzález, Manuel: "La Iglesia española ante la crisis del Antiguo Régimen { 1808-33)", Historia de la Iglesia en f.spaña V. La Iglesia en la Es¡1aña contemporánea (1808-1975), Madrid, B.A.C., 1979.

- Seijas Vázquez, Eduardo: "Loureiro. Linaje gallego", Gran Enciclopedia Gallega, T. 19, Santiago de Compostela, Silverio Cañada Editor, 1974.

- VV.AA.: Historia de la Diócesis de Valladolid, Valladolid, Arzobispado-Diputación Provincial, 1996.

- Varela de Vega, Juan Bautista: "El magisterio de capilla de la Catedral de Lugo en el siglo XIX", L VCENSIA. Miscelánea de Cultura e Investigación, N." 15, Lugo, Semi­nario Diocesano, 1997.

Page 47: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

LA INVESTIGACIÓN EN VITICULTURA EN LA ESCUELA POLITÉCNICA SUPERIOR DE LUGO

Por GARCÍA BERRIOS, ].; CARCELÉN, E.; LASTRA, B.; SEGURA A.; CABALEIRO, C.

En la misma entrada del Campus universitario lucense sorprende grata­mente un pequeño pero bien alineado viñedo, lugar de práctica de los alum­nos de la Politécnica Superior. Sobre tales estudios e investigaciones escriben los ingenieros agrónomos J. García Berrios, E. Carcelén y C. Cabaleiro, y los biólogos B. Lastra y A. Segura, todos profesores de la U.S. C.

La investigación en temas vitícolas es siempre una apuesta por el futu­ro porque los resultados de las modificaciones que se introduzcan en la producción comercial en base a unos ensayos experimentales en condicio­nes normalmente poco reales o al menos controladas no se verán hasta que el viñedo tiene 10, 15 o más años. Hay dos aspectos básicos que con­dicionan cualquier tipo de investigación que se realice en temas vitícolas: el material vegetal utilizado y el control de las condiciones de desarrollo de la planta y de cada cosecha. Después de décadas de trabajos un tanto empíricos en viticultura, con conclusiones siempre locales y de un cierto abandono de los temas de producción a favor de las inversiones en tecno­logía en bodega, la investigacion vitícola empieza a evolucionar hacia es­tudios que tienen que tener como base una producción económicamente viable y con un objetivo principal de calidad. En los últimos años la inves­tigación vitícola ha empezado a utilizar nuevas tecnologías para el estudio tanto del material vegetal (caracterización, sanidad) como de la ecofisiolo­gía del cultivo y sus respuestas a las técnicas agronómicas empleadas.

La viticultura gallega actual

La viticultura resurge en Galicia a partir de la implantación de viñe­dos en lo que luego se llamó Denominación de Origen "Rías Baixas" y

Page 48: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

;::; "' " "'- e " " ~ n " ~ 'g "'

' ~

t"- ~

Page 49: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

l1\iVf.'STIGAC/()J\1 EN VJTICULTURA 267

en base a prácticamente a una variedad, el Albariño. La extraordinaria calidad de los vinos producidos propició la expansión del cultivo hasta las aproximadamente 2300 hectáreas actuales y animó a una cierta re-es­tructuración de los viñedos del Ribeiro y Valdeorras que ya habían ini­ciado procesos similares de renovación para potenciar las variedades lo­cales frente a variedades foráneas muy productivas pero de escasa cali­dad, responsables, en buena medida, de los problemas que aquejan a la viticultura gallega. Ribeira Sacra y Monterrei completan el conjunto de Denominaciones de Origen aumentando de ese modo la oferta en diver­sidad de vinos de la Comunidad Auntónorna Gallega. Se prima en todos los casos la utilización de las últimas tecnologías en bodega pero la in­vestigación en viticultura, mucho más lenta y con resultados inciertos, no es igualmente potenciada. Cuando los primeros viñedos están cumplien­do 20-30 años, se ha visto que hay muchos problemas por resolver y los técnicos en campo se encuentran muy limitados por la falta de conoci­mientos precisos, para las variedades y condiciones locales, sobre por­tainjcrtos a utilizar, sistemas de conducción, sistemas de mantenimiento de suelo, mecanización, etc. La utilización de material vegetal sin control ni certificación sanitaria ha dado lugar a viñedos muy heterogéneos, con una elevada presencia de virosis y con problemas de control fitosanitario que acaban repercutiendo en bodega y en la rentabilidad de la explota­cion vitícola. Los enólogos se han dado cuenta de que, si la materia pri­ma no es de excelente calidad, no es posible hacer vinos que superen el estandar y no hay mostos de calidad en viñedos con problemas. La es­tructura de los viñedos y el tipo de conducción y vigor de las cepas impi­de la mecanización; las condiciones ambientales hacen que el control fi­tosanitario sea complejo, la recolección es cara y los riesgos muy altos. Con esos costes de producción, el precio de la uva se dispara y los vinos pueden dejar de ser competitivos en un mercado en el que han aparecido multitud de vinos jóvenes con excelente relación calidad/precio.

Investigadores de la Universidad de Santiago desde los Departamen­tos de Biología Vegetal y Producción Vegetal, en la Escuela Politécnica Superior, han realizado numerosos estudios que se han centrado, por un lado en la sanidad del material vegetal en los ternas referentes a virosis y bacteriosis sistémicas, y por otro en control de plagas y enfermedades y estudio de portainjertos y sistemas de mantenimiento de suelo en viñedos de las D.O. Rías Baixas y Ribeira Sacra.

Estado sanitario de los viñedos gallegos

Se han realizado estudios epidemiológicos en varias fases: 1992/93, 1997/98 y 2001. En una primera fase se hizo una amplia prospección

Page 50: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 51: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

lt·.JVFSTICAC/C)t·-.' Ll\f V/TJCUJ.TURA 269

por casi todas las denominaciones de origen existentes hasta la fecha lo que permitió constatar la presencia generalizada (casi un 60% de los vi­ñedos analizados y un 40% de las cepas) del virus del enrollado, princi­palmente el GLRaV-3 (Grapevine Leafroll associated Virus-3); los sínto­mas eran claros y bastante espectaculares sobre todo en variedades tin­tas. Se vio también que había una incidencia relativamente baja ( 11 % ) del virus considerado más grave, el entrenudo corto de la vid (GFLV, Grapevine Fanleaf Virus). El trabajo se centró en el virus del enrollado y en la zona en la que su incidencia había sido mayor, la Denominación de Origen Rías Baixas y especialmente en la variedad Albariño. Se hizo una prospección en la que se tuvo en cuenta la edad y situación de las cepas, desde las aisladas, centenarias o no, sin injertar, que habían sido fuente de material vegetal para los injertos de las primeras plantaciones, hasta las plantaciones de menos de 5 años, pasando por los viñedos que esta­ban entrando en plena producción (entre 5 y 20 años). Se separaron también las tres subzonas que en aquel momento existían en la denomi­nación de origen, Salnés, Condado y Rosal. La incidencia del virus fue similar en todas las zonas y edades de plantación o cepas, entre el 40 y el 50'X, y el virus 3 (GLRaV-3) el predominante claramente puesto que sólo 3 cepas aisladas y 6 cepas jóvenes resultaron positivas frente al serotipo 1 y no se detectó un número significativo de cepas con síntomas que no reaccionaran frente a uno de esos dos serotipos. Durante varios años en dos viñedos de la variedad Albariño se evaluaron los efectos del virus (GLRaV-3); los daños no son importantes en lo que se refiere a vigor y producción pero las uvas maduran mal y de forma irregular y dan lugar a mostos con aproximadamente 1 ºBrix menos que las sanas. En una va­riedad que algunos años tiene dificultades para madurar, este descenso en graduación puede representar un problema grave de calidad. La ten­dencia en las bodegas es al pago de la uva en función del contenido en azúcar por lo que ese ºBrix inferior tiene una traducción directa en ingre­sos del viticultor. Pero, dado que los síntomas no son espectaculares, que las cepas no sufren daños aparentes y que las condiciones ambientales de cada año tienen una influencia decisiva en la graduación de los mostos, resulta difícil concienciar al viticultor del problema que representa tener un viñedo con baja calidad sanitaria. Los sistemas de conducción utiliza­dos y el extraordinario vigor de la variedad Albariño, especialmente cuando se injerta sobre patrones poco apropiados, hacen que los proble­mas de maduración sean comunes y la presencia del virus contribuye a agravarlos.

Estudios epidemiológicos

Desde hacía varios años se sabía que había una transmisión vectorial del virus del enrollado por cochinillas algodonosas (Pseudococcidae)

Page 52: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 53: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

INVEST/GAC/CÍN EN VIT/Clll.TURA 271

pero no estaban bien documentados los casos de dispersión del virus en campo ni caracterizado el modo de transmisión. En un viñedo de O Sal­nés, establecido con clones seleccionados y controlados sobre portainjer­tos certificados clonales, aparecen 2 años después de la plantación varias cepas enfermas lo que, dado que el virus no se transmite de forma mecá­nica, nos puso en alerta por la posible presencia de vectores que nunca se llegaron a localizar en esa parcela. Posteriormente, en un viñedo situado en la península del Morrazo se constató la dispersión del virus y sí se descubrieron cochinillas algodonosas de la especie Planococcus citri Ris­so, que resultaron vectores en ensayos realizados en condiciones contro­ladas. La evolución de la epidemia en esa parcela fue bastante espectacu­lar con una incidencia que pasó del 33% en 1991 al 97% desde el año 2000. Se realizaron estudios de distribución espacial de plantas virosadas en otros 7 viñedos y los resultados de los análisis estadísticos siguiendo varios modelos que evaluan gradientes de enfermedad e índices de agre­gación y dispersión indican que en algunos casos hay tendencia a una mayor incidencia en bordes de parcela y en otros casos que hay focos de plantas virosadas que no son debidos al azar, es decir, que parecen res­ponder a transmisión en campo por vectores a partir de cepas enfermas dentro de la parcela o desde los viñedos vecinos. La presencia de cochini­llas algodonosas es rara en estas zonas y las poblaciones varían de un año a otro considerablemente debido a condiciones ambientales, trata­mientos insecticidas contra otras plagas y presencia de parásitos y depre­dadores que controlan las poblaciones, pero para la transmisión del vi­rus no son necesarios niveles de infestación muy elevados y las cochini­llas algodonosas son comunes en cítricos y ornamentales muy frecuentes en las zonas costeras de la provincia de Pontevedra. Dada la elevada in­cidencia del virus en la zona, la llegada y proliferación de vectores de cualquiera de las especies que se conoce hoy que lo son, propiciaría una extensión rápida del virus lo que pondría en peligro las posibles planta­ciones futuras que se lleguen a realizar con material certificado libre de virus, dejando sin efecto un esfuerzo en la producción de planta sana que es caro y laborioso.

El conocimiento de la situación en Rías Baixas nos llevó a iniciar en 1997 una nueva prospección por la joven denominación de origen "Ri­beira Sacra" que estaba sufriendo un proceso similar al de Rías Baixas en los años 80: establecimiento de numerosas plantaciones con material vegetal sin control. El nivel de incidencia del enrollado es menor en estas zonas pero el análisis comparativo de cepas con síntomas indica que el virus predominante es el 1 en vez del 3. Los síntomas de enrollado en la variedad Mencía y también en el Alicante, son bastante confusos y muy variables en función de las condiciones meteorológicas, por lo que los es­tudios de distribución espacial de la enfermedad establecidos en base a

Page 54: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

272 JllUAN GARCÍA Bt:RR/OS Y OTROS

síntomas no resultan tan representativos como en Rías Baixas. Es posible que estén presentes otros virus del enrollado no analizados ya que en la actualidad hay 8-9 serotipos diferentes, lo que complica extraordinaria­mente los estudios epidemiológicos. En esta zona no se encontraron co­chinillas algodonosas pero sí Parthenoleucanium corni, un coccido; en la actualidad se sabe que algunos mecidos (Pu/vinaria vitis) son vectores de GLRa V-3 y parece que también el tipo 1 podría tener transmisión vecto­rial por algunos pseudococcidos (Heliococcus bohemicus y Phenacoc­cus aceris) y Parthenoleucanium corni aunque no hay trabajos que mues­tren su dispersión en campo. El predominio del tipo 1, típico de Europa Central, frente al tipo 3, típico de los países mediterráneos, podría estar cambiando ya que la mayoría de las plantaciones realizadas en los últi­mos 10 aiíos se han hecho con material procedente de viveros mediterrá­neos (Italia y Levante español). Cuando hemos analizado lotes de plan­tas utilizadas en estas nuevas plantaciones en Ribeira Sacra se ha visto que la presencia de virus del enrollado es relativamente frecuente y que el tipo detectado es siempre el GLRa V-3. Dado que este virus parece ser mucho mas fácilmente transmisible que el 1, con un gran número de es­pecies que pueden ser vectores, es previsible que a medio plazo sea este virus el predominante. En el año 2001 se ha vuelto a analizar material vegetal de Ribeira Sacra y parece confirmarse este cambio de dominancia de un virus frente al otro. Además se han detectado algunos nepovirus diferentes del GFLV y también el virus del jaspeado (GFkV, Grapevine Fleck Virus) y el virus A (GVA, Grapevine Virus A), que se ha asociado a enfermedades tipo "Stem pitting" y que también es transmitido por co­chinillas algodonosas; el GVA no se había detectado en la prospección de 1997 y el jaspeado parece haber aumentado. Los efectos del libre movi­miento del material vegetal y la ausencia de variedades tradicionales cer­tificadas libres de virus está favoreciendo el deterioro del estado sanita­rio. No son virosis graves en el sentido que haya que temer por la vida de las plantaciones pero indudablemente reducirán su período producti­vo y repercutirán negativamente sobre la calidad.

Acrobacterium tumcfaciens

Dentro del mismo Proyecto de Investigación financiado por la Conse­llería de Educación de la Xunta de Galicia en 1996, se realizaron estu­dios encaminados a determinar la presencia y difusión de otro patógeno presente en el material de propagación que puede contribuir al deterioro precoz de los viiíedos, la bacteria Agrobacterium tumefaciens. Se realiza­ron muestreos por todas las zonas vitícolas gallegas para estimar la inci­dencia de los tumores de la vid en Galicia; los síntomas aparecen prácti-

Page 55: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

INVEST!(;ACTÓN EN VfTfrtll.TURA 273

camente en todas las zonas, siendo la O.O. Ribciro donde hay un mayor número de parcelas afectadas. La D.O. Rías Baixas presentó una menor extensión de la enfermedad que, entre otros facrores, podría ser debida a que el cv. Albariño fue también en el que con menor frecuencia se obser­varon tumores en todas las comarcas examinadas. Los muestreos realiza­dos en la zona de Ribeira Sacra indican que la incidencia de esta bacte­riosis es baja, pero está presente en la mayoría de subzonas, especialmen­te en aquellas parcelas con mala orientación y en las que son frecuentes las heladas primaverales (Belesar, Pantón). La distribución de síntomas en cinco viñedos estudiados presentó agrupaciones significativas de plan­tas enfermas, lo que indica que la infección procedía, bien del material de propagación, bien de la presencia de inóculo en el suelo procedente de plantaciones anteriores o bien de viñedos adyacentes con tumores. Esto indica que el potencial de reinfección a partir de parcelas infectadas es alto y por tanto las replantaciones parciales son susceptibles de ser rápi­damente contaminadas. Para estudiar las posibilidades de aplicación del control biológico en la zona de estudio se ha realizado en primer lugar un estudio de sensibilidad de variedades tradicionales gallegas; ninguna es inmune a la enfermedad, pero la susceptibilidad del Albariño parece ser inferior a los otros cultivares. Las cepas locales aisladas no presenta­ron diferencias de virulencia.

Condicionantes de la producción

Control de Plagas y Enfermedades de la vid

Desde 1999 hemos iniciado una línea de investigacion sobre el uso de aceites naturales en el control de plagas y enfermedades de la vid. Los aceites han sido utilizados desde antiguo pero normalmente sólo en con­trol de plagas y en aplicaciones invernales de aceites exclusivamente mi­nerales ("aceites de invierno"); los problemas de fitotoxicidad han limi­tado su uso en vegetación pero la aparición de los aceites minerales de rango estrecho de destilación ("aceites de verano") y la introducción del uso de aceites vegetales y de pescado ha hecho que en los últimos 10 años se estén explorando nuevos usos para su recomendación en progra­mas de producción integrada por sus características de buen control de organismos diversos a baja dosis, bajo coste, baja o nula toxicidad para el hombre y fauna auxiliar, puesto que muchos de ellos ya tienen calidad alimentaria y excelentes propiedades de distribución y adherencia a las plantas. Los ensayos preliminares en condiciones controladas tanto en cámaras como en invernadero permitieron fijar las dosis más adecuadas (en torno al 1 %) y los niveles de fitotoxicidad y los primeros ensayos en

Page 56: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

274 JUUÁN GARCÍA RERRIOS Y OTROS

campo en viñedos comerciales han sido muy satisfactorios ya que los problemas de fitotoxicidad han sido mínimos y la eficacia en muchos ca­sos similar o comparable a la de productos comerciales en el control de oidio <le la vid ( Uncinula necator) y también frente a plagas de impor­tancia como polilla del racimo y erinosis y presentaron un cierto nivel de repelencia de trips y mosquito verde. Su utilización en mezclas con pro­ductos fitosanitarios de última generación y alta eficacia puede permitir reducir dosis y por tanto el coste de la aplicación y el impacto que dichos productos tienen en el medio ambiente por lo que son de gran interés en los programas de Producción Integrada.

Portainjertos

En 1989 investigadores de CSIC en colaboración con la Universidad de Santiago establecieron una parcela de comparación de clones <le Alba­riño libres de virus, entre ellos uno procedente de cultivo in vitro. La comparación se hizo sobre dos portainjertos, el 504 y el 196-17C y se tomaron datos sobre la entrada en producción de las cepas. El desarrollo vegetativo fue similar para los dos patrones pero el 504 tuvo mejor comportamiento productivo en el período estudiado sin detrimento de la calidad del mosto. Los tres clones de Albariño comparados presentaron características muy similares y el clon procedente de cultivo in uitro pre­sentó un mayor desarrollo vegetativo incial que se iguala posteriormente y una mayor producción que se mantuvo durante los tres ai'íos superior a los otros tres clones. Si hien la entrada en producción es importante en un nuevo vii'íedo, el efecto <le los portainjertos debe ser observado du­rante al menos 1 O ai'íos para poder dar recomendaciones precisas. La existencia de clones de Albariño libres de virus y con buen comporta­miento productivo es interesante pero son organismos competentes quie­nes deben acelerar los procesos de certificación para que ese 1naterial pueda estar a disposición de los viticultores cuanto antes.

Mantenimiento de suelo

Dentro <le un proyecto de investigación financiado por el Instituto Nacional de Investigaciones Agrarias en 2000, se están realizando ensa­yos en la O.O. Rías Baixas y en la D.O. Riheira Sacra. El objetivo del Proyecto es estudiar los efectos <le los sistemas de mantenimiento de sue­lo en el contenido en nutrientes y humedad <le! suelo y su repercusión en la actividad fotosintética y otros parámetros fisiológicos de las cepas y el estudio de la relación entre los efectos de los sistemas de mantenimiento del suelo en los parámetros anteriormente citados y el desarrollo de las

Page 57: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

/1'\'\'/-.'ST/(;J\(:JC)N /":,;\,¡' VITJ(;U/_TCIRA 2:-''i

cepas, vigor, precocidad en entrada en producción, cosecha y característi­cas del mosto y calidad del vino producido.

En Ribeira Sacra los tratamientos realizados en una parcela en banca­les con cepas de 5 años de la variedad Mencía, iueron laboreo manual, pradera temporal y mulching orgánico inerte que se distribuyeron al azar en los bancales. Los datos preliminares de este ensayo indican que el mulching orgánico produce una reducción de cosecha por una inferior tasa de cuajado de flor. El control de la vegetación es total tanto con el arranque manual como con el empajado y un solo tratamiento herbicida consigue la casi total eliminación de vegetación del suelo. Los compo­nentes del rendimiento, con10 es lógico, todavía no 1nuestran diferencias, salvo en el caso del mulching en el que la producción es inferior por los problemas de cuajado. En Rías Baixas los ensayos se llevan a cabo en una parcela con cepas de Albariño de 1 O años de edad, en terrenos con pendiente irregular, donde los problemas de erosión son inquietantes de­bido a la limitada profundidad del suelo. Se intenta ver como el manejo del suelo influye en la calidad del vino y en la economía de la explota­ción vitivinícola y es, por tanto, un análisis complejo donde se manejan 1nuchos parán1etros y variables que, en con1hinación, pueden ayudarnos a comprender las claves que hagan factible una viticultura que ya da vi­nos de gran calidad, pero que se enfrenta a un reto de competitividad en costes y en la disponibilidad de mano de obra.

Condicionantes y perspectivas

Muchas veces es difícil detectar los problemas comunes subyacentes en una actividad agrícola, en especial, si no son, con10 con frecuencia ocurre, objeto de la ocupación exclusiva de quienes poseen o rr1anejan la explotación; esto hace que no se identifiquen ni solucionen los prohle­n1as de la 111cjor y rnjs rápida 1nanera posible. No obstante, algunas c1n­presas muestran una gran inquietud y de1nandan esos conocin1icntos, poniendo por su parte una gran cantidad de 111edios y recursos, que posi­bilitan el desarrollo de nuestra labor, con un coste extra para ellos y dan­do muestras de una gran preocupación y madurez pues son los primeros en comprender que forman parte de un grupo más amplio en el que to­dos estamos implicados y en el que nos va la supervivencia de la activi­dad en nuestra comunidad. Sin embargo, para llevar a cabo una investi­gación en viticultura a medio y largo plazo es imprescindible disponer de parcelas cxpcri1nctantales propias, con personal y equipan1iento especia­lizado para poder "arriesgar" en los plantean1ientos de una investigación avanzada sin que ello suponga una alteración importante de la actividad productiva de una parcela comercial.

Page 58: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 59: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

INVESTIGACIÓN EN VITICULTURA 277

Bibliografía

Cabaleiro, C., ].J. García Berrios y A. Segura. 1993. Injerto en verde de vid: puesta a punto de la técnica francesa de propagación y detección de virus. Vitivini­cultura 5-6 ( 1993): 43-46.

Cabaleiro, C., ].J. García Berrios y A. Segura. 1995. Effect of shoot apex culture and heat therapy on the performance of Vitis vinifera cv. Albariño trained on an ho­rizontal trellis. GESCO.

Cabaleiro, C. y J. García Berrios. 1995. Influencia del Portainjerto en la produc­ción y calidad del mosto de la variedad Albariño. Actas 1 Congreso Internacional de la Vitivinicultura Atlántica (1994) publicadas por la Xunta de Galicia pp: 199-202.

Cabaleiro, C., A. Segura y M.L. González. 1995. Efecto del enrollado de la vid en la variedad Albariño. Actas 1 Congreso Internacional de la Vitivinicultura Atlán­tica (1994) publicadas por la Xunta de Galicia pp: 187-192.

Cabaleiro, C. y A. Segura. 1996. Efecto del enrollado de la vid (GLRaV-3) en un viñedo en plena producción del cultivar "Albariño". INIA, serie Producción y Pro­tección Vegetal Vol 11(3): 451-463.

Cabalciro, C. and A. Segura. 1997. Field Transmission of Grapevine Leafroll as­sociated Virus-3 (GLRaV-3) by the mealybug Planococcus citri. Plant Disease 81: 283-287.

Cabaleiro, C. and A. Segura. 1997. Sorne characteristics of the transmission of Grapevine Leafroll associated Virus 3 by Planucuccus citri Risso. European J. of Plant Pathology, 103: 373-378.

Cabaleiro, C. y A. Segura. 1997. Photosynthesis in grapevines infected with lea­froll virus (GLRa V-3).: 12th Congress lnternational Council for the Study of Yiruses and virus-like diseases of the Grapevine. Lisboa, Octubre.

Cabaleiro, C. 1999. Irregular distriburion of grapevine leafroll 1 and 3 in vine­yards in the north west Spain. 111 International Plant Virus Epidemiology Sympo­sium. Almería, Abril 1999.

Cabaleiro, C., A. Segura and J. García Berrios. 1999. Effect of grapevine leafroll associated virus 3 on the physiology and must of Vitis vinifera L. cv. Alhariño follo­wing contamination in the field. Am. J. of Vitic. and Enology. 50(1 ): 40-44.

Cabaleiro, C. 2002. Transmission of GLRaV-3 to healthy plant material. IV In­ternacional Plant Virus Epidemiology Symposium. Ascherleben, Alemania.

Cabaleiro, C., A. Piñeiro, O. Rosende y E. C:arcelén. 2002. Nepovirus en fram­bueso y vid en la provincia de Lugo. X (~ongreso Sociedad Espa11ola de Fitopatolo­gía, Almería.

c;arcía-Berios, J.J. y C. Cabaleiro. 2000. Viñedos de la l).0. Ribeira Sacra: Hete­rogeneidad varietal y sanitaria. Tercer Simposio Internacional Zonificación Vitiviní­cola. Puerto de la C:ruz (Tenerife) 7-13 de Mayo.

Hernandez Riesco, S., e:. c:abaleiro, .J . .Jacas y B. Martín. 2002. El e1npleo de aceites minerales, vegetales y de pescado en el Control Integrado de plagas y enfer­medades del viñedo. Bol. San. Veg. Plagas, 28: 225-239.

Lastra Pozo, B. y M. M. Lopez. 1995. Estudios prelin1inares de la incidencia <le Agrohacterium en viñedos de (~alicia. Actas I Congreso Internacional de la Vitivini­cultura Atlántica ( 1994) publicadas por la Xunta de Galicia pp 193-196.

Page 60: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

278 JUUÁN GARCÍA BERR/OS Y OTROS

Lastra Pozo, B. 1998. Agrobacterium spp en cultivares de vid en Galicia. Destri­bución, caracterización de cepas bacterianas y sensibilidad de cultivares y portainjer­tos. Tesis Doctoral, Despartamento de Biología Vegetal, Universidad de Santiago de Compostela.

Segura, A., C. Cabaleiro, J.R. Vidal, M.L. González y J.L.G. Mantilla. 1993. In· cidencia de las virosis en las vides gallegas. Cuaderno n"l 3 Seminario de Escudos Galegos, Area de C~iencias Agrarias.

Silvarrey, C., J. Jacas, J.J. García Berrios y C. Cabaleiro. 2000. Uso de aceites en control fitosanitario en vid. Viticultura y Enología Profesional Marzo/Abril: 25-36.

Page 61: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

MOSTRAS HERÁLDICAS DO RURAL NO CONCELLO DE LUGO

Por ]OSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

Na cidade de Lugo son moi abondosas as mostras de heráldica, signo que a fidalguía local deixou nas súas moradas vilcgas. Esta si1nboloxía foi máis ben abondosa ata entrado o século XX, no que a febre especulativa fixo desaparecer non só os antergos pazos urbanos serrón tarnén os em­blemas heráldicos que ennobrecían as vellas rúas da cidade. Pero o obxec­tivo que nos marcamos neste trahallo é outro, pois sabemos que en breve sairá á luz un estudio que recolle as mostras heráldicas da cidade. Aquí analízanse os escudos que atopamos hoxe en día nas parroquias rurais do concello. Non sabemos se nos anos pasados houbo moitos máis; si pode­mos dicir que, sen seren ahondosos, son suficientes para facer unha cha­mada á súa conservación, xa que hai perigo de que moitos se perdan para sempre.

Casa de Belón, en Coeo, fundada por D. Pedro Be Ión e Navia, no ano 1700. É un exemplo das que a fida/guía tiña no rural de Lugo. Sen brasón, pero cunha

pedra nunha esquina sen labrar. Fennosa mostra de arquitectura pacega.

Page 62: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

280 JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

Escudos existentes

CASA PEDREGUEIRA

No lugar de Fontesnovas, pertencente á freguesía de Sto. Esteva de Bcnadc, e moi preto do Rego de Gundín, álzase esta mansión señorial, da que no Catastro do Marqués da Ensenada se nos di: "Casa de un alto en el lugar de Fontesnobas, de 6 varas de frente y 15 de fondo, otra te­rrena al mismo sitio de 6 varas de frente y 4 de fondo. Engadíndosenos: Estos bienes son de foro y pertenecen al dominio de D. Vicente María de Prado que percive del colono 46 ferrados de centeno y 4 capones ...

Noutro lugar do devandito Catastro, atopamos o nome do colono, quen asimesmo figura como fidalgo na relación : "D. Lorenzo da Fraga y Aguiar, mayor de los 40 años, casado, tres criados mayores de los 18, dos sobrinos menores y una sobrina además de su padre mayor de los 60"".

Escudos:

Escudo da portada da Casa Pedregueira

A.- Sobre dun muro, e preto do seu antergo emprazamento, tim­brando a portalada do predio.

Descrición:

Escudo Cuarteado en cruz.

1." Dous leóns, empiriquitados a unha cruz. (armas correspondentcs ós Arias de Prado, tal e como nos aparecen no vello solar de Prado en Friol, e nunha casa da rúa de San Pedro de Lugo).

2.º Castelo, que pertcnce ós Arias de Sirga!. Que nos apelidos contraéuse en Sival como ollamos nos pertenecentes á casa de Friol.

3.º Águia Exploiada, cornada e membrada, propia dos Aguiar.

4.º Árbore, que conxuntamente ós cuarteis 1.º e 2.º conforman as ar­mas dos Prado que usaron entroutros os proxenitores do primeiro Mar­qués de Hombreirci.

Decórase con profusión de follaxe moi do gusto barroco.

B.- A carón do beircado da casa preto do camiño.

Page 63: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

MOSTRAS HERÁLDICAS DO RURAL NO CONCHLO DF LUGO 281

ftlaclo

,,Ac;viar

Outra das labras heráldicas da casa

CASA DE FONTEBOA

l\.Ria:,<k5iroal < Sivoll

-f'iñtiti0

Escudo da Casa de Fonteboa de Fixós

No lugar de Fixós, parroquia de Santa Marta de Fixós. Este lugar, no medievo somentes estaba ocupado polo chamado Pacio Vello. Aínda hoxe en día conserva na toponimia os indicios da amiga mansión seño­rial; así os lugares de: A Porta, Enriba, Aira Vella, Fome e o do Pacio, sendo o senlleiro ocupado na actualidade pula edificación que reformou no ano 1902 D. Manuel Abe! Vázquez de Paredes, descendente das ca­sas de Mera, Vilamoure, Carrigueiros e Vigo de Bacurín, da que traería, tras vender os seus dereitos sucesorios nas terras do Burgo de San Vicen­te, e de Bacurín, dous escudiños xemeos, con ielmos revirados para cada un scu lado. Destes escudiños, que estiveron moitos anos tirados dentro da palleira, un foi colocado polo actual propietario do inmoble na facha­da da casa.

Descrición:

Escudo sinxelo timbrado con ielmo volto á esquerda, dous lobos te­nantes, que fan alusión os Núñez de Vaamonde da Casa do Fidalgo de Poutomillos, descendentes da casa de Carrigueiros no Burgo. No campo do brasón, que figura partido no xefe, con crecentes de prata e rosa de ouro en fondo azur (azul), no baixo, de prata, Xabarín de sable (negro), armas estas con variacións propias da liñaxe dos Ahel.

O outro escudo xemeo, timhráhase con ielmo volto á destro. E tiña nun só cuartel as armas dos Ulloa de Mera, atopándose na actualidade metido na parede da pallcira.

Page 64: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

282 ¡osf MANUEL AREL FXPCÍS/TO

Na casa de Fonteboa de Fixós, gárdase un interesante arquivo sobre moitas casas nobres da zona.

TORRE DE FONTEGRANDE

Esta anterga mansión señorial, é á que hoxe se lle chama Casa Gran­de de Vilamoure, lugar este que andando os anos atopámolo brincando da parroquia de Saa a Soñar. Pertencéu a D. Domingo Díaz de Gaioso, que casado con Dna. Basilia Sanjurjo Montenegro, deu principio a unha dilatadísima estirpe (o autor que esto escribe descende alomenos por cin­co líneas da devandita parella), dando comenzo ós chamados Gaioso de Vilamoure.

As armas dos Gaioso de Vilamoure aparécennos na casa principal, so­bre unha portada da casa petrucial (hoxe desaparecida e trasladado o es­cudo á capela de San Antonio) que antaño tivo torre adosada como así figura nas tomas de posesión do morgado. Aparecen asimesmo baixo a espadaña da fermosa capela de San Antonio que sustituíu no XVIII a ou­tra máis sinxela. Tamén atoparemos estas mesmas armas no Pazo do Pombal en Sta. María Madalena de Coeses, e na Capela do Pazo de Pei­tieiros (adicada a San Miguel) en San Pedro de Soñar.

Escudo da casa de Vilamoure

Descrición:

Os Gaioso de Vilamoure traen como brasón un escudo tronzado, fi­gurando na parte dereita, as troitas gaiadas de seu, en campo dourado refundidas coas tablas Awis dos Parga. No lado esquerdo aparécennos en campo azur, o "M" dourado e coroado máis o "O" entremediado dos Sanxurxo Montenegro. A senlleira partición figura prolongarse aga­rimosa nos seus fondais de ondiñas de azur e prata, sobre o que, un cam­po dourado fai fondo a un castelo do scu color lembrando o vello solar dos Mirapeixe nos seus vcncellos cos Lugos.

Page 65: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

MUSTRAS Ht'RÁLDICAS DO RURAL NO CONCHLO D!c LllGO 283

-'''-·"--· ·"' ->

Escudo na fachada

'bfti4\I'""'" ~ da capela do Santo Antonio de Vilamoure.

Escudo na mesa do altar da Capela de Vi­lamoure; é o mesmo que figura no libro de ouro de D. Alejandro Pedrosa, documento que a pesares dalgún que outro erro nos achega moitos coñecementos nos eidos da heráldica e da xenealoxía.

~ ~°"'/~ . r<~Te~~11 \:·4 ''··_. -·~ _· :-~(~~:; ;f ~ ~ )~ •,, .' : •.. :: -. 1 : ,{, f;'(1 ~1j"'1 ''. ,...,.,. '""""~· ' ~ /. ''* ' ''"''.' .. ' ·~. '.!. ! •. ! ·u· -:·• . ,~~-~,,-.,;..-J.,,., J , , ', ' ·~-· --ix,--,,,' : • · r~.c..:-.:. · ,- º , "''

<l'.,"'Mh". 9 !\<.>(,~~-~?,' 1 .. ··tt<i.'.r, ~ , -,'(~-==-.o.. 11Y~~ ,,'~<~~1 ~:"""" {_ / .,. '•

'f!.;-·, r -.,

Outro escudo, agora no interior da capela, mesmo na mesa do altar maior; este é idéntico ó que figura nunha silla de man que podemos ad­mirar no Museo Forteza de San Paio de Nada, e que proveniente do pazo de Rosende en Sober, pertencéu a D. Salvador Gayoso Montene­gro, dono entre outros bens da casa de Vilamoure en terras de Lugo.

'-~~-. ~" . _ _,

CASA DE GAYOSO

No lugar de Peiticiros, parroquia de San Pedro de Soñar, érguese esta casa que foi de D. José Benito Rodríguez de Gayoso Núñez de Baamonde y Sotomayor, e da súa dona e curmán Dna. Isabel Comide Folgueira e Gayoso Montenegro.

Na mesa do altar da capela, adicada a S. Miguel Arcanxo, atopábase o brasón ta­llado en madeira e policromado, que desa­pareceu ó vender o retablo e outras pezas

, d -l d S . 1 da casa. Escu o na cape a e an Migue da casa de Gayoso de Peitieiros

Page 66: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

284 JOSÉ MANUEi. ABH EXPC)SITO

Descrición.

Trae as armas dos Gayoso de Vilamoure, de onde proviñan os anteditos petrucios, a máis na bordura as bichas dos Baamonde e outras armas da casa de Poutomillos da que proviña a nai de D. José Benito.

PAZO DE RECIMIL

Na freguesía de San Martiño de Poutomi­llos, érguese esta antiga mansión señorial que pertencéu á liñaxe dos Teixeiro de Mera, e que por herdanza de femia pasou ós Xil Taboada, que deron eclesiásticos de sona á lgrexa galega. Nos serodios anos do XIX pasou por venda a

Escudo do Pazo de Recimil

'

familia do contratista Arrieta, e xa na actualidade ó industrial apelidado Conde Medín que o reformóu voltando ó esplendor de épocas lonxanas.

Heráldica:

Loce o devandito pazo <lúas fermosas pedras heráldicas, a unha máis antiga ca outra.

Descrición:

A máis nova, de feituras manieristas, tímbrase con ielmo empenacha­do, partíndose o campo do brasón, presentándosenos na primeira parti­ción destra as pombas e o castelo do Castro das Seixas, propio da liñaxe dos Seixas; no cantón sinistro, un teixo sobre do que descansa unha águia cornada, aludindo ó apelido dos Teixeiro.

Escudo na antiga torre de Recimil

Escudo antigo da torre. O cal foi usado de modelo para execución do antedito. N.de A. Na eirexa parroquial, outro escudiño pertencente ós Xi/ e T aboada que nos foi imposible de ver

Page 67: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

MOSTRAS HERÁLDICAS DO RURAL NO CONCEUO DF LUGO 285

Escudo da Casa de Carrigueiros \

;i~~

PAZO DE CARRIGUEIROS

Esta mansión, situada a carón da antiga calzada de Lugo a Melide, camiño de peregrinos á Compostela Santa, señorea senlleira na ampla chaira do Burgo de San Vicente.

Casa de amplas proporcións, destaca o seu carpo renacentista ( S.XVII) con portada de medio punto; a este carpo, fóronselle engadindo construccións en tempos posteriores, por mandado das distintas liñaxes que por él pasaron; así dos López de Carrigueiros, pasaron a ser Pallín e Taboada, e despóis Seixas, para rematar na casa dos Quiroga.

Descrición:

Escudo colocado sobre da portalada de acceso ó curra! da casa; dun só cuartel no que se implantou un escudiño coas armas dos Taboada, senda os outros mobles: Lanza, Lis e Castelo, armas propias dos Pallín, como asimesmo as atopamos na igrexa de Sotomerille.

Os Pallín, foron patronos da Capela de Nasa Señora do Camiño (ac­tual do Carmen) a carón da Porta Miñá, asimesmo co-patróns alternos co convento de Sto. Mingos de Lugo na parroquia de Santa María Mag­dalena de Pena, en Castroverde.

Escudo da casa do Fidalgo de Poutomillos

Page 68: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

286 /OSL MAN!IU ARFI. FXPÓS/TO

CASA DO FIDALGO DE POUTOMILLOS

Atopamos esta casa, na aldea de Poutomillos pertencente á freguesía de San Vicenzo do Burgo. Na actualidade maltreita e arrodeada por sil­veiras, atopamos este fermoso pazo, que ten tódolos elementos propios dunha mansión fidalga: capela, pendellos, eira, pombal, palleiras, hórreo ademáis dun ben fermoso xardín de cedros con mesa de canteiría no seu centro.

Sobre da porta principal, que dá a unha pasaxe formada por unba banda pola casa principal, e pola outra á Capela e ós alpendres dos ofi­cios (ferreiría, carpinteiría, tear, etc.) campa unha labra heráldica, da cal dicíasc na executoria de D. Juan Antonio Núñez de Baamonde y Soto­mayor: "La casa de Poutomillos, tiene en la fachada un escudo de armas con dos lohos que son de los Nzíñez de Vaamonde . El escudo de la casa de Poutomillos, fue colocado por un hermano eclesiástico de Lope Nzí­ñez, al hacer el cuarto nuevo en la pared del mediodia que da al ponien­te".

Descrición:

Escudo de feituras rcxurdimendistas, coroado e bordurado. No cuartel principal dous lobiños pasantes e na bordura intercalándose, feixes e as­pas (na nosa opinión, contrastada coa documentación que posuímos por berdanza familiar, fainos supoñer que o devandito escudo ten as armas dos López de Saavedra dos que proveñen estes Núñez de Vaamonde).

Escudo do pazo de Bacurin

Page 69: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

MCJSTRAS HERÁLDICAS[)() RURAL 1\JO CC)NCEl./J) DF f,lJ(;() 287

/'AZO DE BACURÍN

Fronteiro á ferrnosa igrexa románica de San Miguel, a carón do Ca­rniño francés de Oviedo, acharnos esta casa fidalga cunha ferrnosa porta­lada, sobre da que campa o brasón heráldico. Esta casa e bens anexos, foron propiedade da liñaxe dos Teixeiro entroncándose o traversa dos séculas cos tarnén fidalgos de Poutornillos, Carrigueiros, Rernexil, Rece­rnil, etc; casas todas elas ben pretas desta.

Descrición:

De forma ouvalada, cuartéase en cruz, coa propia dos Ribadeneira no xefe, l.º águia exploiada dos Aguiar. 2." Táboas dos Parga, 3." en cam­po azur o "M" coroado e dourado dos Montenegro, 4." Brazo armado dunha cachoupa, dragón asolando unha cidade sobre de ondas, armas consideradas corno antigas dos Saavedra.

Decórase con fronda de follaxe rnoi repinicado, e o timbre ielrno rei­xado e lernbrequinado, de fondo gusto barroco.

-~íl

. il ~

' 1

) ~;

1ro o ~o

"" Escudo da torre de Aez 'r_-'

TORRE Df AEZ

A Casa Torre de Aez exercía a xurisdicción nas parroquias de: Ca­rnoira, Cotá, Outeiro, Serén e Vilalbite, sendo na rnetade do século XVlll do señorío de D. Luis Fernando Saavedra. A terra das Carnoiras, incluía parroquias de varios concellos, así Vilalbite de Friol, Vilarclle de Outeiro do Rei, Santo Estevo da Carnoira, San Martifio de Hornbreiro e San Salvador de Outeiro, de Lugo.

Sobre dun outeiro pódese aínda ver o que resta da amiga torre de Aez; un lenzo dun muro con fiestra e escudo.

Page 70: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

288 JOSÉ MANUEL. ABEL t:XPÓSITO

Descrición:

Nun só campo atopamos fundidas as liñaxes dos Castro, Gayoso, Pargas e Mariños, liñaxes vencelladas ós pusuidores desta mansión seño­rial. Adquirida máis tarde polos Saavedra de Miraz.

Segundo os datos do Catastro da Ensenada: "José Picado tiene en el lugar de Torre de Hez una casa de una lato de 18 varas de frente, junto con un molino de una muela en os Pe/amias" sumando un total de 86 partidas palas que paga a D. Vicente María de Prado , veciño de Lugo 6 cuartais anuais por pensión e o cura 15 reáis de vellón por dúas misas rezadas". Os devanditos bens, foron adquiridos pola familia Picado, sen­da enaxenados polo mestre Manuel Picado Cela, que llos vendéu a D. Anxo Sandar.

Segundo o devandito catastro, Xosé Picado era de estado casado e de 40 anos de idade, tiña cinco fillos e <lúas filias menores dos dezaoito anos, e na súa compaña estaba o seu pai, maior dos oitenta anos e unha criada maior dos dezaoito anos.

~12 a

Escudo do Pazo do Pamba/

CASA DO POMBAL

Á beira do Castro de Santa María Madalena de Coeses, e nunha chai­ra, áchase esta fermosa casa que foi propiedade do culto matemático D. Xosé Gaioso Veiga.

Capela, alboios, caneira e xardín, péchanse por outro murallón de dúas amplas portaladas timbradas por pétreas cruces. Nunha das facia-

Page 71: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

MOSTRAS HERÁl.DICAS DO RURAL NO C:ONCH/.O DE LUGO 289

nas, púxose un escudo que trae no seu campo as armas propias da liña­xe dos Gaioso de Vilamoure.

D. Alonso Gayoso Montenegro, da casa do Pombal, filio de Domingo Díaz de Gayoso e de Basilia Sanjurjo Montenegro, bautizado en Soñar o 3-9-1688.

Escudo da Casa de Pena

CASA Dt: PENA

Este fermoso pazo, arrodeado na actualidade por un ben traballado xardín, preséntasenos hoxe en día tan arranxado que casi parece novo, o cal non sei moi ben se consideralo eloxio ou pola contra aldraxe, é cuestión de que cada quen o vexa e xulgue de por si.

No confín da parroquia de San Xoán de Pena, e moi preto da estrada que dende Lugo conduce á Ponte de Neira, ollando cara o Río Miño, atopamos esta casa rodeada de ampla muralla de cachotería de pizarra.

Descrición:

Escudo de maneiras rexurdimendistas que pulas trazas, ben puidera ser que pertencese a outra edificación; cecais da limítrofe parroquia de San Pedro de Sta. Comba. Arrodéase con coroa de loureiro á romana, moito do gusto do século XVI. Figurando no interior escudo italiano cuartelado en cruz. l." seis roeles pastos en pao (Castro), 2.º flor de lis ( Abreviado dos Somoza) 3." León Rampante (Balboa); 4." caldeira (Nei­ra).

Page 72: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

290 JOSÉ MANUEi. ABU FXl'(ÍSITO

1 ~ .. '~_l __ /

j

Escudo do Pazo de Romeán

PAZO DE ROMEÁN

Esta ben fermosa mans1on barroca coñecida como "Casa de Outei­ro", é sen lugar a dúbidas o máis fermoso exernplar de pazo do rural lu­gués. Pertencéu esta casa á liñaxe dos Fole e Navia que entroncaron cos Quiroga; era ésta unha das que conformaron o grande patrimonio dos antecesores de D. Anxel Fole.

Na fachada principal e corno coroarnento sobre a porta, álzase unha ben labrada peineta barroca na que campa un brasón con rnanei­ras "rococós", do senlleiro barroco que na Galicia resístese a abrirlle paso ó novo neoclasicismo. Timbrase o hrasón con ielmo empenacha­do que, xuntamente coa bordura de acantos e rocallas, encun1ian os mohles nobiliarios.

Descrición:

Escudo cuartelado, 1" partido, no da dereita, Léon rampante dos Fole, acompañado por unha árbore dos Pérez; 2" castelo e léon rampan­te de Dna. Josefa de Quiroga, dona de D. Juan Manuel Fole de Navia; 3" dous lobos pasantes a carón dunha árbore, en bordura nove aspiñas, rnobles que pertenecen á liiíaxe dos López; 4º unha cotiza engolada por dous dragantes que corresponde, neste caso, ós Navia.

Page 73: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

A1CJSJRAS Hl:RÁLDJCAS DCJ RURAL NCJ CCJI\lCLLLCJ DE LUCCJ 29l

Escudo no retabulo do Ecce Honto

/GREXA DE SANTIAGO DE SAA.

No libro de fábrica da igrexa parroquial de Santiago de Saa, fálasenos repetidas veces do bo facer do párroco D. Pedro de Saavedra, que provén da Torre de Vilamoure como familiar de D. José Gayoso Montenegro e de Dona Manuela Araújo Saavedra. A máis da propia refeitura de eirexa pa­rroquial, que sustituíu á feita no século XVI polo mestre Gregario do Ba­rrio, D. Pedro contratóu nas obras ós operarios que traballaban nas obras do pazo familiar de Vilamoure, así como da nova Capela de San Antonio que, por aqueles intres, se estaban a realizar (dos escudos das devanditas obras xa falamos ó tratar da torre de Fontegrande de Vilamoure) xa en tempos de D. Antonio Gayoso Montenegro, pai de D. José e irmán de Frei .Juan Gayoso Montenegro e de Frei Fernando Gayoso Montenegro, ámbo­los dous membros da orde de predicadores de Santo Domingo; esto moti­va que na igrexa de Santiago de Saa, e no seu desaparecido retablo maior, ficasen dúas imaxes de Sto. Domingo de Guzm<Ín e de Sta. Rosa de Lima, cada unha de seu lado en actitudc axeonllada de cara ó sagrario deste fer­moso retábulo, por desgracia desaparecido na actualidade.

A igrexa de Santiago de Saa, posúe na actualidade, somentes dous dos retablos dos tres confeccionados polo mestre entallador O.Diego de la Torre Saavedra, que gozaba do estado de "fidalgo de prívilexio" e re­sidía polos anos de 1750 na freguesía de Santa Cristina de San Román.

Dcscrición:

No ano de 1740, D. Diego da Torre, veciño de Santa Cristina de San Román, fai o retablo do Ecce Horno. No hastial do devandito retablo

Page 74: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

292 ¡osf: MANUEL ABEL EXPÓSITO

puxera o escudo da orde de Predicadores de Santo Domingo. Anos máis tarde, en 1790, Xosé López Real pintará os retablos da igrexa.

TORRE DE HOMBREIRO

Na parroquia de San Martiño de Hombreiro, preto da anterga ruta que da cidade de Lugo por San Yago de Saamasas e San Yago de Meilán dirixíase pola terra da Camoiras cara ó mosteiro de Sobrado, e daquí ó Apóstolo San Yago en Compostela, atopamos os restos desta mansión medieval hoxe en día reducidos a unhas paredes, nas que ollamos os ve­llos parladoiros que antaño foron lecer de señores.

O escudo da Torre de Hombreiro, atópase na actualidade dentro da colec­ción de heráldica do noso Museo Provin­cial, no claustro do antigo convento de San Francisco.

Descrición:

Cuartelado en Cruz, 1.ºe 4."en campo dourado, tres troitas galladas da súa cor, entre troita e troita cadansúa faixa de azur, (fusión das armas dos Gayoso cos Pargas); 2.º e 3." un piñeiro acompañado dun castelo que é a fusión dos Prado cos Arias de Sirga! (Sival de Prado). Así te­rnos ista representación na Torre de Friol.

Bibliografía

Escudo na T otre de San Martiño de Ombreiro

BLASONES Y LINAJES DE GALICIA, P. Crespo Pozo.

FORTALEZAS DE LUGO Y SU PROVINCIA, Manuel Vazquez Seijas.

Arquivo diocesano. Libros parroquiáis das parroquias mencionadas no traballo.

Arquivo Particular do autor.

CATASTRO DO MARQUES DA ENSENADA, Arquivo Histórico Provincial de Lugo, sección de Faccnda.

INVENTARIO ARTÍSTICO DE LUGO Y SU PROVINCIA.

TERRAS DE 1.UGO, Marcial González Vigo.

Page 75: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TOPONIMIA DO CONCELLO DE FRIOL

Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Tomando como base a lista do Diario Oficial de Galicia, Nº 16, Mar­tes 25 de xaneiro de 2000, e o Nomenclátor de Galicia / Lugo, publicado pola Xunta en 2000, intentarei agora asomarme á orixe lingüística dos topónimos maiores, é dicir, das aldeas pertencentes ás 32 parroquias que integran o concello de Friol. As siglas bibliográficas que se repetirán nes­te estudio, irán aclaradas ó final do mesmo.

l. ANAFREITA (San Pedro)

O nome desta parroquia aparece con frecuencia nos Tumbos de So­brado dos Monxes, unhas veces coa grafía de Nave fracta (anos 945, 946, 984, 1000), e nutras coa de Anafrecta (ano 1227), ou Anafreita (anos 1162, 1189, 1227, 1229, 1230), Anafreyta en 1228. Posiblemente nos inicios sería Nava fracta 'nava abrupta' e non Nave fracta 'nave par­tida'. A orografía aquí da Cova da Serpe aseméllase ó ant. Monte Nave­go = Serra do Faro no límite de Lugo, Ourense, Pontevedra. Nava, se­gundo Corominas (DCELC), é palabra prerromana que significaba un al­tiplano limpo con maleza no seu arredor. Neste topónimo poderíase ver o artículo fcminino de A Nafreita, aglutinado en Anafreita, como di Amable Veiga (OG, p. 69). Último estudio da igrexa románica ofréceo J. Delgado (RLP III 427-433).

Lugares: O Baraxeiro parece derivado de baraxar; pero este verbo non é galego; en cambio, existe varexar (DXL), variante de varear, sacu­dir con varas as ponlas das árbores para que ceiben o froito, e podemos supoñer que o que tal cousa facía e o lugar onde habitaba chamaríase ::·varexeiro. ()utra aldea chámase A Braña, pastciro hún1ido~ voz de orixe

Page 76: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

294 N/CAN/JRO ARFS VAZQUFZ

'. ¡ •• . . 1 - e - '•\,.;,,4-J

<,:~&:::.~ ~ ' ;J· i ~ ~--j·_r"' ..

;.. -(.l .... , - .r .. \_.{:·-y

-·</·y.-:~: vy" ._· ,l _,,..._t. 1...-1 .. ' • "' .:,,_ ~'Ó­.... ~~j

A-4'·~· ;:·, ~ ;-:,.'

C;iri1!al n1unrci:JJI c .• ~tillo t ?.-irroqu«l - L. l'•te o:ircv1nc1.il

E"tnLid úe µ•Jb1Jc1on - Lon1rte mur.1C•pa1

j. A. !\1tud e~""("'" local

ÍI tq:es1J ele nt1C""S

Mapa tomado da G.E.G.

'° . "

discutida: prerromana, quizabes céltica, segundo Corominas (DCELC, adic.), qucn rexeita a etimoloxía do latín ueranea 'pastos de verán' (opi­nión de Meyer-Lübcke, Menéndcz Pida! e Joseph M. Piel) e vorago, -inis 'abismo, tremedal' (opiniún de G' de Diego). A Carballosa indica unha terra onde abunda o carballo, o cal non sería un diminutivo * carbacu­lum, como supón G" de Diego (DEEH 557), senón carbalio (a. 985, DELP), aumentativo de carba 'caxigo de folla miúda', palabra de orixe

Page 77: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TOPONIMIA DO CONCFl/O DF FRIOL 295

prerromana (DCELC). O Curra! dos Mateos é un sintagma orixinado no baixo latín curra/e 'curro, recinto cercado a carón da casa' (DCELC v. corral), determinado aquí por Mateos, que podería ser o patronímico de Matheus (OPNH 224/927), nome bíblico, ou do xentilicio Matteius (LE 426). Parecida solución ten O Curra! dos Paos, que serían en lar. o acu­sativo de plural palos. A Devesa 'terreo cercado e con árbores', procede do lar. defensa 'defendida'. En Pardiñeira podemos ver un colectivo *pa­rietinaria, derivado de parietinae, -arum 'paredes vellas arruinadas', con base en paries, -etis, que deu aquí mesmo en plural o topónimo Paredes, Parietes en 1212(TSO1369,401) e hereditas de Paretis, sen data (TSO 1 383). En Portolamas ternos un composto do lar. portus 'porto, paso dun río ou dunha montaña' e o plural de lama 'terra enchoupada de auga', nome tamén latino (DCELC) ou quizabes pre-latino (TPH 98-102). Río traduce o lar. rivuslrius.

2. ANXERIZ (Santa María)

Anxeriz, aldea que deu nome á parroquia, responde ó xenitivo do an­trop. gótico Ansericus, que alude ós Anses, semidivindades, e reiks 'po­deroso' (HGN 17112; OPNH 104/121). Nun doc. sen data (1230-52) noméase unha hereditate de Ansirit (TSO 1 404). Da lápida de consagra­ción daquela igrexa románica no ano 1175 hai constancia en ES XLI 30. Máis datos ofréceos A. López Valcárcel (BCML, IX, 1973, 106-11 O), R. Yzquierdo Perrín (La Arquitectura Románica en Lugo, p. 95-96) e novo estudio é o de J. Delgado (RLP III 434-440). Pero ninguén interpretou como tal o que coido que é unha xeroglífica inscrición en liñas verticais no tímpano da porta sur. O Coto din que procede dun apelativo pre-lati­no *cotto 'elevación dun terreo', masculino de cotta 'cabeza' (OE 85/l; TPH 267-275; DCELC v. cuero). Cuíña, anque podería equivaler a coíña, derivada de cau/is / colis (DLF) 'col' ou relacionarse co pre-latino coio 'seixo' (ELH 1 144 ), pero máis verosímil parece que se trate dun simple derivado do persoal Culina (TLC 34 7), nome do primitivo posui­dor do lugar. Ferreira traduce o lar. ferraria 'mina de ferro'. En 1037 fi­gura in territorio Nallare ... Ferraria (TSO 1127). As Penelas son plural e diminutivo de pena, lar. pinna/penna (MLLM; DCELC v. peña). Piñeiro procede do lar. medieval piniarium, derivado de pinea 'piña' e pinus (OC 87-90). No ano 971 cítase in valle Nallare ... villa Piniario (TSO 1 112) e noutro doc. sen data in territorio Na/are ... villa Piniario (TSO 1 283). Rosende corresponde ó xenitivo do antrop. visigodo Rude-sindus, composto de *hrodhs 'fama' e sindhs 'forre' (HGN 224/11; OPNH 262/1178). O Sabugueiro alude a un colectivo do lat. sambucus / sabu­cus 'sabugo', arbusto de médula esponxosa. Siseo podería vir do persoal

Page 78: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

296 NJCANDRO ARES V ÁZQUEZ

Syxtus, nome dalgúns papas, que pasaron ó Martiroloxio Romano, epa­rece metátese do grego ksystós 'puído', en sentido físico e figurado; pero J-L. Pensado (OELG I 363-364) considera tamén posible unha orixe só topográfica, mais ¿con que significado?.

3. BRA (San Martiño)

Ademais da parroquia, leva o nome de Bra unha aldea, o cal pode proceder do antropónimo Veranus (TLC 253), derivado de Verus, dado que no "Memorial de Aniversarios" da Catedral de Lugo cítase "Veray in Parrega" en 1275 e 1285, e "Sancti Martini de Varae in Parrega", ano 1296 (Cf. Jubilatio, 1, 218-219). En Lucensia (Nº 18, 1999, p. 149-154) dei coma dun doc. no que se nomea no ano 842 unha senara in Bera, e Amor Meilán (GPL 257) rexistra en Bra o "Campo da Seara". Nos Tumbos de Sobrado (!, 7) figura o antropónimo "Berane confessus" confirmando un doc. do ano 961, e nos mesmos Tumbos (!, 112 e 488) o topónimo Villa Verani, no ano ¿971? e Berani no ano 1190; en varios <loes. do "Tombo de Celanova" tamén consta o antropónimo Bera I Be­rane.

Lugares: Ademais de Bra ternos A Cafúa 'choza formada de torróns no monte e cuberta de palla' (DEGC), que parece ser a traducción de ca­veola, diminutivo latino de cavea, e quizabes variante de cafuga 'caseta pcquena fóra do pobo' (DEGC). Os Campos derivan do lar. campus 'si­tio chao con veiga', o post o a monte. Da mesma familia onomástica é A Camposa 'campo chao e grande'. San Martiño foi S. Martinus, o de Tours (s. IV) ou o de Dumio-Braga (s. VI), nome teofórico derivado de Mars, Martis 'Marte', deus romano.

4. CARBALLO (San Xiao)

O nome da parroquia e dunha aldea dela sería o prerromano carba­lium (v. nº 1 ), aumentativo de carba 'carballo máis pequeno có normal' (DXL), 'caxigo de folla miúda e madeira ruín' (DEGC). Os lugares son: O Albeiro, que procede do adxectivo latino albarius, o cal aplícase frecuentemente ó "muíño albeiro", que moe trigo e dá pan branco, pero Albarius usouse tamén como sobrenome persoal (CIL X 88), indicando o oficio de branqueador ou caleeiro. Barallobre foi incluido por Morale­jo (TGL 49 ss.) entre os "Nombres toponímicos gallegos en -obre y sus afines", onde cita (p. 51) Baraliobre nun doc. do ano 1110 e Varaloure sen data (p. 76), "probablemente célticos" (p. 21), dicindo (p. 63) que "está explicado por D. Ramón IMenéndez Pida!! como hermano induda­ble del topónimo Baralla, repetido en Galicia, port. Baralha, Baralhada,

Page 79: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TOPONIMIA DO CONCELl.O DE FRIOI. 297

cast. Baraja, Barajas, que proviene de *varalia 'seto de travesaños o va­rales"'. Efectivamente esta é a teoría de Menéndez Pida! (TPH, 185); pero Barallobre nesta hipótese sería un topónimo híbrido, dado que o sufixo -bre, de orixe escura, non é latino. Bernadal podería referirse a pastos vernales/*vernatales 'de primavera' ou ós monxes bernardos de Sobrado, que tiveron aquí posesións e quizabes tamén vernas 'servos'; outra posibilidade sería *vernetale, derivado de verneturn, con base no celta(?) vernialverna 'amieiro' (MLLM; DEEH v. verna). A Cortella co­rresponde a curticula (MLLM), dimin. de corte, procedente do lat. vul­gar cors, cortislcurtis (MLLM) 'lugar onde se encerra o gando'. Currás é o plural de curra!, xa analizado no nº 1. A Fraga foi plural neutro de fra­gurn en latín, 'lugar abrupto ou rochoso, espesura de árbores e matas bastas', con hase no lat. frangere 'romper, quebrar' (DEEH 691; DCELC). A Freiría, fratria no lat. medieval (MLLM), refírese a freires, fratres en latín, frades en galego. Froxelle vén do xenitivo dun antrop. vi­sigótico Frogildus ou do feminino Frogildi/Frugilli (HGN 106/2 e 3). Ta­mén é visigótico Guntinus, nome persoal de quen posuíu a (Villa) Gunti­ni, hoxe Guntín (HGN 145/53; OPNH 193/732). A Gándara 'terra bai­xa areosa e chea de maleza' sería voz prerromana, segundo Corominas (DCELC), Menéndez Pida! (TPH 76), e García de Diego (DEEH) que parte da base ganda 'pedregal', se ben este tamén rexistra gándara/ro como derivados do lat. scandula 'tahoíña, pau' (DEEH 956). A Laxe pó­dese relacionar con laxa 'pedra lisa', que vén de lagina, voz prerromana (DCELC v. laja). O Manxadoiro vencéllase con manxar, do lat. mandu­care 'comer'; sería unha especie de presebe ou pasteiro para o gando. Pa­redes e As Penelas v. nº 1e2. A Pereira, Peraria en 1180 (TSO 1 437) se­ría plural do neutro pirariurn 'horro de pereiras' (MLLM), é dicir, da ár­bore productora de pira 'pera', plural de pirurn en latín. Finalmente re­mos O Porto de Cas, que contén o apelativo latino portus 'paso dun río ou dunha montaña', determinado aquí por Cas, que parece plural de ca­nis 'can' ou polo antrop. Canis (TLC 326).

5. CARLÍN (Santa María)

Argá de Abaixo e Argá de Arriba son dous lugares co valor topográfi­co bassus / ripa (DCELC, DEEH), que aluden a un posible nome persoal gótico '·Arga, -ane (HGN 21/7) ou quizabes a unha (Villa) Argana, pro­piedade dun posuidor máis primitivo Arga, nome que aparece rnm epí­grafe de Cacabelos (OPPH 33). A Cabana vén da palabra hispano-latina capanna 'choza', reseñada por San Isidoro, de probable ascendencia cél­tica (DC:ELC v. cabaña). Carlín é a aldea que <leu nome á parroquia. No ano 1180 noméase a ecclesia de Carlirn ou Carlini (TSO 1 437), e vese

Page 80: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

298 N/CANDRO ARES VÁZQUF.Z

que fui un diminutivo do antropónimo Carolus/Caru/us 'Carlos', ¿xer­mánico (OPNH 132/319) ou dimin. do latino Carus 'querido' (TLC 284)?. Non sei se correspondería a esta freguesía a ecclesia Sancte Marie de Cacalinito nun doc. sen data (TSO 1 283 ); pero consta Stª Mª de Car­/in en 1250 (NML 145). A Pena do Muíño sería en lat. pinna/ penna (MLLM) e (saxum} molinum (DCELC). No ano 1233 firma "Petrus Pe­tri de Taim" e no ano 1180 figura o lugar "de Taym" (TSO 1394,437), agora Taín, que parece corresponder ó xenitivo do antrop. Taginius (LE 372) e así o propón Joseph M. Piel en Biblos (XXIII, 1947, p. 372), pero engade que "entra também en linha de conta, no que respeita a Taim e Taín, o étimo *Tadin(i)us, de Tadius Sch 89"; o mesmo di E. Rivas Quintas (OPNH 83/228).

6. CONDES (San Martiño de-)

O nome parroquial vén do lat. comes, comitis. En 1272 figura Sancto Martino de Comitis (CDF 287). Os lugares desta freguesía son: Abeledo, que fui antes abellanetum (DEEH), sitio abundante en abeleiras, árbores que dan a nux abellana. O Aciveiro tamén é un fitónimo, que alude a acevos ou acivros, do lar. vg. aci-folium 'folla de agulla' (DCELC). Arri­ba pode ser un lugar no alto ou tamén ad ripam 'xunto á ribeira', se está á beira dun río. Arxerei vén do antropónimo visigótico Arge-redus (HGN 22/13) en xenitivo de posesión. En Bustelo ternos un diminutivo de busto, que procede do lar. serodio bustum 'pasteiro ou estábulo de bois' (DCELC: v. bosta; BIEA, VIII, 1954, 26 ss.). A Cancela é femenino do lar. cancellus 'varanda, porta enreixada'. As Casas do Monte son o reflexo do lar. casa e mons. O Castro pouco difere do latino castrum 'fortaleza'. A Devesa v. nº 1. O Fondoso podería ser un adxectivo equi­valente a 'moi fondo = profundo'; pero a Moralejo (TGL 110) gústalle máis relacionalo con rontedoso 'fonte do oso', lar. ursu. O que non di Moralejo é que Ursus foi tamén nome persoal (TLC 329). A Fonte do Can ten aparentemente claro significado; pero Canis tamén foi nome persoal (TLC 326) dun posible posuidor daquela fonte. Os Fornelos, di­minutivo e plural do latino furnus/fornus 'forno', emparéllanse con (ur­na 'cova'. En Foxaco ternos un derivado do lat. serodio fogium 'foxo', co sufixo despectivo -acu, e parece variante de fochanca 'cavidade no te­rreo' (DRAG). A Hedreira podcría ser un lugar abundante en hedera 'he­dra'. Maccdo sería nzatianctzan, sitio onde abundaría a 1natiana 'mazá'; cítase en 1168 casali de Mazeeda, qui est in Na/ar (CDF 15); en 1210 te­rritorio Na/ar ubi dicen/ Maceneda (CDF 25); en 1282 casal de San Martina dos Condes que est in uilla de Mar;aedo (CDF 287). As Parde­llas é plural derivado do latín vulgar fwrietella 'parediña', diminutivo. A

Page 81: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TOPONIMIA DO CONCHLO Df FRIOI. 299

Picha, feminino de picha 'cano dunha fonte', sería onomatopeia de pis 'ruído da auga coma do mexo' (DEEH 876; DCELC v. pijota). Quintiá parece evocar unha (Villa) Quintiana, referida ó sobrenome persoal Quintianus (TLC 153), derivado de Quintus, a non ser que proceda do antropónimo gótico Kintila(ne), como propoñen Piel e Kremer (HGN 162/9). Racamonde designa o xenitivo do antropónimo visigótico Reca­mundus (HGN 219/12; OPNH 256/1133). O Rodo do Muíño aludiría a un remuíño ou perímetro circular, semellante a unha rota 'roda' de (sa­xum) molinum. San Martiño de Condes, aldea que deu o nome á parro­quia, cítase como Sancto Martina de Condes nun doc. de 1234 (Cf. Jubi­latio 1, p. 209), así mesmo noutros seis da Catedral de Lugo en 1189, 1196, 1287, 1292, 1295, 1362 (NML 148), en dous do mosteiro de Fe­rreira de Pallares, aa. 1166 e 1251 (CDF 13, 107), e San Martino dos Condes, aa. 1261, 1262, 1272, 1282, 1290 (CDF 181, 185, 221, 287, 308, 316, 333); sobre San Martiño v. nº 3. Santa Eufemia é un haxióni­mo de orixe grega, que significa a santa eu-femía 'ben falada' ou de 'boa fama'. A Torre evoca o lat. turris. Ximondriz pódese comparar con Xi­monde e con Mondriz; parece pois unha haploloxía de Gemundi Mun­derici, nome e apelido visigóticos (HGN 121/4; 127/7; 129/9; 190/2). En Xul podemos ver unha continuación do xentilicio latino Iulius; pero a este lugar parece aludir un doc. de 1037, que cita in territorio Nallare, Guli, Sancto Martina ... (TSO 1 127) e noutro sen data, pero do s. XII In Nallare Gulli medium (TSO 1 128). De aquí sairía tamén Xulacasa 'a casa de Xul' (?),se non foi subilla casa.

7. COTÁ (San Martiño)

Agruñá pódese relacionar con gruño= abruño, que era prunum en la­tín, a non ser que se trate dunha Villa Aproniana referida ó antropónimo Apronianus (TLC 140), o cal parece máis verosímil. As Casas da Feira é nome moderno de fácil explicación, porque alí había feira o día 18 de cada mes. Coído indica abundancia de coio 'canto rodado', palabra pre­rromana, quizabes celta (ELH 1 144); pero E. Rodríguez (DEGC), non sei con que autoridade, trae outro significado para Coído: "prado que tiene regadío permanente". Cotá, aldea que deu nome á parroquia, cha­mábase Cotane I Cotai / Cotae nos Tumbos de Sobrado: no ano 1212 fi­gura "Petrus de Cotane" (TSO 1284 e 401); en 1218 "Petrus de Cotae" (TSO 11 527). No "Memorial de Aniversarios" da Catedral de Lugo apa­rece en 1282 a igrexa de "Sancti Martini de Cotae" e pouco despois en 1290 "Sancti Martini de Cotay" (Cf. Jubilatio, 1, 209 e 190). Noutro doc. do ano 998 figura Cotani (NML 159), mal posto Lotani en ES XL 409. Esto pode levamos a un *Cottanus, derivado do antropónimo Cot-

Page 82: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

300 NICANDRO ARES VÁZQUEZ

359). En orixe sería unha (Villa) Cottana. Dombrollo procede de Dom­nus Braulius, nome persoal indíxena (OPNH 129/294). Os Lagouzos son derivados do lat. lacus 'lago', seguido dun sufixo -uc(c)eus do lat. vulgar, formado sobre -uccus/-iccus; rima con Morouzos, Pedrouzos, Pe­nouzos, Tabouzos, etc. A Pena foi o lat. pinna/penna (MLLM; DCELC). A Ponte en latín era masculino pons, pontis. Portasueiro componse de porta e do latino Suarius / Suerius (OPNH 277/1276), nome persoal de humildade entre cristiáns, relacionado co animal sus 'cocho, porco' (Cf. Biblos, XXIII, 1947, p. 371; Verba, IX, 1982, p. 128; OG 83). A Rexi­doira pódese vencellar co verbo latino regere, que deu rexedor/dora, re­xedoría, etc.; pero partindo de rugire 'ruxir', poderíase supoñer un ache­go de rexidoira a ruxidoira. Silvarredonda pode aludir a unha selva, que foi silva en latín, e rotunda 'redonda'; sería un couto con moita vexeta­ción. Menos verosímil parece que fose propiedade dunha persoa chama­da Silva (TLC 339) e apelidada Rotunda (TLC 233 ). Aquí houbo unha capela adicada a San Cibrao, imaxe que se venera agora na igrexa de Se­rén. Non se refire a esta aldea, pero en 1151, 1153, e 1167 figura un lí­mite "per Silvam Rotundam" (TSO I 12, 14, 152).

8. DEVESA (Santalla)

Estamos <liante dunha defensa latina. En 1262 "Roy Pedrez de Santa Eolalia da Deuessa" vende unha herdade "ena villa de Friol, su u signo de San Julao" (CDF 185). Do top. Armada tratei en Lucensia (Nº 16, 1998, p. 105); coido que se pode referir a algún artificio para cazar fe­ras. Non corresponde a esta aldea, pero nos TSO (l, 246, 279, 401, 409) cítase Armata!Armada. As Casas do Cego son vivendas que se explican lingüisticamente polo lat. casa e polo antropónimo Caecus (TLC 238). As Casas de Covas aluden a cavas, palabra do lat. vulgar idéntica á gale­ga. O Curra! de Abaixo vén do latín curra/e 'curro' e do adxectivo ad­verbial bassum 'baixo', é dicir, nun sitio pouco alto (DCELC v. corral, bajo). Os Pedrouzos aluden a pedras grandes non traballadas, con base no lat. petra eco sufixo -uceus. O Sisto queda visto no n" 2. Toar proce­dería do persoal gótico Teodarius (HGN 27111 ). Vilapedre correspónde­se xustamente con Villa Petri 'Vila de Pedro'. A Vixía sería a vila dunha persoa encargada de vigilare 'vixiar' (DRAG), chamada tal vez Vigilius (TLC 364), coma "O Vixiu" en Guimarei; tamén puido ser unha "torre feita nun lugar alto para observar ó lonxe" (DXL), a non ser que se trate de avesía, adxectivo que se di do sitio sombrizo e aversus a so/e 'aparta­do do sol' (Catón, RR 2, 211) ou adversus, como di Piel, citado por G' de Diego (DEEH 485). Nos TSO 1 375 menciónase un termo de Reción e Cihreiro (en Sil vela) "pera mamua de Vigia'', ano 1221.

Page 83: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TOl'ONIMIA DO CONCEU.O DF FR/O/, 301

9. FRIOL (San Xiao)

Friol é a capital do concello, que se debe explicar quizabes como unha antiga Villa Ferreoli, segundo propón Joseph M. Piel en Verba (11, 1975, p. 55, nota 35), onde emenda o que el mesmo escribira en ELH 1 557, como eu retoco agora en parte o que teño escrito en El Progreso (18-1-1981). En dous documentos medievais, pero sen data, menciónase Fernandus Roderici de Fria! e Iohannes Petri de Friul (TSO 1 406 e 460). "O feito de haber dous santos mártires Julianus et Ferreolus que sufriron e morreron xuntos, tamén os xuntou a miúdo coma copadroeiros. Así foi Eccl. S. juliani et Ferreoli de primeiras, o que logo deu en S. julianus de Ferreol, hoxe S. Xiao de Ferro!". Esta apreciación que fixo E. Rivas Quintas (OPNH 168/580), seguindo a Moraleja (TGL 317), fágoa eu agora non só para San Xiao de Ferro!, senón tamén para San Xiao de Friol.

Amor Meilán (GPL 255) adxudicáballe á parroquia de Friol os se­guintes lugares: o da igrexa (ecclesiae) era Airexe; Carballal, sitio de car­ballos; Casa da Noite sería posiblemente a de Nausti (HGN 192; OPNH 234/983 ); Casas do Campo, as do Campo da Feira, a cal celébrase men­sualmente o día catro; Lobezao, propiedade de Lupicianus (TLC 328); e Penas.

10. GUIMAREI (Santa María)

O nome parroquial de Guimarei vén dado polo xenitivo de Wimare­dus (HGN 303/2), antropónimo visigótico atribuído no ano 811 a un bispo lucense, que non foi tal (ES XL 107; EL 122). O Abrigueiro deri­vou do verbo latino apricare 'abrigar' e débese referir a un lugar soleado e protexido contra o vento frío. O Campo da Fcira chámase así porque naque! campus tiña lugar unha feria 'feira' o día 26 de cada mes. A Eire­xe procede do xenitivo greco-latino ecclesiae (locus) 'lugar da igrexa'. Guimarei de Arriba é fácil de interpretar, porque se trata dun lugar que está no alto. Meigonte provén dun nome de muller Manigunda, como deixo escrito en El Progreso (5-XIl-1979) e no Nº 92 de Grial (XXIV, 1986, p. 231 ); mais agora podo engadir que nunha lápida mortuoria do cemiterio parroquial vin escrito Meigonde.

11. GULDRIZ (Santiago)

Leva o nome de Guldriz non só a parroquia, senón tamén <lúas alde­as, G. de Arriba e G. de Abaixo. No ano 971 citase in valle Nallare villa Gulderiz et ecclesiam Sancti ]acobi apostoli, e sen data villa Guldiriz

Page 84: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

302 NTC:ANDRO ARES VÁZQUEZ

cum ecclesia Sancti lacobi (TSO 1 112 e 283). En 1232 figura Goldriz (NML 155); Golderiz en 1262, 1285, 1290 (CDF 185, 198, 308). Trá­tase do nomc persoal gótico Guldericus (HGN 14116), xenitivo Gulde­rici, e polo tanto escriben mal os que poñen Guldrid. Outros lugares son: A Abelleira pode referirse á herba abelleira, pero máis probable­mente sucedeu a apicularia, plural de apiculare 'colmear' (MLLM), con hase en apisla¡1icula 'abella'. A Boleta (coma arqueta, carreta, corneta, libreta, etc.) parece diminutivo de bola, bulla en latín (DEEH 523), cu sufixo -itta (ILV 37); o top. podería aludir a algunha pequena bola ou mámoa prehistórica, de forma semiesférica, a carón da cal nacería unha vila, que perdurou na aldea actual. A Leboreira refírese a lehres e sería antes leporaria. Finalmente están Seixalbo, que vén senda seixo branca, en latín saxum a/bum, e As Veigas, plural dunha voz probablemente prerromana "vaika, en opinión de Menéndez Pidal (OF 13/1) e de Co­rominas (DCELC v. vega), fronte á hipótese pouco verosímil de García de Diego, que deriva veiga dunha suposta lar. "vadica 'paso transitable' (DEEH 1049).

12. LAMAS (Santa María)

Estamos <liante dun plural de lama, voz latina ou pre-latina co signifi­cado de 'charco, pantano, lodazal', de probable orixe ligur-ilírica, como <li Menén<lez Pida! (TPH 98-102).

13. LEA (San Xurxo)

Lea é o nome da parroquia e <lunha aldea da mesma. Eu teño oído de neno chamarlle 'lea' a unha corda ou soga para atará barriga da hesta a carga de sacos cheos de grá ou fariña do muíño. Nos diccionarios gale­gos vcxo que escriben 'lía'. Outros significados relacionados cu lat. ligare ten no DRAG o vocábulo homófono "lea: l. cousa ou conxunto de cau­sas envoltas ou mesturadas desordenadamente, que resultan diíciles de desenvolver ou separar. 2. fig. Asunto, situación, etc. difícil de resolver. 3. Enfrontamento entre <lúas ou máis persoas no que hai berros, discu­sións, etc. 4. Situación en que hai moito ruído, confusi6n e desorde. Pero esta non debe ser a explicación do topóni1110 Lea, que xa figura así nun <loe. de 1229 (NML 159). Na provincia hai ademais outra parroquia a carón do río Lea, chamada San Bartolomé de Lea (Pol), que en 1156 ten a grafía Lea (ES XVIII, apen<l. 13), igual ca no Tumbo de Lourenz,í, Nº 166, ano 1252. En Lucensia (Nº 9, 1994, p. 158) expuxen a hipótese de que esta Lea fose palabra celta, coma Leia, nome dun río citado por Holder (AS 11 169). Paréceme que tamén teño li<lo nalgún doc. antigo a

Page 85: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TC)PC)NIMIA !)(_) CC)NCFLLO DF FR/(Jl. 303

forma Legia. Por outra banda din que Lea foi nome dunha santa viúva romana do séc. IV, que se celebra o 22 de marzo e que algun haxiógrafo pun como variante de Lia, Leah en hebrero (Xén. 29/16, 3019) (?).

Lugares: Cascancela equivale a 'casa (da) cancela' v. nº 6. As Casas dos Galiñeiros aluden a un lugar de galiñas, derivado do lat. gallinarium. Curra! de Abaixo v. nº 8, Curra! de Arriba (v. Arribanº 6), fóra dos dous adverbios, representan o lat. '·curra/e, derivado de currus 'carro' (DCELC). A Gándara v. nº 4. Lea, aldea que deu nome á parroquia, ten orixe escura (v. supra); ¿puido ser evolución dun nome persoal Lena (TLC 324) ou Lea (TLC: 327)?. O Outeiro no lat. serodio foi attarium 'lugar elevado' (DCELC); tamén consta auctarium no lat. medieval (NML 142), formado sobre auctum, participio de augere 'aumentar'. Pradeda non ten nada que ver con prado, senón que é traducción de /Jta­taneta, colectivo de plátanos silvestres (TGL 346-348).

14. MADELOS (Santalla)

Do ano 1040 hai un documento, que cita o regalengo de Manadelos no título, e villa que nuncupant Maladelos no texto (TSO I 50); villa de Maladelus, a. 941 (TSO I 62); Manadelos en 966 (TSO 1 5); noutro doc. sen data, pero entre 986-999, aparece Maladelos (TSO 1 109); finalmen­te en 1216 noméase a igrexa de Sancte Eolalie de Maadetos (TSO 1 3 71). Tamén no "Memorial de Aniversarios da Catedral de Lugo" (Jubilatio 175) figura "santa al/a de maadelos ", ano 1318. No séc. XII hai un Pe­tagius Matada, o cal parece o mesmo que Petagius Guistrarici cogno­mento Matada no ano 1165 (TSO 1 169, 635). Por elo podemos coidar que Madelos puido ser inicialmente * Manatellus, diminutivo do antro­pónimo Manatius (CIL XIII 6151; RL 111) ou *Matatellus quizá dimi­nutivo relacionado co citado alcume Matada 'criado' (?) (OPNH 438/472; DELP v. malado).

Lugares: Córneas, plural de córnea (nome que tamén leva unha parte do olio), parece derivado de córneo 'duro', relacionable co lat. cornu 'corno', que algunhas veces representa a parte máis alta dun monte (DXL); tamén podería ser patronímico de Cornius (RJ. 61 ). O Cotón, aumentativo do coto (cueto en castelán), é palabra prerromana (OE 85/1; DCELC: v. cueto). As Penas v. nº 7. A Vila Grande e A Vila Peque­na débense interpretar polo latín villa, co adxectivo grandis e o suposto *pikkinna no lat. vg. hispánico (DC:ELC v. pequeño).

15. MIRAZ (Santiago)

O nome parroquial parece patronímico, dado que no ano 989 consta o apclido Mirazi e no ano 998 Villa Miraci (OPNH 377/64) quizá proce-

Page 86: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

304 NJCANDRO ARES VÁZQUEZ

dente do lat. miratus 'admirable, admirador', que foi Mirati, xenitivo de Miratus, nome coruñés en 1090 (OPNH 229/952). Piel e Kremer (HGN 185/6a) supoñen que Mirazi foi patronímico do gótico *Mira. No ano 966 consta un nasario de Miraci, que se repite como nasario de Miraz en 971? e noutro doc. sen data (TSO 16,254, 283); tamén consta en 1189 unha vox de Miraz e un vil/are de Miraz (TSO 1 254, 487); pero non re­feridos a esta parroquia.

Lugares: Corveiros serían un sitio onde abundaría o corvus 'corvo'. O Curra! da Fonte a penas necesita explicación, fóra de Curra! visto no nº l. A Florida é un adxectivo romance derivado do lat. (los 'flor'; tamén consta o antropónimo Floridus (TLC 233 ). As Laxes son plural de laxe, xa vista no nº 4. O Outeiro v. nº 13. O Outeiro Grande non necesita novo comentario. Os Picos serían de orixe celta (DCELC) ou onomato­pea picc (DEEH). A Pontella viría do lar. vg. ponticu/a, diminutivo do mase. lat. pons 'ponte'. Portoscarros aludirían a portus-carrus/currus, paso de carros polo porto dun río; pero téñase en conta tamén o nome persoal Carrus (TLC 346). Vilaldar é nome composro de Villa-A/dar, onde figura o antropónimo visigótico Alduarius ou o xinecónimo Aldua­ra (HGN 9/9-10). Ternos Villa Alduari en 944 (OPNH 781/200), anque non referido a este lugar.

16. NARLA (San Pedro)

Teño oído pronunciar Nalra e teño !ido moitas veces en <loes. antigos Na/ara, Nallar, Nallare (NML 164) e mesmo Nárrela no ano 1350 (Grial, Nº 79, 1983, p. 101) e 1450 (CDVD 146, 147). A mención máis antiga sería a do Comitatus Nallarensis no ano 572 (ES XL 348). Des­pois, a. 747, vén a mención no testamento do bispo Odoario: In Nallare ecclesia Sancti Petri, e a de Alfonso III, no ano 897: In Nalar ecclesiam S. Petri (ES XL 360, 390). É voz prerromana, de significado des~oñeci­do. O sufixo -ara, átono, é coma o de Brácara > Braga, Láncara, Outara, Pántara, etc. Nos TSO 4, 6, 64, 107, 108, 109, 112, 115, 117, 127, 283 constan (villas) in valle Nallare/Nalare aa. 966, 971, 1019, ou in territo­rio Nallare/Nalare, aa. 968, 978, 984, 986-999, 1037. Por iso son inad­misibles as referencias históricas e as hipóteses etimolóxicas de Luis Monteagudo (AB, 1999, p. 290), partindo dun falso Narlia.

Lugares: Cabeza de Vaca non ofrece dificultade fonética, pero si inter­pretativa; ¿se cadra, sería un alcume persoal do fundador desta aldea, coma Alvar Núñez Cabeza de Vaca, gobernador do Paraguay no s. XVI?. Cima de Vila indica un nivel topográfico, do lar. cyma 'alto, cu me' dunha villa. O Chao vén do lar. planus. A Eirexe v. nº 1 O. Neste lugar está situada a igrexa románica, estudiada ultimamente por J. Del-

Page 87: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TC)J'()Nflvl/A J)() CC)NCF/./.() DF fR/()/. :;os

gado (RLP, III, pp. 406-4013). A Espiñeira é un sitio con abundancia do arbusto latino spinus 'espiño'. Golmar revela un nome persoal gótico, que podería ser Golmarus (así aparece nos Tumbos de Sobrado) ou Gua­lamarius (HGN 133/3; 288/4 ). Lagoa traduce o lar. /acuna. En Montece­los ternos un monticellus, diminutivo de monte en latín vulgar, equiva­lente a monticulus. Narla sería onde estaba no ano 959 in Nallari ... villa ad Sanctum Petrum (TSO 1 4), denominación que se repite sen data nou­tro doc. in territorio Na/are ... villa de Sancto Petro (TSO 1 283 ). Pacios, plural de pacio I pazo, traduce a palatium. A Pontella v. nº 15. Portela debe ser diminutivo de porta. A Porreira revela un sitio abundante en porrum ou porrus 'porro' (planta). Seidoiro, se fose forma diverxente de saidoiro ( ?), explicaría se polo verbo latino salire 'saír'. Alonso Estravís, Dicionário da Língua Galega, trae ºSaidoiro ou Saidouro, lugar na mar­xe do río, que ofrece boa saída a quen o atravesa". Outra hipótese (?)se­ría partir do nome persoal Salitorius (LE 334) 'salgador'. Todón trae a súa orixe do antropónimo gótico Teodone (HGN 271/38b), o cal figura no ano 878 na diplomática astur. O Vilar foi inicialmente o adxectivo la­tino villaris/are, indicando referencia a unha villa; pero na ldade Media o substantivo villaris, vil/are, villarium comprendía un casarío no campo con edificios e eidos anexos (MLLM).

17. NODAR (San Mamede)

A Aldea de Arriba alude a unha al daia 'aldea', palabra árabe (DCELC, DEEH), situada nun alto. O Bargo pode ser grafía de vargo 'lousa ou chanto para cerrar fincas', de orixe celta (DCELC v. varga). O Bidueiro indica relación co lar. betula, planta. A Cabana v. nº 5. Carba­llo do Vento v. nº 4 e 31. Carballoso cítase moitas veces como Carvaloso e Carvaluso (qnizá por Carvalosu) nos Tumbos de Sobrado; procede de carba, voz prerromana (DCELC). A Cerdeira é árbore que dá cereixas, en lat. cerasea. O Convento era en lat. conventus 'asen1blca, reunión'. A Corda procede do lar. chorda, e aquí débese tomar como sinónimo de cordilleira, cordal, serra, cin1a aparente das n1ontañas. A Fábrica tarnén é voz latina, abreviación de ars f"ahrica 'fragua, taller, artesanía', con base en faber 'obreiro '. As fon tes teñen clara orixe no lar. Guimarei v. nº 10. Lcdro citase nos Tumbos de Sobrado (1 375, 387, 388, 402, 404) coa forma Ledu (a. 1221, 1232) e Ledur (a. 1232, 1234, 1230-52) e quiza­bes proceda dun antropónimo; sen embargo non parece comparable co xermánico Laidradus, suxcrido por Piel para o topónimo portugués Le­trigo (NG nº 874); ¿sería acaso o lar. Litrius (LE 181 )?. O Loureiro foi laurarium, que saíu da árbore laurus. Mantclle figura nos TSO (1 112, 275, 387, 391, 392, 397): in Mantelli, villa de Eldega (a. 971), /Jer por-

Page 88: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

306 NICANDRC) ARFS VÁZQUEZ

tum de Manteli (a. 1227), per porta de Mantele (ano 1229), ad portum de Mantele (a. 1230); a portu Amante/e (a. 1232); parece estar aquí pre­sente o xenitivo do antropónimo latino Mantelius (CIL XV 1265; RL 112), pero véxase OPNH 219, nº 911. Nodar é a aldea que deu nome á parroquia; neste lugar atópase a igrexa románica, estudiada ultimamente por Jaime Delgado (RLP III 406-413 ). Cítase a igrexa de Sancti Mametis de Nodar nun doc. sen data, arredor de 1230-1252 (TSO I 404 ). Nota­rius (CIL III 3028), Nodarius, a. 910 (Lucensia, Nº 20, p. 109), foi o an­tropónimo latino, que orixinou o topónimo (OPNH 236/1001). Cha­mouse así un bispo de Astorgano ano 963. O Outeiro v. nº 13. A Penal­ba aglutinou <lúas voces pinnalpenna alba 'branca' ou propia de A/bus/ Alba (TLC 226). A Ponteliñeira tamén foi nome composto de pons e li­naria 'taller de liño'. Portocelo debeu ser *portucellus no lat. vg., parello do clásico porticulus, pequeno porto. O Rego do Orizo viría dun dever­bal de rigare 'regar', riguus en lat. ou *reku celta (DCELC) e do apelati­vo ericius 'ourizo' ou do nome persoal Auricius (TLC 338). A Roxica ¿vencellaríase con roxo ou con arroxo?; hai que estudialo. Samede equi­vale a San Mamede, o titular da freguesía, onomatopeia do balbuceo in­fantil (Cf. Lucensia, Nº 2, 1991, 163-165). Santo Estevo nomeábase Sanctum Stepbanum de Cordali en 1212 (TSO 1 369, 401 ). A Travesa de Ledro alude a unha (via) transversa 'camiño ou rúa transversal' de Ledro, xa analizado. Vilariño é o diminutivo de vilar, v. nº 16.

18. OUSÁ (San Xiao)

Teño estudiado este topónimo na revista Grial (XXIII, 1985, 99-100), partindo do antropónimo Ausanius, dado que nun doc. de Lugo cítase unha vila in Ausani, ano 1133 (NML 142). En 1464 figura Alvaro de Ousán e en 1482 Alvaro d'Ousay (DCL 1158, 1346). O Campo é nome latino, campus. As Carpaceiras aluden a un lugar onde abunda a 'carpaza', plural de carpathium (DEEH), quizá voz prerromana, allea ó español e portugués. A Casa de Parga consta do lat. casa e do topónimo Parga, que era antigamente Parraca / Parreca / Parrica, relacionado por Corominas con parra, nome prerromano (DCELC v. parque, parra). A Casa do Pazo foi a vi venda dun palatium 'pazo'. As Lamelas, plural di­minutivo de lama, v. nº 12. Lourido, variante de louredo, indica abun­dancia de laurus 'loureiro'. A Mámoa, túmulo prehistórico en forma có­nica de teta na superficie da terra, vén do lar. mammula, diminutivo de mamma. Mazcarelle foi antropónimo en xenitivo e aparece no ano 951 como villa Mascareli e villa q11am vocant Maschareli (TSO 1 90); acaso relacionable con máscara, voz quizá de orixe árabe (DCELC; DEEH); tamén se podería comparar con macarel/11s (e.a. 1163) 'alcaiotc', que

Page 89: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TOPONIMIA DO CONCEUO DE FRIOL 307

perdura no francés maquerelle. O Mozón parece aumentativo de 'mozo', de orixe incerta (DCELC; DEEH v. mutius '' ); tamén se asemella a motio, -onis 'moción, expedición militar, motín (ML.LM); outra com­paración sería co portugués Mofáo, de orixe discutida. Novexilde sería unha deformación do persoal gótico Leovigildus (HGN 169/2), en xeni­tivo. A Pereira v. nº 4. O Portonovo sería portus novus en latín. Quintá traduce a quintana e pode referirse á quinta parte dos froitos dunha ren­da que se debía pagar (DCELC) ou sería unha (Villa) Quintana, propia de Quintanus (TLC 293). Requeixo 'baixada dun monte', 'recuncho da cociña onde se garda a leña a carón da lareira'; foi Reccasium en <loes. antigos (OG 80) e atendendo ó significado coidaba eu que podería saír do verbo latino re-cido, re-cidi, re-casum 're-caer' ou de re-cedo, re-ces­si, re-cessum 're-tirarse'; sen embargo esta solución non a admite J-1~. Pensado (OELG 1 336), que acepta a proposta por Corominas, partindo de "quasiare 'queixarse' (DCELC). O Vilar v. nº 16.

19. O PACIO (Santa María)

O Burgo de Negral componse do xermánico burg (DCELC) e do an­tigo Nigral (NML 165), aludindo á cor dunha terra negra de louseiras. A Casanova traduce a casa nova, voces latinas. A Grela coido que é unha desfiguración de Agrela, diminutivo de agra, nome de orixe latina. O Pa­cio foi palatium en lar. O Paraño sería petraneum, derivado de petra 'pe­dra' (DEEH). As Pedreiras indican abundancia de petras 'pedras'. Unha forma romance do latín trans agrum perdura en Tras do Agro. A Valiña é diminutivo de val/is 'val', que era feminino en latín. En Vilacarpide te­rnos unha villa, determinada tal vez polo xenitivo dun nome persoal que fose "Carpitus; pero tamén pronuncian Vilacarpida, e sería unha vila ad­xectivada, porque carpida é participio do verbo carpir 'chorar lamentán­dose intensamente con xestos de moita dar e mágoa', en lat. carpere 'es­gazar, rabuñar, chorar'; por iso chamouse carpita, -eta, -etta a un 'pano groso fabricado de fías' (MLLM). Vilar de Salgueiros foi un vil/are deter­minado polo plural de salicarium 'salgueiro', árbore con nome derivado de salix, -icis.

20. PRADO (San Martiño)

A Casanova v. nº 19. A Costa 'declive', en latín era costa 'lado, ladei­ra'. A Devesa v. nº 1. O Empalme, lugar onde se xuntan vías de comuni­cación, é voz moderna, deverbal de empalmar, que no latín de Columela dicíase palmare 'unir' (DEEH). Lousende foi xenitivo do antropónimo visigótico Leodesindus (HGN 166/13; OPNH 209/840). Outarelo ase-

Page 90: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

308 NICANDRO ARFS VÁ7QUE7

méllase parcialmente a Óutara, e quizabes foi *a/tarellum, diminutivo de a/tare e de outeiro. A Pena v. nº 7. O Prado de Abaixo /de Arriba son indicacións de diferente nivel topográfico, referidas ó lat. pratum, que deu nome á parroquia. Consta in valle Na/are ... villa Prato, despois de 1019(TSO1115). Aquí asentouse a igrexa románica, que perdura aínda parcialmente (RLP III 414-418). O Sisto v. nº 2. A Uceira debeu ser lugar de uccs, do lat. u/ex, u/icis.

21. RAMELLE (Santa María)

Casbarreiro débese descompoñer en Casa Barreiro, aludindo este últi­mo a un apelido, a un lugar, ou a un oficio, procedente de barro, voz prerromana (DCELC). O Outeiro v. nº 13. As Pedreiras v. nº 19. A aldea de Rarnelle deulle o nome á parroquia. Aparece lohanne clerico de Ra­mele no ano 1232 (TSO 1 387); tamén no Memorial de Aniversarios da Catedral de Lugo (.Jubilatio 1 17 5-176 ): eglesia de rramelle, ano 1318; Fcclesie de ramele, a. 1282; Ecclesie de Reme/e que est in terra de naral, a. 1282; ecclesia de remelle, a. 1293. O topónimo procedería quizabes do xinecónimo visigótico ''Ramildi > Ramille (HGN 215/2; OPNH 254/1116). O Salgueiro xa queda visto nonº 19.

22. ROCHA (San Cosmede)

Rocha equivale a "roca" en castclán, co significado de 'penedo', qui­zabes palabra céltica (DCELC). O Alto foi a/tus en latín e tamén nome persoal (RL 291 ). O Carregal, segundo o DEGC, equivale a carreteiro ou é un ºlugar onde nacen carregas, plantas gramíneas abundantes nos terreos húmidos" (!RINDO), ou sitio de rochas, en opinión de E. Rivas Quintas (TM, p. 46, nº 16). A Casanova queda vista nonº 19. Malpica ten orixe escura; Cabeza Quiles (NL 253) propón a hipótese dun com­posto tautolóxico de dúas palabras mal-pica que significarían o mesmo: 'altura-pico', hipótese que debería xustificarse; Machado (DOELP) di que Malpica sería nome dunha planta, agora inexistente, que significaría 'pica moito' (?!).O que se debe ter en conta é que este topónimo abunda en España e Portugal. Regüela aparece como Villa Regule/la no ano 971, Porte/a de Regue/a en 1233 e Reguela sen data (TSO 1 112, 394; 11 535); a primeira forma manifesta que o topónimo é un diminutivo de regula 'rcgra'.

23. ROIMIL (San Xiao)

O nome da parroquia foi o gótico persoal Rodemirus (HGN 224/7). Nos TSO (1 404) transcriben Riumir en vez de Ruimir. A Alzada ('recur-

Page 91: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TOJ'()]\/.JA1JA DO CONCt:.LLC) Dt:. fRJC)L .309

so de apelación' en Alfoso X) deriva do lat. vulgar '•altiare, verbo con base en a/tus 'alto' (DCELC). O Bullo, anque parece homófono do bullo do viño e sinónimo de lama, sen embargo podería proceder do antropó­nimo latino Bullius (LE 350). Buxán vén de Busianus, derivado de Bu­sius (LE 38), segundo di Piel en Biblos (XXIll, 1947, p. 189). O Campo da Feira chámase así polo sitio onde había feira os días 16 de cada mes, v. nº 1 O. Currás v. nº 4. Gudín de Abaixo / de Arriba aluden ó antropó­nimo visigótico Gotinus (HGN 146/41 ). Nos anos 955 e 966 cítase in te­rritorio Nallare villam vocabulo Gutini, e sen data villa de Gutini cum ecclesia Sancti Iuliani (TSO 1 2, 6, 283); in valle Nallare, villa Gudini a. 971? (TSO 1 112). Para resolver un preito entre ano 986-999 reúnense o bispo de Lugo e de !ria in territorio Nallare Villa Gudini et ecclesia Sanc­ti juliani (TSO 1 109), e da mala identificación que se fixo <leste topóni­mo escribín en Brigantium (JII, 1982, 243-247). O Pazo, variante de pa­cio, foi o lat. palatium. A Penagaitcira é un composto de pena e do ad­xectivo gaiteira, formado sobre gaita, que probablemente vén do gótico gaits 'cabra', por ter o fol dunha pel de cabra (DCELC v. gaita). O Piñei­ro v. nº 2.

24. SAN CIBRAO DA PREGACIÓN

A parroquia e unha aldea da mesma leva o nome de Sanctus Cypria­nus, bispo mártir de Cartago, chamado así pula relación nominal coa illa grega de Cypros 'Chipre' e mesmo co lat. cuprum 'cobre'. Nas guías eclesiásticas está S. Cipriano de Apregazón, pero debe ser da Pregación / Pregazón, como deixo escrito en El Progreso 3-11-1988. Fontedelo case foi aceptado por Moralejo (TGL 133, n. 32) como fon te de gelu = "Pon­te do xelo, pero esto non convence de ningunha tnancira; haberá que ver outras hipótescs, comparando por exemplo Fontedelo con Castrodelo (en Cedrcín-Láncara), no que podería albiscarse o nome persoal Tellus (TLC 338), con lenición intervocálica de t>d. Rccarei corresponde ó xe­nitivo do antropónimo gótico Reccaredus (HGN 219/16; OPNH 257/1134). San Cibrao v. supra. O Vilar v. nº 16.

25. SEIXÓN (San Paio)

Leva este nome non só a parroqma, senón <lúas aldeas: Seixón de Abaixo I de Arriba. No ano 971? cítase in valle Nallare ... villa Salamiri cum ecclesia Sancti Pelagii e no mesmo doc. villa Saxoni cum ecclesia Sancti l'elagii (TSO 1112); en 1202 figura Pelagius Petri de Saixon (TSO 11 487); nun doc. sen data constan in Seixom /// casales et in Miraz (TSO 1 280). Trátase dun antropónimo étnico Saxonius 'de Saxonia, an­tigo pobo xcrmánico' (TLC 202). Nun epígrafe funerario de Xirona fi-

Page 92: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

310 NICANDRO ARES VÁZQULZ

gura un individuo "a prov. Saxo"" (ILER 5693). En 1140 o mestre Io­hannes construiu aquí a igrexa románica, estudiada ultimamente por ]. Delgado (RPL III 441-446). A Abelaira, con sufixo de abundancia -aria > -aira, é lugar onde hai abelás, do lat. nux abe/lana. Cela correspóndese co lat. cella e aludiría a algún celeiro, quizabes monástico. A Pedranegra sería en lat. petra nigra. Sucampo leva o prefixo su-, que corresponde ó lat. sub 'debaixo', e campo< campus en lat. O Vilar v. nº 16.

26_ SEOANE DA PREGACIÓN (San Xoán)

Este é o nome da parroquia e dunha aldea dela; coñécese nas guías eclesiásticas como San Juan de Apregazón; pero ademais do que dixen de San Cibrao nonº 24 sobre A Pregazón, téñase en conta que en 1285 e 1290 escribiron San ]ohanne de Preegrar;on (CDF 298, 308); en 1244 (non 1254) Sancto ]oanne de Prigaciom (Cañizares, CD III 774; ES XLI 372 erra na data 1254 e na forma Piergacion). A Escaravella parece co­rresponderse cun diminutivo do gr.-lat. scarabeus, insecto coleóptero, e co verbo 'escarvar', de orixe incerta (DCELC v. escarbar; DEEH v "sca­brare). Mundín provén de Mundinus, antropónimo latino (TLC 232) ou xermánico (HGN 190/7), con significados diversos nestas <lúas hipótcses (OPNH 231/969). En 1254 figura Petrus Petri, dictus Rouco de Mun­dim (CDF 119); en 1285 Martim Eannes de Mondin (CDF 298) e nou­tro doc. do séc. XIII (sen data) Martinus Tohannis miles de Mondim (CDF 336); en 1290 herdade en Mondin et en San ]ohanne de Preega¡;on (CDF 308). O Pedroso traduce ó lar. petrosus, abundante en pedras. Se­oane é unha síncopa de Sancti Iohannis. Tralacorda débese entender como lugar que está 'detrás da corda', é dicir, tras do cordal dunha mon­taña (v. Corda nonº 17).

27_ SERÉN (Santa Cruz)

Varias guías eclesiásticas dan como patrón desta parroquia a San Ci­brao, non Santa Cruz, pero non sei porqué (¿quizabes por erro ou por­que Silvarredonda, v. nº 7, pertenceu antes a Serén?). A Ferreira v. nº 2. A Casanova v. nº 19. Serén, nome da parroquia e dunha aldea, procede <lo antropónimo latino Serenus (TLC 261 ); citase Seren en 102 7 e Serene en 1078 (NML 176-177; ES XL 420) e tal vez Serenis en 1202 (NML 177).

28_ SILVELA (Santa María)

Busto refírese a un pasteiro ou estábulo <le bois, segundo escrihiron .Joseph M. Piel (BIEA, VIII, 1954, 25 ss.) e Corominas (DCELC v. bos-

Page 93: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TOPONIMIA DO C:ONCHl.O DF FRIOI. 311

ta). Campelo é un dimin. de campo, v. nº 18. O Cango sería 'depresión dun monte', de probable orixe celta, derivada de *cambos 'curvo' (DCELC v. canga, DEEH 541, v. *cambica). Os Carrelos equivalen a Currelos, ambos diminutivos relacionados con carrus ! currus. O Cibrei­ro escribiuse Zevrario/Zebrario!Zebreiro nos TSO doce veces (pódese ver nos índices da edición de Pilar Loscerrales, Madrid 1976). Podería ser variante de Cebreiro, topónimo orixinado no animal '"cebra", que se­ría ecifera 'egua brava' no lar. vulgar (DCELC); pero outra voz galega "cebra", golpe forre de vento e chuvia fría, ten diferente etimoloxía, tal vez relacionada co vento zephyrus (DCELC v. cebra), relación que lle ca­draría ben a Cibreiro, no alto dunha serra. Corteporcos alude a cors e porcus, corte de porcos, nomes latinos; nun doc. de 1211 noméase unha herdade polos límites de Petra Maiori ... usque ad Curtem de Porcis (TSO 1 396). A Covariza podería quizá relacionarse con 'cova', se com­paramos este top. con outros lucenses, que tcñen a mesma terminación, como son Gatariza, Lagariza, Pastoriza, Vacariza. Esto é o que se ofrece a primeira vista; pero hai un testemuño do ano 1019, no que aparece "in valle Nallare, villa Queirici" (TSO 1 115), é dicir, a vila de Quedericus, nome persoal gótico (HGN 160/5). A Eirexe v. nº 10. O Espiño traduce o lar. spinus, arbusto silvestre. A Marcela vén sendo o feminino do an­trop. lar. Marcellus, que se constata como Marce/la e Marci/la (TLC 173). A Pallota leva o sufixo diminutivo do lar. vg. -ottus (!LV nº 37), precedido de palea 'palla', e parece equivaler a palloza 'casa cuberta de palla'. O Pardiñeiro v. nº 1. Pedramaior, v. supra, case é coma o lar. pe­tra maior; pero téñase en conta que Maior tamén foi nome persoal (TLC 294). As Petas, como topónimo, non parecen ter relación cunha especie de sacho para cavar a terra; poderían relacionarse quizás co lar. petita, plural de petitum, 'demandas xudiciais', ou co verbo petar 'golpear' > lar. *·pcd(i)tare (DEEH) (?). Reción, que figura 8 veces nos TSO baixo as formas de Rezion, Ricione, Riciui, Rizion, debe ser derivado do xinecó­nimo gótico Ricilone (HGN 219/29). Silvela é unha aldea que deu nome á parroquia; aquí atópase a igrexa románica, estudiada por J. Delgado (RLP 111 419-423); aparece 5 veces Siluela en 1212 e 1223 e noutros 3 docs. sen data (TSO 1 383, 395, 399, 401, 405); trátase dun diminutivo de silva, nome de planta que se converteu no persoal Silva (TLC 339). Interesa citar aquí un documento de 1212 con topónimos xa vistos que determinan unha herdade "per regum de Armata et inde per Portam {= ¿Petram?j Maiorem et inde per Serram Montis quomodo dividitur de Si/­vela, et inde per aquam de Ferreiroa quomodo vadit ad inpronum ad Sanctum Stephanum de Cordali usque Zeurarium et usque Parietes" (TSO 1401).

Page 94: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

112 1'-'ICAl\lDR() ARES VAZQUEZ

29. TRASMONTE (Santiago)

O nome parece aludir a unha situación orográfica trans montem 'tras dun monte'; pero tamén pode ser contaminación do antrop. xermánico Tras-mondo (HGN 275/9). Quedan aquí restos dunha igrexa románica (RLP III 447-449). A Bouzaboa componse do prerromano *ha/cea ou *bautia 'bouza' (DCELC; BIEA, VIII, 1954, 34) e do adxectivo latino bona 'boa'. A Bouzaboa de Abaixo está determinada topograficamente, partindo do lat. bassus (DC:ELC) ou Bassius (LE 423), nome persoal. A Calle pu ido orixinarse do xenitivo de Callius, antropónimo (LE 423 ), scndo unha (villa) Cal/ii, contaminado co apelativo castelán "calle". Eli­gio Rivas (LG 40) supón que "calle/quenlle" proceden do lar. canalicula, coma "cal" do lar. cana/e 'conducción de auga'. O Curral foi curra/e, de­rivado de currus carro' e currere 'correr' (DCELC). A Devesa v. nº 1. O Estanque 'depósito de auga', era en lar. stagnum. O Fontao traduce o lar. vulgar fontanum 'fonte, regato', ou o antropónimo Fontanus (TLC 308), posuidor do lugar. Os Mosqueiros, plural do lar. muscarium (deri­vado de musca 'mosca'), podería significar a 'folla filamentosa de cerras plantas' (Plinio) ou a 'herba grande que medra entre a semente' (DXL). No ano 966 e noutro doc. sen data figura Muscarias (TSO 1 5 e 464). Tamén Machado (DOELP) cita Moscariis/Muscariis en 1258. A Muraza posiblemente aludiría á (nux) moracia (DLF), noz dura e difícil de esca­char, ou tamén a unha muralla grande. O Pazo v. nº 23. A Pena v. nº 7. A Ramada 'conxunto de ramas', ramata no baixo latín, deriva do lar. ra­mus 'ramo'. A Rocha v. nº 22. Vilariño v. nº 17. Vilarmende foi o villa­rislare 'vilar de Mendo = Menendo', antropónimo xermánico (HGN 184c; OPNH 227/940).

30. VILAFIZ (Santa María)

Acevedo alude a un lugar de acevos ou acivros, que proceden do lar. vulgar aqui-folium 'folla de agulla' (DCELC:). Nun doc. sen data cítanse herdades "in castro de Vigo et de Facoy (ambos en Vilachá de Mera) et de Acevedo" (TSO 1 645). Neste mesmo doc. menciónasc Felguera, que é agora A Folgueira e vén do lar. vg. fu/icaria = filicaria, colectivo de filix -icis 'fiemo' (MLLM). En Fondemera está realmente a fonte onde nace o río Mera, que é hidrónimo prerromano, afluente do Miño. Gonce foi xe­nitivo dun xinecónin10 xer1nánico, escrito Gundia/(;onza (HC;N 145/45); citase Gonci no ano 1027 e Gonti en 1078 (NML 155; ES XL 420). As Laxes v. nº 15 e 4. O Outeiro v. nº 13. Rebordelo sería "robore­telh11n, diminutivo de rohoretum 'carballeira'. Remesil era Remesille en docs. do s. XIX, procedente do xinecónimo xermánico Remesildi (HGN

Page 95: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TCJP(J,1\l/A1/A !)() CC>NCEl.l.() DE FRICH. l ll

22012). Escribín <leste topónimo en El Progreso (25-IIl-1992). Romá de­beu ser unha (Villa) Romana, é dicir, propia dun Romanus (TLC 182). Vilafiz, aldea que deu nome á parroquia, foi unha Villa Felicii, xenitivo este do xentilicio e sobrenome latino Felicius (LE 189; TLC 273), deriva­do de Felix 'feliz'; citase moitas veces en <loes. lucenses medievais (NML 183) e tamén figura Villa Feliz no ano 971(TSO1112).

31. VILALVITE (San Pedro)

O nome da freguesía responde a unha Villa Alviti, sendo Alvitus un antropónimo xermánico (HGN 6118; OPNH 97/77). Bedús, Veduus en 1420 e Beduns en 1428 (DCL 973, 1019) pode proceder dun antrop. lar. Betunius (LE 133), Vetunius (RL 206), escrito tamén Bitunius (RL 35), se non corresponde a Bedules, a. 1175, top. en Samos (TSA 159). As Ca­moiras figuran así mm doc. medieval sen data (TSO 1 645); pero nos mesmos TSO 1 112, ano 971, aparece unha villa Camauria cerca de C:i­breiro ("sub Zebrario "). Poderíase comparar con Fontoira, Valoira, Vi­loira, que eran Fonteauria e Va/lis aurea, ambas en 1120 (ES XLI 298-299), e Villauria en 1144 (TSA 62). Carballal é un sirio onde abundan carballos, v. n" 4. Castrodá, quizabes foi Castro de Adá, Atane, antrop. visigodo, (HGN 28/6); pódese comparar con Adá en Chantada (cf. Lu­censia, Nº 22, 200 1, p. 71 ). Ccrracín provén de Sarracinus 'sarraceno', nome persoal (OPNH 267/1211), frecuente entre os servos de Sobrado <lo Monxes (TSO). Corra, se equivale a corda, v. n" 17; pero pode com­pararse co asturiano cuerra 'cercado' (DEEH), da familia de curro/curra!. As Donas responde o lar. medieval domna = domina 'seño­ra', en plural. As Ferrerías, do lar. ferraria, serían terrcos onde abundaba o ferrum ou lugar onde ferraban carros, cabalos, etc. A Penalonga é nome composto totalmente latino: pinna/¡1enna longa. As Penelas v. nº 2. O Rcbolo 'carballo de tronco pequeno' (DRAG) 'carballo novo' (DXL; NC:VC:G v. roble), posiblemente habería que rclacionalo nesta acepción cun diminut. do lar. rolmr "roble" en castclán (hipótese de Meyer-Liib­ke); pero C:orominas e G" de Diego postulan *repullus 'brote dunha planta' (DCELC v. rebollo; DEEH 925). A Retorta é participio <lo lar. re­torqueo 'torcer\ referido a un camiiio con curvas ou a li11.a que cerraba o couto do bispo de Lugo. Santa Marta leva o nome dunha capela alí exis­tente adicada á santa hebrea, o cal significa 'seiiora '. O Sobrado supón un (aedificium) s11perat11111 'edificio con alto, que sobresac' (DXL). O Vento, máis ca o lar. uentus ou erro grMico <le Bento = Benito, <lo lar. Be­nedictus, como teñen os portugueses, quizabes foi unha pequena vendita "venta" en castelán.

Page 96: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

314 1\J/CAl"l'JJR(_J ARr.·s VÁZQUFZ

32. XIÁ (Santa María)

O Abclcdo v. nº 6. Ascariz foi xenitivo do antropónimo visigótico As­caricus, propietario daquela vila (HGN 24/4; OPNH 112/176). A Bagu­lla podería ser unha villa Vaculeia, propia dun home chamado Vaculeius (LE 376), Bagulio en 1220 (DELP) ou quizá diminutivo de *baku/a 'bá­goa', voz prerromana (DXL), ou feminino de bagullo, derivado de baga (lat. bacca) 'vaíña que contén a semente do liño, fabas, chícharos, nabos, xestas, uvas, etc.' (DXL). Bcrtamil, mellor ca dun suposto antropónimo gótico ''Bertemirus (HGN 45/6), debeu vir de Bitremirus!Vedramirus (HGN 300/4); posiblemente o fundador desta vila sería un Vitermirus que figura o ano 916 (TSO 1 60). A Carballeira é abundancia! de carba­llos, v. nº 4. A Casanova v. nº 19. Casantalla equivale a Casa (de) Santa­lla, é. d. de Sancta Eulalia, nome grego da 'ben falada'. En Casferro está patente un composto de Casa de Ferro, apelido de alcuña (OPNH 423, nº 335) derivado do lar. ferreus. Unha composición semellante vémola en Caspardo = Casa de Pardo, un apelido que foi antes o antrop. lat. Pardus (TLC 328). Tamén a vemos en Casroque =casa de Roque, nome de orixe xermánica. Castorrcs, equivalente a Casa de Torres, derivou dun apelido Turris 'Torres', que indicaba orixc (OPNH 636 nº 1967). O diminutivo A Castronela fai referencia a un pequeno castrum. Currás queda visto no nº 4. Corno do Boi en sentido animalístico parece pouco acomodado a topónimo, pero aí está. En 1214 unha división de Alfonso IX da terra de Abeancos "vadit per Cornu de Bove et per terminos anti­quos et dividit terram de Na/ar cum Auiancos (TACS nº 157). No 1126 Alfonso VII nomea o couto de San Antoíño de Toques e nel un límite era "cornu de bove" (Cf. M. Recuero Astray et alii, Documentos Medievales del Reino de Galicia: Alfonso VII, nº 21, p. 18, Santiago 1998). A Eircxc v. nº 1 O; no ábside da actual igrexa vin por fóra un ha estrcita seteira ro­mánica tapada, dato que ofrezo aquí ós arqueólogos. O Enxeito sería quizás un hospicio de nenos orfos; parece deverbal de enxeitar 'abando­nar os nenos na casa de expósitos, abandonar o niño os paxaros, cando notan que andaron ne!' (DEGC), do lat. eiectare 'botar/deitar fóra' (DEEH 639; DELP v. enjeitar). O Escorial sería lugar de escorias, do lat. scoria, ou onde se excoria! 'se quita o coiro' (?).O Folgar debe ser idén­tico no aspecto lingüístico (non quizabes xeográfico) a Villa Felgaria, aa. 945, 1145, 1165 (TSO 1 11, 476, 623); polo tanto sería derivado de filix 'fento'. Fontcscca corresponde ó lat. fons (fcminino no lat. vg.) sicca; pero Sicca foi tamén antropónimo (TLC 264) e puido ser o posuidor da­quela fonte. O Foxo no lat. vulgar e medieval era fogium. O Foxón pare­ce aumentativo de foxo I foso. O Freixido indica abundancia de freixos, lat. fraxinus; chamábase uilla hexinito nos anos 966, 943, 971 (TSO 1 6, 10, 112) e hexenedo en 1165 e 1164 (TSO 11160, 161). O Lousado

Page 97: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TLH'CJ1\J.JA11A [)() C()l\i'CFLL() DF FRH)L ilS

deriva do prerromano lausia 'pizarra' (DC:ELC: v. losa). A Luz vén do an­trop. latino Lucius (LE 469; TLC: 172). Ordóñez, patronímico de Ordo­nius/Hordonius/Hordeonius (LE 306), é nome de discutida orixe (OPNH 240 n" 1029; Biblos XXlll, 1947, p. 304-5). O Outeiro v. n" 13. A Pallota v. nº 28. A Pctcta, se non é variante de pateta (DC:ELC:; !RIN­DO), parece da familia das Petas, v. nº 28. A Pontexiá = Ponte de Xiá. En Portadornas ternos un Porto (v. n" 1) ou Porta de Dornas, palabra esta de orixe incerta (DC:ELC: v. duerna). Portolamoso equivale a Porto Lamoso, abundante en lama, v. n" 12. En Pousada, lar. pausata, faríase unha pausa no camiño e pousaríanse os fardos; en l 175 Tarasia Munio­nis, filia dos condes don Munio e dona Lupa, doa a Sobrado pola alma de seus pais a herdadc que recibira deles "et vocatur ah antiquo tem¡)()re Pousada, et iacet secus ecclesiam Sancte Marie de Gian intra Na/are" (TSO 11 36 ). As Pozas é plural feminino do lat. putea 'poza', o cal é plu­ral de puteum 'pozo'. Rétede corresponde a Villa Retiti en 103 7 (TSO l 127), antrop. quizabes xermánico (HGN 221 ). San Paio = Sanctus Pela­gius tiña o nome de orixe grega co significado de 'mariño'. Sisto v. nº 2. En Suouteiro ternos o prefixo suh > su- 'baixo de' + outeiro v. nº 13. Para A Torre da Luz, véxase o que queda dito de Luz. O Toxo é nome prerromano de planta (DCELC: v. tojo); pero tamén pode vir do antro­pónimo latino Tosius I Tossius (C:IL XIV 4508; LE 425) ou de Togius (RL 188), catalogado como celta por Holder (AS). O Vilar v. nº 16. A Xesteira é lugar de xestas, do lat. genista / genesta. Xiá, aldea que den nome á parroquia, era villa Sancte Marie que dicunt Egilani no ano 966 e villa Egilani cum ecclesia Sancte Marie, ano 971 (TSO 1 6 e 112), como teño escrito na revista Grial (XXI 1983, 99-101 ). Estamos, pois diante dun antropónimo visigótico Egila -anis (HGN 70/12a; OPNH 150/446).

Índice alfabético, co número da parroquia

Abelaira 25 Annada 8 BRA3 Aheledo 6, 32 Arriba 6 Braña 1 Ahelleira 11 Arxerei ó Bullo 23 Abrigueiro 1 O A<>cariz 32 Burgo de Negral 19 Acebedo 30 Bagulla 32 Bustelo 6 Acibeiro 6 Barallobre 4 Busto 28 Agru!lá 7 Baraxciro 1 Bux:.í.n 23 Albeiro 4 Bargo 17 (:abana 5, 17 Aldea de Arriba 17 Bcdús 31 c:abeza de Vaca 16 Alto 22 Bernadal 4 Cafúa 3 Alzada 23 Bertamil 32 Calle 2 9 ANAFREITA 1 Biduciro 17 c;amoiras 31 ANXERIZ2 Boleta 11 Campclo 28 Argá de Abaixo 5 8ouzahoa 29 (:an1po 18 Argá de Arriha S Bouzaboa de Abaixo 29 C:a1npo da feira 1 O, 23

Page 98: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

316

C:a1npos 3 Ca1nposa 3 Cancela 6 Cango 28 Carballal 9, .l I Carballeira 32 CARBALL04 Carballo do Vento 17 Carballosa 1 Carhalloso 17 CARLÍN 5 Carpacciras 18 Carregal 22 Carrelos 28 Cc1sa da Noite 9 c:asa de Parga 18 Casa do Pazo 18 c:asanova 19,20,22,27,32 c:asantalb 32 c:asas da Feira 7 c:asas de c:ovas 8 Casas do Cego 8 Casas do Monte 6 c:asas dos (;a\iñeiros 13 c:asharreiro 21 c:ascanccla 13 Casferro 32 c:aspardo 32 Casroque 32 c:astorres 32 Castro 6 c:asrro<lá 31 Castronela 32 Cela 25 Cerdeira 17 C:crracín 3 1 Chao 16 Cibrciro 28 C:itna de Vila 16 Coído 7 CONDES6 Convento 17 Corda 17 Córneas 14 C:orno do Roi 32 c:orra 31 C~ortella 4 c:orreporcos 28 c:orveiros [ 5 Co~ta 20 COTÁ 7 c:oro 2

NICANDRO ARl,S VÁLQUU

Cotón 14 Covariza 28 Cuíña 2 C:urral 29 Curral de Ahaixo 8, 13 Curral de Arriba 13 Curra! da Fonte 15 C:urral dos tv1ateos 1 Curra! dos Pan<> 1 Currás 4, 23, 32 l)cvcsa 1, 6, 20, 29 DEVESA 8 Dornbrollo 7 l)onas 31 Eircxc 9,10,16,28,32 Empalme 20 Enxcito 32 Escaravella 26 Escorial 32 Espiñcira 16 Espiño 28 Estanque 29 Fábrica 17 Ferreira 2, 27 Ferrerías 31 Florida 15 Folgar 32 Folgucira 30 Fon<len1era 30 Fondoso 6 Fontao 29 Fonte do Can 6 Fontcdclo 24 Fontc~ 17 Fontescca 32 Fornelos 6 Foxaco 6 Foxo 32 Foxún 32 Fraga 4 Freiría 4 Frcixido 32 FRIOL 9 1:roxcllc 4 Gándara 4, 13 (;0Jn1ar 16 (;once 30 Grcla 19 Gudín <le Aha!xo 23 Gudín de Arriba 23 GUIMAREI 10 c;uimarci 17

Guimarci de Arriba 10 GULDRIZ 11 c;uldriz de Abaixo 11 c;uldriz de Arriba 11 Guntín 4 Hedreira 6 Lagoa 16 Lagouzos 7 LAMAS 12 Lamelas 18 Laxe 4 Laxe~ 15, 30 LEA 13 Lehoreira 1 1 Lcdro 17 Lobezao 9 Lourciro 17 Lourido 18 Lousado 32 Lousende 20 Luz 32 Macedo 6 MADELOS 14 Malpica 22 Má1noa 18 Mantclle 17 Manxadoiro 4 Marcela 28 Mazcarelle 18 Meigonte 10 MIRAZ 15 Montecelos 16 Mosqueiros 29 !v1ozún 18 Mundín 26 .\luraza 29 NARLA 16 NODAR 17 Novcxilde 18 ()rdóñez 32 OUSÁ 18 Outarelo 20 l)uteiro 13, 1.5, 17, 21, 30,

32 ()utciro Grande 15 PACJO 19 Pacios 16 l'allota 28, 32 Paraño 19 Pardcllas 6 Par<lif'tcira 1 Par<lif1ciro 28

Page 99: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TU/'ON/M/A DO CONCHUJ DF /R/OL

Paredes 1, 4 Pazo 23, 29 Pcdra1naior 28 Pcdrancgra 2.5 Pcdreiras 19,21 Pe<lroso 26 Pe<lrouzos 8 Pena 7, 20, 29 Pena <lo Muíño 5 Penagaiteira 23 Penalba 17 Penalonga 31 Penas9, 14 Penelas 2, 4, 31 Pereira 4, 18 Petas 28 Pctcta 32 Picha 6 Picos 15 Pitlciro 2, 23 Ponte 7 Pontella 15, 16 Ponteliñeira 17 Pontexiá 32 Porreira 16 Portadornas 32 Portalamoso 32 Portasueiro 7 Portcla 16 Porto de c:as 4 Portocelo 17 Portolan1as 1 Portonovo 18 Portoscarros 15 Pousada 32 Pozas 32 Pradcda 13 PRAD020 Prado de Abaixo 20 Prado de Arriba 20 Quintá 18 Quintiá 6 Racamonde 6 Ramada 29 RAMELLE 21 Rebolo 31 Rebordclo 30 Recarei 24

Siglas bibliográficas: AB = A111i.1r10 Hnga11ti11u.

Re...:iún 28 Rego do Orizo 17 Rcgücla 22 Re1nesil 30 Requeixo 18 Rétede 32 Retorta 31 Rexidoira 7 Río 1 ROCHA22 Rocha 29 Ro<lo <lo Muíño 6 ROIMIL 23 Romá 30 Rosende 2 Roxi...:a 17 Sahugueiro 2 Salgueiro 21 Samede 17 San Cibrao 24 SAN CIBRAO DA PRE­GACIÓN 24 San Martiño 3 San Martifto de C~ondes 6 San Paio 32 Santa Eufe1nia 6 Santa Marta 31 Santo Estcvo 17 Scidoiro 16 Scixalho 11 SEIXÓN 25 Seixón de Ahaixo 25 Seixón de Arriba 25 Seoane 26 SEOANE DA PREGA­CIÓN 26 SERÉN 27 Silvarre<londa 7 SIL VELA 28 Sisto 2, 8, 20, 32 Sobrado 31 Suca1npo 25 Suouteíro 32 Taín 5 Toar 8 To<lón 16 Torre 6 Torre da Luz 32

AS= A. Hol<ler, Alt-1·cltis1·hcr S¡n·<Ichs1-h<It:., Cra1 1962.

Toxo 32 T ralacorda 26 Tras do Agro 19 TRASMONTE 29 Travesa do Ledro 17 lJ...:eira 20 Valiña 19 Veigas 11 Vento 31 Vila C;randc 14 Vila Pcquena 14 Vilacarpide 19 VILAFIZ 30 Vilaldar 15 VILAL VITE 31 Yilapedre 8 Vilar 16, 18,24,25,32 Vilar <le Salgueiros 19 Vilariño 17, 29 Vilarn1en<le 29 Vixía 8 Xcsteira 32 XIÁ 32 Xi1narei 17 Xilnondriz 6 Xul6 Xulacasa 6

.117

Page 100: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

.118 NICANLJRO ARL\ VÁLQU~Z

HCJ\11. = Boletin de la Conúsiún dl' A1onun1c11tus de Lugo. BIEA =Boletín del Instituto de F.st11dios Asturisunos. CD= Ventura Cai'iizares, Colecci()n L)iplon1iitic<l, Arquivo Catedral de Lugo (inédita). CD¡.;= J-A. Rey Caíña, Colección Diplon1Jticu del l\1onastcrio de S,1111,1 Marú1 de Ferreir,1 de Palla­

res (89H-1300), llnivcrsitbd de Granada 1982 (inédita). CD.\1 =E. Cal Pardo, Coleccicín Diplon1Jtica Medie1•,lf do Arquir•o da Catedr¡1/ de Mondoiledo,

Santiago 1999. C:DVD o:: J-1.. Novo Cazón, f/ Priorato santiag11is1<1 de Vilúr de Don.1s; Colee. Diplon1. La Coruiia

1986. (]l.= Corpus fnscnptiunu1n Lutinan11n. DCFLC =J. Corominas, J)ú·cionurio crítico cti111ufóg1co de la lengua custell<I11<l, rvtadrid 1954. D(:L = J\.t·'-J. Porte la Silva, D(ir:tu1u,ntos d1.1 Catedral de l .ugo, século XV, Santiago 1998. DEEI 1 = V. (;arda de Diego, Diccionario etilnológú·n esp,úíol e hist1ánico, ~ladrid 1985. DEGC =E. Rodríguez Conzález, Diccionario enáclnpédico gallexo-cast('/lanu, Vigo 19S8. DLF =F. (;affiut, Dictíonnune lat1n fran(uis, Turin 1983. DELP = .J-P. Machado, Dicionáriri etirnolr!gico du l.ingua Portuxucsu, Lisboa l 977. DOELP = J-P. Machado, Dicionário 011011'1.istico etúnolágico da lb1xuu {Jort11g11esa, Lishoa 1993.

DRAG =Diccionario du Real Acude1111u. C,1/ega, A Coruiia 1997. DXL = Aut. varios, L)iccionu.rio Xeruis da l.ing11<1, Vigo 1986. EL= A.(;·' Conde - A. López Valcírce!, Episcopologio l.ucense, Lugo 1991. Fl.l 1 = Fnádnpedia lrnguistic.1 hispánic,1, Madrid t 960. ES= H. Hórez - ;\l. Risco, Espa1la Sagrada, S 1 vols. J\.1adrid 1747 ss. CPL = J\.1. A1nor Mcilán, Geografíu. del Reino de Gulicia, Prot'incia de I.ugo, B,ucclona, s.a. HCN = Joscph J\.1. Piel - Dieter Kremer, Hisjlano-gotisches l\la111enhuch, Heidelberg 1976. 11.FR =J. Vives, lnscripáones f,1tú1us de la España romana, Barcelon<l 1971.

ILV = C.H. (;randgent,lntriiducci<ín al latin l't1lgar, Madrid 1970. IRIND() = Aut. varios, Diccio11<1rio du lingua galega, Ir-indo Edición'>, Vigo J 986. LE= \V. Si:hul1.c, Zur Ceschichte latcinischcr Eige1111an1e11, Berlín t 966. L(; =F. Riva~, /,ingH<l Galega. Histori<1 e Fcnonienoloxia, Lugo 1989 . .\tLLM = J-F. Nicrmeyer, Medial' latinitutis lcxicon 1ni1111s, l.cidcn 1997.

'.\"CVCG = J-S. Crespo l\l/o, ]\hfl'1'<1 contrihuárín a /fil uoc,1h11/urio c.1stefl,1no-gallego, 4 tomos, (hcnsc 1972, A Corui1a 1979, 1982, 1985.

~C = Joseph .\1. Piel, ()s 1101ncs J.:enniínicos 11,1 tofJ<Jnbniu. pnrt11g11csu, l.i~boa 1936. !\l.= F. Cabcz<l (~uilc~, ()s non1cs de /11g,1r, Vigo J 992. l\r..11 = Nonlf'ncldt()r toponinúco 111cdieual de /¡¡ di<ícesis de Lugo, public. en Lucensia, S, 1992,

[ ]9 S'>.

<JE= R .. 'vtenéndc1. Pidal, C>n'gencs del csf1añof, !\1adrid 1964. ()FL(, = M. Sanniento, ()no111ást1co ctánológico de lt1 lcnguu gullegd, edición y estudio por J-L.

Pensado, 2 vol'>. A Coruila 1999. ()(;=A. Vciga Arias, Algunas calas en los origcnes del gi:dlcgo, Vigo 198J.

()PNH =E. Rivas Quinta~, ()nrnnásticu pcrsoal do Noroeste hisj)Uno, Lugo 199 l. l)PPH = ,\;l"' L. Alhcrtos, !.a onnn1ástic11 pcrson,1/ f>riniitiv11 de H1spania T,irr<1concnse y Bética, Sa­

larnanca 1966. Rl. =H. Solin et(). Salomics, Rcpcrtoriz1111 no11ún11111 ge11tiliHn1 et cog11011ti11111n Lutinor11n1, Hildcs-

heim 1988. RLP =J. Delgado Cómet. E/ Ronl<Ínico de l.ugo y su Pro1 1i11cia, to1no 111, A Coruila 1999. TACS = .\1. l.uca~ Álvarcz, Tun1bo A de{,¡ C,1tedrt1! de S,111tiago, S,1ntiago l 998. TC = J-.\1. Andrade Cernadas,() Tornho de Ccl'111oua, Santiago 199.'i. TI .C = J. Kajanto, T/J(' l'1t111 cognonlÍna, Roma 1982. TGL =A . .\lorakjo, Tnpo111111ú1 g,i/fcga y leonesa, ~:1ntiago 1978. TM =E. Rivas Quintas, T(/p()nin1ú1 de A1,1ri11, Vigo 1982. TPI 1 = R. ,'vlcnéndcz Pid<il, TofJoninúa prerru11hÍ111n1 hispu.11<1, r..1adrid 1968. TS() = P. Loscertales, T1111iln1s del A1onasteriu de Sohrudo de los 1\1onies, 2 t01nos, .\1adrid 1 976.

Page 101: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

COMENTARIOS

"ELZEVIROS" EN LOS FONDOS BIBLIOGRÁFICOS DE LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO DE LUGO

Por MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ

Las ediciones de estos famosos impresores fueron, en todos los tiempos, muy apreciadas por los bibliófilos, incluso se habla de una manía Elzevir, que en ocasiones poco le faltó para rayar el ridículo. Los coleccionistas no regatean esfuerzos ni dinero con tal de poderse hacer con uno de sus preciados ejemplares, si son intonsos (ejemplares encuadernados sin cortar las barbas a los pliegos) mucho mejor, hasta el punto de establecerse una re­gla para medir las dimensiones de los márgenes que habían sido guillotinados con ocasión de una encuadernación. Es famosa la anécdota de un lord inglés que dejó como última voluntad que lo enterraran con un ejemplar de las obras de Horacio editadas por los elzeviros. La colección de autores clásicos, iniciada en l 629 con las obras de Horacio y Ovidio, fue la que más fama les proporcionó.

La dinastía de los elzeviros llena más de un siglo en la historia de la imprenta (1580-1712) y coincide con lo que podemos denominar como el siglo de oro de la misma, abarca cinco generaciones que van desde el patriarca Luis 1 hasta Abraham III.

Abre la saga Luis Elzevir, nacido en Lovaina en 1540 y muerto en Lei­den el año de 1617. Después de una serie de avatares se establece en la ciudad de Leiden, al norte de Holanda, y lo hace como encuadernador y luego librero. Su padre era tipógrafo de profesión y lo acompañó a Am­beres, pero a causa de la persecución de la que fueron objetos los protes­tantes, padre e hijo se vieron obligados a refugiarse en Wessel. Con trein­ta y cuatro años de edad se establece en Douai de donde tiene que huir

Page 102: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 103: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

HZEVIROS FN /.OS FONDOS RIBUOCRAf/COS DH SEMINARIO .'21

para fijar definitivamente su residencia en Leiden en 1580, sólo pasarían siete años hasta que se dedicara a la impresión de libros. En los treinta años de impresor dio a luz unos 150 volúmenes que no se distinguen precisamente por su belleza tipográfica. Esta carencia la suplirían con creces sus herederos. Publicó obras en latín, francés y alemán. Como marca tipográfica adopta un águila posada sobre una columna soste­niendo en el pico un haz de siete flechas, que representan a las provincias unidas, y la leyenda "Concordia res parvae crescunt'', célebre sentencia del historiador Salustio en su monografía sobre la Guerra de Jugurta (10,7). (Fig. 1).

Luis 1 fue padre de nueve hijos, de los cuales siguen las huellas del progenitor cinco, Mateo, n. en Amberes y m. en Leiden ( 1565-1640). Luis 11, n. en Amberes y m. en Leiden (1566-1621). Gil, n. en Wessel y m. en Leiden (1570-1651). Juan que fue librero en Utrecht desde 1603 a 1607. Buenaventura n. y m. en Leiden (1570-1651).

En el siguiente cuadro genealógico, sacado de la Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos LXI,1.- 1955, pág. 203, podemos ver toda la fami­lia de los famosos impresores. ( fig. 6).

La imprenta de Luis 1 la hereda su hijo Mateo, de este pasará en 1622 a su hijo Abraham l. Para las obras salidas de su casa usaba el siguiente pie de imprenta "Ex Officina Elzeviriana".

Buenaventura viajó por Francia e Italia y desde 1608 había ya publi­cado muchas obras cuando se asocia con su hermano Mateo para luego, más tarde, en 1622 hacerlo con su sobrino Abraham 1, hijo de Mateo. Esta unión llevó su imprenta al cénit de la fama, no van imprimir sola­mente grandes infolios sino que adoptarán el formato en 12º mucho más manejable y que produce una sensación de mayor intimidad, al principio hubo de vencer la resistencia de muchos lectores pero acabó imponién­dose. Las obras salidas de su imprenta se distinguen por la escrupulosi­dad y la elegancia de los caracteres tipográficos. Junto con su otro sobri­no Isaac sustituyen la marca de imprenta de Luis I por una cepa de vid cargada de racimos que trepa por un olmo. Al pie del árbol un filósofo contempla el fruto y lo alcanza, en el lado opuesto la leyenda "NON SOLUS". Se nos antoja que los impresores, a la hora de diseñar el em­blema muy bien pudieron tener presente el texto de Virgilio "lntexere la­etis vitibus ulmos '". Tío y sobrino abrieron numerosas sucursales por toda Europa y buscaron la colaboración de los mejores artistas de la época, publicaron más de 500 obras. (fig. 2 y 3)

Luis III, hijo de Justo, traslada la imprenta a Amsterdam después de haber recorrido casi toda Europa, de sus oficinas salieron muchas obras de los jansenistas y el mismo Descartes le encomendó la impresión de las

Page 104: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

Abraham 1 (impresor y li­brero en Leyden)

Juan· (librero e impre­sor en Leyden)

Abraham III (impresor en Leyden, m. 1112)

----- ----- -----------1 Mateo Gil 1 :

j~~:_ en Leyden) (librero en La Haya) j j

Isaac (impresor en

Leyden)

Jacobo (librero en La 1

Haya}

Luis I (se establece en Ley­den, en 1580, como encuadernador y li-

brero)

Luis 11 I' 1 ! Justo

(librero en La Haya) i 1 (librero en Utrecht)

Buenaventura (impresor y librero

en Leyden) ~---------·

Pedro (negociante en Rot­

terdam)

Pedro (regidor y librero en Utrech, m. en 1696)

Luis 111 (librero e impresor

en Amsterdam)

Cv . .i,DRO O!Nl!::\LÓOICO DE LOS ELzEVIROS QUE FIGURARON COMO LIBaEROS B lMPREsORES

Fig. 6

Page 105: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

U?:F:VJRUS FN LOS FONDOS ll/BUOGRAl/COS /JU SFM/NAR/O 323

suyas. Modifica la marca de imprenta sustituyendo el olmo por un olivo y el filósoto por Minerva, la diosa sostiene en la mano derecha un extre­mo de la cinta en la que figura la leyenda, mientras que de la otra pende una rama. La leyenda es esta "NE EXTRA OLEAS". Al pie del árbol la lechuza, símbolo de Minerva. (fig. 4). Con el transcurso del tiempo cam­biará un poco. Este impresor alternará esta marca con la de la hoguera encendida. (fig. 5).

Esta familia de impresores utiliza el formato infolio, 4.", 8.", 16." y 32.". El formato pequeño en 16.º y 32.º es el que más fama le reportará. No se centra en una única disciplina, abarcarán todas las ramas del sa­ber, si bien sus disciplinas favoritas son geografía, filología e historia no descuidan la teología, filosofía, c. naturales, medicina, artes y biografía así como léxicos. Editan en todas las lenguas, latín, griego, francés, fla­menco, italiano, hebreo, persa, chino y árabe. De sus talleres salieron más de 2.000 obras.

Aportaron al arte tipográfico la pulcra belleza de sus caracteres y el formato pequeño.

El comportamiento ético de la familia dejó mucho que desear, no se cuidaron de corregir adecuadamente los textos, no dudaron en cambiar simplemente la portada de ediciones que no tenían salida por otra nueva sin variar para nada el texto salieron al mercado como nueva impresión, llegaron incluso a falsificar o suprimir el pie de imprenta sirviéndose del truco de poner como lugar de impresión Lugduni, Lyon de Francia en vez de Lugduni Batavorum, Lieden.

En una época en que se carecía de leyes que regularan la propiedad intelectual del autor no tuvieron escrúpulo en publicar obras sin autori­zación de su autor, no se dedicaron exclusivamente a la impresión de obras sino que se convirtieron en verdaderos traficantes de libros al com­prar, al por mayor, las bibliotecas que habían quedado semidestruidas por motivo de las guerras de religión para revenderlas de nuevo.

Los elzeviros de la biblioteca del Seminario

L. ANNAEI SENECAE PHILOSOPHI OPERA OMNIA: Ex ult: L. Lipsii emendatione: et M.ANNAEI SENECAE RHETORIS quae cxtant; Ex And. Schotti recens. Lugd. Batav. Apud Elzeviros. 1640.

Este primer tomo en 12." de 552 páginas se abre con una "EPISTO­LA DEDICATORIA" de los editores, Buenaventura y Abraham a Pedro Seguiero, togado en la cancillería de la corte francesa. Siguen una vida de Séneca y los fragmentos de obras perdidas. A continuación los tres libros del De ira, De consolationc ad Hclviam, De Consolatione Ad Polybium,

Page 106: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

324 MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHFZ

De Consolatione ad Marciam, De Providentia, De Tranquillitate Animi, De Constantia, los dos libros del De Clementia, De Brevitate Vitae, De Vita Beata, De Otio y los siete libros De Beneficiis.

Todos los libros empiezan con la exposición del argumento con im­presión en letra cursiva e inicial capitular de cuatro líneas, mientras que el texto del filósofo está en letra romana redonda e inicial capitular de cinco líneas. Las letras capitulares, de carácter renacentista, recuerdan mucho a las de Ratdolt.

Iniciales de Ratdolt, de hacia 1486

mmr.DEllIID lllJ~lllJl1Dim

Iniciales romanas redondas

11 ~fil 11 oo o flt ;11~m ril Iniciales cursivas

La portada de este primer tomo de las obras de Séneca está formada por un grabado de estilo arquitectónico dividido en tres cuerpos, en el superior tres medallones encolumnados representan a Minerva (la marca de los impresores) franqueada por dos filósofos, Séneca y Epícteto, en la basa se puede ver la alegoría del Honor y el Valor. El cuerpo central lo ocupa el nombre del autor, títulos y editores en medio de dos filósofos apoyados en sendas columnas, Zcnón y Cleantcs. Todos los filósofos pertenecen a la escuela estoica.

Page 107: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

FLZEVIRC)S EN f.()S FC)NDC)S BIBL/C)CRAJ-</C()S LH:L Sl:'A1/NARIO 32S

En el título se conjugan armoniosamente la letra redonda con la cursi­va. No figura el nombre del grabador.

Dos grabados más adornan este primer volumen, ambos representan la figura de Séneca, en actitud serena incluso en el segundo donde el filó­sofo está en la bañera donde se suicidó por orden de Nerón.

L. ANNEI SENECAE PHILOSOPHI. TOMUS SECUNDUS In quo EPISTOLAE, & QVESTIONES NATVRALES. Lugdum. Batavor. Ex Officina Elseviriana, 1639.

Comprende las Cartas de Séneca y los siete libros dc la Cuestiones Naturales y el De Morte Claudii Caesaris, así como Excepta quaedam ex libris Senecae, en un total de 718 páginas.

M. ANNEI SENECA RHETORIS, Suasoriae, Controversiae, cum Declarnationum Exceptis. Ex ultima ANDREAE SCHOTTI recensionc. Tomus Tertius. Lugdun. Batavor. Ex Officina Elseviriana, 1639.

Este tercer tomo contiene las obras del padre de Séneca, Marco An­neo, que fue un célebre retórico, se pueden leer la Suasorias, los cinco li­bros de las Controversias, los diez del Epitome o Excepta Controver­siarvm así como un Jndcx Rerum de todas las obras en un total de 442 páginas más las de los índices.

La marca de los impresores de estos dos LÍltimos tomos corresponden a Buenaventura, Isaac y Abraham, la del tomo tercero es más grácil y proporcionada sobre todo la figura del filósofo. (fig. 3.)

Page 108: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

326 MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ

1go L. A1'"r<A'Er S1r1<1rcA'E

illJ. corona. ob civcs frrv.m:><. Non hol!iliJ. :trm.t <lcrr.1ll.1. v1[li•, oon rnrrw b~rl>ilrorum f.mguinc crnenti, non p.mJ. hdlu !poh.1. l l:tc d1vin:i po­rcnn~ di, r,re¡;.11i111 .t<· puhfü-c krl'.lfC' nmho' au­tcm ''<XL<k••,& iL;J1í<.r"tos,1uccnJil J.C ruina: po­,.,n¡,.1. rH.

L1BEP.. S1cv?Jovs,

.Argumtntum & Orda.

O T"""' Ntro.11i1 '"".' . .. ti• .• &!,"'"º¡;.,_;,,.' 'fJOflJ, rHm 11J {tc .. mlir.m f4rltm lr41>fil, N4111r.,m flrmmfut., •p(4m<¡1t1 dtfnr/, M11~i, "ft'll .i wtt• unlrttrt•, & Cr,.d•­

lir41t"' pra1foci1 "' dt{átbir. ¡:;,.., Jtindr ¡ ... , c1~ ,,,.,.,;,. d.ir, '!"""' .f 111ifer1rerJi4 vi1/r umot•11'1: lMm /i,,,., Sto tri, viuT<m •Q<-N11, fg>J•fl•r• tri11m, ""' v,,,,,.,,.J,.,, ª'""'": fed f' .. rc-r<, Co11{11ltri, 0- '!'"' wrhir "'"~"' '!"""' u/;;u, 11/i d•.P111v11mt. Jl!< ¡,¡,., (.1ii1, {i.·./ 11011 Jlf,,1.rú.- & n d1,,1/10nt fj. '!"""'Hit .. .,¡,,¡p, ""'/"'Y""' i,.iuof•M .. ,,., Do-1<11d1<m"' '""' p•fclir•• 1r .. lh•liot1~: nu fe"º'"'" hic ftbn, op11ror, primo <rfferit.

e " r v T r. mT de demenci.1li:1ibc1em, Ncro Cx­fat , un.a me vox rua m.lximc com­

pu. fo: <]U.1.m tgo non fine ;1,\111iu.1io­ne, &,nund.Kererur, auditlC 111em1-m, &: rlt111dt .. his 11.1rraíl~. Yoccm

~.;·newf.Lm , ma¡;ni J.nimi, m~n% lcnitai:1s : <¡ux non com~füJ., ncc alic1m .lmihu• cbta, fübim erupit; & bonicatem cu.un cum fortuna rna hti­~ruem in med1um aJduxic. Anintadvtrforus iu L.urones duos Burrus prxfrüus wus, vir e;i~ius,

~tib1

Fig. 7

DE CJ..!M!'l<TIA L11. II. 1?1 &: tibi l'1incipi noms, tx•!;ehac a ce, fctibcres , '" •¡uos ~ e~ <¡ua canld a111nudvet1i vdks.hoc 1:TI'" tlilacwn, ur ..Jitju.,1wln ficret, inl\.lb.tt. lnvim' in VÍI<' c1m1 chan.1111 piotuli!for, uaderet<1Uc. ncl.i· m.,lli' Vdkm nefcire lin~cM, O chgnaiu vcnm, <JlLlmaudircntomues gences,<¡ua: Rom;urnn1 im P"ium i..noo!wu, qua:que ¡una ¡acnit dulHX Ji· be11ati•, <¡u..~quc fe coima vi1ilius .i.ut a.nim1> ~c-101lw1t ! O vo.:em, m cunciou<~11 nnmium mOJ~ tali11111 mintn<l.1111, in cujus vnl>.1 !'unupt' 1c gc~quc jurcm '. O 1·unm puhhcJ ~tnm• hum.w1 innocmti.i <l1:~1u111,oti lt<ldc1~tu• am1<¡uum illu.l frculum ! Ni'!K pwlCú,> ''"1frmi1c ,[,,d,.u .1J ;i:quum bvm1m<¡t1• ,npuh:1 alm1i •upttlim·,c• 'I"" onmc .t11imi m.i!um oritur: p1ct.uu11 imt·grna rcm•¡ue. rnm ti.k ~e moddli.i., rcfurhc1c: ~ ,.,,;J diuturno ~bufa. rq;nu, wutrn1 ídki a•· puw J.~ rulo d.1re !oou11.

CA!'. [ l. futurum Jwc, (Xf.lr, C>: l1U;':ll·l f>.1.L"tC f~rate & confileri lil..:1. 1radcmr illa aumu rui n1.1nfuemdo,<l1tlimduun¡· paullaum pcr '"""~ impc_¡iicnrp1.i.,& mn.:l.1•n lirmJ1rn,li11•·111 rn• ¡;,, m.:1bumul'. A CJ¡>lt~ ¡,.,,,.11·.1kunlu. JlldconH"·' vegeta lum ~«¡uc nrd.•, .u<t IJ'1\;Ulllc dc11111l:. p1ontanimus totllm Yiva, .llH ¡11,Uc'{t. b UUJlt

civn, o:rum fo<.a d1!;U! h.1 .. hrnm.;ue: & m hJtuin mbem relli 11\0l-C• - LC\'C(tentur. p;ll(CtUr ul>i•]UC manibus tui s. Diuüus me morari h1c pa.tere, non ur bbndiar auribm tul< ' nec enim m1h1 !ne nios di. 111.1luerim l'tl'IS uf!Cnderc:, qu~m pbcr1c adu­

bndu. •¡uid cr¡;o di~ pra:ter quod htn< !ach' di· l\Ü<¡uc 1uis •¡uiin famil1.1nfli111111n !ílC 1e aipio,ut quod nWJc sumr.l & impctus dl , fi.11 jud1ciun1. llludmecumoonfidno, mull.l' vnns m.i~11a1, fodde1etWnks,in viiam hu.man;uu re1vt111tt.,.-,. lebresqllC vulgu fei·ri; ut illam, Qderim, <lwn n1e·

l\' ~ lll~llt•

JOH. FREO. GONOVII AD L. & ANNAEOS SENECAS NOTAE. AMSTELODAMI, Apud Ludovicum et Danielem Elzeviros. 1658.

Contiene los comentarios a los tres volúmenes anteriores. Abre la obra un prefacio al lector seguida de la dedicatoria a la reina Cristina. Tiene 490 páginas, más los índices.

En la marca de los impresores se ve el olivo, Minerva y la lechuza con el lema NE EXTRA OLEAS (fig. 4).

En la reproducción de una de las páginas del tomo primero de las obras de Séneca se puede observar la perfecta simetría del texto y la ele­gancia de los caracteres tanto cursivos como redondos. Los cuadernillos llevan numeración alfabética y reclamo (fig 7).

GERARDI JOANNIS VOSII ETIMOLOGICUM LINGUAE LATI­NAE. Praefigitur Ejusdem DE LITERARUM PERMUTATIONE TRACTATUS. AMSTELODAMI, Apud Ludovicum & Danielem Elze­viros. 1652.

Infolio menor con magnífica encuadernación jansenista en piel, con alma de madera y tejuelo, algo deteriorada. La obra comprende una de-

Page 109: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

ELZLVIRUS LN LOS FON/JOS ll/BUOGRAFICOS /JEL SEMINARIO 327

dicatoria del hijo del autor Isaac Bosio a Jacobo de Wit, sigue una carta de los editores a los lectores y los consabidos privilegios. A continuación el tratado De Litterarum Perrnutatione, todo sin paginación, para aden­trarse en el Etyrnologicon Linguae Latinae y el Index Vocabulorurn Ex­tra Seriern con un total de 606 páginas.

Sobresalen la claridad y elegancia de los caracteres latinos, griegos, árabes y hebreos.

X 1PH1 As, t•IPI"', nunceomet.e, nunc pijCis genuscft, tic diél:i ~ ligur!, qui enfem refert, qui Gra:cc fítp®-. Priori modo ufus Plinius lib. 1 I • cap. X X V. Pofteriori lib. X X XI I ' cap. I {.

Eapfedecaulfa herba ~uzdamdiél:afltp(0-&"f~i.,. OJ!a dere in G/adiolus diximus. cum vero ~ÍIP(li>. fit milit11reinftrumentum,

~ . "/ verifimileeft vei;ireabArabico l l..A.,w feif: quodidcmac

•• ~itp@-. VelfitabHebra:o it:J~, milit11vit: undeniN:J~. ideft, exercitu1. Retinuere Gra:ci interpretes, a quibus DeuJVotatur • .;,,®-:¡,,.;,.,;e pro Zebao1h.

Las letras capitulares, en la presente_ obra se reducen considerable­mente con relación a las obras antes resanadas. (ftg. 8.)

11 11 Fig. 8

Page 110: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

328 MANUEL RODRÍGUEZ SANCHEZ

El emblema de los editores sufre notables modificaciones, ya no apa­rece el filósofo, sino Minerva, armada con la lanza, casco y coraza y a

GERARDI JOANNIS VOSSII

ETYMOLOGICON LINGUJE LATINJE

'Pr<tjigit11r Ejufde. D E

LlTERARUM

PERMUTATIONE TRACTATUS

<Uf M S 'I E l O 'D // M !,

A pud Ludovicum & Daniekm Elzevirios.

e I o 1-:> e L x 11.

Cum S. C. JHajeflatis, Ordmumq11( HoU.Jndi~ &

VVdl-Fri/i, , f'¡-iv;/r:m$.

Fig.¡

sus pies la lechuza (fig. 9). La portada de la obra, a dos tintas, alcanza un inusitado equilibrio y perfección.

Page 111: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

NUEVOS DATOS SOBRE EL DESAPARECIDO CONVENTO DE SAN ANTONIO

DE MONFORTE DE LEMOS

Por ERNESTO IGLESIAS ALMEIDA

Como complemento al documentado trabajo sobre el retablo mayor y el de la Inmaculada de esta Iglesia monasterial, publi­cado en el número 23 de esta revista LVCENSIA, de la autoría de Ana Diéguez Rodríguez, quisiera aportar nuevos datos docu­mentales y de restos materiales de este desaparecido convento monfortino.

Se trata de la fianza para el adelanto de la pintura de este ya mencionado retablo mayor, otorgada en la villa de Ribadavia el 1 de octubre de 1744.

El documento'" se formaliza entre el maestro pintor y dorador Juan Bautista Mangino, natural de Génova en Italia, el Reverendo Padre Guardián, sin citar el nombre y el Padre Predicador Fr. Antonio Salgado.

En esta fianza se indica que habría que pintar y dorar el retablo del al­tar mayor de la iglesia de dicho convento; el frontispicio de cantería de él; la reja de hierro y púlpitos, y retocar dos cuadros: uno que estaba en la portería, y el otro en la capilla mayor con la representación de la Santa Cena. El precio estipulado sería de 15.000 reales de vellón, poniendo el artista todos los materiales de oro y pintura, pagándole 3.000 reales anti­cipados para que pudiese comprar los referidos materiales, y los restantes plazos conforme fuese haciedo la obra. El P. Guardián le tendría que dar dos celdas, cama y comida: "carne de lechán y en los viernes y vigilias del potaxe de la comunidad". Quedaba igualmente a cargo del convento las estadas y lo más necesario.

( l) Protocolo <le Jacinto Rocha y C;1srro, de Rihadavia, CA 2012, Archivo Hi>otúrú . .:o Provincial <le ()urense.

Page 112: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

3.10 ERNESTO IGLESIAS Al.ME/DA

Para las finanzas del dinero recibido, por no tenerlas en Monforte, las da en Ribadavia, dejando por fiador al Abad de Santa María de la Oli­veira, D. Antonio Carballo.

De todo esto se deduce que el artista estaba trabajando en esta villa capital del Ribeiro, fuese para el Convento de San Antonio de los Fran­ciscanos o para la mencionada Iglesia de la Oliveira.

Es lástima que este documento no nos de más pistas sobre la compo­sición del retablo. En cuanto a la pintura de la Santa Cena que tenía que retocar, se entiende estaría en un lateral de la mencionada capilla mayor.

La fundación de este convento está documentada como del año 1503, realizada por el 11 Conde de Lemas, D. Rodrigo Enríquez Ozores, en la cual también intervendrían su hija D." Beatriz y, rematando la obra del claustro, el Cardenal D. Rodrigo de Castro"'·

A pesar del mal estado de conservación, en una casa monfortina se conserva la inscripción, realizada en piedra pizarrosa, dedicatoria de esta iglesia conventual (fig. 1 )131 • De ella se puede deducir que la iglesia (basíli­ca) fue edificada en el año 1503 desde sus cimientos, en honor del Divi­no Antonio por el piadoso conde ... •. ~ ..

'· . ,. ' ' '1t' ._,

Fig. 1

Parece que se trataba de una iglesia de estilo plateresco con influen­cias del gótico flamígero. Según Hermida Balado'" era émula de la de San Juan de los Reyes de Toledo.

(2) Hernlida Balado, Manuel. Lernos, Pequeña historia de un lugar con mucha historia. Pag. 200. Madrid 1969.

(3) Deseo agradecer la gentileza del amigo D. Jorge Vila Alonso que me dio a conocer y facilitó la fotografía de la inscripción.

(4) Herinida Balado, Manuel. ()pu;, cit.

Page 113: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

NUFVOS flATOS SOBRE EL CONVENTO DE SAN ANTONJO 331

Por referencias bibliográficas y los pequeños restos conservados, pare­ce que era una iglesia realizada en mármol de Íncio, cuya decoración y arquitectura estaba fuertemente influenciada por el estilo tardogótico o flamígero. Murguía"' llegó a conocer una puerta de arco conopial reali­zada en este mármol de lncio que yacía extraviada en una calle. Tam­bién, citando a Boán, menciona los sepulcros, realizados en el mismo mármol, pertenecientes al panteón de los Condes de Lemos que allí exis­tían.

Otro resto de esta iglesia es el relieve existente sobre la puerta de la Capilla <le San Pedro, situada en la Peña, calle del Dr. Casares, en la casa que fue de D. Amador López Espinosa"', en cuyo interior se conservan retablos que quizá procediesen de la misma iglesia. Se trata de un relieve con la representación de la Quinta Angustia, estudiado y reproducido por Pita Andrade171 •

Otro elemento arquitectónico, realizado en el mismo mármol de ln­cio, es un pequeño fragmento con decoración de arcos contrapuestos con medias rosetas inscriptas y rombos en las intersecciones que se encuentra colocado sobre un muro de un patio, al final de la calle de Ramberde. (Fig. 2).

Fig. 2

El Claustro

Posterior a la iglesia sería la construcción del claustro. Un primer tra­mo, compuesto por una crugía, se realiza con anterioridad a 1584, año en que D. Juan de Nohóa y Villamarín, Arcediano de Baroncelle, Dignidad del Cabildo de Ourense, en nombre del Cardenal D. Rodrigo de Castro, contrata con el Maestro de cantería Antonio Díaz, vecino de Ourense, los

(5) f\.1urgía, l'vlanuel. Historia de Galiáa, vol. 11, pá~).. 1036-37. Edición facsímil. Bilbao 1979. (6) Hennida Babdo, J\1anuel. ()pus cit. (7) Pita Andrade, José i\1anuel. Monfortc de Lc111os, pág. 40. Colección Bibliófilos Callegos. Santia­

~o de Co1npostela, 1952.

Page 114: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 115: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

NUEVOS DATOS SOBRE EL CONVIONTO DE SAN ANTONIO .lll

arcos bajos de los tres restantes lados del claustro que habían de hacerse: "de buena talla y moldura, conforme a los arcos que están hechos ... " 18 '.

Un escudo del Cardenal D. Rodrigo de Castro, que hoy preside las lá­pidas del nuevo panteón de los Condes de Lemos en la Iglesia de las monjas de Santa Clara, realizado también en marmol de lncio, debe pro­ceder de una inscripción que existió en este claustro que estaba dedicada al Cardenal.

Todavía se conservan en Monforte y sus alrededores importantes res­tos pertenecientes a este claustro con los que fueron construidos edificios en el centro urbano, donde aparecen las típicas columnas y capiteles que las coronaban.

El claustro era de estilo Renacentista con características similares al del, también renacentista, Monasterio de San Clodio, en el Ribeiro de Ribadavia, o al, también citado por Pita Andrade, del claustro de la por­tería del Monasterio de Montederramo, (figs. 3-4) solo que guardando ciertas diferencias, de manera especial en los capiteles que en Monforte son de orden compuesto formados por voladas hojas rematadas en volu­tas con una flor de remate en cada frente de su cimacio, tal como pode­mos apreciar en los existentes en un alpendre del Pazo de A Bastida, de la parroquia monfortina de Mañente, (figs. 5-6).

Otros capiteles de similares características, pero con ligeras diferen­cias, serían los de la posterior ampliación de 1584, tal como el existente en una finca particular (fig. 7).

Otra interesante pieza, situada en el mismo Pazo da Bastida, nos muestra la forma en que remataban los arcos sobre los capiteles. En ella se pueden apreciar las moldura interiores que formaban el arco, así como el arranque, en forma de triángulo, de las molduras que formaban el extradós del mismo (fig. 8). Todo ello en forma muy similar a los ar­cos de los citados claustros de San Clodio y Montederramo.

La galería superior del claustro era tal como lo podemos apreciar en las llamadas "Casitas", inmediatas al Convento de la Compañía del mis­mo Monforte. Se diferenciaba de las de los mencionados claustros, que emplean columnas con remate de zapatas, en los capiteles empleados en el monfortino, que eran de menores dimensiones y más simplificados que los de las columnas bajas del mismo.

Habría que destacar las pinturas murales sobre la vida de San Fran­cisco con que se decoraban las paredes interiores del claustro'~'.

(8) Pérc1, Constanti, Pablo. L)iccionurio di' ArtisfiIS que f/oreácron en Gabciu dur,111te los siglos XVI )' X\111, ¡xíg~. 149-50. S,1ntiago de Compostela, 1930.

(9) Hcrmida B,1l.1do, tv1anucl. Opus cit.

Page 116: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 117: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

NllFVOS /JATOS SOHRF H CONVF:NTO DE SAN ANTONIO 335

Podemos asegurar que este claustro constituía una pieza singular del arte gallego de su época que, juntamente con la rica y única iglesia exis­tente de su estilo en Galicia, formaba uno de los más importantes tesoros artísticos de la ciudad Monfortina y de Galicia, por tanto una irrepara­ble pérdida.

Sería interesante que las autoridades monfortinas viesen la manera de promover una excavación en la zona para conseguir la mayor cantidad posible de datos sobre este monumento y, al mismo tiempo, tratar de re­cuperar todas estas piezas que andan dispersas, para formar un bien me­recido Museo Municipal que acrecentase el interés turístico de la ciudad.

Apéndice

Protocolo de Jacinto Rocha y Castro de Ribadavia. CA 2012. Archi­vo Histórico Provincial de Ourense.

En la villa de Ribadavia a pri1nero de Octubre aii.o de mili sc/tecientos y veinte y quatro; ante mi el escrivano y testigos parecio/presentc; juan Baptis­ta Manjuno de nacion Ginobes, Maestro de/ Pintar y dorar, asistente en este Reino; y dijo que el tiene trata/do y ajustado, con el Rvdo Pe.Guardian; del c:onvento de San Antonio/ de la villa de Monforte y el P. Predicador fr. An­tonio Salgado/ el pintar y dorar el Retablo del altar n1ayor de la Yglesia del dho Con/vento; el frontispicio de cantería de el, la rexa de hierro; y pulpitos/ y retocar dos cuadros, El uno que esta en la porteria, y el otro en/ la Capilla mayor que es el de la c:ena, todo ello a disposición y satis/facion de dho Rvo. P. Guardian y P. Predicador fr. Antonio Salgado/ en la fonna, que lo tienen tratado y capitulado verbaln1ente/ y que trataran y capitularan, por contrato judicial por el precio y cantidad/de quinze mili Reales de vellon, poniendo el otrogante todos los materiales/ de oro pintura, pagandole los tres 1nill Reales de ellos anticipados para con1prar los/ y lo restante, a plazos conforn1e fuere corriendo la obra, de suerte que; fe/nccida, se le aya de satisfacer, en todo la dha cantidad, y ademas dello el/<lho Rvdo Pe. (;uardian y comunidad ha de J;_1r dos celdas y carnas; hazerle/la comida; y darle todo lo que fuere rnencstcr

Page 118: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

336 ERNJCSTO IGLESIAS ALMEIDA

de carne de !echan; y en los/viernes, y vigilias, del potaxe de la Comunidad y queda; a cargo del/ dho Convento el hazer las estadas, y todo lo demas nece­sario. sobresalien/te del arte del otorgante. Y para entrar en la dha obra y en­tregarle los I tres mili rreales anticipados, le pidieron fianza; y por no tenerla en dha/ Villa de Monforte, la ofrecio en esta villa, de Estado eclesiastico, a cuio fin/ dho Rvdo. P. guardian ha escripto, al de el de San Antonio de esta Villa, para/ que la diese a su satisfacción, y poniendolo en efecto, da por su fiador en la razon/ y forma susodicha a Dn. Antonio Carballo Abbad de la parrochia de Santa/ Maria de la Oliveira desta dha villa; el qua! presente dijo que sabien/do a lo que en este casso se arriesga y aventura; y haciendo de deuda/ y casso ageno suio propio, se ha y salio por fiador y principal paga/dor de dho Juan Baptista Manjino y se obliga con su persona y vienes espiri/ttuales y temporales avidos y por a ver de que hara la dha obra, confor­me/ la tiene tratado o tratare con del dho Rvo.Pp Guardian y P.Predicador, fr. Antonio/Salgado y comunidad de dho Convento de Monforte ...

(Firma el documento Fr. Francisco Fernández Armada, Antonio Car­ballo y Juan Bautista Mangino ante el notario Jazinto de la Rocha).

Page 119: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

POESÍAS DE XOCO DE RAO NA REVISTA "110 PEPE" DA FONSAGRADA

A revista TIO PEPE, de oito páxinas cada número e frecuencia quin­cenal, publicouse na Fonsagrada ó longo do ano 1913 (de xaneiro a no­vembro); a presentación facíase en tamaño folio grande e moi boa impre­sión tipográfica.

É unha realización notable en moitos aspectos, que evidencia uns plantexamentos ideolóxicos serios e leais coa realidade de entón, cun alto nivel literario e cultural.

"Edicións Losa", de A Coruña, fixo hai pouco unha excelente repro­duccion facsímil deses interesantes vinte números do periódico, permitin­do así o acceso xeral a uns textos certamente interesantes e dignos de ler­se con detenemento.

Queremos recoller aquí algunhas das poesías que XOCO DE RAO publicou en TIO PEPE. A súa firma está presente en máis da metade dos números da Revista.

Ó parecer, "Xoco de Rao" é o seudónimo de D. Ramón Aira Barrera, cura de san Martiño de Suarna (Fonsagrada) desde 1912 a 1918.

Era natural de Triacastela (Lugo) e irmán de Castor de Aira Barrera, escritor de certa fama, en galego e castelán, con obras como "Amar e su­frir" e "Bágoas conxeladas" (ambas a raíz da mortc da súa dona, Jovita Páramo Díaz-Vivcro).

Don Ramón escribía preferentemente en galego, como pode verse, bastante bo, e tanto os seus fregucscs coma a xente da zona lemhrárono

Page 120: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

338 I'()F.\1AS [)!-: XC)C() DL RA.()

scmpre con moito agarimo. Na dotación litúrxica da mesma igrexa de San Martiño aínda resaltan pczas primordialmente bordadas por unha irmá súa que, según parece, estivo con el ncscs anos.

• W[//"o/// .. ;////;Zo/,ff//,{//';:;¿é":;:é:;':%}; ;_¿/,':,:/;0w:(}//;>:;;:,1;,-_7<//-;,;://-~0

REDENC!ON.

XUST!CIA.

PROGRESO.

ÜNION.

i ARRIBA GALLEGOS

i V1V "A RAZA!

'"' ,,. ~ ~>~ GUERRA 0.'5 CACIQUES.

~-::~~;_,;~J~~f3 ~;º~_.-~:o ~ ~~- ~ ~~~ . ..<~~>·~;-~

~:,.~i!f::Jnt-"~~;:::,,~~~

TRISTURAS E BAGOAS

¡Quén me dera'as aliñas d'a pomba, Pra con elas poder arribar,

Hastr'o porto subrime d'a groria, Hastr'altura d'a felicidá.

Cobizoso d' amor e ternura.

Degorante d'o meu ben-estar,

Com'a fada'scondida n'a bruma,

N'istc mundo pra min non-o hay.

Sinto penas que bulen n'a alma,

Como bulen as algas n'o mar,

Somellando as burbuxas d'a auga,

Qucn do fondo se soben 'o chan.

Page 121: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

POESÍAS DE XOCO DE RAO

Impaciencias, congoxas e penas,

Patrimoniod'o meu curazón,

A tan fortes, cal férreas cadéas,

Loucos vuelos de mil ilusiós.

Un pasado de pena, d'angustia,

Un presente de fero <loor,

Atafegan en constante luita

Relembranzas d'o meu curazón.

E un porvir qui'inda'nvolto n'a sombra

Somellante do que xa pasou,

Xa muy preto tristuras asoma,

Que me causan prcfundo trembor.

Decepciós, desengaños, maldades,

Aldraxadas, cruel desamor,

Resignado sufrin sin queixarme ....

¡¡fui para min iste mund'un ladrón!!

¿Hastra cando terei qu'estar triste,

Hastra cando terei que chorar?

¡Si n'a terra non hai quen n1e quite

Tanta pena, qu'angustia me <lá!

¡Qucn me der'as aliñas d'a pomba,

Pra con clas poder arribar

Hastr'o porto subrime d'a groria,

Hastr'altura d'a felicidá!

O meu peito doente latexa,

Roxas bágoas meus olios distilan,

Que ferventes caindo as mcixclas,

Sinto quedan d'ardores feridas.

-1.)9

Page 122: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

340 POESÍAS DF XOCO DF RAO

Solasmentres o amor d'a familia,

Qu'e sagrado, porqu'e ven de Dios,

t>o amor qu'os meus doores alivia,

E-o consola d'a miñ'africción.

Y-est'amor qu'a fmilia consagro,

A través de constante sufrir,

Acrisólase grado por grado,

N'o amor que me teñen a min.

SERPENTIÑAS

N'a capital buronesa

Bombas e foguetes tiran,

E-a Virxen d'aquela Irexa

Con doces olios os mira.

N'a vila d'a Fonsagrada

Tcño eu os meus amores,

Y-unha Virxen adorada,

Que lle chaman d'os Doores.

Miña Virxen afrixida,

Virxen do meu curazón;

Por Ti poño cu a vida,

Por Ti, e por outra non.

Teñ'unha pena muy grande,

Qu'a ninguén hei de contar;

Pro, si, a Virxcn d'o c=arme,

Que n'aquil altar está.

Page 123: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

POF.\ÍAS DF XOCO DF RAO

Para remedio d'africción,

Que m'oprim'o curazón,

Heill' ofrecer un ha Misa

A aquela Virxen que pisa

A cabeza d'un dragón.

LAY OS

Alá n'o fondo do mar

Sumerxin as miñas penas;

Pero con tan mala sorte,

Que nadaron todas elas.

Pensando que con levalas

O mais fondo d'o abismo

D'elas quedaría libre ....

Volveron todas conmigo.

O vendaba! ll'encarguei

Qu'as zarandease correndo;

Pero n'un dos remoiños

Tornárons'a min ben presto.

O fogo'sroncias lle dixen

Qu'as aburase de prisa;

O qu'e queimar ben queimou,

Mais, inda quedou cinza.

.141

Page 124: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

342 POFSiAS Df XOCO Df RAO

UNHA COVA SIN CABO

Hai un hom'entre'os dcmais

repunantc y-asqueroso

nauseabundo, despreciabre, moi semellant'o raposo.

Donde nunca hom'honrado de pé pudera chegar, arrastrs'il com'a serpe

con tal de poder medrar. A sua vida sacrifica n 'o altar do egoismo;

sin parar mentes n'os medios vai dr'eit'o positivismo.

Un carto dall'outro carto, un peso dall'outro peso; y-anqu'unha vez s'atrabuque, non desaspera por eso.

O scu detestabr' ouxeto é trasunto d'o despoxo, d'a xustici'e mala fe,

que provocan xusto enoxo.

Non hai pr'el amor nin Dios, nin bon nome, nin nobreza;

cada paso que dá, vay tras d'avarici'a vileza.

O avaro é un bribón, un badulaqu', un taimado, qu'en todo canto se mete non perde nin un bocado

Page 125: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

POLIÍAS DE XOCO DE RAO

O avaro é un gandúl,

un agoista, un logreiro,

sin mais amo nin mais Dios

qu'o ilustrisimo diñeiro.

Degorante por lograr o que cobiz'e desea,

n'o seu curazón non cabe

señardá d'a falta allea.

E inxusto en retener,

duro, cruel en pedir,

zorro y-astuto en buscar,

e falaz en adquirir.

Violentas adquisiciós

autorizadas con maña,

son os frutos naturaes

d'esa brutal alimaña.

O avaro e un bicho

ahorrecibre, venal,

enemigo de sí mismo

e da sociedá un mal.

O corazón d'o avaro

é unha cova sin fondo,

que por moito que poseya

nunca dice: é abando.

Sin embargo, ehi o tecles

Tíseco, seco marelo,

Con tanta carne n'os osos

Como ten un argadelo.

.14.l

Page 126: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

344 POESÍAS Dr: XOUJ m: RAO

Envcxoso, miserable

ruín, tacaño, andraxoso,

ou'afam'escrita n'a facha

y-o carpo d'un piolloso.

¿ Vístel-o avaro, vístel-o ben?

cara de fame

xuro qu'a tén.

Por eso nunca se vei

tan cheo como desea; e pensar que s'encherá ..... eso será cando sea.

Desterremol-o, gallegos, d'a nos'amada terriña

'il é causa palpitante

d'a desgraci'e da morriña.

Estabrecei Sindicatos, fundade Caixas ruraes federadas, n'a rexión

que faciliten caudales.

Os que s'alcontran debaixo <le ises bichos roedores d'o pan dos nasos labregos, d'a sua sangre chupadores.

Botai ise ladrón fura, botai ise condenado, que ten alm'atravcsa<la e curazón malfadado.

Page 127: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

LA CORONACIÓN DE RAMIRO 1 EN LUGO (enero de 843)

GUERRA CIVIL EN ASTURIAS (842-845)

Por MANUEL CARRIEDO TE]EDO

Análisis cronológico del importante conflicto dinástico que se suscitó.en Asturias a la muerte de Alfonso 11 (en 842) entre dos pretendientes al trono: el conde de palacio Nepociano (cuñado del monarca difunto), que fue coronado de inmediato por sus segui­dores en Oviedo, y el infante Ramiro (hijo de Vermudo l}, que en Lugo encontró seguro refugio, que en Lugo organizó su ejército, y que en I.ugo fue previsiblemente coronado por sus partidarios (en enero de 843), con anterioridad a la victoriosa campaña militar que al fin le abrió las puertas de ()viedo.

Según sabemos, gracias a la Crónica de Alfonso III, Alfonso II el Cas­to fue coronado el 14 de septiembre de 791:

1) Era DCCCXXVll/I. Hunctus est in regno predictus rex magnus Ade­fonsus XVIII kalendas octobris era qua supra' 1

'.

Y la misma fuente nos informa de que dicho monarca reinó por espa­cio de 52 años, probablemente contados por exceso, esto es, que murió cuando corría el 52.º año de reinado (51 años completos, más uno o va­rios meses del 52.º año):

2) Post Lll annis regni sui sanctissimum spiritum permisit ad celum' 21•

Y dicho sea lo cual teniendo en cuenta que otro texto contemporáneo, la mal llamada Chronica Albeldensia, consigna una duración de 51 años,

( 1) Adefonsi Tertii Chronica: (versión rotense); ed. J. GIL FFRNÁNDEZ, J.L. M()RALEJ() y JI. RlJIZ DE LA PEÑA, Crónicas asturianas: Crónica de Alfonso 111 (Rotense y "A Sebastián"l Crónica Albeldense !y "Profética") ()viedo 1~85, 138.

(2) Adefonsi Tertii Chronica: (roten<;e); ed. ID., ibid., 142.

Page 128: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

346 MANUH CARRnvu n}t:VO

previsiblemente contados por defecto (como es tendencia en ella), o sea, despreciando los meses transcurridos durante el 52." año en el que murió:

3) "Adefonsus magnus rg. an. IJ"·;,

Así pues el rey Casto murió, en consecuencia, cumplidos los 51 años de reinado:

- Entre el 14 de septiembre de 842 (fecha en la que acababa el 51.")"' - Y el día 14 de septiembre de 843 (en el que acababa el 52.").

Pero además, un fiable autor musulmán, Ibn al-Atir (quien según de­mostró en su día Sánchez-Albornoz, tuvo por fuente al temprano histo­riador cordohés Ahmad ar-Rázi"') supo que Alfonso 11 murió en el 227 de la Hégira:

4) fn cette année (227) aussi mourout Alphonse, roi des chrétiens d'Es-pagne, aprés un régne de soixante deux ans'¡,'

Así pues, en un período que comprende:

- Entre el 20 de octubre de 841 - Y el 9 de octubre de 842

De donde cabe deducir, finalmente, que Alfonso el Casto falleció:

- Entre el 14 de septiembre de 842 - Y el 9 de octubre de 842

Límites que también nos señalan las fecha "post quem" de su sucesor, Ramiro l.

1.- La coronación de Ramiro 1 en Lugo (enero de 843 ).

Ahora bien. Ibn al-Atir nos informa, también con exactitud, que Ra­miro 1 murió en rayab del 235 H. (enero-febrero de 850):

S) En 235 ... Rodinúr ben Adefounch niourut en rediah, apres un régne de huit ans'- ..

(3) Chrunicu Alheldensia; 1.:d. ID., ibid., 174. (4) Vid. C. SÁNCHEZ-ALR()RNOZ, Sobre [;1 fecha de la 111uerre de Alfonso 11: ()rígenes de la na­

ción Española. Fl reino de Asturias, 11, ()viedo 1974, 714: "Fn efecto, si sun1amos al 14 de sep­tiembre del 791 en que Alfun:-.o 11 -.uhiú al trono ... los 51 ailos que aquél reinó, de creer al Albel­dense, llegaren1os sí al 842 ... al 14 Je scpricmhre de tal <Hlo".

(5) Vid. ID., Una crúnica asturiana perdida : ()rígenes, 11, 728. Vid. etian1 ID., Fuentes dt' la hi~toria hi:-.pano-1nusuhnana del siglo VIII : En torno a los orígenes del feudali-.mo, 11, Buenos Aires 1977, 234-240.

(6) IBN Al.-ATÍR; trad. FAGNAN, vid. ID., lhid., 713, nota 4, quien pone en evidencia el intrascen­dente error qw: tuvo al consignar 62 años de rei11<1do por los 52 que también consigna la Cníni­c,1 de Alfimso 111 (vid. supr,1).

(71 IBN AL-ATiR; trad. FACNAN, vid. ID., Sohrc b fecha de la muerte de Alfonso 11, 713, nota 4. El 3utor mu:-.uhnán pone 8 31los de reinado, pero sin duda porque en el texto de ar-Rá:tí en el que bebió (to1nado a su vez de una fuente cristiana muy tctnprana) ponía que Ra1niro 1 murió cuando tran~curría el octavo ailo de su reinado.

Page 129: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

LA CORONAC/C)N DE RAMIRO 1 EN LUGO 347

La Crónica Albeldensia nos cuenta que el monarca ovetense murió exactamente el 1 de febrero de 850:

6) Ranimirus ... Ouetao tumulo requiescit sub die kalendas februarias era DCCCLXXXV/11"'.

Y la misma fuente señala que reinó por espacio de 7 años: 7) Ranimirus reg. an. VI/'~:·.

Los cuales habrá que entender por defecto, pues en efecro, la Crónica de Alfonso lll nos aclara que murió Ramiro 1 tras el séptimo año cum­plido:

8) Post septimo regni anno proprio morbo discessit¡w'.

Lo mismo que la versión ad Sebastianum de la referida crónica alfon­sina, que es todavía mucho más explícita al consignar que murió cuando ya transcurría el octavo año de su reinado, es decir, de nuevo tras 7 años completos de reinado:

9) Ranimirus ... conpleto autem anno regni sui septimo Oueto in pace quieuit' 11 i.

De modo que, si Ramiro 1 murió el 1 de febrero de 850, restados los 7 años y 1 día (medida mínima posible del octavo año) y los 7 años, pero con 11 meses y 30 días (máximos posibles del referido octavo año), tendremos que los límites de su coronación quedarían establecidos:

- Entre el 1 de febrero de 842 (imposible, pues ya se ha dicho que Al­fonso 11 murió después del 14 de septiembre de 842)

- Y el día el 30 de enero de 843.

Una fecha, esta última, que armoniza perfectamente con lo que nos dice la Crónica de Alfonso lll sobre la ascensión de Ramiro 1, precisa­mente iniciado ya el año 843:

10) Era DCCCLXXXI post Adefonsi discessum Ranemirus filius Uere­mudi principis eligitur in regnum' 1l'.

De todo lo cual cabe concretar:

l.") Que Ramiro 1 se coronó iniciado ya el año 843, entre el 1 y el 30 de enero, y que su muerte, el 1 de febrero de 850, se habría producido en

(8) Chronica Alheldensia; ed. GIL FERNÁNDEZ, Crónicas astunanas, 175. (9) Chronica Albeldensia; ed. ID., ibid., 175. ( 10) Adefonsi Tertii Chronica: (rotense); ed. ID., ibid., 144. ( 11) Adc(onsi Tertii C'hronica: (versión "a Sehastián"); ed. ID., ibid., 145. ( 12) Adefonsi Tertii Chronica: (rotense); ed. ID., ibid., 142.

Page 130: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

348 MANUU CARRIFIJO TFJF.IJO

efecto "tras el séptimo año" del reinado, según precisión de las fuentes, pues llegó a cumplir de 1 a 30 días del octavo año<t".

2.") Que Alfonso 11 falleció entre el 14 de septiembre y el 9 de octubre de 842, y como fue coronado el 14 de septiembre de 791, su cómputo se extendió en efecto durante 51 años co1npletos, n1ás un n1áxin10 de tres sernanas correspondientes al 52.º año de su reinado, tamhién en conso­nancia con los cómputos del Albeldense y de los dos textos alfonsinos arriba citados1

H).

11.- La guerra civil en Asturias (842-845)

Muerte de Alfonso, ausencia de Ramiro y golpe de Nepociano

La muerte de Alfonso 11 sorprendió a su primo Ramiro (ambos eran bisnietos del duque Pedro de Cantabria) lejos de Oviedo, según nos in­forma la versión ad Sehastianum de la crónica alfonsina, lo que aprove­chó Ncpociano para ''usurpar" el reino, esto es, para hacerse coronar solemnemente en Oviedo, pues no de otra forma podría haber sido acu­sado de tal delito:

(13) Vid. SÁ~(J-IEZ-ALB()RNOZ, la1n faccus rcx: ()rígcncs de la n.ición Espaüula. El reino de A~turia~, llT, Oviedo 1975, 41: "Según el llamado Albeldense y Alfonso 111, Ramiro reinó VII anos cumplidos y, por tanto, habiendo muerto el 1 de las calendas fehruaria<> del 850, hubo de ser electo antes del 1 de febrero Je 843"; etiam ID., Sobre la fecha de la muerte de Alfonso JI, 714: "Re..,taJo.., e..,os ..,iete aiios de la fecha exacta de su óbito, llega1nos a enero de 843 o, a lo '>urno a fine'> del 842, ..,i suponemos que había pasado 1nás de un n1es después de cu1nplido el ~éptimo ailo Je su entronización, cuando 1nurió el sucesor del Rey Casto".

( 14) Vid. ID., !bid. 7 l J-717, que analiza con Jeteni1niento los testi1nonios que recogen diversas fe­chas relati\'as al final del rey Casto, tales como los Anales c.1stella11os pri111cros que fechan el óbito del rey C:aqo el 22 de febrero Je 841 {"in era DCCCCLXXVIIII ouir do1nnus Adefonsus rex in ()ht·to VIII Kal. ,'\1artias"; reproducidos ··hasta la época alfonsí" por c;JL FFRNANDFZ, Crónicas asturianas, 76-77); lus dos obituario~ oveten"e" que fechan la 1nuerte del rey el 20 de marzo de 84J, el de la catedra! de l)viedo ("die XIII kal. Aprilis. F.o die obiit Adelfonsu'> Rex Ca.,tu..,. F.ra DCCCLXXX") y el de S.111 Vicente de Oviedo ("obiit Alphori...u., Rex Castus tertio decin10 Kalendas Aprili .... Fit ;1nniversarium"); así como los testimonios reco­gidos <1rrih.1 por Ihn al-Atir (hasta d 9 de octubre de 842) y las dos versiones (rotense y "a Se­ba.,tián) Je la Cronica de Alfonso 111 (843, pero a comienzos, según su propia deducciún), con­cluyendo finahnentc que "es in1posible avenir esa larga serie de indicaciones cronológicas con­tradictorias. Ninguna está hbn: Je posibles réplicas. pero entre las diversas ahora registradas (22 de febrero del 841, 20 de 1narzo del 842, entre el 14 de ..,cptiembre y 9 de octubre de ese ailo y comien:.-os del 843) es la pritnera la meno~ probable ... si supusiéra1nos a los obituarios ovcren~es err;1dos en un ailo por olvido de una unidad, llq~aría1nos a !os pri1neros n1eses del 843 con la mayor parte de las otras fuente~". Para F. CASARIEG(), Historia asturian<lS de h;:ice más del mil ailos, (h·iedo 1990, 333-334: "(.3 fecha má~ probable y aceptable de este óbi­to .. fue el 20 de marzo del ailo 842", que luego toma i:omo referencia, según se verá, para la cronología Je la guerra civil.

Page 131: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

/.A C()R()l\lAC/(),l\i' DL Rr\tHIR() I F,l\i' f.U(,'() .l49

11) Alfonso ... tras haber licuado por cincuenta y dos ailos ... el reino ... de/<) 111archar 11! cielo su glorioso espíritu. Mas su cuer/Jo, se/Ju Ita do con unds exequias llenas de ueneración en la ya no111hrada iRlesia de S.int1..l María, /1or él fúndada, en un tú111ulo de piedra, descL1nsa en pa::_ ... tras h1 nzucrtc de Al­fl111so, es elegido parL1 el reino Ra1niro, hijo del príncipe Bennudo. Pero en aquel tien1po se encontraba ausente en la prouincia de Vardulia /hlrLl to111ar es¡1osa. A cauSLl de su ausencia acontecir) que Ne¡1ocú1no, conde de palacio, usur¡}() ilegítúnllnzente el rcino' 1

''.

Y lo mismo viene a decir por su parte el rey cronista (nieto del propio Ramiro!):

12) Fl dicho Alfonso !lei 1Ó por 1nucho tien1/10 una uida !le11L1 de gloria, casta, /nídica, sobrú1 e innzaculada, y en buena vejez, tras 52 ailos de reinado, dejó nu1rchar al cielo su santísin1n espíritu. Y el que en este siglo !leuú stintísi-1na uida, ése descansa en 01 1iedo en su tunzba ... tras la n1uerte de Alfonso, es elegido Raniiro, hijo del príncipe Vernzudo. Por aquel tienzpo estaba ausente de su n1orada y se hah[a trasladado a la provincia de Vardulia para ton1Lir es­posa. Cuando el dicho príncipe Alfonso partió de este mundo, Nepociano, conde de palacio, se hizo ilegítin1amente con el reino'"''.

No sabemos quién era a ciencia cierta este Nepociano11-

1, pero su des­

leal acción hubo de estar fundamentada (legalmente hablando) en su pa­rentesco con la dinastía reinante (pues no de otra forma podría entender­se su iniciativa), y tenía como antecedente la ascensión del rey Silo (774/775-784/785), a causa de su matrimonio con Adosinda, hija de Al-

( 151 Ade/inisi Tcrtu Cfnu1iic,1 (º';¡ Seba..,ti~ln"); tr.id. ivHJRALEJCl, Crúnic.l.~ a ... turianas, 215 ;.· 2 l ~. \;;ltur.1lnwntl', crn·mo~ que en t<1[ pas.1jl", ··cr.1 DCCCLXXXI po~t A.Jefonsi discl"SS\1111 R.1n1mi­

rus íilius lkrl"mundi principis ckctus es! in regnum, ..,cJ nunc ternporis alisen~ cr,lt in B.udu­lil"n\em proui1lL·i,11n ad ;1cl.ipil"11d.1111 ll'lll"l"tll" (eJ. CIL FER:\..Í.\;DFZ, ih1d., 143), cl cronÍ\t.1

re\ullte con l.t tópil.a fr<ht t'ormul.uia rl"L1tiv~1 ~l l.t muerte de un rey y b ,l\cen\i('in del ..,ucesor,

incluvendo cnn r.1l motivo el ailo 84.1 en que efL"lti\,\lllelHC rerminú siendo l'lltron1Lado lul"go R,uniro l. J'enie11do en cul"nta cú1110 se desarro!L1run los acontl"ci111ie11to~. e! croni.,,ta dl"hl"rÍ.1

h,ibL·r concrcudo (,1lgo ajenD .1 lu.., tisus de L1 l·pnc1) que "a b 111uerte dl" Alfon~o. el qul' k1hí.1 .,,ido dcg1dn par;1 el reino, R,uniro. hijo del príncipe lkrmudo, ..,e em ... ontr.1h,1 .lll..,l"tlte".

1 [6) ,.J..dc/nnú Tertil Chrr111/t-c1: (roten..,eJ; trad. \l<JR:\L!-.J(), ilii.J. .. 214 y 2ló. Vid. SÁ'.\CHl-/.-:\l -

1-\()RNO/, L1m fa~Hl'- re'-, 32: '"Por lo qul" '-<llw1nos de In qul" ocurnú en el inil·io del n·i11.1dn

lk R..1miro p.1rcn' '-eguro que r\lt'o11..,o 11 1nuriú inespcradarncntl". 1 L1hicuadu~ a '>Ll µ;loriu5,l \l'­

llLYtud prnhahkrncnte 11.1die crl'l'rÍ.1 l"ll l.t i11111111c1KÍ<l lk '-ll nlul"rte. l'> lll\'lTUsÍ111il qt1L" l"ll (ltro C.1'>0 l{amiro ..,l" h,11lase ,1 Li .,;11Ú11 en C.1~tilla para co11tr.1er ..,egundu m.nri111onio ... y ]o.., hecho\ que ..,u •lll~l·Jicta de (h·il"d(! pr<i\'OL"(.) (l(!.I acrl"diun··

( 1 -¡ Vid. C:\."i.-\RH·J ;( ), J Ji..,rori:1.., ;bturi_,)ll<l'>, 33 .i- i.i4: ·· . .\ 1111 entender el '.'\epoci.1110 \·ene ido ju1H1 l

;1] \;,1rcc,1 (y esto e.., pura h1pútl"SÍ'-) podí,1 ser nieto Je! :\l"punanu tl''>tiµ;o dd documento de Silo ¡Jl" -851. S.1hido l''> l.1 co ... ru111hre ,1ltnmcdil"\":d de punerlt• al pri111ogL;n1to el nombre del :ihuelo ..

. \le! !'\epoci~1110 cnrrcs.1110 de Silo tLKiú hacia el 750, podcmo~ ~uponcr que ~u hijo rucerü hacia

-"75;.: su nieto h,1..:1.1 800, L"'- decir, 4ue tendría unos Cll.HL"JlU .üios al enfrcnt.H..,l" LOll R;uniru··.

Page 132: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

350 MAN UH CARRIFDO TFJFDO

fonso 1 (739-757) y hermana de Fruela 1 (757-768)""'. Con lo que no ca­rece de sentido el testimonio de la Nomina regum catolicorum legionen­sium, cuando sitúa tras Alfonso 11 a Nepociano, al que llama "cuñado del rey":

13) Deinde Nepotianus cognatus regis Adefonsi r. a. * * *11'''.

El autor (o mejor dicho su fuente) no supo cuánto tiempo llegó a rei­nar el usurpador ovetense"'", o lo que es lo mismo, por cuánto se alargó la guerra civil en Asturias"".

(18) Adefonsi Tertii Chronica (rotcnse): "Silo tomó en matrimonio a la hija de Alfonso, llamada Adosinda, por lo cual también se hizo con el trono". Vid. etiam la versión Ad Sehastianum: "Por la razón de que había obtenido en matrimonio a Adosinda, hija del príncipe Alfonso"; trad. MORALEJO,Crónicas asturianas, 212 y 213, respectivamente.

( 19) Nunlina regum catolicorun1 legiu11ensium; cd. GIL FERNÁNDEZ, Crónicas asturianas, 172. Vid. CASARIEG(), Historias asturianas, 324 y 333-334 y .1.16, niega que "cognatus" se esté re­firiendo a cuñado y cree que cal atribución procede "de una lectura precipitada", pues en su opinión "significaba pariente, pero precisamente pariente por sangre, no por matrimonio. Esto es indudable ... parentesco de consanguinidad por línea femenina ... y como es muy posible el parentesco sanguíneo de los Nepocianos de origen vascón con la vascona Doña Munia, madre de Alfonso 11, en este caso el cugnatus del Conde Nepociano rebelde estaría aplicado con toda rigurosidad". Preferimos la opinión de SÁNCHEZ-ALB()RN()Z, lam factus rex, 36, noca 29 (vid. post. nota 34).

(20) Vid. CASARIEG(), Historia asturianas, 339, quien, partiendo del 20 de 1narzo de 842 (con10 fecha de la muerte de Alfonso 11) y "adn1itiendo que Ramiro se coronó oficialmente en Oviedo, tras vencer la sublevación, el 12 de junio'', añade que "queda un lapso de casi tres meses que llenarían los aconcecimientos del interregno". Con1partimos la opinión de SÁNCHF.Z.AL­B()RN()Z, lam facrus rex, 40: "Fue complejo el curso de los hecho~ para que hu hiera podido ser 1nuy rápido".

(21) Vid. ID., ibid. 41, quien sitúa todos los acontecimientos relativos a la guerra civil entre Nepocia­no y Ramiro 1 entre enero de 843 (con la que él tiene por "elección" de Ramiro I, a la n1uerte de Alfonso 11) y julio de 844 {cuando Ra1niro habría sido coronado ya, poco antes de la primera aparición de los normandos), esto es, en el transcurso de un año y medio: "Los piratas norteilos pusieron pie en Gijón el 31 de iulio de 844 ... el vencedor de Nepociano acababa de ser ordenado rey cuando organizó la acometida a los normando~ ... Ramiro reinó VII años cu1nplidos y, por tanto, ha hiendo muerto el 1 de febrero del 850, huho de ser electo anees del 1 de febrero del 843. Si tales cálculos son exactos, el forcejeo entre el cuñado y el primo del rey Casto hahría durado en verdad casi ai'10 y medio". Compartimos en términos generales los datos cronológico~ expues­to~ por don (:\audio, no MI significación: 1.") Porque es seguro que, al nlenos desde la solen1ne unción de Alfonso 11 en ()viedo, el 14 de septiemhre de 791, los 1nonarcas contaron ~u reinado, no desde la "elección" sino desde el corona1niento; 2.") Porque en enero de 843 (según hemos expuesto arriba} lo que aconteció en realidad fue la coronaciún de Ramiro; 3.") Porque la su­pue~ta entronización de Ramiro poco antes de la aparición de los normandos, en julio de 844, la deduce el maestro a partir de una mala interpretación de la frase "iam faccus rex" con que la Cnínica de Alfonso 111 se refiere a Ran1iro 1 al n..'latar dicho episodio (vid. infra noca 4fí).

Page 133: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

/.A CORONACIÓN ot: RAMIRO I EN 1.UGO 351

La coronación de Nepociano (octubre/diciembre de 842)

Muerto Alfonso II entre el 14 de septiembre y el 9 de octubre de 842, según se ha dicho, hay que suponer que Nepociano no tardará mucho en hacerse coronar en la "sede regia" por sus partidarios, tal vez en trans­curso de octubre o noviembre del mismo año:

- Porque la ausencia de Ramiro Vermúdez era circunstancial.

- Porque es muy probable que acompañaran a Ramiro, a Bardulia, no pocos de sus fieles y familiares.

- Porque, de otra forma, es difícil que Nepociano hubiera controlado la situación en Oviedo.

- Porque su propia coronación es indicio suficiente de que no encon­tró sena oposición.

- Porque además sabemos que llegó a sentarse en el trono con la tran­quilidad suficiente como para presidir asambleas palatinas, como la que alude un tal Rebelio, que apeló a su autoridad:

14) Yo, Rebelio, fui a Oviedo, y, por el mandato por escrito de don Ne­pociano, 1netí en pleito a esos hern1anos (del n1onasterio de Santa María de los hennanos del Puerto)' 22

'.

- Y porque, según creemos, la coronación de Ran1iro 1, propuesta arriba en enero de 843, presupone desde luego (sea cual fuere el orden posterior de acontecimientos en el que se desarrolló la guerra civil) la previa entronización de Ncpociano, necesariamente, pues, en el últin10 trimestre de 842.

Comienza la guerra de civil (Lugo, enero de 843)

En efecto, la Crónica de Alfonso 111 nos cuenta que Ramiro Vermú­dez optó ¡or abandonar apresupradamente la Bardulia, posiblemente a finales de mes de septiembre a principios de octubre de 842, para diri­girse a Galicia, por lo que habrá que pensar que allí contaba con decidi­dos partidarios:

15) Cuando el príncipe Ramiro oyó lo ocurrido, se refugid en las partes de Galicia y en la ciudad de I.ugo reunió un eiército. Más, después de un bre­uc espacio de tienipo, partió contra los asturcs'· 21

'.

(22) C1irt11/ario de S<Inta M<IrÚl del Puerto, 11ú111. 1; trad. J. RODRÍClJEZ MLJÑ()Z, Cok:u.:ión de texto!> y docu1nento~ para la historia de Asturias, 1, Cijún 1990, 11 l. Vid. SÁNCHEZ-ALB()R­l'\:()Z, Iarn focrus rcx, 40: "Sahe1no.., que Nepociano gobernó en ()vicdo el tiempo sufii . .:iente par.1 que un inc!>crupulo..,o personaje de tierras Je S,1ntoña llamado Ribelio au1Jiera a él .. na­turalmente ante.., del fracaso del puente del N,ucca. Todo esto no pudo hacerse en un abrir y ce­rrar de ojos,..

(23) Ade/u11si Tcrtii ChronICa (rotcn'.->e); trad . .\t()RALEJ(), Crónicas <lSturianas, 216.

Page 134: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

352 MANUU. CARR/EDO TEJEDO

Lo mismo viene a decir la redacción culta de la misma cromca, pero además de confirmar expresamente la previa entronización de Nepocia­no, pone aún más de relieve el protagonismo que tuvo Lugo para Rami­ro 1, que de hecho se convirtió en su capital, en la que cal vez permane­ció, reuniendo el ejército, hasta finalizar el año 842:

16) Y así Ramiro, cuando supo que su primo Alfonso había partido del mundo y que Nepociano se había hecho con el trono, se metió en la ciudad de Lugo, en Galicia, y se hizo con el ejército de toda la provincia. Mas, des­pués de un breve espacio de tiempo, hizo irrupción en Asturias' 24

'.

Y no es imposible que fuese precisamente en la ciudad de Lugo donde Ramiro 1 se hiciera coronar al fin, en enero de 843 (vid. supra) por todos sus partidarios, de la mano de los obispos Ataúlfo de Lugo, el metropli­tano (812-843/850)1

"1 y Teodomiro de !ria, sedente asimismo en el "Lo­

cus Sancti Iacobi" (813-847) 12", y con la presencia de codos sus leales, "cum ducibus et comitibus", allí reunidos y dispuestos a la lucha, tales como los condes Aldroito, Escipión, Somna y Piniolo, que tan distinto papel jugaron (según se verá) en los siguientes años""'.

Y si no vemos imposible, sino más bien probable, la previa corona­ción de Ramiro en Lugo, es:

l.º) Porque Nepociano se había sentado en el trono tiránicamente.

(24) Adefonsi Tertii Chronica ("a Sebascián"); trad. ID., ibid., 217. {25) Recuérdese que Ramiro I fue benefactor de Santqa María lucense, según nos informa su propio

nieto, Alfonso 111: "lgitur memoramus et confirmamus quid quid devotissime avii et parcntes nostri huic sancte ecclesie vcstre (templo honoris Gloriosa Virgo Maria) obtulerunt videlicct: proavu~ noster dive n1en1orie AJefonsus prínceps; itcm et avus noster Ranimirus bone memoric prínceps litavit 1nente devota et co1nplevir" (eJ. A. COTARJ<:l.() VALLED()R, Historia crítica v docu1nentaJa de la vida y acciones Je Alfonso 111 el l\.1a¡;no últi1no rey de Asturias, l\.1adrid 1933, doi.:. 9, 647-649). De~pués de Ataúlfo pontificó en Lugo Gladila, que en una cana re­cuerda có1no "subsequente do1npni'>sinHl Ranimiro principe n1e indignum ah hoc uestro abs­tractu1n ptT '>ancturn concilium ad pontificale peruenire graduin degens supe Bracaren~em se­de1n" (ed. S. CARCÍA LARRAGUETA, Colección Je docun1entos de[;¡ catedral de ()vicdo, ()viedo 1962, doc. 8, 34-40).

(26) Tendomiro 1nurió el 20 de octubre Je 847: IN l IC)C TVMULO RE(~lJIESCIT FA.VtVLUS Del TI IE()0()MIRVS 1 IIRIENSF SEDIS EPi'>copuS QVI C)BIIT XIII KaLenDaS NovemBRl.I., FRA DCCCLXXXVA (Vid. J. GUERRA CAl\1POS, Exploraciones arqueológicas en torno a! senul­cro del apóstol Santiago, Santiago de Compostela 1982, 448-449).

127) Vid. CASARIEGO, Historia a'>turianas, 340, quien, partiendo del 20 de marzo de 842 (como fecha de la muerte de Alfonso 11) añade que la "elección Je Ramiro en ()viedo (<lltsente), el gol­pe Je estado de Nepuciano, que hay que suponer estaría preparado con anterioridad, y b lkga­da de la noticia de todo esto a Bardulia (transcurrió en} 25 Jías, que nos ponen en el 1 S Je ahril (de 842)", ~1ñ~1diendo luc?,O otros 20 días (hasta el 5 Je 1nayo) en concepto de "pri1ncras 1nedi­da'> de Ramiro .11 enterarse, y viaje de Rardulia a Galicia", niás otros ranros dí,1s (hasta el 25 Je 111ayu) a fin de "levant.1r p:1n.:ia!es en Lugo y esrabkcer enlai.:e con lo'> de Asturias", y así ha'>t.1 la "1nan:ha hasta Corncllana, bien por Fonsagrada, bien por l.u;1rca, esto último lo más proba­bk;; reclutamientos en el camino, 10 dí,1s (hasta el) 4 Je junio de (842)".

Page 135: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

!.A CURUNACIÓN DE RAMIRO 1 EN LUGU 353

2.º) Porque Ramiro, se deduce, era el legítimo heredero de la corona de Alfonso II.

3.º) Porque, en consecuencia, no se trataba de la lucha de un noble contra un monarca.

4.") Porque ante sus partidarios Ramiro habría de mostrar, como mí­nimo, la misma dignidad que había tomado su adversario.

5.º) Porque nada hacía prever "a priori" la duración del conflicto, y Ramiro necesitaría contar, desde luego, con la mayor autoridad.

La batalla de Narcea (primeros meses de 843). Captura de Nepociano

Las dos redacciones de la Crónica de Alfonso III (rotense y "a Sebas­tián") coinciden al decir, según se ha visto, que tras su coronamiento, Ramiro, en un breve espacio de tiempo (atravesando el río Eo) entró en Asturias, en tanto que Nepociano, enterado (por sus informadores) de la iniciativa de su adversario, reuniendo también sus tropas, da el siguiente paso y le ofrece batalla en un indeterminado puente del río Narcea' 28

'.

Lo poco que sabemos sobre tal acontecimiento nos lo cuentan, una vez más:

- La Chronica Alheldensia: 17) Ranziro ... L1enci<) a Nepociano junto al puente Narcea, y así se hizo

con el reino· 2":.

- La Crónica de Alfonso lll: 18) Cuando Nepociano oyá de su venida. le salió al paso en 1111 puente

sohre el rfo que se llama Narcea con su ejército. Mas al entablarse el combate se vio abandonado de todos los suyos y sin tardanza se dio a la fuf!.a' ;,,,.

- Y la versión ad Sehastianum, que aporta un curioso dato que per­mite conocer un tanto mejor el conflicto:

19) Nepociano le salió al paso ;unto al puente del río Narcea, tras reunir una tropa de asturianos y uascones. Y abandonado sin tardanza por los su­yos, se dio a la fuga·' 1

'.

{28) Vid. SÁ!\CHFZ-ALBC)IC\C)Z, lam factus rex, 38: "Una antigua vía romana -la que iha Je L11-01s Asturu1n a l,11c11s A11g11st1- cnuaha quizás tal río en Corncllana".

(29) Chronic<1 Alf>dcldensi,1; trad. r...·1C)RALEJC), Crónic1s ,1sturian<1s, 249. Vid. SA'.\C:l IEZ-AL­BC)RNl)Z, Iam facrus rcx, 40-41: "El ILunado Albeldense vincula la ouipaciún del reino por RanlÍro con ~u victoria en e! ~arcea y enlaza temporalniente a1nhos aconteci111ientus". Por nuestra parte, creemos que lo que el Alhelden~e viene <l decir es que Ra1niro ~e hizo ·'con el control" del reino, esto es, que ya no tuvo cmnpetidor.

(30) /\.dcfonst Tcrtii Chronic,1 ('"a Seba~tián"); trad. \.·IC)RALEJC1, Crónica~ asturianas, 216. (3 \ J Adcfi111si Tcrtíi Chro1úc.1 (rotcn~eJ; trad. ID., ihid., 217. Vid. C:ASARIEG(), Historia~ a~turi.1

nas, 337: "En CornclL111a Nepociano se encuentra ~olo y ricnc qm.: huir, produicéndosc a~í el hundimiento de \\J etímero rcinc1Jo a fines de mayo o principios de junio J¡,: 842".

Page 136: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

.154 MAN UH CARRIFDO TFJFDO

De modo que Ramiro logró desde entonces imponer su autoridad en todo el reino a comienzos de 843'"'. Pero, ¿cómo interpretar el apoyo vascón?'"' Por nuestra parte, creemos con Sánchez-Albornoz que tal alianza viene a reforzar el parentesco (en grado de cuñados) existente en­tre Alfonso II y Nepociano, que registra con toda sencillez, según se ha visto arriba, la Nomina regum catolicorum legionensium, pues el matri­monio con una hija Fruela I y de la vasca Munia, lo cierto es que viene a explicar de forma muy sencilla el apoyo dado por los vascones a Nepo­ciano en su lucha contra Ramiro Vermúdez, quien por su parte había contado en el occidente gallego con sus más decididos partidarios'"'.

Si así fue, la desconocida hija de Fruela I habría nacido con anteridad al año 768, en que muere su padre"\ con lo que, de seguir viva a la muerte de su hermano Alfonso II, en 842, contaría un mínimo de 75 años, la misma edad que por ese entonces tendría también Nepociano, lo que ha sido visto como un inconveniente a la hora de aceptar el paren­tesco indicado por la Nomina''"'· Compartimos las dudas, pero, ¿por qué negar algo tan sencillo?:

- ¿Acaso no pudo tener Alfonso 11 una hermana que, cosa bien lógi­ca, se casara con un magnate después de 791 ?' n Sabemos, sin embargo,

(32) Vid. ID., ihid., 340, quien sirú.1 el "encuentro en Curnellana, tnarcha a ()viedo y preparativos para la coronación" dt' Ramiro 1 durante los 8 días que van Jt:l 4 al 12 junio 842.

(33) Vid. ~Á'.\JCHFZ-ALBORN<)Z, lam factus rcx, 36: "Si Nepociano hahía estado casado con una hcrn1ana del Rey Casto; con una hija de fruela I y de la vasca, quizás tenía amistades y re­laciones en el solar oriental de la monarquía. Y en efecto logró reunir cohortes de asturianos y vascones para dt·fon<lcrsc de RanlÍro".

(.14) Vid. ID., ibid., 36, nota 29: "Se ha querido hacer a Nepociano va<ocún para cxplicu el rt·duta­miento de tropas v,1scas junto a las asturianas para defenderse de Ramiro ... no es preciso pen­sar ni en un,1 lucha entre vascones y gallq.;os ni en que Nepociano fuese vasco. El no1nhre no parece acreditar tal estirpe y para justificar tales sucesos hastará con recordar que Munia, la 1nadre de la 1nisteriosa esposa dd personaje que nos ocupa, era vasca de Álava. Y si Alfonso durante el reinado de Mauregato se h.1hí;1 refugiado en tierras de su<o parientes materno<o, C'> na· rural que con ellos hubiese vivido tan1bién su miqerio<oa hern1ana, mujer de Ncpociano".

{35) Chronica Alúclde11sia: "reg. an. XI. .. in Canicas est interfectus era DCCCVI"; ed. GIL FER!'\ÁNDEZ, Crónicas asturian;1s, 173-174.

(36) Vid. SÁ'.\JCHFZ-ALBORN<)Z, Iam foctus rex, 34-35: "A veces vacilo ante el testimonio de la 1'\lo1nin.1 ... y no sú!o ... por algunos errores en que su autor incurre ... sino porque la n1isteriosa her­mana del Rey Casto, naturaln1ente nacida antes del 768 en que n1urió Fruela, la incógnita mujer de Nepoci,1no habrí<t tenido tnás de 75 años al morir Alfonso 11 y su marido poco más o 111cnos, y si ral edad explica que no pensaran en él para sucederle ni su cuilado, ni los mie1nbros del Pala­tiu1n, ella se aviene mal con el audaz golpe de e<otado con que desplazó del trono a Ramiro".

(37) Vid. CASARIF(;(), Historias asturiana<o, 334: "Fs 111uy dudosa la existencia de una hcrman;1 de! Rey Casto; y aün en el ca~o de existir ésta, la edad de ese cufiado no le permitiría hacer lo que llevó a cabo el conde Nepooano. Es, por lo tanto, ahsolutamente lógico el atribuir al ténni­no CU}{lliJtus la acepción directa de pariente por línea femenina o, si se quiere, de simplemente pariente o personaje íntin10 del Rey Alfonso".

Page 137: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

/.A CORONAC/CÍN /JE RAMIRO 1 EN LllGO 355

que Vermudo 1 tuvo una hermana casada con un tal Lope<'"'.

- ¿Además, no pudo Nepociano ser más joven que su noble esposa y haber sido ésta al menos tan longeva como su recién fallecido su herma­no, el rey Casto?

- ¿Y aunque así no fuera, por qué no aceptar la posibilidad de que Nepociano fuera septuagenario, e incluso octogenario, en 842? Recuér­dese que Chindasvinto alcanzó la cumhre del reino en 642, con casi 80 años, y que no murió hasta el 653, cuando ya había rebasado los 90"".

A la vista de los testimonios reproducidos más arriba, cabe deducir que el conflicto armado del río Narcea no fuera duradero, y en cuanto a Nepociano, es seguro que huyó en dirección a tierras occidentales (bus­cando quizá refugio entre sus partidarios más decididos, o entre los mis­mos vascones, parientes de su cuñado Alfonso 11 y de su misma esposa), pues fue hecho prisionero en la región de Primarias, en la zona de Trion­go (Triunico), entre Arriondas y Ribadesella"'":

- Versión ad Sebastianum: 20) Nepociano ... fue apresado por dos condes -a saber, Escipión y Son­

na-, en el territorio de Primorias 1"

1••

- Cr<foica de Alfonso lll: 21) En la región de Prin1orias fue apresado por dos condes, f.scipión y

Sonna, y cegado' 4!:.

Y sin embargo, no creemos que la ceguera de Nepociano fuera tan in­mediata a su apresamiento.

(38) Crnno hien dice SÁNCHEZ-ALB()RNOZ, lam factus rex, 30-31, "ignor:HÍ<Hnos incluso la existencia de una hermana de BermuJo si no aludiera a ella lhn Hayyán". Fiahilísitno autor rnu~ul1nán que en efecto rcbta cómo en una batalla "nutrieron muchos, entre ellos Garsiya ihn Luhh, hijo de b hermana de Ban11l1d, el tío materno de Idflms"; vid. ID., La batalla de \X1údi Arún : ()rígenes, 111, 614, nota 46, y 617".

(39) Vid. J. l)RLANDIS, Historia del reino visigodo esnailol, Madrid 1988, 118 y 123. Vid. SANCHEZ-ALB()RN()Z, lam factus rex, 35: "La lógica no ha presidido siempre el curso de la vid<1 histórica y el po~ihle septuagenario Nepoci.1110 pudo tener la arnhiciún y la audacia nece­saria para lanzarse a b aventura. Chindisvinto había dado el golpe que le llevó al trono en edad aún más avanzada. Corno ésrc paso su vida acechando !a ocasión Je satisfacer su desenfrenado apetito Je poder, pudo Ncpociano ver correr la suya cspt·rando, desesperadamente, la 1nuerte del, P•Ha sus esperanzas de :-.uhir :11 rrono, inmort:1l Alfnnsn II".

(40) Vid. Gii. FF.RNANDEZ, Crónic1s <lsturi,1n.1s, 209, nota 54. (41 l Adcfo11si Tcrtú ClnuniC<l ("a Sclusti•1n"); rra<l. \H)RALEj(), ibid., 217. (42) r\dcfunsi Tcrtn ChnnliL<I (rotcnsel; trad. ID., ihid., 216.

Page 138: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

356 MANUl-L CARR/FIJO TF]FIJO

La primera invasión Normanda (verano de 844): Batalla de "Faro Brigancio"

A nuestro juicio es la Chronica Alheldensia la que marca correcta­mente el orden de todos estos sucesos que se sucedieron por estos años en el reino astur, y concretamente tras el apresamiento de Nepociano, pues, pudiendo agrupar los hechos relativos a la guerra civil en un único pasaje, como hacen los otros dos textos, prefiere ir marcando la pauta de los acontecimientos, y consignar (tras la hatalla de Narcea) la aparición de los normandos:

22) En ese tiempo vinieron a Asturias los primeros normandos' 41'.

Sabemos que los invasores habían castigado antes las costas de Francia: 2.3) Nordomanni per Garonnam Tolosam usque proficiscentes praedas

passim impuneque perficiunt. Vnde regressi quidam Galliciamque adgressi, partim ba/listariorum occursu, partim tempestate maris intercepti dispereunf44

'.

Sabemos, de igual modo, que su llegada tuvo lugar el 1 de agosto de 844, según la Crónica Profética:

24) lngresi sunt lothomani in Spania era DCCCLXXXll, kalendas au­gustasi4~'.

Y de tal suceso se hacen eco asimismo (después de cerrar el eposidio de la guerra civil) las otras dos crónicas hispanas:

- La Crónica de Alfonso 111, que sin embargo si permite deducir, como en el Albeldense, la contemporaneidad de la invasión y el desarro­llo de la guerra civil:

2S) Por ese mismo tiempo el pueblo de los normandos, antes desconocido para nosotros -un pueblo pagano e infinitantente cruel-, vino con una arnzada a nuestras tierras. Ante su llegada, el ya dicho rey Raniiro congreg<) un gran ejército, y en el lugar que se llama Faro de Brigancio les plantó batalla; allí dio nzuerte a gran cantidad de ellos y sus naves las aniquilá por el fuego'~º·'.

(43) Chronica Alhdeldcnsia; trad. ID., ibid., 249. (44) Annales Rerti11ia11i; vid. E. MC)RALES R01\i1ERC), ()s viquingos en Calicia, Santiago de Corn­

pustela 1'}97, 89. (45) Crúnic.1 Profética; vid. SÁNCHEZ-ÁLB()RN()Z, La nrÍinera invasiún normanda : ()rígenes,

111, 42. (46) Adefonsi Tcrtii Chronica (rotense); trad . .\t()RAI.Ej(), Crónicas asturianas, 216. Para

SÁNC:HEZ-ALBORNC)Z, lan1 factus rex, 41, con la frase !atina "Renin1irus iam factus rcx ad eorum aduentum magno ningregauit exercitum" (vid. GIL FERNÁ'.\JDEZ, Crónicas a~turi,1nas, 142), lo que hace el rey cronista es señalar que Ramiro 1 "acababa de ser ordenado rey cuando organizó la ac(1metida a los normandos"; en tanto que para ~tORALEj(), ibid., 217, nota 101: "F.1texto1mn fal·tus rex ha sido nial interpretado por S. Alhor1101. en el sentido de que sólo de­rrotado Nepociano podía Ran1iro 1 considerarse curr10 verdadera1nentc hecho rey ... la realidad es nnll"ho n1ás llana: fuctus e~ ultracorrección por fatus, es decir dictus o 1101ninatus".

Page 139: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

LA CORONACIÓN Df RAMIRO 1 fN HIGO 357

- Y la versión ad Sebastianum, cuyo autor quiere separar claramente ambos acontecimientos:

26) Y así, en tiempo posterior, llegan las flotas de los norn1andos por el Océano septentrional a la costa de la ciudad de Giión, y de allí siguieron al lugar que se llama Faro de Brigancio. Cuando lo supo el ya nombrado Ranzi­ro, envió contra ellos un ejército con sus generales y condes, y aniquiló una multitud de ellos y quemó por el fuego sus naves'4~'.

Una reacción nobiliaria en favor de Nepociano (844-84S)

Sin embargo, obsérvese que, tras la invasión normanda, las dos últi­mas crónicas vuelven a coincidir al relatar un nuevo levantamiento nobi­liario contra el rey Ramiro, protagonizado esta vez por otros dos perso­najes de gran relieve:

- Pero, en tanto que la versión ad Sebastianum presenta a los dos magnates levantándose contra el rey de forma consecutiva:

27) El príncipe Ranziro se vio niuchas veces acosado por guerras ciuiles. Pues el conde de palacio Aldroito, que conspiraba contra el rey, fue cegado por mandato regio. También Piniolo, que fue después de él conde de palacio, se alzó en abierta usurpación contra el rey. Fue muerto por él junto a sus siete hijoS 48

'.

- Lo cierto es que, del testimonio de la Crónica de Alfonso Ill cabe deducir la acción conjunta de ambos rebeldes:

28) Dos magnates, uno prócer y el otro conde de palacio, se levantaron en su soberbia contra el rey. Pero cuando el rey conoció sus designios, a uno de ellos, cuyo nombre era Aldroito, ordenó que le sacaran los ojos, y al otro, de nomhre Piniolo, lo mató por la espada con sus siete hijos:491

- Aunque es la Chronica Albeldensia, como decimos, la que termina por aunar las rebeliones (de Nepociano, Aldroito y Piniolo) al asociar en el castigo a los tres protagonistas (tras la invasión normanda), de forma muy reveladora:

29) Más adelante, al mismo Nepociano y a otro rebelde, un tal Aldroito, les arrancó los ojos, y vencedor dio muerte al soberbio Piniolo''º'.

¿Aprovecharon ambos funcionarios palatinos la peligrosísima invasión normanda para salir en apoyo del todavía encarcelado Nepociano, unien­do así su destino al de su cabecilla? Si así fue, la revuelta hubo de estallar después del 1 de agosto de 844, y es más que probable que Ramiro no pu­diera hacer frente a los nuevos rebeldes, ocupado como estabar en enfren­tarse a los normandos en el confín de Galicia, por lo que no es imposible que la situación se resolviera finalmente en el transcurso del año 845.

(47) Adefu11si Tcrtii Chron1c,.i ("a Schastián"l; trad. ID., ibiJ., 217. (481 Ade/Íinsi Tertii Chrnnica ("a Seha~ti~ln "); tra<l. ID., ibid., 217. (49) r\de{onsi 'f"crt11 Chronic.i (rotcn~c); tr.1d. ID., ibiJ., 216. (50) Chro11ica Alhdeldcns1<1; tr;1d. ID., ihi<l., 249.

Page 140: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

358 MANUEi. CARR/r.[)0 TE/E[)O

Ceguera, confinamiento y muerte de los rebeldes

Con la ceguera, Nepociano había quedado ya inhabilitado (de hecho y de derecho) para el gobierno, pero además sabemos (a través de los dos textos alfonsinos) que el rey Ramiro no quiso acabar con su vida, sino que ordenó su ingreso en un monasterio, lo que venía a cerrar ya definitivamente el conflicto civil, por más que las fuentes cronísticas si­lencien el tiempo que todavía llegó a vivir el anciano cuñado de Alfonso 11, previsiblemente no mucho:

- Versión ad Sebastianum: 30) Y así, tras recibir lo que merecía por sus obras, arrancados sus ojos,

(Nepociano) fue destinado a un monasterio'<i',

- Crónica de Alfonso 111: J 1) El rey Ramiro mandú que fuera encerrado en un monasterio, y en el

hábito nzonástico terntinó su vida" 2'.

Y es el propio rey cronista (nieto de Ramiro !, no lo olvidemos) el que consigna cómo fue después de todos estos conflictos internos cuando el victo­rioso monarca afrontó ya las edificiones ovetenses que hoy nos cabe admirar:

32) Después de que descansó de las guerras civiles, (Ranúro) edificá n1u­chos edificios de piedra y mármol, sin vigas, con obra de abouedado, en la falda del Monte Naranco, a sólo dos millas de Oviedo''i'.

Entre los cuales Santa María del Naranco, cuya inscripción dedicato­ria (en la que se menciona a su segunda esposa castellana, Paterna, la misma con la que se fue a casar en Bardulia, en 842) aparece fechada el 23 de junio de 848, fecha límite extrema, pues, de todos los aconteci­mientos acabados de consignar:

3.1) C:HRISTE fll.IUS DEI, QUI IN UTERUM VIRGINAi.E !\EA TAE MARIAE INGRESSUS ES SINE HUMANE CONTEPTIONE, ET EGRES­SUS SINE CORRUPTIONE: QUI PER FAMULUM Tl/UM RANIMIRUM, PRINC:IPE Cl.ORIOSUM CUM PATERNA REGINA C:ONIUGE RENO­VASTI HOC HABITACULUM NIMIA VETUSTATE CONSUPTUM, ET PRO EIS AEDIHCASTI HANC ARAM BENEDITIONIS Gl.ORIOSAE SANCTAE MARIAE IN LOCUM HUNC: SANCTUM EXAUDI EOS DE CAEl.ORUM HABITACULO TUO ET DIMITTE PECCATA F.ORUM. QUI VIVIS ET REGNANS PER INHNITA SECUl.A SECULORUM AMEN. DIE VIIII KALENDAS IULIAS ERA DCCCl.XXXVI'".

(Sl) Adefimsi Tcrtii Chronit·,¡ ("•I ~cba~tián"); trad. ID., ibid., 117. (Sl) Ade(unsi Tertii Chrrinica (rorcnsc); trad. ID., ibid., 216. (53) Adcf(;nsi T ertii ChrrJ1úc.1 (rntcnsc); trad. ID., ihid., 216. (S4) Vid. SANCHEZ-ALB()Rl\'()Z, Acdificium consimilarc in Spania non inveniec : ()rígcncs, 111,

99-100.

Page 141: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

FUNDACIÓN DO MOSTEIRO DE SANTO ESTEVO DE RIBAS DE MIÑO

Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Sen ningún comentario previo nin prexuízo apaixonado, intento pre­sentar aquí a versión galega dun documento da Catedral de Lugo, escrito nun desconcertante latín, que dificulta a visión obxectiva do seu contido.

Ofreceu un resumo do mesmo M. Risco no tomo XL da España Sa­grada, p. 144 (Madrid 1796), o cal foi recollido por M. Amor Meilán, Historia de la Provincia de Lugo, tomo V, pp. 100-101.

Pero a primeira publicación e análise daquel texto latino fíxoa en 1942 con gran dilixencia o ccíengo arquiveiro e ilustre profesor do Semi­nario Diocesano, don Antonio García Conde, no BCML = Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, tomo I, Núms. 2-3, pp. 24-29 e 57-60. Sen embargo di que "por brevedad" omite as subscricións, as cales en realidade non importaban para os seus comentarios.

Como queira que aquel bárbaro texto repele ós investigadores que non están familiarizados co bo latín clásico, e menos con este tremenda­mente discordante, ofrezo aquí a fotocopia do pergamiño, que moito lle agradezo ó amigo Xosé Méndez Pérez, coa transcrición que fago do mes­mo, para que se poida contrastar con ela a traducción que presento.

Transcrición do pergamiño orixinal

AHN, Clero, Lugo, Catedral, Carpeta 1325A, Nº 7.

XPS In nomine Patris et Filii uidelicet Spiritus Sancti qui sub tribus personis unius quoque inmcnse uidentur eternus in maiestate. In quuius etiam honore fundare sunt baselice uocabulo I' sancte, quorum nomina prenotate noscuntur, territorio Lemaos, in loco predicto [)an1undi, super

Page 142: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

¿ ,,~·,._ .,.-·.

~ 1 ' : ~ ,,¡¡-~~¡ ..¡,_~ """.'"' -

Page 143: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

FUNDACIÓN DO MOSTE/RO DI RJ/JAS DE MllYO .161

ripam aluei quod dicunt Minei, in eodem loco permanentes beate reli­quie nuncupate 1' demorantur, id sunt Sancti Petri et Sancti Stefani. Fuit namque ipso loco ex extirpe primeua quos prehendidit domno Odoario episcopo diue memorie ex urbe lucense, sub cuius dicione eius subl'urbio inlesum adque ueridicum sub Domini presidium in aulam Domne Maric semper uirginis, pontificalis honore seruabit officium, ibi enim dies suos conpleuit in pace. Tempore autem uite sue, fecit I' exinde scripture tex­tum ad sciterio fratrum qui modo adgregati manent sub aram Domni Adriani subtus Ripam Silensem, ita ut nusquam per singulis annis exinde non fuisset abnegatum a parte 1' ciuitatis fidelissimum obsequium. Ipse uero domno Froiani abbati et fratribus qui Domino in Sancti Adriani iuste et pie preparaucrunt normam et confessionis uiam, ita obseruabe­runt precepta iussionis episcopi sicut r ab eo ordinatum acceperunt. Post obitum ipsius episcopi, qui in eodem loco successi sunt episcopis ita con­firmaberunt ipsas scripturas ad constiturum locum quod superius dixi­mus Sancto Adriano, tantum serual'ta racione ut diximus: ut non perde­ret episcopus de Sancto Stefano aliquando iuredicionis pro suis utilitati­bus peragendis ad eum sepissime recurrentes. Nunc modo, ego exiguus et inmerito Ermegildus episcopus I' peruenit ad nos tio nostro domno Randino abba supplice posrulacione poscendo, ut congreget in eodem loco toga fratrum uel sororum qui ibidem pro suis simul et nostris piacu­lis Deo supplicare non desinant; forsam I'" per illorum interuentum, nos­tris inmeritis ab inimicorum insidiis expiare queunt, et post uite huius nostre discessum, saltim sanctorun1 conmertia in ethercis sedibus trans­cendere mcreamini Deo nobis misericordie sue protecti. I" [Co]ncedimus uobis, iam supradicto domno Randino et fratribus uel sororibus ruis, ipso loco iam dicto Sancto Stefano confessionem ibidem fieri sub tuitio­nem aruitrii nostri pro quibus nos scn1per ah isdem nccessarios fuerirnus in 1

12 uestris incurrcrc documentis, dum in uita monastica ibidem fuerint perdurantes. Ita enim, si quam subito ex ipso loco ad alio transferre ali­quando uoluerint, ordinamus isto testamento hic in aulam Domne I'' Marie offerre mansurum et ibi perpetim esse stabilitum. Si autcm in ip­sius loco permansuri fucrint fratres uel sororcs, ut superius diximus, in cunctis obtineat scripturan1 hanc ibidem deseruirc firmissimam, tantum sub nostre 11-1 dicionis et qui post nos succcserit in episcopatun1. Hanc ergo scripturc textum concedi1nus auere absque aliquuius hominen1 dis­turbatione ibidem reddcntem. Qui uero post nostrum discessum infringe­re eum temptal "uerit, in diem ultimum quando Dominus hac redemptor noster ad iudicandun1 ucncrit, reus ab hac transgressione in conspectu <)lnniun1 persistat et a co1nunione Do111ini extrancus fiat, et hunc nostrum factum in cunctis obtineat l'h firmitatis rohorem. Facta series testamenti, VIII kalendas iulii, era DCCCCLX'·'JI.

Page 144: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

362 NICANDRO ARFS VÁZQUFZ

(1 a col.)

XPS: Guttiher Nunniz confirmaos (SIGNUM)

XPS: Tellus Froianiz testis (SIGNUM)

XPS: Osorius Nunniz testis (SIGNUM)

XPS: F roila Osoriz testis

XPS: Belasco Gemundiz testis

XPS: Fredenandus Gunderediz testis

XPS: Ihoanne Gundemariz

(entre 1ª e 2ª col)

XPS: Kedemirus confesor

(2ª col.)

XPS: Ansuri confessor testis

XPS: Gulfarius presbiter testis

XPS: Gudesteo Menendiz testis

XPS: Munderico presbiter testis

XPS: Fidelis presbiter testis

XPS: Kintila presbiter testis

(3ª col.)

XPS: Hermiarius diaconus testis

XPS: Sendino diacono testis

XPS: Palatino diacono testis

XPS: Adulfo diacono testis

XPS: Gundesindo Guttiherriz testis

XPS: Lidari diacono testis

(4ª col.)

XPS: Nunnus Osoriz quos prcscns fui

XPS: Aloit ..... prolis testis

XPS: Suarius Nunniz testis

XPS: Castellano Nunniz testis

XPS: Galindus Siloniz testis

(Liña final}

XPS: Hermegildus aepiscopus a me factus (SIGNUM). XPS: Seuerus primiclcrius quos notui (SIGNUM).

Page 145: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

l'l!NllACH)N DO MOSTEJRO m RIBAS DE MINO 363

Versión galega do documento

Crismón. No nome do Pai e do Fillo, claro está, e do Espírito Santo, que aparecen baixo tres persoas así mesmo dun único IDeusi inmenso, eterno en maxestade.

Tamén en honor dos que están fundadas as basílicas consona de san­tas, das cales son coñecidos os nomes que prenotamos, no territorio de Lemos, no lugar dito antes Damonde, por Riba do álveo que chaman Miño, no mesmo lugar [onde] continúan permanecendo as reliquias de­claradas santas, esto é, as de San Pedro e de Santo Estevo.

Foi efectivamente ese mesmo lugar da primitiva estirpe que apresou don Odoario, bispo de divina memoria, dende a cidade de Lugo, baixo a xurisdicción da cal, no suburbio dela, mantivo, coa protección do Señor, ileso e verídico oficio con honor de pontífice en favor da aula de Santa María sempre Virxe, onde en efecto completou os seus días en paz.

Pero no tempo da súa vida fixo aínda un texto de escritura ó ascete­rio de frades que agora permanecen congregados baixo da ara de Santo Adrao, so Riba do Sil, de modo que nunca despois por cada un dos anos fose denegado un fidelísimo obsequio á parte da Cidade.

De fcito o mesmo abade don Froián e frades que xusta e piadosamen­te prepararon para o Señor a norma e vía da confesión en Santo Adrao observaron así os preceptos da prescrición do bispo, tal corno recibiron o por el ordenado.

Despois <la morte dese mesmo bispo, os bispcis que foron sucesores no mes1no lugar confirn1aron igualrncnte esas 1nesn1as escrituras ó cons­tituido lugar, que máis arriba <lixemos, de Santo Adrao, gardada tan só a razón, como dixemos, <le que o bispo non per<lese algo de xurisdicción <le Santo Estevo, para recabar os seus intereses, recorrendo a el con moi­ta frecuencia.

Agora hai pouco, isen<loj cu só exiguo e inmerecidamente bispo Enne­xil<lo, chegou ata nós o noso tío o abade don Randino, pedindo con su­plicante postulación que congregue no mesmo lugar unha toga <le frades ou de sores, que alí n1esn10 non deixcn de suplicar a l)eus polos scus pe­cados igual que polos nosos; quizabes por intercesión deles, poidan expiar polos nosos deméritos <las insidias <los inimigos, e <lespois do deceso desta nosa vida, merezamos de Deus transcender á compañía <los santos nas se­des etéreas, protexidos alornenos da súa rnisericordia para nós.

Concedemos a vos, o sobredito Randino e ós teus frades ou sores, que no mesmo lugar xa dito de Santo Estevo se faga aí mesmo unha con­fesión baixo da tutela do noso arbitrio, para cousas que nós sexamos

Page 146: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

364 NICAN/lRO ARES VÁZIJUU

sempre necesarios incidir por causa das mesmas nos vasos documentos, mentres houbere aí mesmo quen perdure na vida monástica. Porque así mesmo se algunha vez moi de súpeto quixeren trasladarse daquel lugar a nutro, ordenamos neste testamento que o ofrezan á aula de Santa María para que aquí permaneza e nela sexa perpetuamente establecido.

Pero se nese mesmo 1 ugar han de permanecer frades ou sores, como máis arriba dixemos, en tódalas cousas teña que servir aí mesmo esta fir­mísima escritura, tan só baixo da nosa xurisdicción e dos que sucedan no bispado despois de nós.

Por tanto concedemos que teñades este texto de escritura, sen distur­bio de ningún home que aí mesmo retruque. Pero quen despois do noso deceso intentare infrinxilo, no día último cando o Señor e o noso reden­tor viñere a que sexamos xulgados, persista reo desta transgresión á vista de todos e sexa feíto extraño da comunión do Señor, e que este noso feí­to obteña en tódalas cousas scguridade de firmeza.

Feita a disposición do testamento o día octavo [antes] das calendas de xullo na Era DCCCCLX' lI [=día 24 de xuño do ano 9S4J.

A túdolos que subscriben anteponse XPS, que é o anagrama grego de Cristo.

(1' col.) Gutier Núñez que confirma (SINATURA). Telo Fróilaz ts l= tes­temuña] (SINATURA). Osorio Núñez ts (SINATURA). Froila Osóriz ts. Ve­lasen Gcmúndez ts. Fernando Gunderídez ts. Xoán c;unde1náriz ts.

(entre 1 ·•e 2·' col.) Kcdemiro confesor ts.

(2·' col.) Ansuri confesor ts. Gulfario presbítero ts. Gudesteo Mcnéndez ts. Munderico presbítero ts. fidel presbítero ts. Kíntila presbítero ts.

(3ª col.) Hern1iario diácono ts (SINATURA). Sendino diácono ts. Palatino diácono ts. Adulfo diácono ts. Gundesindo Gutiérrez ts. Lidari diácono ts.

(4ª col.) Nui1.o Osóriz que estivo presente ts. Aloito filio de ... ts. Suario Núñez ts. Castclán Núñez ts. Galindo Silóniz ts.

(Liña final)

Errnegildo hispo, fciro por nlin (SINATURA). Severo prin1iclcro que foi o notario (SINA TURA).

Notas ó documento

1. O escriba utiliza nesta escritura a forma domnus unhas veces como tratamento civil, por exemplo domno Odoario, domno Froiani, domno Randino, que eu traducín por 'don'. Pero nutras veces equivale a sanctus, por ex. Domni Adriani I Sancti Adriani, Domne Marie que sen dúbida é Santa María. Oeste fenómeno escribe Luis López Santos na En­ciclopedia Lingüística Hispánica, tomo 1, páx. 587 e 595, citando en nota a "M. Pidal, ampliamente, en Orígenes, pág. 131 ":

Page 147: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

HINIJACl<)N DO MOSH/RO DL R!BAS DL ML'iO .l61

"Dontnus, además del valor de tratamiento eclesiástico y civil, fue niuy pronto título de santidad equivalente a sanctus. En España se usó en su for­ma plena: domno, duanno, duenno, o en sus formas apocopadas: don, duan, duen, o con reduplicaciún: donzno dono; o con fonnas superlativas: domnisi­mis. Así son corrientes los usos Je don Paulo Aposto/o, dueno Cristo, dueno Salbatore, don1 c;risto, don Piedro, dona Maria, don Santiago, domnos n1ar­tires, domnos patronos, duennos santos ... domnus = sanctus es en Espa1la donde aparece por vez primera en la tc1nprana fecha del siglo VI".

2. García Conde (art. cit. e Episcopologio Lucense, p. 59) aferrouse á idea de que este documento indica que o bispo Odoario pasou os últi­mos días da vida e rnorreu no rnosteiro de San Paio de Diornonde (O Sa­biñao), o cal estaría baixo a advocación de Santo Estevo, cando se fixo esta escritura, cambiando de patrón posteriormente por San Paio. Pero eu pregunto:

2.1. ¿Corno iba retirarse Odoario no século VIII a un rnosteiro que daquela aínda non estaba fundado, posto que este documento do ano 954 indica que o abade Randino pediulle permiso ó bispo Errnexildo para establecer en Santo Estevo unha "toga fratrum ve/ sororum "?

Neste punto erra o P. Risco e Amor Meilán (oo. ce.) cando escriben que "Odoario hizo antes de morir testamento, ordenando que la iglesia de San Esteban sirviese para Monasterio".

Errou aínda rnoito rnáis o colector do Archivo Histórico Nacional, que puxo este título no pergarniño: "DiornJ' Nº 4. Escript' De dos Ygl" de S" Pedro, y S" esteuan, que hizo p" Monast" el Obpo D" Ordoño de Lugo". Nin foi boa a corrección que fixo outra persoa no mesmo título, escribindo "Odoario" por debaixo de "Ordoño".

2.2. Por outra parte eu sigo preguntando: ¿Corno é que o acróstico de Odoario, que parece ter carácter de epitafio ou lauda sepulcral, atópase na Catedral de Lugo (BCML, 1, 1943, p. 101-109), non en Diornonde, como sería lóxico se tivese morro alí? As pcdras non adoitan viaxar moi­to, e os cadáveres tampouco.

2.3. O merecido prestixio que tivo don Antonio G' Conde fixo que os que despois trataron <leste terna, aceptasen sen discusión a proposta polo sabio capitular lucense. Así sucedeu, por exernplo, con don Francisco Vázquez Saco, rneu admirado e querido profesor, nas súas "Papeletas Arqueológicas", publicadas no citado BCML, torno 11, pp. 270-276, e torno III, pp. 107-113, cando describe as igrexas románicas de San Paio de Diornonde e a de Santo Estevo de Ribas <le Miño.

3. Sen embargo Jaime Delgado, na súa preciosa obra, El Románico de Lugo y su Provincia (A Coruña 2001 ), romo IV, pp. 117 ss., anque acepta a opinión de que Odoario rnorrería en Diornonde, discrepa de

Page 148: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

366 ,1\J/CANDR(J ARf.'S VAZQUEZ

García Conde e dos que o seguiron, propoñendo que San Pedro e Santo Estevo de Damundi, no ano 954, serían non a igrexa de San Pedro de Besteiros e Santo Estevo (despois San Paio) de Diornonde -corno dixo G' Conde-, senón a denominada igrexa de San Pedro da Cela e a de Santo Estevo de Ribas de Miño, as cales foron parroquias veciñas de San Paio de Diornonde. Efectivamente Delgado descubriu restos da igrexa romá­nica de San Pedro da Cela, convertida en bodega, os cales perduran aín­da a pouca distancia de Santo Estevo. E nesta de Ribas de Miño houbo certamente un mostciro, como se detecta pola toponimia, que conserva aínda o lugar da Abadía e de Mosteiro.

4. Esta opinión cornpártoa plenamente. Porque Damundi entón de­beu ser unha denominación topográfica de rnaior arnplitude cá actual parroquia de San Paio de Diornonde. Probablemente o bispo Odoario cfectuou a presura <lestes lugares por medio do seu familiar, Damundus archidiaconus, o cal figura na fundación de Santa Comba, a carón de Lugo, ano 745 (BCML III 163), no testamento menor do devandito his­po, ano 752 (BCML III 242), e nun inventario das igrexas de Lernos que pertencían á lgrexa de Lugo no ano 871 (Cf. Hispania, X, 1950, p. 678-9). Tarnén Santo Estevo de Atán fui dotado por un arcediago Darnondo (Cf. Hispania, X, 1950, pp. 674-679). O topónimo Damundi, citado no doc. de 954, podería provir <laque! prirneiro posuidor, familiar do hispo Odoario, que por ser arqui-diácono mostraría a súa devoción ó diácono protomártir, Santo Estevo, adicándolle estas basílicas. E o feito de que a primitiva igrexa de Santo Estevo de Damundi non figure no testamento <leste bispo poderíase deber a que xa lle cedera en vida o usufructo dela ós frades de Santo Adrao, corno di o doc. de 954.

5. Tamén en Diomonde houbo un rnosteiro de rnonxas. figura de pri­meiras nun documento do ano 976, que se conserva no Arquivo da Ca­tedral de Lugo, mm torno que ten por título no lombo Privilegios Reales. Ocupa o nº 4 no rexistro e copiouno Fr. Pablo Rodríguez na súa Colec­ción Diplomática, fol. 51-52, para o Tumbo Novo de Lugo; e tamén o transcribe o cóengo lucense Ventura Cañizares, Colee. Diplom. 11, fº 301-305. Charnábase entón este cenobio "monasterium Domni Gemon­di". Estaba adicado a "Sancto Migaeli''. E xa estaría fundado cando o dotou arnplamente a "quasi confessa" dona "Senior" no ano 976.

A miña dúbida aquí non é de carácter xeográfico, porque a toponi­mia que se menciona neste documento é inconfundible, senón que é máis ben de tipo filolóxico e haxiográfico. Porque Gemondi, antropónimo gó­tico diferente de Damundi, pasou a ser Ximonde na toponimia galega, non Diornonde. Por outra parte, tarnpouco San Miguel é San l'aio [de DiomondeJ. O documento de dona Senior, ano 976, di que había nesta demarcación tres basílicas: a de San Salvador, a de San Miguel, e a de San Paio. ¿Esvaéronse as duas primeiras e quedou só a de San Paio?

Page 149: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

HINDAC/cJN DO MOSTE/RO DE RIBAS DE MINO 367

6. Como consta polo transcrito doc. do ano 954, a primitiva basílica e posterior mosteiro de Santo Estevo de Riba de Miño dependeron do mosteiro de Santo Adrao de Riba de Sil, o cal estaba ubicado na actual parroquia de San Martiño de Sacardebois, concello ourensán de Parada de Sil. Aquí perduran aínda as ruínas daquela casa, que posteriormente foi granxa cisterciense do mosteiro de Santa María de Montederramo (Cf. Miscelánea Samonense, cordinador P. de la Portilla, pp. 213-218, Lugo 2001 ).

Sen embargo, esta fundación e dependencia, se se produciu, non de­beu ser moi estable. Porque no ano 1120 o hispo de Lugo Pedro 111 doá­balle ós seus cóengos "in Ripa Minei medietatem Sancti Stephani cum omnibus quaecumque ad illam pertinere noscuntur" (Risco, Esp. Sagr. XLI, p. 300). Por outra parte, pouco despois da morte <leste hispo, o seu sucesor Guido dóalle en 1138 ós mesmos cóengos a outra metade de Santo Estevo de "Dondamondi" coas súas dependencias e familias e pes­queiras, reservando só o dereito de xantar cando el e o seus sucesores fi­xesen a visita diocesana: "Ego Guido, Dei gratia episcopus lucensis ... do et confirmo vobis, per presentís testamenti paginam, medietatem inte­gram Sancti Stephani de Dondamondi cum omnibus adiunctionibus suis et familia seu piscariis ubicumque sunt, quas hactenus vox nostri palatii iure dignoscitur obtinuisse, etiam cuius alteram medietatem Canonicam vestram possedisse manifestum est, excepto prandio cum me ve/ succes­sores meos dioecesim visitare contigit" (Risco, o.e., p. 306).

7. O documento de 954 tamén plantexa algunha cuestión sobre a fundación do mosteiro de Santo Adrao de Ribas de Sil. Porque, se o his­po Odoario lle arrendou as basílicas de San Pedro e Santo Estevo de Da­mundi, reservando para si a xurisdicción delas, quere dicir que aquel xa funcionaba como cenobio no século VIII, dado que Odoario morrería arredor do ano 780.

Agora ben, parece que o fundador de Santo Adrao, segundo di o doc. de 954, sería o abade Froián, coetáneo do hispo Odoario. Pero esto obri­garía a revisar unha inscrición que foi recollida nalgún documento de Montederramo, na que leron:

DEO JURANTE STAURATUM EST TEMPLUM HOC OB HONOREM SANC:TORUM ADRIANJ ET NATALIE DEI SERVO FROJLA EDJFICA­VIT CUNCTA CENOBII LOCUM ... IUNll ERA DCC:CCLXlll.

Trataríase xa que logo da restauración, non da instauración do tem­plo de Santo Adrao e Natalia na Era 963 (=ano 925) no lugar do ceno­bio que edificou o servo de Deus Froila (no século VIII).

8. J. Freire Camaniel, El Monacato Gallego en la Alta Edad Media, de quen tomo (p. 865) os datos que acabo de ofrecer, trae moi pouca in-

Page 150: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

368 NICANDRO ARES VÁZQUEZ

formación do mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Miño (p. 862), di­cindo só que "no disponemos de documentación anterior al siglo XIII" e que "posiblemente se trate del monasterio de San Esteban, en Villa Na­raza, dependiente de Samos '', como escribira o P. Yepes.

Certamente o mosteiro de Samos tiña no Saviñao vilas e viñas en Re­bordaos, parroquia limítrofe con Santo Estevo de Ribas de Miño (ver Roboretanos no Tumbo de Samos, nº 127). E nun doc. de 1815 figura o apelido Nazaira, en Bexán (E. Valiña, C:atál. Archivos Parroq., p. 221, nº 50). Pero estes datos non ahondan para resolver satisfactoriamente a hi­pótese plantexada. Coido ademais que o mosteiro de Celanova tivo por aquí posesións, concretamente en Villa Mauri (Vilamor), que cambiou posteriormente co bispo de Lugo polas de Santo Eusebio da Peroxa (Cf. J-M. Andrade, O Tumbo de Celanova, nº 478; Colee. P. Rodríguez, fol. 231; e Liceo Franciscano, 1997, p. 482, nº 743).

9. As observacións que fixen no número 4 lévanme a unha considera­ción final. A igrexa románica de Santo Estevo de Ribas de Miño ten unha preciosa porta principal con arco de medio punto, no que están es­culpidos sete individuos, os cales coido que representan os sete diáconos celebrando a apoteose de Santo Estevo. Este aparece coroado na clave do arco n1irando ó ceo e tcndo no colo un tríscele, é dicir, un círculo que alberga tres aspas curvadas en forma de S invertido, o cal considérase como figuración do ceo empíreo e da roda do sol en movemento destró­xiro. Todo elo en consonancia cu nome e co relato bíblico de Os feitos dos Apóstolos, 7/55: "Estevo, cheo de espirito santo, mirando ó ceo, viu a gloria de Deus e a Xesús que estaba á destra de Deus; e dixo: Velaquí vexo os ceos abertos e ó filio do home que está á destra de Deus''.

A carón de Santo Estevo están dous individuos, un a cada lado, que miran para o protomártir. Os outros carro forman parellas, unha a cada lado, dialogando entre sí. Todos portan instrumentos, pero non sei se son todos musicais, excepto un deles que parece estar tocando a arpa triangular.

Con moito coidado deberase averiguar cales son os obxectos que por­tan os seis individuos que parecen aclan1ar a Santo Esteva e quizabes re­lacionalos coa liturxia histórica. Porque, por exemplo, nun leccionario da abadía de Montmajour, conservado na Biblioteca Nacional de París, aparecen dous S asociados a svásticas simbólicas e ó nome de STEPHA­NUS (0. Beigbeder, Léxico de los símbolos, p. 382).

() mcu propósito aquí é só facer estas suxcrcncias, porque non tiven oportunidades para examinar con detención as figuras de "Sancto Stefa­no super Ripam Minei", como lle chama o doc. do ano 954.

Page 151: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

O LUCENSE LUIS TRELLES FUNDADOR DA ADORACIÓN

NOCTURA ESPAÑOLA

Por ALEJANDRO PIN DÍAZ

Con motivo do 125.º Aniversario da Fundación da Adoración Noc­turna en España, celebráronse na cidade de Lugo o "XII Curso de Verán sobre Don Luis de Trelles" e un "Encontro Eucarístico".

Curso

A presentación <leste Curso tivo lugar na Deputación, <liante dos medios informativos locais, e levouse a cabo durante os días 4, 5 e 6 de xullo, no Círculo das Artes e no Auditorio Gustavo Freire. Os organi­zadores propuxéronse como obxectivo dar a coñecer aspectos da vida e obra do fundador da Adoración Nocturna en España, Don Luis de Tre­lles y Noguerol, quen, a xuízo do Presidente da Fundación do mesmo nome, "foi unha das grandes figuras do galeguismo e da intelectualida­de do século XIX". Os asistentes acudiron en cantidade e diversidade, xa que máis de cen dos matriculados procedían de varias provincias es­pañolas. Dos profesores e mailo comido das súas conferencias faise re­seña máis adiante.

Encontro

Os actos do Encontro Eucarístico coincidiron co derradeiro día do Curso. Comenzaron no Auditorio Gustavo Freire cunha asemhlea re­xional, presidida por D. Pedro García Mendoza, presidente do Conse­llo Nacional, e nela interviron: o viceconsiliario do Consello Diocesa­no, que expuxo A espiritua/idade do adorador nocturno; Don Carlos Antoñanzas, con Esto es la Adoración Nocturna e os repressentantes <los Consellos Diocesanos, que informaron da Realidade ilusionante da

Page 152: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

. ;

. '

Page 153: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

H LUCENSE LUIS TRELLES .171

nosa presencia na zona. A participación superou os 1.200 adoradores, procedentes todos eles da zona NO, que abrangue as dióceses de Gali­cia, León, Astorga e Oviedo.

No transcurso <leste encontro, o Profesor Vallvé, autor do libro La espiritualidad de Trelles, pronunciou a última conferencia do XII Cur­so de Verán: La Adoración como senda de perfección.

Despois dun ágape fraterno, compartido por 800 comensais, os ac­tos remataron cunha solemne Vixilia conmemorativa, presidida polo Sr. Bispo na Catedral, onde houbo que instalar unha pantalla xigante para que os máis de 1.000 asistentes puidesen seguí-la liturxia dende o fondo das na ves.

Nota bibliográfica de Trelles

Luis de Trelles y Nogueral naceu en Viveiro o 20 de agosto de 1819. Morreu en Zamora o 1 de xullo de 1891, onde o sorprendeu unha grave enfermidade, cando estaba a visita-las Seccións da Adora­ción. Os seus restos descansan na Catedral desta cidade.

Fui home de temperamento activo, notable intelixencia e grande erudición. Cursou Humanidades no Seminario de Mondoñedo e Leis en Santiago. Exerceu a avogacía en Viveiro, A Coruña e Madrid. De­sempeñou importantes cargos na xurisdicción militar. Escribiu en di­versos xornais e revistas. Foi Deputado no Congreso. En 1863 contra­eu matrimonio en Madrid.

En 1862 coñece en París a Adoración Nocturna, que fundara en 1848 Herman Cohen. Alí adorou de noite por primeira vez ó Santísi­mo. Desde entón adícase a fundar e impulsar obras eucarísticas, das que salientamos: O culto continuo a Xesús Sacramentado (1868); A lámpara do Santísimo, revista da que foi propietario, director e case único redactor (1870-1891 ); A Adoración Nocturna en fapaña ( 1877), que espallou por todo o país en máis de 40 seccións, con 7.000 adora­dores. Celebrouse a primeira vixilia na igrexa dos Capuchinos del Pra­do de Madrid.

É considerado Apóstolo da Eucaristía no século XIX, sobre todo porque consagrou os últimos 30 anos da súa vida a propaga-lo culto da Adoración. Actualmente está en proceso de beatificación.

Poñentes do XU curso de verán sobre Trelles

Dr. D. Manuel Núñez Seixas, profesor titular da Universidade de Santiago, Departamento de Historia Contemporánea e de América. Fa­lou sobre O rexionalismo no sérnlo X 1 X.

Page 154: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 155: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

H LUGNS/é LUIS TRHHS 373

Centrou a súa conferencia no galeguismo desta época, por ser este o marco xeral no que Trelles desenvolveu as súas actividades e co que tivo, probablemente, contactos puntuais. Comenzou matizando que o rexiona­limo da época, máis ca unha oraganización política, con regras de fideli­dade estricta, era unha corrente de pensamento, nada fóra de España, a raíz da Revolución Francesa. Xorde como consecuencia da nova forma de entende-la nación, non como comunidade fiel ó Rey e de unidade reli­xiosa, senón como un conxunto de cidadáns que teñen dereitos iguais, ós que a historia foi homoxeneizando dende a etnia, a lingua, a cultura e os feitos relevantes do pasado. lsto lóxicamente produce confrontacións, non só co poder central, senón tamén entre os mesmos liberais, ata que o propio dinamismo da política vai decantando as diversas tendencias que, ó final, o poñente reduciu a tres: a progresista de Murguía, a conservado­ra de Brañas (na que situariamos a Trelles) e a federalista de Pereira.

Dr. Manuel Abol-Brasón Álvarez Tamargo, Profesor Titular de His­toria do Dereito e das Institucións Universitarias de Oviedo referiuse a Galicia e Lugo na obra e na vida de D. Luis de Trelles.

A primeira parte versou sobre as raíces familiares que Trelles ten en Galicia e máis concretamente en Lugo. A súa nai, Xosefa Francisca Noguerol Teixeiro Leis e Santillán, foi bautizada o 11 de outubro de 1783 na parroquia de San Pedro, ubicada daquela na capela de San Froilán da Catedral. Morreou ós 70 anos e está enterrada no cemiterio do Carme. Os Noguerol son oriundos da freguesía de Bacurín. Por esta liña Don Luis tamén trae sangue dos Montenegro e Rivadeneira. O po­tencial económico da familia materna debeu ser considerable, xa que lle permitiu edifica-la casa solariega e armeira que se atopa no número 14 da rúa Miño, onde naceu e finou a nai de Trelles. Seu pai, avogado dos Tribunais Constitucionais, Deputado Provincial, etc., foi o primei­ro alcalde constitucional de Viveiro e a súa familia herdou en Moeche (Coruña) o Pazo da Ferraría, que fundara Don Antonio Freire de An­drade, deán da catedral de Almería. Desta mesma familia tivo don Luis un tío cóengo en Lugo, chamado Don Luis Freire de Cora.

Na segunda parte, o conferenciante describiu o Lugo da época, relatou os enfrontamentos políticos de Trelles co seu propio cuñado, Don Vicente Manuel Cociña, e sinalou as melloras que, como xurista, aportou á reden­ción de foros, opoñéndose nas Cortes ó proxecto de lei que presentara Xusto Pelaio Cuesta. Terminou a súa exposición lembrando a xestión que Trelles levou a cabo en Madrid para que o hispo de Lugo, Don Xosé de los Ríos e Lamadrid, recuperase para a Igrexa o convento de Mercedarios de Sarria que a Desamortización tiña convertido en ben nacional.

Don Antonio Troncoso de Castro, Maxistrado e Poñente da Funda­ción Don Luis de Trelles fixo Ref/exións sobre a vida e a obra de Don I.uis de Trelles.

Page 156: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 157: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

Fl l.llCFNSF 1.UIS TR!-:ULI 375

Na disertación, que iniciou botando en falta a presencia de Trelles na historiografía oficial eclesiástica, destacou, sobre todo, a entrega profunda e radical <leste cristián exernplar. Foi home de oración, de onde sacou o seu compromiso vital. A súa fe enchoupou tódalas face­tas da vida familiar, profesional e social, de tal xeito que nos mesmos desterros que sufriu en Estella e en Cuba, rnalia serlle o ambiente hos­til, rnanifestouse corno apóstolo de Cristo. Consta corno un dos gran­des baluartes con que contou a Igrexa no século XIX.

No eido xurídico negouse a desvincula-lo dereito positivo de toda consideración 1netafísica, defendendo que o Estado non crea nin conce­de dereitos, senón que se limita a recoñecer e explicita-los que emanan da leí natural. Rexeitou así mesmo a chamada 'proba de conciencia', por carecer de obxectividade legal.

No campo da caridade hai que subliña-la súa xenerosidade co pró­ximo, sobre todo na 111 Guerra Carlista. Podernos afirmar que se adiantou en 50 anos ó Dereito Humanitario Internacional, porque arrincou do Goberno un convenio para a protección de enfermos, ne­nos e vellos. Para o troco de prisioneiros creou unha comisión, da que foi norneado Comisario Xeral (1873-1876). Con ela conseguiu liberar da rnorte e do cárcere a rnáis de 20.000. Entre estes, contou o poñente, atopábase un tío bisavó del, que caera prisioneiro no cerco de Bilbao.

Don Xosé Pastor Vallvé, Profesor de Psicoloxía e autor do libro La espiritualidad de Trelles, disertou sobre La adoración como senda de perfección. Tendo en conta a ocasión e a asistencia masiva de adorado­res no Gustavo Freire, onde se pronunciou esta confercn'cia, o autor aclarou que só pretende marcar unhas pautas de reflexión para a vixi­lia que se vai celebrar na Catedral.

Don Luis de Trelles publicou 232 artigos sobre as denominadas vir­tudes eucarísticas. Segundo Pastor, vcñen a ser rasgos precisos e idcnti­ficativos da persoa que reside nos Sagrarios. Non obedecen a unha es­tructura prefixada, pero están escritos na liña das Cartas a Proba de San Agustín ou da [ntroducción á vida devota de San Francisco de Sa­les. Non se trata, polo tanto, dunha simple devoción, senón de indica-los pasos que, a xuízo de Trelles, debe dar un seglar para avan­zar polo carniño da súa santidade.

Destas virtudes entresacou a xustiza, a hurnildade e a modestia, que, en congruencia coa misericordia, a probrcza, a resignación, a obe­diencia, etc., sinalou con10 puntos claves da interco1nunicación con Xesús. Pero onde fixo fincapé foi na comuñón, que, se a preparan1os e a agradecemos ben, constitúe tal proceso de santificación que é c:risto qucn pensa, dcsexa e actúa por nús, e a vida do adorador, en conse­cuencia, convértcsc en testcn1uña de compromiso, coherencia e lcdicia.

Page 158: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 159: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

TEXTO

DOCUMENTACIÓN DE APORTES DO SEMINARIO DE LUGO COMO IMPOSTOS DE GUERRA POR

MEDIO DO "TRIBUTO DAS ALCABALAS"

Hai bastantes documentos que deixan constancia do pago de tales tri­butos por parte do "Collegio y Seminario de San Lorenzo de la ciudad de Lugo".

Transcribimos aquí un dos varios orixinais arquivados na Biblioteca do Seminario. Todos estes manuscritos son, polo demáis, moi parellas.

Como é sabido, as alcabalas foron, ata 1845, un sistema xeneralizado (aínda que moitas veces resistido) de impostas indirectos.

A pesares de que o clero, as igrexas e os mosteiros estaban exentos de tales impostas, estes documentos demostran que as exencións non sempre eran efectivas.

Algúns historiadores actuais cérranse, ás veces, en interpretacións eco­nomicistas de conductas eclesiásticas do pasado, dicindo que só atopan documentos referidos ó económico.

Pero calquera advirte que iso é o que se anota (as comas, as reclama­cións, etc); Os xestos caritativos, solidarios, etc., non se escrihcn nin pro­claman. Para unha historia ohxectiva é preciso rastrexa-la realidade, fa­cendo dcduccións sen prcxuizos, e analizar atentamente moitos docu1nen­

tos coma estes.

Page 160: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 161: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

El Collegio y Siminario de San Lorem;o de la ciudad de Lugo. !Vcclxxxiii ma ravedís a xxv el millar situados en las alcavalas de la ciudad de Santiago.

En el nombre de la Santissima Trinidad y de la eterna unidad padre e hijo y Espiritu Santo que son tres personas y un solo Dios verdadero que vive y reyna por siempre sin fin y de la bien aventurada virgen gloriosa nuestra señora Santa ma ria madre de nuestro Señor Jesucristo verdadero Dios y verdadero hombre a quien yo tengo por Señora y por avogada en todos mis hechos y a honra y servi­cio suyo y del bienaventurado apostol señor Santiago luz y espejo de las Españas patron y guiador de los reyes de castilla y de leon y de todos los otros santos y santas de la corte celestial quiero que sepan por esta mi carta de privilegio o por su traslado signado de escribano publico sin ser sobreescrito ni librado en nin­gun año del mi presidente de hazicnda ni de la del mi consejo y contaduria ma­yor della ni de otra persona alguna todos los que agora son y seran de aqui ade­lante como yo don Phelippe por la gracia de Dios rey de Castilla de Leon de Aragon de las dos Sicilias de Jesrusalcm de Portugal de Navarra de Toledo de Granada de Valencia de Gallicia de Mallorca de Sevilla de Ccrdeña de Cordova de Corccga de Murcia de Jaen de los Algarves de Algecira de Gibraltar de las is­las de canaria de las Indias orientales y occidentales islas y tierra firme del mar oceano archiduque de Austria duque de Borgoña de Bravante y Millan conde de Flandes de Tirol de Barcelona señor de Vizcaia y de molina etcetera. Vi una mi carta de venta firmada de mi mano y una carta de pago firmada en ella de don Matheo Ybati.ez de Segovia cavallero de la orden de Calatrava nli thesorero ge­neral que son del tenor siguiente ....

Don Phelipe por la gracia de Dios rey de Castilla de Leon de Arngon de las dos Sicilias de Jcrusalem de Portugal de Navarra de Granada de Toledo de Valencia de Gallicia de Mallorcas de Sevilla de Cordova de de Corcega de

Page 162: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

380

Murcia de Jacn eccr-1 a vos el presidente y los del mi consejo de Hazicnda y con­taduria mayor della bien sabeis que para aiuda a los grandes gastos que se offre­cieron al rey mi Señor que Santa gloria aya y a mi para la defensa de estos ene­n1igos de nuestra Santa fe Catholica le han gastado las rentas reales y los soco­rros y aiudas de costa y servicios ordinarios y extraordinarios que estos reynos y todos los otros mis estados en todas partes han hecho y lo que ha venido de las Indias y lo que se ha havido de los subsidios y bullas de cru~ada que nuestros muy santos padres concedieron al dho rey mi Señor y a mi y las otras cossas ex­traordinarias y teniendo agora que proveer de mucha suma de dineros pa la sus­tentacion de estos reynos y no haviendo hallado manera alguna nienos Jaño la he acordado de situar en algunas rentas y patrimonio dellos mrs Je juro al qui­tar para las personas a quien le vendiere gozen dellos segun y de la manera que a mi me pertenecen e yo los puedo gozar.

Por ende otorgo y conozco que vendo al collegio y Siminario Je San Loren~o de la ciudad de Lugo de que es administrador don Alonso Lopez gallo obispo que al presente es de la dicha ciudad y los obispos que despues del fueren della cinquenta mili ducientos y ochenta y tres n1rs de juro y renta en cada un año por un quento cinco mili seiscientos y sesenta mrs que por ellos pago al dicho obispo don Alonso Lopez Gallo de los bienes y hazienda del dicho collcgio y Siminario en dineros contados a don Matheo Ybañez de Segovia cavallero <le la orden de (~alatrava y mi thesorcro general para aiuda a cumplir y pagar lo suso­dicho que sale a razon de veinte 1nill el millar con facultad de se poder quitar para que se situen en las rentas de las alcavalas de la ciudad de Santiago donde y en lugar y con las antellaciones y datas con que las personas que adelante iran declaradas tenian situadas en ellas otros cinquenta mili ducientos y ochenta y tres maravedís de juro al quitar a catorze mili n1aravedís el millar por tres cartas de previlegio de mayor suma en esta manera el cavildo de la Santa Yglesia colle­gial de Villafranca para cumplir la memoria que dexaron Antonio Saria y su muger por la una dellas dada en seis de jullio del año de mili seiscientos y qua­tro de quantia de ciento y doze nlill y quinientos maravedís los cinco mili qui­nientos y treinta y tres dellos y el capellan que ha de tener quenta con que aya silencio en la Santa Yglesia de la dicha ciudad de Santiago por otra de veinte de otuhre del año de mill seis cientos y seis de quantia de quarenta y nuebe mili du­cientos y cinquenta y ocho maravedís otros catorze mili setecientos y sesenta y siete mara ved is y el dotor Antonio Patino por otra de dos de otubre del ano mili seiscientos y siete de quantia de ciento y cinquenta mili maravedís los veinte y nueve mili novecientos setenta y tres maravedis restantes a cumplimiento a los dichos cinquenta mili ducientos ochenta y tres maravedies todos los quales di­chos maravedies de juro de a catorze que las susodichas personas tcnian confor­me a la prematica promulgada por mi mandado en ocho de octubre de seiscien­tos y veinte y uno le rcduxeron y vajaron en maravedis de juro a veinte para desde nuehe del dicho mes y a1i.o en adelante y por la dicha reducion quedaron para mi y para la corona real de estos reynos en partida de mayor suma los di­chos cinquenta mili ducientos y ochenta y tres maravedis y señaladamente de cada una de las dichas antellaciones la quantia susodicha las quales en virtud de esta mi carta de venta y de la de previlegio que en virtud della se diere se han de

Page 163: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

381

testar de mis libros de n1ercedcs y relaciones para desde prin1ero de henero de este año de mill seiscientos y veinte y tres en adelante y desde el dicho dia ha de gozar el dicho colegio y Siminario de San Loreni;o de la dicha ciudad de Lugo de los dichos cinquenta mili ducientos y ochenta y tres maravedis de juro de a veinte en cada un año para siempre xamas o hasta que se quite el dicho juro y se paguen y depositen los dichos un quento cinco mili seiscientos y sesesenta mara­vedis que por ellos pago como dicho es y con condicion que yo o los reyes que despues de mi vinieren podan1os quitar y redimir los dichos cinquenta mill du­cientos ochenta y tres maravedís de juro cada y quando que quisicremos de quien los tuviere pagando y depositando primero los dichos vn quento cinco mili seiscientos y sesenta marave<lis que por ellos se pagaron como dicho es de la mis1na moneda liga pesso y valor que agora corre en estos reynos y con tanto que en una vez no se pueda quitar menos de la mitad del dicho juro y con que durante el tiempo que se pagaren y depositaren los dichos vn quento cinco mili seiscientos y sesenta marevedis de la manera y en la moneda que dicha es pue­dan llevar y gozar para si los dichos cinquenta mili ducientos y ochenta y tres marevedis de juro sin desquento alguno pues en ello no ay ussura ni especie de­lla. Y con condicion que de los quatro primeros previlegios que se dieren de los dichos cinqucnta mili ducientos ochenta y tres maravedis de juro a qualquicr yglesias y monasterios hospitales y concejos collegios y universidades y personas particulares despues de haverle desempeñado al dicho collegio y Siminario de San Loren\'.O de la dicha ciudad de Lugo havicndo sacado previlegio dellos en su cave\'.a no paguen derechos algunos a vos los dichos 1ni presidente y del mi con­sejo de hazienda y contaduría n1ayor della ni al mayordomo chanciller y nota­rios mayores ni a otra persona alguna y con condicion que despues de haverle situado los dichos 1nrs de juro y sacado previlegio dellos en cave\'.a del dicho co­llegio y Seminario quisieren que se le desenpeñen todos o parte dellos y se tor­nen a vender por n1i carta de venta nueba en su cave<;a se haya de hazer y haga por quatro vezes libres de derechos y con la misn1a antellacion y data con que el dicho collcgio y Siminario los tuviere con10 si se les diera por renunciacion sin pedir para ello nueva cedula 1nia ni otro recado alguno con tanto que el desen­peño que le huviere de hazer del dicho juro para volverse a vender por venta nueva y con antellacion se haga solan1ente por quatro vezes despues que el di­cho collegio y Siminario huviere sacado previlegio dellos en su cavci;a y no tnas. Y con condicion que si el dicho collegio y Siminario o quien subcediere en el di­cho juro <lcspues de haverle situado en las dichas ventas suso declaradas lo qui­sieren mudar dellas a otras qualesquier ventas o alcavalas y tercias de estos rcy­nos ca viendo o no caviendo en ellas ansia las que de presente ay con10 a las que adelante huvicre nuevas y subrogadas en lugar de las presentes se hayan de 111u­dar una o 1nuchas vezes de unas alcavalas a otras y de rentas a alcavalas y yer­bas v de las verbas a alcavalas o al contrario caviendo o no caviendo a su elc­cion. con10 se'a sin perjuicio de los que estuvieren situados al tien1po que los qui­sieren mudar y que en todos tiempos pueda hazer lo susodicho sin que para ello sea necesario nueva ccdula n1ia ni otro recaudo alguno y en la 1nisma forma se ayan de passar y niudar y librar los redditos de los que no cupieren en unas ren­tas para que se paguen ansi de lo procedido de otras como de otro qualquier di-

Page 164: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

382

nero que aya de mi real hacienda. Y con condicion que si algunos años no cu­pieren por 1nenor los dichos cinquenta mili ducientos y ochenta y tres mrs de juro en las dichas alcavalas suso declaradas donde se han de situar y en otras qualesquiere donde se mudaren que el mi arrendador o recaudador mayor the­sorero y receptor que fuere de las rentas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago y su tierra y partido y de las otras donde se mudaren paguen se su car­go por mayor lo que no cupiere por menor en las dichas rentas suso declaradas los años que no cupieren. Y con condicion que si en algun tiempo subcedieren los dichos mrs de juro en personas libres de qualquier cargo los han de tener li­bremente con las condiciones susodichas y mas con facultad de los poder vender y empeñar dar donar trocar y can1biar y enagenar y disponer de ellos co1no de cossa suya propia con qualquier yglesias y monasterios hospitales y consejos co­llegios y universidades y otras qualesquier personas ecclesiasticas y seglares que quisieren y por bien tuvieren y que tan1bien se pueda hazer lo susodicho con personas de fuera destos reynos sin nii licencia y nian<lado. Y con condicion que despues de haverle despachado previlegio del dicho juro en cabc<;a Je las dichas personas libres y de sus herederos y subcessores y de las otras personas en quien subcediere el dicho juro no les pueda ser executado ni enbargado el principal ni los corridos del en tiempo alguno por ninguna deuda que contraygan despues de la fecha desta 1ni carta de venta y de previlegio que en virtud della se diere sino fuere por 1nrs de mi aver que dependan de causa civil y niando que esto se guarde y cun1pla ansi a las susodichas personas libres y a todos los den1as pose­hedores que perpetuamente fueren del dicho juro hasta que con10 dicho es se quite y redima. Y ansi mismo es 1ni voluntad que las dichas personas ni sus he rederos ni suhcessores ni quien subcediere en el dicho juro no lo puedan pt'rder ni pierda ni les pueda ser confiscado ni to1nado por ningun crimen ni delito que cometan ni por via de represaria ni en otra rnanera alguna aunque sea para mi ca1nara salvo si las personas cuyo fuere el dicho juro con1etiercn delito de here­gia o cri1nen lese maiestatis o el peccado nefando porque cometiendo estos tres delitos o qualquier dellos lo han de perder sin enhargo de lo susodicho. Y con condicion que por fallecimiento de las personas cuyo fuere el dicho juro lo here­den los que fueren sus herederos y subcessores por testarnento o ab intestato confonne a los estatutos leyes y ordcnanc;as que huviere en las tierras y provin­cias donde fueren naturales con10 si los dichos 111rs de juro estuviessen situados en las tierras y provincias donde fueren naturales los dueños del dicho juro.

Por ende yo vos 111an<lo que n1ostrandoseos por parte del dicho collegio y Siminario de San Lorcn\=o de la dicha ciudad de Lugo carta de pago del dicho don Matheo Yba11.ez de Segovia mi thesorero general de con10 rccihio del dicho don Alonso Lopez C_;allo obispo que al presente es de la dicha ciudad en non1bre y de <lineros del dicho collegio y Sin1inario los dichos un quento cinco 111ill <lu­cientos y ochenta y tres nirs para que los tenga de 1ni en cada un a11.o por juro de heredad para siempre xamas o hasta que yo o los reyes que despues de nii vi­nieren mande1nos quitar el dicho juro y se paguen y depositen los dichos un quento cinco n1ill seis cientos y sesent<l nlrs que por ellos se pagaron con10 dicho es y con las condiciones antellaciones y datas de suso contenidas para que los arrendadores y recaudadores niayores thesoreros y receptores fieles y cogedores

Page 165: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

383

de las rentas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago y de las otras donde se rnudaren y los concejos encave~ados en ellas acudan con los dichos cinquenta n1ill <lucientos y ochenta y tres n1rs al dicho obispo don Alonso Lopez c;a\lo con10 a<l1ninistrador que al presente es del dicho collegio y Si1ninario o al n1a­yordo1no que el non1hrare del dicho collegio y a los ad1ninistradores y 111ayor­don1os que despues del adelante lo fueren o al que los huviere de cobrar por el o por ellos desde el dicho dia pri111ero dt.: enero de este dicho año de 111ill seiscien­tos y veinte y tres en adelante en cada un atlo para sic111prc xan1as o hasta que se quite el dicho juro con10 dicho es solan1cnte por virtud de la carta de pn:vilt.:­gio que dello lo dicrcdcs y libraredes o de su tratado signado de escrivano publi­co sin ser sobrescrito ni librado en ningun año Je vosotros ni de otra persona <d­gunJ la qua! dicha carta de previlegio y las otras cartas y sobrecartas que en la dicha razon le dieredes y libraredes conforme a lo de suso en esta mi carta con­tenido rnando a vosotros y al 111avordo1110 v chanciller v notarios 111avores v a los otros officiales que est<~n a la ~abla de n;is sellos que,las den libren' passc;1 y sellen luego sin poner en ello enbargo ni contradicion alguna y sin que por ello vosotros ni ellos ni vuestros officiales ni suyos les llcveis ni lleven derechos algu­nos y no les desconteis el diezmo que pertenece a la chancilleria que yo havia de ha ver confonne a la ordenan~a que por ser venta no se le hJ de descontar ni lle­VJr cossa alguna Je lo susodicho lo qua! hazed y cun1plid sola111ente por virtu<l <le esta mi carta y de la de pago que el dicho mi thesorero general le diere del re­civo de los dichos un qucnto cinco 111ill seiscientos y sesenta mrs ton1an<lo ]3 ra­zon della los contadores que la tienen de mi real hazienda sin pedir otro recaudo alguno y sin envargo de qualquier leyes y ordenan¡;:as pren1aticas sanciones de estos rcynos y todo usso y costutnbre de contaduría que en contrario desto sea o ser pue<la con todo lo qual yo dispenso y lo abrago y derogo y doy por ninguno y de ningun valor ni effeto en quanto a esto toca y atañe quedando en su fuen;J y vigor para las otras cossas y por la presente aseguro y pro1neto por 111i paL1bra real que los dichos 111aravedis de juro ni parte alguna dellos agora ni en tiempo alguno seran tomados quitados ni revocados envargados ni suspendido-. ni puesto en ellos otro i111pedi111ento alguno por leyes fechas en cortes ni fuera de ellas ni por otra forma ni 111anera alguna sino fuere para consutnirlos en rnis li­bros y corona real pagando prirncro los dichos un quento cinco n1ill seiscientos y sesenta 1nrs que el susodicho pago por ellos como dicho es ni sera pedido ni dernandado en tie1npo alguno a el ni a quien suhcediere en el dicho juro que den mas mrs por ellos de los susodichos 111as que los ternan y gozaran dellos entera­mente en cada un a11.o para sien1pre xan1as o hasta que se quite el dicho juro y se paguen y depositen los 111rs de su principal que por ellos se pagaron con10 di­cho es que yo vos relieuo de qualquier cargo o culpa que por ello os pueda ser i111putado dada en I\1adrid a veinte y seis dias del n1cs de jullio de n1ill seiscien­tos y veinte y tres años. Yo el Rey. Yo Juan R.odriguez nu11.ez secretario del rey nuestro Se1lor lo fize escrevir por su rnandado.

Yo don Matheo Yba1lez de Segovia cavallero de la orden de C:alatrava theso­rero general del rey nuestro Seilor digo que n1e doy por contento y pag<l<lo del collegio y Siininario de San Loretlí.~O de la ciudad de Lugo de que es ad111inistra­dor don Alonso Lopez Gallo obispo que al presente es de la dicha ciudad y los

Page 166: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

384

obispos que despues del fueren de los un quento cinco mili seiscientos y sesenta mrs contenidos en la carta de venta de su magcstad antes de esta escrita por el precio principal de los cinquenta mili ducientos y ochenta y tres mrs de juro al quitar a razon de veinte mili el millar que por ella suma desta le vende al dicho colegio y Seminario como en ella se contiene por quanto los recibi del susodicho en reales de contado y dellos doy esta carta de pago de que se ha de tomar ra­zon como por la dicha carta de venta se manda y lo firme en Madrid a treinta y un dias del mes de jullio de mili seiscientos y veinte y tres años don Matheo Ybañez de Segovia tomo la razon en diez de agosto de mili seis cientos y veinte y tres años por ocupacion del contador Antonio Gonzalez de Legarda Pedro de Pineda tomo la razon Simon Vazquez.

E agora por quanto por parte de vos el dicho collegio y Siminario de San Loren<;o de la ciudad de Lugo me fue suplicado que confirmando y aprovando la dicha mi carta de venta que suso va incorporada huviese por buena cierta fir­me y valedera para agora e para siempre xamas la dicha carta de pago del dicho don Matheo Ybañez de Segovia mi thesorero general que ansi mesmo suso va incorporada y todo lo en ellas contenido y os n1andase dar mi carta de previle­gio de los dichos cinquenta n1ill ducicntos y ochenta y tres mrs que por virtud dellas haveys de haver para que los tengais de mi en cada una año por juro de heredad para siempre xamas o hasta que yo o los reyes que despues de mi vinie­ren 111andc111os quitar el dicho juro y se paguen y depositen los mrs que en ellos monta al dicho precio de veinte n1ill n1rs el millar como en la dicha mi carta de venta suso incorporada se contiene situados en las rentas de las alcavalas de las ciudades de Santiago donde y en lugar y con las antellaciones y datas con que el cabildo de la Santa Yglesia collegial de Villafranca el capellan que ha de tener quenta de que aya silencio en la Santa Y glesia de la dicha ciudad de Santiago y el dotor Antonio Patino tenian situados en ellas otros cinquenta mili ducientos ochenta y tres mrs de juro al quitar a catorze mill mrs el millar por tres cartas de previlegio del rey don Phelipe mi Señor y padre que Santa gloria aya de quantia de trescientos y onzc mill setecientos y cinquenta y ocho mrs y 111e pertenecieron y testaron de los libros como adelante sera declarado para que los arrendadores fieles y cogedores de las dichas alcavalas y las otras personas que las han cobra­do y cobraren de aqui adelante los paguen a don Alonso Lopez Gallo obispo que al presente es de la dicha ciudad de Lugo como administrador que al pre­sente es de vos el dicho collegio Siminario o al mayordomo que el nombrare de vos el dicho collegio y a los administradores y mayordomos que despues del adelante lo fueren o al que los huviere cobrar por el o por ellos este dicho año de mili seiscientos y veinte y tres desde primero dia de enero del por los tercios del y dende en adelante en cada un año por sus tercios para siempre xamas o hasta que se quite el dicho juro como dicho es y si algunos años no cupieren los dichos cinquenta mili <lucientes y ochenta y tres mrs de juro en las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago que el mi arrendador o recadador 1nayor thesorero o receptor que es o fuere de la renta de las alcavalas della y su an;obispado pa­guen de su cargo por mayor lo que no cupiere en las alcavalas de la dicha ciu­dad los años que no cupiere. Y por que por mis libros de mercedes de juro de heredad parece que los dichos cavildo de la Santa Yglesia de Villafranca y cape-

Page 167: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

385

llan que ha de tener quenta con que aya silencio en la Santa Yglesia de la dicha ciudad de Santiago y el dicho dotor Antonio Patiño tenian de su magestad en cada una o las dichas trecientas y onze mili setecientos cinquenta y ocho mrs por juro de heredad para siempre xamas o hasta que su magestad o los reyes que despues de mi viniesen mandasemos quitar el dicho juro y se pagasen los mrs que en ellos monta al dicho precio de a catorze mili mrs el millar situados en las rentas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago por las dichas sus tres cartas de previlegio escriptas en pergamino y selladas con su sello de plomo y libradas del presidente y los de su consejo de hazienda y contaduria mayor de­lla en esta manera. El dicho cavildo de Villafranca por la una dellas dada en la ciudad de Valladolid a seis de jullio del año de mili seiscientos y quatro los cien­to dozc mili dellos los quales su magestad vendio al dicho cavildo por una su carta firma da de su mano su fecha en diez y nueve de ahril del dicho año por un quento quinientos y setenta y cinco mili mrs que por ellos pago a su thesore­ro general para que se le situassen en las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago donde y en lugar y con la antellacion y data con que Agustín y Juan Baptista Spinolas hijos de Ambrossio Spinola tenian situados en estas otros cien­to y doze mill y quinientos mrs de juro de por vida al quitar a razon de ocho mili mrs el millar por carta de previlegio del rey don Phelipe mi Señor y abuelo que Santa gloria aya de quantia de ducientos y veinte mill 1nrs y se desenpcna­ron como adelante sera declarado las quales los dichos Agustin y Juan Baptista Spinolas primero tenían de su magestad en cada una año para en todas sus vidas o de la de qualquier dellos o hasta que su magestad o los reyes que despues del viniessen mandassemos quitar el dicho situado y se pagassen los mrs que en ellos monta al dicho precio de ocho mill maravedís el millar situados en las ren­tas delas alcavalas de la dicha ciudad de Santiago por carta de previlegio dada en esta dicha villa de Madrid a veinte de octubre del año de mill quinientos y noventa y cinco a disposicion de Antonio del Moto en cuyo lugar y antellacion entran y se os situan cinco mili quinientos y treinta y tres mrs de los mrs de juro en esta mi carta de previlegio contenidos las quales dichas ducientas y veinte mili mrs el thesorero general de su n1agestad en su nombre y por virtud de dos sus cedulas que para ello tuvo quito y dese1npeño y pago los n1rs que ellos mon­to al dicho precio de ocho mili mrs el millar y se testaron de los libros y se con­sumieron en ellos para desde treinta de man;o de mili seis cientos y uno en ade­lante. Y el dicho capellan que ha de tener qucnta con que aya silencio en la Santa Yglesia de la ciudad de Santiago por otra de veinte de octubre del año de mili seis cientos y seis otros quarenta y nueve mili <lucientos y cinquenta y ocho mrs los qualcs su magestad le vendio por otra su carta firmada de su 1nano fe­cha en San Lorenc;o a treinta de setiembre del dicho año por seiscientos y ochen­ta y nueve mili seiscientos y doze mrs que por ellos pago a su thesorero general que sale al dicho precio de a catorze n1ill mrs el 1nillar para que se le situasen en las rentas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago donde y en lugar y con la antellacion y data con que Lucio Monella tenia situados en ellas otros tantos de juro de la dicho precio de a catorze por carta de previlegio de quantia de tre­cientos y ochenta y dos mill y quinientos mrs y se desenpeñaron con10 adelante sera declarado las quales el dicho Lucio Monella primero tenia en cada un año

Page 168: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

-186

por juro de heredad par<l sie111pre x;_1111as o hasta que se quitase el dicho juro y se pagassen los nlrs que en ellos n1onta al dicho precio de catorze rnill 1nrs el n1i­llar situados en las rentas Je las alcavalas <le la <licha ciudad de Santiago por carta de previlegio de diez y nueve de dezien1bre del a11.o de mili seiscientos y dos las quales dichas trecicntas ochenta '.'/ dos n1ill y quinientos n1rs su 1nagestad vendio al dicho Lucio MonLIL1 por otra su carta firrnada dL su n1ano su fecha en veinte de setie1nbre del dicho a11.o por cinco quentos trecientos y quarcnta y cin­co rnill n1rs que por ellas pago a su thesorero general que sale al dicho precio de a catorze n1ill n1rs el 111illar para que se le situassen en las dichas rentas suso de claradas donde y en lugar y con antcllacion y data con que 1\ndrea An1brosio y Agustin Raxios y qualquier dellos tenian situados en ellas otros trecientos ochenta y dos n1ill y quinientos tnrs de al dicho precio de a catorze por carta de previlegio y se dcscnpeilaron co1no a delante sera declarado las quales los dichos Andrea A1nbrossio y Agustin Vaxios y qualquiera dellos priinero tenian en cJda un a1lo por juro de.: heredad para sie1npre xan1as o hasta que se quitase el dicho juro con10 dicho es situados en las rentas de las alcavalas de la dicha ciuda<l de Santiago por otra carta <le previlegio de catorze de 111an;o del atl.o de mill y seis­cientos las qualcs dichas trecientas ochenta y dos n1ill y quinientos nirs su tna­gestad vendio a los susodichos y qualquier dc.:llos por otra su carta finnada de su 1nano fecha en Va\Jen1oro a diez y seis Je dcziembre del año de quinientos y noventa y nueve por cinco qucntos trecientos y cinquenta y cinco 1nill n1rs que por ellos pagaron a su thesorero general que sale al dicho precio de catorze mili n1rs el tnillar para que se le situassen Lll las rentas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago en lugar y con la antellacion y data con que Juan Andre~1 c;urlero hijo de Julepe c;urlcro y 1\gustin Veln1osto hijo <le Aurecio Vcln1osto y Juan Jorge Vclinosto y doña Veronica Spinola y Juan Manisch tcnian situados en ellas otras trecicntas ochenta y dos 111ill y quinientos rnrs de juro de por vida al quitar a ocho n1ill 111rs el n1illar por tres cartas de previlegio de quantia de quatrocientos y ochenta 1nill rnrs y se <lesenpefiaron co1110 adelante sera decL1ra­do las quah:s los dichos juan Andrea (~urlcro y Agustín Vehnosto y juan Jorge Veln1osto y do1la \'eronica Spinola y Juan Avilech prin1cro tcnian en cada un aiiu pra en todas sus vidas o hasta que se quitasL el dicho situado y SL' pagassen los rnrs que en ellos n1onta al dicho precio de ocho n1ill el 1nilL1r situa<los en las rentas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago por tres cartas de previle­gio <ladas en esta dicha villa de .N1adrid a veinte de octubre Je! año n1ill quinien­tos y noventa y cinco los dichos Juan Andrea Gurlero y Agu">tin Veln1osto por la una de ellas ducicntos rnill n1rs y los dichos Agustin y Juan Jorge Veln1osto y do1la \'eronica Spinola y Juan Avilech por las otras <los las ducientas y ochenta n1ill 111rs restantes en cuyo lugar y antcllacion entran y se os situan otros catorze rnill setecientos y setenta y siete 1nrs de los n1r~ de juro en esta 1ni carta <le prcvi­legio conteni<los los quales dichos n1rs de por vida y de a catorze que las susodi­chas pLrsonas tenian se les quitaron y Jesenpe1laron para desde antes de pri1nc­ro de enero del a1lo de 1nill seiscientos v seis en adelante. Y el dicho dotor Antoni0 P·_itiño por la otra y ulti111a Je L1~ dichas tre~ cartas de previlcgio <lada en esta dicha villa de !'v'ladrid a dos de octubre de n1ill seisciLntos v siete afios a los ciento cinquenta 1nill rnrs restantes a cu111pliinicnto a las dicha~ trescientas y

Page 169: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

387

onze mili setecientos y cinquenta y ocho mrs los quales su 1nagestad vt:ndio al susodicho por otra su carta firmada de su mano su fecha en San Loren¡;o a vein­te y ocho de agosto del dicho año por dos quentos y cien mili n1rs que por ellos pago a su thesorero general que sale al dicho precio de a catorze mill mrs el mi­llar para que se le situassen en las rentas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago donde y en lugar y con antellacion y data con que Alonso Ca1narena tenia situados en ellas otros ciento y cinquenta mill mrs de al dicho precio de a catorze por carta de previlegio de quantia de trecientos mili n1rs y se desenpeña­ron con10 adelante sera declarado que era la 1nisma con que se havian de situar a Baptista (~amarina otros tantos en la dicha partida de trescientos mili n1rs del dicho juro a catorze que su magestad le vendio por otra su carta firmada de su n1ano de que adelante se hara mencion los qualcs su magestad vendio al susodi­cho por la dicha su carta de venta fecha en el Campillo a siete de octubre del año de mili seiscientos y siete en partida de quinientos y quarenta y nueve mili novecientos treinta y ocho mrs por nueve quentos ciento y noventa y ocho n1ill setecientos y sesenta mrs que por ellos pago t:n dineros contados a su thesorero general que sale a razon las trecientas mili 1nrs dellas a catorze y las <lucientas y quarenta y nueve 1nill novecientas y treinta y ocho 1nrs restantes de a veinte 1nill el 1nillar para que se le situassen las trecientas 1nill dellas y seilala<lan1cnte las del dicho precio de a catorze en las dichas rentas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago donde y en lugar y con la antellacion y data con que al dicho Alonso Camarena tenia situados en ellas otros trecientos n1ill mrs del dicho juro por la dicha carta de previlegio y se desenpeñaron con10 adelante sera declarado las quales dichas trecientas niill mrs el dicho r\lonso c:amarcna prin1ero tenia de su magestad en cada un año por juro de heredad para sie1npre xan1as o hasta que se quite el dicho juro con10 dicho es situados en las rentas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago por cart~1 de previlegio <le veinte y dos <le no­hiembre del ail.o de niill seiscientos y uno las quales dichas trecientas mili mrs de juro su n1agestad vendio al dicho Alonso C:amarena por otra su carta finna<la de su n1ano su fecha en veinte y cinco de agosto del dicho año por quatro quen­tos ducientos 1nill 1nrs que por t:l!os pago a su thesorero general que sale al di­cho precio de catorze n1ill el 111illar para que se le situasen en las dichas rentas suso declaradas donde y en lugar y con la antcllacion y data con que Doiia Blanca Spinola hija de An1brosio Spinola y Juan c;eroni1no Vclinosto hijo de Agustin Vehnosto tenian situados en ellas otros trecicnto niill mrs Je juro de por vida al quitar a ocho niill el niilL.1r por carta <le previlegio y se descnpet'íaron con10 adelante sera declarado las quales dichas trecientas niill n1rs los dichos doña Blanca Spinola y Juan C~eronirno Vehnosto prin1ero tenian en cada un ail.o para en todas sus vidas y de la ulti111a que de los dos quedase vivo o hasta que SL'

quitase el dicho situado y ~e pagassen los n1rs que en ellos nionta al dicho precio de ocho 111ill el n1illar situados en las rentas de las alcavalas de la dicha ciudad <le Santiago por carta <le previlegio dada en esta dicha villa <le ~'ladrid a veinte Je octubre del dicho aiio de 111ill quinientos y noventa y cinco a disposicion de Antonio Vclmosto en cuyo lugar entran y se os situan los veinte y nueve niill no­vecientos y setenta y tre':> n1rs restantes a cun1plinliento de los dichos cinquenta n1ill <lucientos y ochenta y tres n1rs de juro en esta rni carta de previlegio conte-

Page 170: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

l88

nidos todos los quales susodichas personas tenian se les quitaron y desenpeña­ron para desde antes de primero de enero del año de mili seiscientos y nueve en adelante todos los quales dichos mrs de juro de a catorze que las dichas perso­nas y cavildo tcnian conforn1e a la pregmatica pron1ulgada por n1i mandado en ocho de octubre del año de seiscientos y veinte y uno se reduxeron y bajaron en mrs de juro <le veinte para desde nueve del dicho rnes y año en adelante y por la dicha reducion quedaron para 1ni y para la corona real de estos reynos en parti­da de una y os suma los dichos cinquenta 111ill ducicntos y ochenta y tres mrs y scti.aladamente de cada una de las dichas antcllaciones la quantia susodicha los quales en virtud de la dicha 111i carta de venta suso incorporada y desta de previ­legio que en virtud della se da se restaron de niis libros de mercedes y relaciones para desde prin1ero de enero de este a11.o de mili seiscientos y veinte y tres en adelante y por que ansi 1nismo parace por los dichos nlis libros <le mercedes que estan en ellos assentadas las dichas cartas de venta y de pago que suso van in­corporadas y que las originales quedan en poder de niis contadores de n1ercedes y que por lo contenido en la dicha 1ni carta de venta no se os desconto el diezmo que pertenece a la chancilleria que yo havia de ha ver ¿onforme a la hordenan\a.

Yo el sobredicho Rey don Phelipe tuvelo por bien y confirmo y apruevo la dicha mi carta de venta que suso va incorporada y he por buena cierta firme y valedera para agora y para siempre xamas la dicha carta de pago del dicho don Matheo Ybañez de Segovia n1i thesorero general que ansin1ismo suso va incor­porada y todo lo en ellas contenido y tengo por bien y es nli merced que el di­cho colegio y Sin1inario de San Loren\'.O de la dicha ciudad de Lugo tengays de mi en cada un a1io los dichos cinqucnta mill ducientos y ochenta y tres mrs que por virtud dellas haveis de ha ver por juro de heredad para siempre xamas o has­ta que yo o los reyes que despues de mi vinieren mandemos quitar el dicho juro y se paguen y depositen los mrs que en ellos 1nonta al dicho precio de veinte mili el 1nillar situados en las rentas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago y con las condiciones antellaciones y datas y segun y de la nlanera que en la dicha carta venta suso incorporada y en esta mi carta de previlegio se contiene por la qua] o por su traslado signado sin ser sobrescrito ni librado como dicho es man­do a los dichos arrendadores fieles y cogedores y otras qualesquier personas que han cohra<lo y cobraren en renta o en fieldad o en otra qualquier manera las rentas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago que de los nirs y otras cos­sas que an valido y valieren este a1lo de n1ill seiscientos y veinte y tres y dende en adelante en cada un a11.o para siempre xamas o hasta que se quite el dicho juro como dicho es paguen los dichos cinquenta niill ducientos y ochenta y tres nlrs al dicho obispo don Alonso Lopez Gallo co1no adn1inistrador que al presente es del dicho collegio y Siminario o al mayordo1no que el non1brare y a los adn1inis­tradores y mJyordomos que despues del adelante lo fueren o al que los huviere de cobrar por el o por ellos este dicho año de mili seiscientos y veinte y tres des­de prin1ero dia de enero del por los tercios del y dende en adelante por los ter­cios de cada un año para sien1pre xan1as o hasta que se quite el dicho juro con10 dicho es y si algunos afios no cupieren los dichos cinqucnta mili ducientos y ochenta y tres mrs de juro en las alcavalas de lJ dicha ciudad de Santiago que el n1i arrendador o recaudador niayor thesorero o receptor que es o fuere de las

Page 171: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

l89

rentas de las alcavalas della y su an;ohispado paguen de su cargo por mayor lo que no cupiere en las alcavalas de la dicha ciudad los años que no cupieren y to­men cartas de pago del dicho obispo don Alonso Lopez Gallo co1no de tal ad­ministrador que al presente es de vos el dicho collcgio y Siminario o del mayor­domo que el non1brare de vos el dicho collegio y de los administradores y ma­yordomos que dcspucs del adelante lo fueren o del que los huvicrc de cobrar por el o por ellos con las quales y con el traslado desta mi carta previlegio signado sin ser sobrescrito ni librado con10 dicho es mando a los dichos mis arrendado­res y recaudadores mayores thesoreros y receptores que son y fueren de las ren­tas de las alcavalas de la dicha ciudad de Santiago y su an;obispado que reciban y passcn en qucnta a los dichos arrendadores fieles y acogedores de las alcavalas della los dichos cinquenta mili ducientos y ochenta y tres maravedis este dicho año de mili seiscientos y veinte y tres y dende en adelante en cada una año para siempre xamas o hasta que se quite el dicho juro como dicho es. Otrosi mando a los contadores de mi contaduria mayores quentas que agora son y seran de aqui adelante que con los dichos recados los reciban y passen en quenta a los di­chos mis arrendadores y recaudadores mayores y receptores de las dichas rentas este dicho año de mili seiscientos y veinte y tres y dende en adelante en cada un año para siempre xamas o hasta que se quite el dicho juro con10 dicho es y si los dichos arrendadores fieles y cogedores de las dichas rentas suso declaradas y las ohras personas que las han cohrado y cobraren dequi adelante no pagaren los dichos cinquenta n1ill ducientos ochenta y tres mrs al dicho obispo don Alonso Lopez (;allo corno a tal administrador que al presente es de vos el dicho collegio y Siminario o al mayordomo que el nombrare y a los administradores y 111ayor­domos que despues del adelante lo fueren o al que los huviere de cobrar por el o por ellos este dicho a11.o de n1ill seiscientos y veinte y tres y <lende en adelante en cada un a11.o para siernpre xan1as o hasta que se quite el dicho juro con10 dicho es a los dichos plazos y segun suso se contiene por esta rni carta de previlegio o por su traslado signado sin ser sobrescrito ni librado como dicho es. Mando y doy poder cumplido a todas y qualquier justicias ansi de mi cassa y corte y chancillerías como de todas las ~iudades villas y lugares de mis reynos y seño­rios a cada uno dellos en su jurisdicion que sobre ello fueren requeridos que ha­gan y manden hazer en ellos y en los fiadores que en las dichas rentas han <lado y dieren y en sus bienes muebles y raizes donde quiera que los fallaren todas las cxccuciones prisiones ventas y remates de vienes y todas las otras cossas y cada una dellas que covengan y menester sean de se hazer ansi como por n1aravedis de nii haver hasta que vos el dicho collcgio y Siminario de San Loren¡;;o de la di­cha ciudad de Lugo o quien por vos los huhierc de cobrar en vuestro nombre como dicho es seais y sean contentos y pagados de los dichos cinqucnta mill du­cientos y ochenta y tres n1aravedis o de la parte dellos os quedare por cobrar este dicho año de mili seiscientos v veinte v tres v dende en adelante en cada un año para siempre xamas o hasta que se q,uite ef dicho juro con10 dicho es con mas las costas que a su culpa hizieredes en los cobrar que yo por esta mi carta de previlegio o por su traslado signado sin ser sobrescrito ni librado como dicho es hago sanos y de pax los bienes que por esta razon fueren vendidos y remata­dos a quien los con1prare para agora y para siempre xa1nas y los unos ni los

Page 172: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

J90

otros no agan cossa en contrario por alguna manera sopena de la mi merced y de diez mili maravedis para mi camara a cada uno que lo contrario hiziere. E <lemas 1nando al hombre que lea esta mi carta de previlegio o el dicho su trasla­do signado sin ser sobrescrito ni librado co1no dicho es mostrare que los empla­ze que parezcan ante mi en mi corte doquier que yo sea del dia que los emplaza­re falta quinze dias primeros siguientes so la dicha pena so la qua! mando a qualquier escribano publico que para esto fuere llamado que de al que se la mostrare testimonio signado con su signo de todo lo susodicho por que yo sepa como se cumple mi mandado y desto os mande dar esta mi carta de previlegio escrita en pergamino y sellada con mi sello de plomo pendiente en hilos de seda de colores y librada del presidente y de los del mi consejo de hazienda y conta­duria mayor della y de otros officiales de mi cassa en la villa de Madrid a beinte y seis¡ 1' dias del mes de Agosto año del nacimiento de nuestro Señor Jesuchristo mili seiscientos y veinte y tres. (Siguen las firmas).

(Transcripción no paleográfica)

( 1) De otra mano

Page 173: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

LIBROS

GABRIEL, Narciso de: Escolantes e esenias de ferrado. Edicións Xerais de Galicia, S.A., Vigo 2001, 425 páxinas.

Hai tempo que eu coñecía a preocupación e a ocupación do profesor da Universidade da Coruña Narciso de Gabriel, polo tema que dá título a esta publica­ción. Ademais dos lazos de veciñanza e de amizade compartía eu con Narciso curio­sidade pola materia da súa investigación. O autor achégase ó ten1a tanto con10 inves­tigador e estudioso da educación en Galicia como por fidelidade e afecto á nosa tcrra e, en especial, ás terras luguesas de Baleira, das que ambos so1nos fillos e onde este tipo de mestrcs foron o principal vehículo escolar deica tempos ben recentes.

Narciso non foi alumno destas esenias, pero no meu caso é case a única escola á que asistín e nela adquirín os coñecementos básicos que permitían acceder ó examc de ingreso no Seminario ou no Instituto da capital.

Ó longo de dez capítulos analízase e achégase dende ahaixo á cultura popular. Hai que ter en conta que durante séculos a inmensa 1naioría das fonres culturais do inundo rural foron a predicación, os sennóns e estas escolas rexentadas por persoas que posuían unha 1nínima bagaxe de coñecementos. Nalgunhas partes de Asturias estes mestres eran coñecidos por "adelantados" e a existencia desta modalidade está constatada en toda España, mesmo a Lei Moyano ad1nite que para ser mestre de es­colas incompletas e temporais non se requiría ningún título, unicamente certificado de aptitudc e n1oralidade, expedido por unha xunta local.

Nos diversos capítulos da ohra, o profesor de Gabriel vai dehullando con preci­sión e claridade os a~pectos máis interesantes <leste ensino: o pagan1ento, que consis­tía nun ferrado de centeo, trigo ou niillo por neno ou nena e ten1pada, de aí o non1e. Aínda que o pagamento en especie foi substituído progresiva1nente por carros segun­do unha cota acordada co escolante.

A maioría dos escolanres non riñan ningunha formación específica. ()s nláis cuali­ficados eran exseminaristas e, en ocasións, os 1nesmos párrocos realizaban este labor. En Vilachá de Salvador (A Pobra de Brollón), o párroco, D. Pedro Varcla it1905) deixou por testa1nento uns eidos para beneficio dos scus sucesores coa condición de que impartirán escola durante algúns meses. En Vilamor do Courel, na década dos 50, na casa rectoral, xuntábanse os mozos co crego, e aden1ais de xogar as carras, lian novelas históricas, facían conras, excrcicios de gramática e nlesmo se preparaban para o ingreso na (~arda C:ivil.

Espacio, tempo e n1aterias, son aspectos que describe polo miúdo o profesor Narciso de Gabriel e que coincide cos recordos que conservo daquela escola, en espe­cial dun escolanre repetidamente citado na ohra, José llancaño, a quen aproveito a ocasión para rendcrlle gratitude polo esforzo que facía e polo cntusias1no que era ca­paz Je espertar en nós. Naquela escola todo era n1oi pobre e lin1itado: pizarra, encera-

Page 174: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

.192 UBROS

do, uns 111apas (propiedade do 111estre), a Enciclopedia, El Manuscrito, ''cartilla" do P. Astcte, La Infancia, moitas contas, análise gran1atical, luz de carburo ou gas, así era a escola á que asistín ata os dez anos aLl polos anos 40. "fodo moi memorístico, aínda que igual acontecía en centros oficiais e regrados. Lemhro que a Gran1ática de Miranda Podadera dicía do verbo ser que era un "mero enlace", nunca souben qué significaba tal cousa, ou no catecismo que ú falar do exan1e de conciencia dicía "ocu­paciones que uno ha tenido o paraies por donde uno ha andado". Isto de para;es traí­an1e descolocado, porque o único que coñecía era un lugar próximo a Meira que se chamaba "Parajes" e do que se falaba na casa por mor duns parentes que alí vivían, pero cu nunca alí chegara e devecía por ir. No capítulo IX tira o autor unha conclu­sión que soamente por ela os escolantes son 1nerecedores <leste interesante e orixinal estudio e ta1nén de gratitude, afirn1a Narciso de c;abriel: "daquela Galicia débelle aos seus escolantes o feito de non ocupar os derradeiros banzos nas esrarísricas esratais, e mesmo superar sempre a media española da alfabetización masculina".

No concello de Baleira (Lugo), entre os anos 1860 e 1865, cunha pohoación pró­xima ós 5.000 habitantes e unha extensión de 168,8 kn12, existían 4 escolas, tres eran incompletas e unha con1pleta. A isto hai que engadir a dispersión da poboación <leste concello da montaña luguesa, en consecuencia, a existencia destas escolas era inevitable.

Segundo afirma o autor, "Lugo era a provincia peor dorada de esenias públicas, circunstancia que se manterá ata 1921 ". Malia esta eiva, entre 1860 e 1950, a taxa de alfabetización masculina supera case sempre a media galega e española, feito que en 1924 resalta o inspector, (;erardo Álvarez Limeses, comparando o 80% de anal­fabetismo da provincia de Jaén co 50 1X> de Lugo.

Pódese concluír que as escalas de ferrado cumpriron un papel nioi importante e que foron posibles gracias ó interese e ó esforzo das familias que, careccndo de case todo, prescindían do traballo dos rapaces, sacrificaban te1npo e aforros para desti­nalos á educación dos seus fillos e filias, porque intuían que o can1iii.o liberador por excelencia pasa polo acceso á cultura.

()anexo 11 recolle un episodio tan tráxico e desgraciado que calquera dos veciilos de Balcira dos últimos 70 anos darian1os o posible e o imposible porque non rivera acontecido. O asesinato dun hon1e tan bo que ninguén se explica cómo puido come­terse tamaña barbaridade. O resumo que pode tirarse despois de oír falar de Argin1iro Rico é evanxélico: uiuiu facendo ben. C:omo veciii.o, con10 persoa e como mestrt\ gozaha do niáxiino prestixio, tiña verdadeira "autoritas", pero os demoños tribais da irracionalidade superaron todo o imaxinable.

Con10 111oi ben di o catedrático Narciso de c;abriel "a i1nportancia de Arximiro Rico Trabada non radica na súa 1norte senón na súa vida; unha vida dedicada ao ensino, á promoción social das persoas, á mellora das condicións de vida da súa xente".

Obras desta categoría, con1a do profesor de (;abriel, contribúen a rescatar o noso pasado, a espertar gratirude e autoestin1a da nosa historia e do esforzo colectivo dun pobo que sen1pre quixo ser de seu e dono dos seus destinos.

X osé M. ''Pin Millares

Page 175: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

LIBROS 393

CARBALLO FERREIRO, Xosé Manuel: Contrato nulo. Apuntes biográficos dun­ha meiga, recibidos misteriosamente desde o alén nunha lóbrega noite de treboa­da, e noticia dos seus esforzos errados por salva-lo matrimonio dun afiador de Verín. Edicións do Castro, Sada, 2002, 115 páxs. (1. º premio de narrativa do Exc. Canee/lo de Vi/alba, 1995).

No prólogo ás Parábolas Chairegas (col. O Moucho, nº 60), o inefable Ramón Piñeiro coincidía en que X. M. Carballo pertence á tribo dos grandes narradores po­pulares que ao longo dos séculas transmitiron o patrimonio colectivo do noso pobo, creando historias de fasquía popular. A narración de humor "con retranca" encerra unha lección moral de grande valor didáctico -"para escarmento de incautos"-, ver­tendo ironía sobre os temas máis transcendentes, entre os que conta a presencia dun­ha mocidade "expropiada de sentimentos vinculantes cos devanceiros". Outra volta, Carballo reitera a fidelidade ás raíces que un día proclamou na soleira de Don Otto ("-Deus me perdoe. ¿Por que será que cando rezo non con palabras apresas, rezo en galego?") e a mensaxe solidaria na que afirma o seu labor ("Polo xeral os pobres te­ñen superados moitos escrúpulos nos que a miúdo tropezan os que se valen mellor").

O asunto <leste (~ontrato nulo semella simple: o autor faise amigo de lndalecio nun feirón de Vilalba e este condúceo á súa casa chairega, onde lle confesa o segrcdo da misteriosa historia contida nun caderno aparecido neste fogar unha noite de forte treboada e no que se relatan as memorias do afiador Martiño e o seu pacto aventu­rado coa meiga Sabina, ao tempo que se concreta o compromiso da súa publicación.

Unha atractiva trama que se vai encerellando en varios planos discursivos e que reúne os enigmas clásicos da literatura fantástica, da novelística de intriga e de mis­terio, conectando o mundo do aquén co do alén, o dos vivos en dos morros. E unha estructuración que permite fuxir da monotonía dun simple libro de memorias ou da rotina dun relato en 3a persoa con narrador omnisciente.

De cerro, semella vir de lonxe a devoción de Carballo polo trasmundo, desde aquela primeira parábola do ano 81 onde nos sorprendía a conversar co carro do país, non sen antes advertilo enerxicamente co esconxuro das avóas: -Se es cousa doutro mundo preséntate, e se non, fala polo canto que che ten.

O caso é que lndalecio actúa coa técnica nidiamente teatral que lle é tan familiar a C:arballo, axustando o ten1po no reloxio de ca1npá, acoutando os parlamentos, re­vestindo a historia cos atrezos propios da co1nedia ... E qué dicir dos le1nhradoiros periódicos sobre o avance no proceso de enfria1nento do carpo do afiador que se de­bate como alma en pena 1nentres escrebe precipitadamente as memorias. Disposición teatral con unidades de tempo e de espacio ben definidas por unha in­tensa nevarada caída sobre a Chá e que a pouco envolveos 13 capítulos do libro, in­cluíndo o preludio e mais o epílogo.

Na liña cunqueiriana, Carballo procura a fascinación do lector trasladándonos de escenarios do1nésticos ben recoñeciblcs ás n1áis exóticas latitudes ou espacios n1í­ticos, e manexando elementos n1arabillosos dentro do máis audaz realisn10, non scmpre verificable, n1ais si verosímil.

Esta últin1a entrega literaria de X. M. Carballo -fornecida cun atinado procn1io do ad1nirado Xosé Neira Vilas e con inedia <lucia de suxerentes ilustracións do artis­ta n1indoniense Xosé Vizoso que pon cara aos personaxes da novela- ten toda a tcn­rura inherente á historia dun perdedor de boa fe: a venda da ahna <lO de1no nun 1110-

Page 176: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

394 l./RROS

tnento de debilidade por parte dun afiador ourensán que sente ciúmes lonxe da Tcrra e que se ::Hopa co paradoxo de se ver n1orto e vivo a un ten1po. (Astutan1ente, o autor scrviusc dun afiador con10 prototipo dos oficios temporeiros e ambulantes que tanto renden1ento teiien dado á ru1noroloxía, ao folclore popular e á literatura en xcral). Lén1brao Castelao no Sernpre en Caliza: "o [onxe da Terra ainda é unha docnza de scntin1cntal".

()relato vera~e favorecido -"e nada do que acontece é casual", (~arhallo díxit­coa an1bivalcncia do autor con10 crcgo e 1nago no 1nedio rural, con trato afable cara a n1eiguería, meigallos, bebedizos e aparecidos. Ben distinta será a súa postura verbo da futuroloxía comen.::ial, rexeitada con10 cousa de xente larchana e folgazana.

Sen embargo, non nos sorprende ncste crego galeguista o vehemente colofón en de­fensa da tradición oral que enmarca o oficio literario carballiano, un berro seco contra a destruccién do n1ito, en prol da in1axinación e da fantasía "que viil.an fonnando par­te esencial de moitos dos coñeccmentos que configuran a nosa identidade".

()hra préxima como a auga do Miño e tan rchordante de cnxehrcza como a fala dos vellos patrucios da Terra Chá luguesa, cosque Xosé Manuel Carballo ten asina­do hai ten1po un contrato vitalicio.

Ricardo Polín

ABRINDO AS PORTAS AO SAN fROILAN. 2001, Ed. Cunee/lo de Lugu, 2002, 112 páxinas.

()ano pasado -2001- foi a tcrccira vez que, dentro das festas de San Froilán, se viviu o ritual da apertura si1nbólica das portas da Muralla. Cada día unha, e en cada caso un "celebrante" distinguido. ()s dous prin1eiros anos foron destacados historiadores e narradores os clcxidos. Este tcrceiro ano, como advirte o Conccllciro de (:ultura, Ignacio Rodríguez Eguíbar, "enco1nendóusellcs aos artistas pU.sticos da cidade".

() libro que acaba de publicar o Excn10. C:oncello dedica a cada porta unha bre­ve reseila histórica, seguida dalgúns datos biográficos do artista presentador, e o texto do seu discurso ou pcqucno pregón. c:omplétase 111oi ben a edición con al­gunhas fotografías e rcproducciúns de obras de cada artista.

Ernpezou pola porta de San Pedro jesús ()tero Iglesias; segueu a da Estación, a cargo de Fernando Villapol Parapar; a do Hispo ()doario correspondculle a María Isabel Sotnoza c;arcía; na de San Fernando pregoou Alejandro C:arro; na Porta Falsa, :\1única L. Alonso; segueu pola Porta Noua José María Lugilde; no caso da Porta do Bispo Aguirrc a tarefa estivo a cargo de .J. Joaquin García Gesto; a Porta do Cárcere ou do Rispo l::,quierdo franqueouna José Antonio Diaz Escolante; a Porta Miilá, Miguel Anxo Macía; e, por fin, a Porta de Santiago, Manuel La1nas Castro.

No púrti..:o deste librirlo, fern1osan1ente editado, dí o Seil.or Alcalde, l). Xosé L()pcz ()rozco: "Estes a..:tos de apertura ó n1undo, ..:on dúas edicións anteriores, xa se est<Í a convertcr nunha tradiciún do San froiLín e nunha cita ineludible para to­dos nós .... aínda que non sexa1nos artistas, todos contribuírnos co noso trazo a fa­cer de Lugo un ha cidade 1nellor". Dcsexos que , sen dúbida, compartimos todos.

Xesús Mato

Page 177: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

ffRR().\ JlJS

SAi'\ C:RIST()RAL SERASTIÁN, Santos: Monasterio de la < .'011(·c¡)(·fr)11 de A1011doilcdo Sc1Ticio de /ntblicc7cic)Hs d.1 Dcput.1cú)n Pro11ilfci.1'. f,ugo 2001, I 09 pdxinas.

() día 4 de outuhro de 1976 tivo lugar a canonizaciún de Santa BeatriL de Silva, fund.1dor~1 d~1 espailolísin1~1 ()rde d~1 Purísi1na c:onccpción. (:01110 recordo, prepa­rc'n1se o libro que agora :-.e volve a editar.

O autor, Santos San Cristóbal Sebastijn, 'ieguiu o que el 1nesn10 chatna "vida aza­rosa do convento", desde o día da fundaciún por dona .'vlaría Pardo de An<lra<lc ata o:. nosos días, de:-.de o establcccrncnto no C:oto de ()utciro ou ()tero, ata os días no que a ruina e a pobreza leva j co11111nidade a ser acollida nada n1cnos que no Palacio Episcopal. Longos ano-. de pleitos e sen dl1hid<1 de 111iscri.1, e cun risco de desapari­ción d~1 co111unidade, ata chegar un novo a:-.cntan1cnto na cidadc, onde hoxe reside.

/\ vida coti<l das C~oncepcionistas, profcsións, defuncións, as parvas rendas, a per­turbadora provi:-.iona\idadc da casa, son estudiadas polo investigador con dctcnc­n1ento e acerto.

Ás veces pasa polo fondo escuro de pleitos, incon1prensións, dificultades, torpe­zas, algunha figura espléndida con10 a do hispo ~1uñoz e Salcedo, disposto a deixar o scu palacio as n1onxas e irse a vivir a Viveiro.

Cando parece que as c:oncepcionistas poden vivir en paz no seu convento, ven o século XIX, coas súas pertubacións e revoltas, coa desan1ortización. Tras ler este traballo de investigación, vendo de que tan febles fios penderon durante séculos a existencia da c:o1nunidade c:oncepcionista de ~1ondoñedo, o lector concluirá que asiste a cotío á presencia do milagre na cidade.

É un estudio 1noi completo e coherente do convento. É historia da cidade, pero é tan1én algo n1áis: é a historia dunha calada, hun1ilde, pcrigosa batalla espiritual li­brada por algunhas aln1as desde o día n1es1no da dificil e complexa fundación.

Cdnúlu Gunzáfe::., Rndn'guez

VÁZQlJEZ, Horacio C~uillenno: Hérol's del "ferciu de (;aftegos. Seruicio de Puhlic.ici<)ns da L)eputación Pnn 1incú1'. J,ugo 2001, 1 ~8 /hÍxinas.

Esta obra ten co1110 obxectivo prirnordial correr o pesado velo que, dende fai dous séculos, cubría unha etapa da nosa historia con1ún, arxcntina e galega, tan substancial COlllO sorprendente: A cpopeia dos ho1nes do Tercio de c;alegos.

Con este fin, o autor propúxose nesta colección "Héroes del Ten.:io de (~al\egos", descubrir as historias singulares de cada un destes <>ilencioso~, case enign1úticos, ga­legos que deron todo pola súa patria, en no1nc da SLÍa tcrra: (;;i]icia.

Ten10:., a partir dl°sta obra que sae a luz, a singular oportuni<lade de n:vivir os episodios daquel grupo de 600 galcgos que, <lcixan<lo as súas tareas civís, en1pu1la­ron as arrnas para defender Bos Aires, contra unha invasión estranxeira, nos un1-brais do século XIX . .\1oitos deles eran oriundos da provincia de Lugo.

(;racias a e:-.tes documentos podcn1os revivir as historias de carro dos n1áis destaca­dos rnernbros daquel herúico Tercio de c;alcgos, os cale.,, i1npensadan1entc, deixaron ~ls xener~1cións futuras un in1portantc 1notivo para sentir lexítin10 orgullo de ser galegos.

Page 178: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

3% LIBROS

Esta historia fálanos Je hun1ildade e 1nodestia, así mesn10 tan1én, de coraxc, de valor ilin1itado, de fraterna solidariedade, en fin, de valores tan cracterísticos do Ser Galcgo.

No Tercio de Galcgos, pervive aquel ardor que mantivo latente o arnor a c;alicia, á súa terra, á súa cultura, ós seus valores e ideales.

Sirva este rnodcsto aporte, como n1erecido homenaxe a aqueles 600 Héroes do Tercio de (;alegos que silenciosan1ente e sen esperar nada a cambio, deron as súas vidas por un futuro n1ellor.

M." Teresa (;onzález Rodríguez

ABUÍN ARIAS, Jesús: Historia de (=argo. Seruicio de Puhlicacións da Deputación Provincial. l.ugo 2000, 225 páxinas.

() autor, ó escribir este libro, non pretende ofrecer ó lector unha obra literaria, senón só facer un estudio a grandes rasgos do que foi e é a parroquia de San Xoán de Corgo, así con10 de dúas das súas familias máis importantes, Neira e Valcarce.

Fai unha descrición da historia do Corgo coa súa orixe moi docun1entada xunto coa (~asa C~ornude, C:asa Torre de Neira e Casa de Resch. Así n1esmo cos seus escudos de annas e árbore xeneolóxica con 1noitas ilustracións fotográficas do pasado e actuais.

Fixo un labor de recompilación de todos aqueles datos máis interesantes que ato­pou en libros e documentos públicos e privados.

c;amilo c;onzález Rodríguez

V ARIC)S: Historia de las Diócesis Españolas - Lugo, Mondoñedn-Ferrnl y ()rense. Madrid, 2002, 712 µáxinas.

f)e alegrarse es la reciente publicación del N" 1.5 de la Historia de las Diót:esis f'.spafznlas, nún1ero dedicado a Lugo, Mondoñedo-Ferrol y Orense. ()bra con1ple­ta realizada por la Biblioteca de Autores C:risrianos (BAC), editorial a la que tanto debe la cultura religiosa de los esparlolcs.

Está el tomo bien encuadernado y se ilustra la porrada con un fresco del siglo XIII de la catedral de Agnani. Su fonnato es de 235x23 nim., un índice general, a fuentes y bibliografía básica, siglas y abreviaturas y una 1nuy sintética biografía de los autores.

La obra la realizan varios especialistas bajo la coordinación del franciscano catedrá­tico José García ()ro, doctor en Teología, Historia Eclesiástica y Filosofía y Letras.

l)e las 712 páginas, las 208 prin1eras están dedicadas a la historia de la Iglesia de Lugo, única a la que aquí nie voy a referir.

En cuatro capítulos y un apéndice se con1pendia h1 historia de esta Iglesia Lucense. El primero lo titula: La Diócesis de Lugo hasta 11 OO. Se debe al en1érito catedrático Manuel Cecilio L)íaz y Díaz y a la bibliotecaria María Virtudes Pardo c;ú111ez.

En este Capítulo 1, adcn1ás de unas 1nuy son1eras ideas sohre el pri111er cristia­nis1no, quizá de1nasiado recargado de priscilianismo, trata de historiar su episco­/Jado y los difusos primeros pasos del n1onacato.

Page 179: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

LIBROS .197

l\tucho n1ás an1plio es el Capítulo 11. Lo rcsurnc en este epígrafe: La [)iáccsis de Lugo en la Edad Media. Su autor es el estra<lense Manuel .Mosquera Agrelo, li­ccn(:iado en (;cografía e I--Jistoria, con las especialidades de Historia r..1edieval y de Archivística y BihliotccononlÍa.

El (~apítulo 111 está dedicado a La Diócesis de Lugo en la l-~poca Moden11J. Lo escribe la tJ.111bién cstradense Ofclia Rey c:astelao, licenciada en c;eografía e Historia y doctora en Historia en la Universidad de Santiago, a la que se incorpo­ró como profesora de Historia Moderna en 1978.

La Iglesia de Lu¡.:o en el Mundo Cu11te111pordneo: del sefíorío ten1poral a hl co-111u11idad eclesial, constituye el CAPÍTULO IV. Lo hizo el ya rcscilado coordinante de la ohra, José García Oro.

Sintetiza la historia de los siglos XIX y XX en el "n1arco y los gestos", con10 él especifica, de los ohispos de an1bos siglos.

c:on un E¡1ílogo de dos páginas, titulado "La Iglesia de Lugo surca la historia entre n1uros y haluartes", ren1ata el n1ismo padre (;arcía ()ro su cuarto capítulo.

Y pone fin a esta historia de la Iglesia Lucense un Apéndice de la pontevedresa María José Portela Silva, doctora en Geografía e Historia y profesora titular <le Paleografía y Oiplotnática en la lJniversidad de Santiago.

E~ un apéndice 111uy sustancioso y práctico. )Jos brinda en él la lista con1pleta de los obispos lucenses y la fecha de los sínodos diocesanos. En un tercer apartado re~un1e por orden cronológico los "Docu1nentos Histúricos i)estaca<los" y, por este niis1no orden, ta111bién sintetiza en una cuarta parte los "Hechos Eclesiales de Relevancia".

Justo es que nos congratulen1os, en general por la nueva Historia de las diócesis cs¡1aiiolas y, de un n1odo 1nás particular, por este Nº 15 de la obra dedicado en su prirnera parte a esta nuestra diócesis lucense.

Esto nos obliga aden1ás a sentir agra<lecin1iento, tanto a la Editorial BAC co1no a los autores, por darnos la oportunidad de poder acercarnos n1ás a la historia de nue~tra querida iglesia diocesana.

Esto, no oh<>tante, no nos in1pidc echar de n1cnos en su confección la inucstigadura nl<.1110 dioceséVhl. Es ésta, sin duda, no menos conocedora de las diversas fuentes, ni le falta ese n1uy singular interés y especial conocin1iento, tan propios an1hos de los que viven en la que es su casa. Variarían, sin duda, algunos enfoques y se evitarían incon­gruencias con10 la de la p<igina 208, <londe titula "J'vlapa de parroquias y arciprestaz­gos", que en realidad es el n1apa de concellos. Su lugar debería ocuparlo el 111apa real dc la diúcesis en sus arciprestazgos, que no coinciden con los concellos y alx1rca, a<lc­tll<ÍS de la 111ayor parte Je Lugo, los concellos de Mclide, Santiso y Toques (de A C:onnla) y los dc Lalín, SilleJa, Dozón, Rodeiro y c;olada (de Pontevedra).

}aúne Delgado (;<)111ez

LO PEZ PRESED(), Nuria: Angel ]uhán retrato dun artistü. td. XV I'renúo Ánxel Folc, Fundaci<5n C;Llixa (;aficia. Ano 2001. 396 páxinas.

Moitos artistas e literatos de talento ala posguerra sufriron a inxustiza de ve-la súa obra relegada á n1arxinalidade Je aqueles que se n1antiveron ideoloxican1ente distantes Jo Réxi1ne. C) esqucccn1ento fai que perdure esa inxustiza. Así succdcu

Page 180: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

398 l.IBR(>S

con Ángel Juan Antonio c;onzález López (Ángel Johán, 1901-1965), poeta e Jc­huxante, lugués conten1poráneo e a1nigo de Anxel Fole e de Manuel María.

A 1notivación do libro está enfocada a restaurar, pois, a figura e a obra <leste polifacético artista. Xurde así unha biografía pormenorizada, tal vez a única, de Angel Johán, na que se presentan as dificultades polar que atravesou e o xeito de evadirse mediante poemas e cadros no raquítico tempo que lle tocou vivir.

Xunto coa biografía destácase unha an1pla escoln1a das creacións literaria e pic­tórica, ambas vencelladas de cotío cos períodos creativos de máis fonda pegada vi­tal polos que transcorreu o artista (etapas canaria e lucense). A obra poética con­siste basica1nentc en varias coleccións de sonetos e de co1nposicións moi estructu­radas <le carácter intimista e costu1nista, a 1naioría en castelán, como a "c:olección Benito Soto", "La noche", "Alba", "Xistral ", "Siete sonetos". A obra pictórica e111nárcase dentro do inforn1alismo cubista que foi unha das vangardas da súa época pero que rivo escasa repercusión. Tralo pintor agóchase un 1nagnífico debu­xante que en poucos e atinados trazos retrata con gracia caricaturesca os amigos e familiares. Ta1nén traballou a técnica do óleo e do gravado creando paisaxes e na­turezas morras <le abstracción surrealista que n1anifestan un claro encerro vital e intelectual, ineludible, resignado na súa teima e as súas esperanzas.

Miguel Leiva Torreiro

ALETEC)S. Colección de Habanos do Museo Provincial de Lugo. Deputacúin Provincial de Lugo. Museo Provincial de /,ugo. 2.002. 228 páxs.

Unha magnífica colección de abanos exposta no Museo Provincial de Lugo e a publicación do presente catálogo pennitiron dar a coñecer ó público os máis <le 130 exemplares de que consta. lJn fern1oso e hetereoxéneo conxunto, froito das doazóns de moitas persoas desinteresadas que, dende o ano 1936 no que se pro­duce o pri1neiro ingreso e ata agora, foron <lesprendéndose deles e acrecentando os fondos do Museo.

Poden1os imaxinar 1noitos pasaxes da historia e recrea-la vista ó contempla-los abanos oricntais de rea, de luto, de plun1as de ganso, pavo real, pato ou avestruz, de papel e outros 1nateriais como cunchas de tartarugas, seda, coiro, madeira ou oso, con escenas 1nitolóxicas, históricas, florais ou ani1nais, n1ontados á inglesa, ú france­sa, <-1 "fontangc" ou de tipo "bailón", as caixas para abanos e os abanos que apare­cen na pintura do Museo Provincial de Lugo en diversos retratos de señoras (donas).

A orixc <leste instru1nento que serve para dar aire pídese ren1ontar a épocas prehis­t6ricas, ú <lescuhren1ento do lun1c, para aviva-las brasas. E1nprcgado tan1én para es­pantar insectos, cu paso do ten1po convertiuse en obxcto ornan1enral, en insrrun1ento de distinción, <le elegancia e coqueterí;t fe1ninina, un complcn1ento in1prescindible. Un obxero de moda, unha ferra1nenta de flirteo que ocultaba ou ;.1111osaba en1ocións, un rncdio de ccnnunicación haseado na súa colocac.:iún ou en cerros xcstos co signifi­cado coñccido por todos, nun nion1ento de restrinxida liherdade de cxprcsiún <las rnullcrc~, con1a esconde-los olios detrás do abano aberro, significaba "quérore".

A obra n1óstranos unha 1ninuciosa e rigurosa clasificación e descripción d;1s peas que previa1nenre foron restauradas e que desexan1os siga au1nenrando.

M.·1 Dolores Carn1011'1 Áh1arez

Page 181: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

LIHJ.\.()S J99

PANTON. A Rota do Rontánico na Ribeira Sacra. Asociaci<Jn Rihcira Sacru Lucense, 2002. 544 fJáxinas. (;oordú1éldorr.J: Flora Enríquez Rodríguez.

De Pantón tense fala<lo e escrito nioito; esta terra, "dos vellos castros, das len­<las e <los so1los, <le n1ouros e de encantos ... ", que mestura as n1ontailas cos vales e coas ribeiras, ten a ventura <le asentarse no 1nesn10 corazón da Ribeira Sacra.

Dende antigo, as terras do que hoxe é o C:oncello de Pantón, foron poboadas por xcntcs que dcixaron a súa pcga<la ncste territorio: 111i1noas, castros, vilas rornanas, torres, pazos e castelos. Dun xeito especial, na Idade ~'ledia, as riheiras dos ríos C:abc, Mi1lo e Sil, foron n1orada de persoas que buscaban un lugar de illa1nento e de paz, lonxe das pohoacións e do rebun1bio, pero prcto de si n1esn1os e de Deus.

Estes ascntan1entos, nun principio pequenos cenobio.-. e eren1itorios, deron lu­gar niji5 tarde, a itnportantcs 111ostciros dos que chegaron ara os nosos días, cons­truccións de gran i111port<.lncia artística, e que son o que constitúe o patriinonio ron1<Ínico desta terra.

No ano 1988 con1ezaron a celebrarse unhas xornadas culturais dedicadas ú. exaltaciún do H.ománico, e seguénse celebrando tódo\os anos no n1cs de xuilo.

Este libro, reco\le escritos relacionados con Pantón e estructúrase nos apartados seguintes:

Algunhas das conferencias i1npartidas nas Xornadas do Ro1nánico.

()s pregóns da Feira do Vitlo, que <lende o ano 1994 estanse a celebrar, coincidin­do coas Xornadas do Ron1ánico a "i\1ostra de Viilos da Rihcira Sacra de Pantún".

()utra'> colaboracións, con10 presentacións de libros, a elaboración do escudo de Pantón, e artigos, a\gúns xa publicados en xornais, e outros inéditos.

E saihan, que no corazón de c;alicia, alí onde se xuntan o ~ifí1lo e o Sil hai un ha terra da que se di: "torrún por torrón non hai, co1no o <le Pantón".

"Pantún é un p:lÍs de vales con10 n1ans ahertas, de colos n1aternais e an1orosos ... "

"Aquí a pedra fixose arte, flor, pas1no, n1arabilla, 111ilagre ... "

En definitiva a Rihcira Sacra, é a síntese da arte e da viticultura. c:alquera per­soa interesada nesta terra ten aquí un libro n1oi aproveitahle.

(;a1nilo (;onzález Rodrí~ue::,

ABELI.EIRA, Jesús. Diccionario enciclo¡1édico hí!rn1cné11tico. Auxili'1r de lccturü del Quijote. t:xplicacfrín de fJal<.7hr'1s, 1ui1nhres y pasajes oscuros siguiendo el or­den de lectura. Segunda edición; J 9x/ j c111., 46J páxs. Madrid, 200 l.

No nún1ero 16 de LVC:ENSIA, 1998, p. 194, adiqueillc un co111entario ;Í pri­n1eira e<liciún do "Diccionario", publicado en 1997 polo profesor Ahellcira, a quen recordan n1oitos alun1nos 4ue pasaron polas aulas do Instituto de Bach;.1rclato lucense "'.'Josa Sc1lora dos 01\os (;randes".

¡\gora aparece a ~egunda edición. Pero no intervalo de an1bas datas jesús Abclleira, xa xubiL.1do da súa función do..:entc (naccu en 1927), non deixou aínd;1 de pensar nos rapaces para que poidan asi111ilar n1ellor a in1presionanre cultura de

Page 182: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

400 UH ROS

c:ervantes. E por iso publicou outro libro de 333 páxinas,, no que presenta "1572 casos revisados críticamente, 84 resueltos, de "El Ingenioso Hidalgo, 1). Quijote de la ;\1ancha". Libro que, ó parecer, está sendo reclamado por algunhas Universidades, sobre todo en Cataluña. Son notas, a 1nodo de aparato crítico de "Quijotes, publicados en los diez últimos años", nas que o autor coas súas inter­pretacións pretende facer patente, a veces fronte ás doutros glosadores, "la cultura cervantina coram popu/o desde la perpectiva lingüística, y también, a vei:es, desde la humanística en general".

Unha boa parte, por non dicir tódolos comentarios críticos <leste libro quedan agora incorporados á segunda edición do Diccionario, notablemente mellorado e au1nentado. ()s pedidos pódense facer ó teléfono de Madrid 91 715 66 40.

Nicandro Ares.

() CiAITEIR() DE LLJ(i(). (;afcndario galego con táboas de n1areas, dende xanei­ro ata nada! do 2003. Ed. Deputación Proz1incia/ de Lu¡;o, 2002, 88 páxinas.

Xa está en circulación a edición para 2003 do enxebre Gaiteiro, con tódalas seccións acostumbradas nesta nova xeira editorial. Aluden á temperá aparición os versos da portada:

Este calendario troulán non é nada folgazán, xa ten feitos os deberes e o ano que ven veredes

f()X(), José Luis: Os Louzeritlos, Ed. do autor, 2002, 28 páxs; Cantares da tía Antonia de Atás, Ed. Escala Provincial de Gaitas de ()urense, 2002, 90 páxs.

Ó comezo do pasado vrán presentáronse en Lugo, nun fervoroso acto cultural, estes dous libriños significativos.

() autor, recoiiecido investigador e promotor da música galega, rinde sentida hon1enaxe á cultura e ás persoas da súa terra.

No pri1neiro fai un canto de loubanza ús nuisicos de Lóuzara, en particular ó grupo popular Os Louzc>riiios: escribe unha se1nblanza de cada un dos tres niúsi­cos que pervivene e unha breve antoloxía de ternas instru1nentais e cantares da co­n1arca, tenias que o gran n1úsico do c:ourel (que é o autor) publicou an1plian1ente nos seus grandes volu1nes de Música do Courel.

O segundo libro reseñado valora a 111úsica popular do pobo galcgo en xeral a través da rica biografía de Antonia Pousa Sanmamed, nada en At<is (Ourense) en 1914. (;ran cantora e fonte de inforn1acións dos cantares que outrora foron popu­lares. üe Antonia de At<Ín dí o autor que é paradig1na de virtudes dos ten1pos pa­sados: "a cultura do respeto, a hospitalidade do n1undo rural, e tantas outras vir­tudes <las nosas xentes que a tía Antonia alberga de xeito exe1nplar, do saber e da filosofía da verdadeira (;a\icia, <1 Galicia do inundo rural".

·rranscrihi1nos aquí (na páxina seguinte) un dos villancicos ou panxoliíias adi­cados pola tía Antonia <le Atán ó autor-recopilador.

Page 183: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

EIQUÍ "VEIN" OS GALE(;lJfÑOS

J.= 69 ( Tono orixinal )

' • 2 F F 1 F r 1 r F F 1 f" 1 F F 1 F J 11 ~.,,,69 (Gaita)

" ¡¡, 1 1 . . . l!ll ' 4 º ' • -¡ L º l T='k- ; - F="- 1 L º =;=•=n, º F=l ._¡ Et ~ CflÚ p'vein" e: gl le gw nos p que~ F ile r;-n

11 .. 1 1 1 1

\'1l u ,¡ ; ~--¡ 0 F= p - 11' -.---- f - F ---¡ b - "• -; ' i

,;----- -- ' ' ' !. ------r "- do rar ao Me si ao ~ Me \Í a~ m

' •1 J .1 1 ¡ j J 1 ¡ J j J 1 j J j 1 1 1i lj J :i f - - n. F

Eiquí "ve in·• o:. galeguiños íjlH' viilcron adorar

ao t>.1e:-i. o f\.1esia" nacido f'n Relt;n f'n ílelén de JudH,

,io .\1esi, o t-.1e~l.1s nacido en Re len en Belen df' Juda.

Os pastores de Belén todos xuntos van á leña

pa lle facer lume ao nena que naceu na Nochebuena .

. iqui v{'IJl no;; g·aleguiúos que villeron ador¡il"

an \1e..,i, o l\1e~ia\ nacido en Belén en Helén de J uda.

ao l\1c"i. o l\fe:-.ías n:-icido en Belcn f'n Belén <le Jud;i.

Nunhas pallas deitadiño en coiríños solo está

senda dono deste mundo e Señor de cuanto hai.

Eiqu1 .. ve in" os ga!eguii1o~ que viñeron <idorar

ao ~1e:-.i. o t\1esía:, nacido en Belen en Belen de.JucLi.

no tv1e-;i, o f\-1e'>ia~ nncido en Belén en Belén de_] ud;i.

Page 184: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 185: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

ÍNDICE DE TEMAS

Arqueología

Gómez Vila, Javier, focos cristianos en la uía Lucus Augusti-Aquis Querquenis 25 227-240

Agricultura

García Berrius, Julián, Viñedos en el Cam¡ms de Lugu 25 265-278

Riguciro, A. y Mosquera, i\1.R., Los lo­dos de la depuradora de Lugo y las pra­deras 24 91-98

Arte c:astro f'ernándcz, Celia, Pintores lucen­ses en la segunda nzitad del s. XX 24 39-62

Iglesias Almcida, Ernesto, Nuevos da­tos sobre San Antonio de Mon(ortc 25 329-336

Bibliografía Méndez Pércz, José, Libros de la Cate­dral de /,ugo fil el A H N 24 177-196

Rodríguez Sánchez, Manuel, Los "Elze­t1iros" en la biblioteca del Sen1Í1Zr..1rio 25 319-328

Biografía c;onzález Ft:rnándcz, Bcgoíla, Don Al­fredo Lorenzo ("(~ornide") 24 119-124 Pin Díaz, Alejandro, O lugués J,uís Tre­lles, fúndador da A.N.F. 2S 369-375

Portilla, Pedro de la, Mart1ú Stirn1ie11to, 1no11ie benedictino 24 27-38 Varcla de Vega, Juan A., El lucense ].A. Ril'.uleneyra, últinzo obispo de Vallado­lid 25 251-264

Comunicación

Xiz, Xulio, Historiu de Teleuisi<ín Lugo 25 215-225

Educación

Navarro Longo, Ricardo, Escuelas, aca­dcnúas y pasantías 24 63-74

Heráldica

Ahel Expósito, José Manuel, Escudos de Lugu 25 279-292

Fcrnández Pulpeiro, José Carlos, La Di­putación de Lugo y su heráldica 24 131-140

Historia

Ares Vjzqucz, Nicandro, O rei Fenzan­do l l dóalle a un cocngo lucense un nzosteiro 24 159-166; Fundaci<ín do n1osteiro de S. Fstevo de Riuas de Miiío 25 "159-368

C:arriedo T ejedo, Manuel, La l·orona­ción de Ra111iro I en Lugu 25 345-358

c;arcía Porra!, Juan Carlos, Men1oria das revoltas carlistas nas cruces de Goiás24 141-158

Fraga Vázquez, C~onzalo, () arcipresta­do de Rehoredo-Ventosa (ll! 24 75-90

Poesía

Lois Diéguez, A casa berce e lanza no poen1ario "()nfalos" 24 125-130

Xoco de Rao, l'oes{as 1r.1 Rcuista "Tío Pepe" 25 "B7-344

Toponimia

Are'i V;izquez, l\:icandro, Toponhni'-1 do conccílu de Ril'as de Sil 24 99-108; Toponin1ú1 do concclln de Friol 2S 292-.118

Tradicións

An1igo c;onzález, Anahcl, Cerudntcs (Lugo), un conl·ello de lcnda 24 167-176

Page 186: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

ÍNDICE POR AUTORES

AREL EXPOSITO, José Manuel - t-scudos de Lugo: n1ostras heráldicas 25 279-292

AMIGO GONZÁLEZ, Anabcl - (;eruantes (Lugo), un concello de lend.1 24 167-176

ARES V ÁZQUEZ, Nicandro ·roponánia do concello de Rilh1s de Sil

2-1 99-108 - () rci Fernando l l d<Jallc '1 un cocngo de l.ugo un 111ostciro 24 159-166 - Toponi111ia do conccllo de Friol 25 292-.l/8 - F1111dacúí11do1nostciro de Ril 11.-1s de Mi-110 2S 359-368 - Ahcllcir.i} .:J)iccfrnu1rio del Quijote (Re­censión) 25 3 99-400

CARRIEDO TEJEDO, Manuel - La coro1h1cú)n de Ranliro I en J,ugo 2S 34S-3S8

CASTRO FERNÁNDEZ, Celia - Pintores lucenses en ILI segunda 111ih1d del siglo XX 24 39-62

DELGADO GÓMEZ, Jaime - BAC': }Jistoria de las dúíccsis de Lugo, Mondoiledo y ()urense (Recensión) 2S 396-397

DIÉGUEZ, Lois - A e.isa, herce e !.11na no poen1ario "()11-¡;1/os" 24 12S-l.l0

fRAGA V ÁZQUEZ, Gonzalo - (_)arciprestado de R.c/1orcdo-Vc11tos.1 (11) 2~ 75-90

FERNÁNDEZ PULPEIRO, Juan Carlos - La Diputücir)n de Lugo y sus cn1hle­

n1.is heráldicos 24 131-140

GARCÍA BERRIOS, Julián

- Viticultura en el (~anz/nts U. de Lugo 2S

265-278

GARCÍA GARCÍA, Daniel - J-'.uni/ia e n1atrin1onio />ara o tcrcciro

nlÍlenio 24 109-118

GARCÍA PORRAL, Juan Carlos - A1en1oria d.1s rel'ultils cdr!istas 1z.1s cru­

ces de (;oiás 24 141-JSS

GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Begoña - [)011 Alfredo l .orcn::,n (" (;ornide "), un

lucense 24 119-J 24

GONZÁLEZ MURADO, Óscar - Portill.1, Pedru de fu: Misceláncu sL1n10-

11c11sc (Recensión) 24 196

- ()11cga Lá/1c:::_: Poi, fh1Ís de t·o/i11ds (Re­

censión) 24 /97-198

- Arias Viíu y otros: Historia de Lugn (Re­

censión) 24 /98-/99

- A ranza 11i.1tcrn.i de S. ]osé M<.IrÍd de

Suegns 2S 241-250

GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, Camilo - (;ucrr.1 Musquera. ].: El coro de la C:u­

tcdral de Lugo {Recensión) 24 197

Page 187: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

INDICE l'ClR AUTURFS 40S

- Sancrist<íhal S.: Monasterio de la Con­cepción de Mondoñedo (Recensiún) 25 .l95 - Abuin, V.: Historia do Corgo l (Recen­sión) 25 J96 - PANT()N, A Rota do Ron1Jnicu (Re­censión) 2S 399

GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, M" Teresa - A.X. Estraloxos: Lendas e tradicións da Riheira Sacra (Recensión) 24 200-201 - Vázquez, H.: Héroes del Tercio de (;a­l/egos (Recensión} 25 395-l96

GÓMEZ VILA,Javier - Focos cristianos primitivos 25 227-240

IGLESIAS ALMEIDA, Ernesto - Nueuos datos sobre el retablo de S. An­tonio de Mon(orte 25 329-336

LEIVA TORREIRO, Miguel - ()tero-Yglesias,}.: Museun1 (Recensión) 24 202 - LrJpez Presedo, N.: Ángel Johan, retra­to de un artista (Recensión) 2S J97-398

LÓPEZ RODRÍGUEZ, Marisol - Estudios de Cunzunicación: Reuista do Consello de c:uftura (;alega (R.cccnsión)

24 201

LUGILDE RODRÍGUEZ, M" Jesús - Abrindo as port.is iio San ¡-.·roilr..ín 1999

24 199 - Ahrindo as portas ao San Fruihín 2000 24 200

MATO MATO, Xcsús - ].(ípez-(;a/n .fosé: ()bras n111sicdlcs de

Juan Montes (Re1.:ensión) 24 /9S-J96

- Ahrindo as portas ao San Froi/Jn, 200 I (Recensión) 25 J9.f

MENDEZ PÉREZ, José Libros de la c.1tcdral de Luxo c11 el

A.H.N. 24 177- 196

MOSQUERA LOSADA, M" Rosa - Los lodos de fa depuradora de ],ugu y las praderas 24 91-98

NAVARRO LONGO, Ricardo - Escuelas, acadenúas y pasantías 24 63-74

PARADA SEQUEIROS, Eva - A asistencia social en (;ahcia na idade moderna 24 9-26

POLÍN, Ricardo - c:arhallo, X.M.: Contrato nulo (Recen­>ión} 25 .l9.l-.l94

PIN DÍAZ, Alejandro - () uiueirense Luís Trelles, fundador da A.N.E. 25 l69-.l75

PORTILLA, Pedro de la - Martín Sarrnientu, n1011ie hcnedú.·tino 24 27-38

RIGUEIRO RODRÍGUEZ, Antonio - l .us lodos de la depuradora de Lugo y las praderas 24 91-98

RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Manuel - "f.lzel'iros" en la Bihliotec.i dC'l Senli­nario de Lugo 25 319-328

VARELA DE VEGA, J. Antonio - El lucense ].A. de Ril'adencyra, obispo de Valladolid 25 251-264

XIZ, Xulio - Historia de Teleuisir)n Lugo 25 215-226

XOCODERAO -Pocs[as lhl Rel'iSlll "T[n Pepe'', de Fon­sagrad,1 25 337-344

Page 188: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 189: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

COLABORARON

JOSÉ M. ABEL EXPÓSITO

NICANDRO ARES V ÁZQUEZ

MANUEi. C:ARRIEDO TE JEDO

JAVIER GÓMEZ VII.A

JULIÁN GACIA BERRIOS

OSCAR GONZÁI.EZ MURADO

ERNESTO J(;LESIAS Al.MEIDA

ALEJANDRO PIN DIAZ

MANUEL RODRÍCUEZ SÁNCHEZ

JUAN A. V AREi.A DE VEGA

XUl.IO XIZ

REC:ENS!ll1' DE l.IBROS

Topógrafo; Inve~tigador.

Lic. en Filosofía; Investigador.

Investigador.

Lic. en Xeografía e Historia; investigador.

Ingeniero Forest~li; Profesor.

Lic. en T coloxía.

Archivero de Tuy.

Profesor; Lic. en Fil. Clásica.

Profesor; l)ocror en Fil. CLí.sica.

Dr. en f)erecho, Lic. en Sociología;

Acadérnico de Bellas Artes.

Fx-l)irc.._·ror de TVL.

Jo<;é !\1:' Pin ,\tillares, Ca1nilo (;onz:ilez

Rodríguez, J\"tigucl Lciv,1, rvt:' Tcrc::.a Gon­

z .. í.lcz RodrígucL, Xcsús .\.'lato, '.\Jicandro Ares, Ricardo Polín, !V1aría Dolores Car-

1nona Álvan:z.

Page 190: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,
Page 191: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · "Tamén, se non somos capaces de facer un experimento de televisión lo ... creamos a comezos de 1996 o naso propio medio, ... mación,

Edición patrocinada por:

^1 IMTA CONSELLERÍA DE EDUCACIÓN.^^GAucilw EORDENACIÓN UNIVERSITARIA^ ^ Dirección Xeral de Política Lingüística

EXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO

EXCMO. CONCELLO DE LUGO

érUNDACioN CAÍXAqALICIA