Biografías HistóricasUNHA HISTORIA DO CINEMA GALEGO

c h a n o p i ñ e i r o

Xoán Acuña

Agradecementos: En primeiro lugar, ós pais de Chano, dona Soidade Martínez Garrido e

don Manuel Piñeiro Landeiro, quen, facendo un aparte no seu dolor, proporcionáronme

datos inestimables e fotografías Familiares do seu filio. Agradezo tamén a inaprezable axuda

de Miguel Suárez Abel e de Uxía Blanco, amigos de corazón e colaboradores de Chano; así

como de Xaime Rial, responsable do programa de cine radiofónico "A Xanela do Maxín". E,

sobre todo, agradezo o esfórzo e atención de Mariluz Montes Quireza, viúva do director, e

de Anxel Viñas, amigo e fiel colaborador nas tarefss de producción nos últimos anos do

autor de "Sempre Xonxa".

t;) Xoán Acuña

© Edición do Cumio, S.A.

Travesía de Vigo, 156 - 1°

36206 Vigo

Maqueta: Margarita Poulos

Cuberta: Manuel Santos

Filmación: Valcograt,, S.A.

Irnpresión: Numen

Encadernación: Triñanes

Depósito Legal: VG-389-99

C.S.B.N.: 84-8289-081-6

Reservados tódolos dereitos. De conformidade eo disposto no artigo 534-bis do Código Penal vixente,

poderán ser castigados con penas de multa e privación de liberdade, quen reproducira ou plaxiara, en todo

ou en parte, unha obra literaria, artística ou científica fixada en calquera tipo de soporte sen a preceptiva

autorización.

Limiar

Chano Piñeiro representa corno ninguén a teima por acadar uncinema propio para Galicia. De ter pensado na utopía imposible, vallaa redundancia, quizais nunca se tería posto mans á obra. Púxose, loitoue dcmostrou, con Mamasunción, con Sempre Xonxa, que tamén podeexistir un cinema galego. E universal.

Chano comprendeu que precisamente no "localismo" benentendido atópase a esencia da universalidade. Era consciente de queun pobo, unha cultura que pretenda sobrevivir na voráxine visual donovo milenio, ten o deber inexcusable de artellar un xeito propio deamosar a súa idiosincrasia a través da imaxe. Repetía unha e outra vezque un país sen imaxe, sen cinema, é un país morto.

Coa súa obra —por moi criticable que poida parecer desde unpunto de vista formal ou narrativo—, de incuestionable valor (nas dúasacepcións da palabra), puxo as primeiras trabes, aínda cativas perorexas, dunha nova vitalidade, un "rexurdimento" audiovisual queabrollaba paseniño pero con forza na nosa terra. En resumo, un novopulo, senón definitivo, esencial, para artellar unha verdadeira industriado cinema; pensada, escrita e falada en galego, producida e realizadaen Galicia.

E, con esa obra, coas lúas películas, deu comezo a proxecciónda nosa imaxe arreo do mundo. "Quen nos la dicir hai un ano —decla-raba en 1985— que Mamasunción la chegar a Australia, a Francia, aRusia, a Alemana, a Polonia, a Cuba, a Inglaterra... Botariámonos arir. Sen embargo, al estamos; escoitando f.Falargalego nas pantallas decine do mundo, dicindo dalgún xcito: Aquí estamos nós".

Xa que logo, polo que Chano Piñeiro representa, eixo e puntode inflexión (e, por que non, de reflexión) na andaina do invento dosirmáns Lumiére na nosa terra durante estos primciros cen anos, é poloque coidamos que a súa traxectoria vital e profesional forma parteindisoluble do desenvolvemento do feito cinematográfico no nosopaís. A partir da súa figura, especialmente des que estrea Sempre

Xonxa, a primeira longametraxe galega, podemos falar dun antes e undespois na historia do cinema en Galicia.

Deste xeito, a recuperación da memoria histórica —sempretan feble, aínda no tránsito de poucos anos— no que atinxe a uncineasta da transcendencia de Chano, Picaría tollcita sen unha mínimaatención ó contexto xeral histórico-cinematográfico. Un contexto quenon só abrangue os anos que lle tocou vivir, carro décadas curtas perointensas, senón que cremos ten que se Pacer extensible ós máisimportantes feitos e cineastas que o precederon. E, incluso, ós quehoxe continúan un labor no que, en cenos aspectos, Chano foi pionciro.

En ningún caso pretendemos que esta lembranza-homenaxesexa exhaustiva, pero si o máis representativa posible no que atinxe ósnosos egrexios persoeiros no eido cinematográfico. Fóra de análisesfílmico-históricas ou de complexas problemáticas metodolóxicas,derivadas das etapas menos coñecidas ou estudiadas do períodoobxecto de repaso —que quedan á marxe das máis sinxelas intenciónshistórico-biográficas deste libro—, o que nos move é un afán de divul-gación da nosa historia recente, tomando como eixe central, polosmotivos xa expostos, a biografía de Chano.

Cómpre engadir que nesta aproximación facemos fincapénaqueles cineastas máis preocupados pola consecución dunha cine-matografía netamente galega, malia que a meirande parte Beles eranconscientes de estar a traballar por un solio demasiado lonxano, candonon utópico. Sen embargo, como resulta obvio, non só non esquecemosós galegos máis significativos no eido do cinema español, senón quepensamos que en moitos casos resultaron fundamentais para o devir,pasado, presente e futuro, do audiovisual galego.

Por último, e xa que do transcorrer do tempo estamos a filiar,é de xustiza recuperar a figura de Chano como símbolo dun momentohistórico recente de vital importancia, no que o cinema galego,

por fin, comezou a ollar algunhas faíscas alumeando nas tebras da súahistoria. Unha historia con máis sombras que luces, sen dúbida, peroque en abstracto, sen o valor humano dos seus protagonistas, aíndaresultaría máis escura e afastada, máis esquencida. Chano abriu unhafonda de luz, amosando o carreiro polo que outros honres e mullerespoidan sentir o orgullo e a satisfacción de traballar por un país mellore máis moderno. É dicir, un país máis respectuoso de seu, quepreserva as súas tradicións, a súa cultura e a súa lingua, máis ceibe etamén máis solidario na complexidade multinacional e pluriculturalda Europa do novo milenio.

Coa ollada posta no vindeiro século de indubidable hexe-monía visual, Chano Piñeiro acendeu o tacho dende o seu espiritohumanista, como fabulador e contador de historias, como galeguistade alma, corazón e vida enteira. E corno boticario e, por suposto,director de cine, reivindicando o vello oficio de cineasta para artellar aGalicia do futuro.

Introducción

O cinema chegou a Galicia en 1896. Concretamente, no mesde setembro dese ano tiñan lugar na Coruña as primeiras proxecciónsdo invento que os irmáns Lumiére viñan de presentar tan só novemeses antes (28 de decembro de 1895) no Grand Café de París. Seguiríalogo, nos meses iniciais de 1897, a presentación da nova técnica de "fotografla en movemento" en cidades como Pontevedra e Vigo.

Cando menos resulta curioso constatar a celeridade con que osaparellos de proxección de imaxes animadas —denominados nosprimeiros anos como cinematógrafo, do grego "Icinema", movemento,e "grafein", escribir—, daquela un puro espectáculo de barraca de feira,chegaron ó noso país bretemoso da fisterra atlántica, arredado dasrotas do progreso e, xa que logo, mergullado nun secular e abraianteatraso socioeconómico.

Asemade, chama a atención o rápido auxe dos primeiros anos,que contrasta fortemente coa decadencia posterior, cando Galiciadeixou de existir, case literalmente, a nivel estatal. Sobre todo na etapada dictadura franquista, época na que o esquecemento abrangue atódolos ámbitos da cultura, da economía e da sociedade en xeral,esmagada de corpo e mente baixo a pesada laxe da "longa noite depedra" que denunciou o poeta Celso Emilio.

Non obstante, houbo tres factores que contrihuíron a que axiñaos galegos puideramos ser testemuñas directas dos primeiros pasosdunha industria que logo sería coñecida cun engaiolante e axeitado (tendo en tonta os seus compoñentes oníricos) eufemismo: "fábrica desoños".

Eses tres factores foron, primeiro, a vocación internacionalis-ta de cidades como A Coruña e Vigo, dúas urbes de marcado carácterliberal que aproveitaron a vantaxe da súa proxección exterior a travésda vía marítima. Non por casualidade foron, e aínda son, as dúascidades máis importantes no que atinxe ó desenvolvemento do cinemana nosa terra (malia que a metrópole do norte come hoxe con centros eapoio oficial mentres a do sur segue obrigada a ir "por libre").

O segundo factor foi o carácter itinerante dos pioneiros, quepercorrían o país cos seus aparellos de proxección, e máis adiante fil-mación, ás costas. Andaban polar cidades, vilas e aldeas galegas ata oúltimo recuncho, montando os seus espectáculos de "imaxes enmovemento" (nunca mellor dito), que darían paso, pouco máis tarde, óschamados "pavillóns fixos". Doutro xcito non tería sido posible tanaxiña ese espallamento, dada a atomización poboacional de Galicia.

E terceiro, e máis importante, a circunstancia, incluso casual (algúns viñan de fóra), de que coincidiran naqueles primeiros anos nanosa terra persoeiros da talla de José Sellier, Isaac Fraga ou José Gil.Estes cineastas pioneiros, cunha crenza celta no futuro do negocio,confiaban a todas luces nas posibilidades do invento. Non só comoespectáculo de feira, senón corno un novo medio de expresión e, aposteriori, difusión de ideas e cultura —en contra da opinión dalgúnsintelectuais que, corno o escritor Milan Kundera, aínda hoxe manteñenque o cinema foi xa nos seus comezos "o principal axente deembrutecemento das masas"—, polo que axiña sería coñecido como asétima das belas artes. E, aínda máis: a última en chegar pero a pri-meira en englobalas a todas.

A Sellier, hispano-francés que filmou na Coruña as primeirasimaxes do cinema galego e español; a José Gil, que dende Vigo levou oseu negocio de producción e exhibición de películas, que el mesmofilmaba, por todo o país galego, e incluso entre os emigrantes deAmérica do Sur; e a Isaac Fraga, que dende Santiago espallou o seuimperio por Galicia e varios lugares da península, seguirían despoisoutros sobranceiros personaxes.

C) máis importante, pola proxección española e internacionalda súa productora Suevia Films, foi o vigués Cesáreo González, des-

cobridor das "grandes estrelas" do cinema español dos anos corenta ecincuenta. Entre os directores atopamos nomes senlleiros, como os deAntonio Román, Manuel Mur Oti, Ramón Torrado, José Suárez,Ramón Barreiro ou Carlos Velo. Este último, científico e cineastaourensán, fondamente sensibilizado coa terra, é posiblemente o máisimportante dende o punto de vista da futura creación dun cinemanetamente galego.

Nos extertores do réxime franquista, aproveitando o pulodemocrático que agroma na convulsa sociedade española de comezosda década dos setenta, xurdeu no ciclo da imaxe unha nova esperanzapara a nosa terra. O punto de partida foron as primeiras Xornadas doCine en Ourense, celebradas en xaneiro de 1973. Nelas encetou a súaandaina a conciencia unitaria cara a consecución dunha cinematografíade fonda raigame galega, que teima por loitar a pro] do feitodiferencial autóctono, rescatando en tódalas ordes o patrimoniotradicional e cultural do país a través da afirmación nacionalista. Autilización dun soporte audiovisual de seu era a premisa básica danova Galicia.

Neste contexto é onde entra en escena —como ser humano,como galego e como cineasta— a figura de Chano Piñeiro.

Seguide fzcendo películas. Quizais sexao único xeito de sobrevivirdes. Porque,¿que amos Pacer se non tenlos sollos?

Chano Piñeiro

1. Forcarei (1954-1969)

— Infancia e mocidade dun cineasta galego.— Primeiros contactos coa maxia dos Lumiére.

Luciano Manuel Piñeiro Martínez, Chano Piñeiro, viu a pri-meira luz na medianoite —paradoxalmente— do día 12 de outubro de

1954, en Santiago de Compostela.O neno non pode nacer na casa de Forcarei, corno desexan os

seus pais, Soidade Martínez Garrido e Manuel Piñeiro Landeiro.Problemas no embarazo aconsellan á nai librar na seguridade dun

hospital. Naqueles intres, Galicia vive unha época escura, anodina, de

ausencia de liberdades. Pero a vida renace e xurde a esperanza. Unhafeble raiola de luz...

Deixemos que sexa o futuro boticario-director quen nos re-corde, coa sinxcleza do seu poético lembrar, coa retranca que Ile erapropia, as circunstancias en que veu ó mundo o neno Luciano.

"Nacía ás 0.05 do día 12 de outono do ano de Deus 1954. Nomeu carnet de identidade di que nacía en Forcarei, que fii onde meinscribiron, pero en realidade, miña nai pariume no sanatorio de SanLourenzo (creo que xa non existe), en Santiago de Compostela. Inda meacordo claque/ famoso edificio de pedra traballada por bos canteiros,das súas escaleiras de entrada, da súa luz Zeda, filtrada polas follas dasvellas árbores xigantes. Canelo nacín, non cheguei pesar os 2,5 quilos.Foi un embarazo moi dificil, pois, despois dunha arneaza de aborto, amiña nai botou os carro últimos meses deitada na cama. Non tivenirrnáns. Son vinculeiro."

Chano Piñeiro era filio e neto de boticarios, de Pontecaldelas "

de toda a vida". O seu avó materno, don Benito Martínez Franco, fixeraa carreira de farmacéutico —lembraha o propio Chano— "por-que eraFigueroísta": "Casara coa miña avoa, fila dun emigrante ó Perú e dunhamexicana posiblemente descendente de xudeus, pois se apelidaba Coello". Dos seus tataravós Elisa e Manuel naceu, nunha arrepiante noite detreboada, a súa avoa María. Por iso Chano dicía que era "falla dunlóstrego". Cando o pai de Chano contaba tan só un ano, o seu pai —oavó paterno do futuro realizador, don Manuel Piñeiro Boullosa— finouno Brasil, país ó que emigrara había xa moitos anos.

Pontecaldelas, onde pasaba tódolos veráns, é un lugar de es-pecial relevancia na traxectoria vital de Chano. E non só pola xéneseou orixe familiar —de ahí procede tamén a suá nai, dona Soidade—. Avila fixose imprescindible nos escasos momentos de acougo e lecerdos últimos tempos, cando Chano busca descanso e refúxio naquelasfermosas e queridas paraxes. O seu paraíso perdido, ó que regresadecote fuxindo das estresantes rodaxes, do traballo na súa botica deVigo, ou do trafego entolecido e fumegante das cidades galegas, moilonxe xa das tranquilas da súa infancia e mocidade.

Pero a vila máis importante dos primeiros dez anos de Chano éForcarei. Nela teñen os pais a botica e polas súas veigas, campías ecorredoiras transcorre a etapa da vida que deixa máis pegada nel: `

Non sei quen dixo `a miña patria é a mirla infancia'; tiña razón".Chano calienta decote en tódalas notas biográficas, non exen-

tas de cerca tristura de fondo —nostalxia, quizais, desa parte de pure-za e inocencia que morre coa infancia—, pero sempre inzadas dehumor e retranca, que é "natural de Forcarei". E así figuraba no seudocumento de identidade, e de alí se considerou sempre. Malia quetamén de Pontecaldelas, e de Rubillón, e de Vigo, de Santiago..., deGalicia enteira.

O pequeno Chano era un rapaz inquedo e rebuldeiro; quizáispor ser fillo único, un chisto mimado, nervioso, que berraba por cal-quera cousa. En Forcarei asiste á encola pública de dona CaneeCubela, unha mestra rural coa que mantería, durante toda a súa curtapero fructífera existencia, unha relación epistolar de respecto e ami-zade. 0 neno Luciano era un bo estudiante, mellor nas asignaturas

de letras que nas de ciencias, que sempre Ile pareceron unha obrigainnecesaria.

Era aquela unha época dura e fría, e non somentes porquenevara arreo nas montañas e vales da, por outra banda, fermosa Terrade Montes. Aínda tardaría en chegar o desenvolvemento industrial definais dos sesenta. A nosa década dos cincuenta tiña máis scmellanzasco neorrealismo italiano da posguerra mundial que coas fastuosasproduccións de Hollywood que daquela chegaban, con corta mesura,ás pantallas galegas. Pero os soños do sativo Chano aínda estaban moilonxe do cinema. A realidade impoñíase teimosa.

Malia que nunca pasou apuros porque era o f illlo único doboticario da vila, o rapaz espertaba á sensibilidade, decatábase dascousas. Outros compañeiros non o tiñan tan doado. Moitos nonosasistían á escola en zocos vellos e roupas luidas, a penas protexidosdos rigores invernais, e algúns víanse na obriga de percorrer dema-siados quilómetros por congostras e corredoiras lamacentas dende asaldeas circundantes ata chegaren á vila. Os invernos eran longos erexos. As folerpas de neve caían chumbizas vestindo de branco ascercanas serras do monte Cregos, perdendo toda a súa poesía ante adramática situación de moitos rapaces. Aínda tomaban, dunha vellapota fumegante, o leite en po que mandaban os americanos do plan

Marshall —¡canto apreciaría máis adiante a feroz sátira artellada porBardem e Berlanga, parida dous anos antes de el nacer!—, alimentoque viña substituir ás famosas latas de sopa Campbell dos primeirosanos da posguerra española.

O Heno Luciano, miúdo e vivaracho, miraba e calaba. Quizaisna intensidade daquela mirada que se abría ó mundo, daqueles ollosinocentes e sempre brillantes, soñadores, estaba a tomar os apuntesinconscientes de futuros guións. De historias e recordos que marcaronós nenos galegos de tantas xeracións perdidas.

Entre a xoldra, as bromas e a ledicia inconsciente dos seuscompañeiros de pupitre, sentíase só. Marxinado. Os prexuizos daépoca, as erróneas interp.rctacións —moitas delas asumidas con natu-ralidade polos país— sobre a educación nunha lingua allea ós nenosgalegos, fixeron sufrir ó rapaz, sensible, malia que, fóra da escola,fedello e rebuldeiro. Vinte anos máis tarde, Chano lembraria:

"Nunca fun capaz de ser un máis dos meus compañeiros,porque o meu pai era o boticario e eu Lijaba castelán. Moito máis tarde,dinme tonta de que me marxinaban porque eu non [alaba galego. Miñanai, sobre todo, consideraba o Llar galego (alar mal. Por ser meu paiboticario, fixome estar ata os dez anos na estola de párvulos de donaCarmen, porque o outro mestre era un besta-burro que Ile zoscaba ósrapaces. Foi un acerto".

Anos despois, o director reflectiría na pantalla unha grandeparte destes recordos en Sempre Xonxa.

Os primeiros contactos coa maxia do cinematógrafo tívoos ofuturo director dende o "galiñeiro" e as ringleiras en bancadas dopequeno cine da vila, o "Colón". Tamén, nos veráns, o "Capitol" dePontecaldelas tivo moito que ver cos ritos iniciáticos de Chano neseenfeitizante mundo de coños que xa nunca o abandonaría. Daquela, eraa cita inapelable de cada domingo, a entrada a peseta e os frecuentescortes na película.

Naquelas salas cativas, pragadas de pipas e berros, ateigadasde rapaces alporizados e rebuldeiros que rían e choraban a cachón,sofrían e tremaban en sincrónica comuñón case mística, espiritual,Chano descobriu o feitizo que reflectía a pantalla cando a lumieiraencetaba o seu feixe de historias lonxanas, exóticas e marabillosas. Endefinitiva, a fascinación polo que acontecía naquel anaco de brancasaba pendurada do teito: unha de aventuras mariñas ou na selvaafricana, unha de romanos, unha de vaqueiros... sempre co "malo",traidor e ás agachadas, pretendendo escachicar ó "chico" dun tiro —eran outros tempos e, alomenos no cinema, daquela nunca gañaban osmalos, que tiñan todos unha puntería nefasta—; ou, aínda máisabsurdo, tentando roubarllc os aloumiños e bicos (coreados conrisotadas e grande envexa dende a fila dos "mancos") da "chica" deturno —maiormentc Virginia Mayo, Yvonne de Carlo ou Janet Leigh—, que pasiva e arelante preludiaba o "the end" confortador. Ledicia,risos e algaradas co Gordo e o Fraco ou Charlot, que tamén oemocionaba ás veces, como aqueles melodramas mexicanos do "Indio"

Fernández ou as películas de Marisol, coa que lle luxe a primeirabágoa na escuridade. Sensación primixenia, quizais aínda

incosciente, de que o cinema era "algo máis" que un simple entrete-mento dominical.

Hoxe, aqueles dous cines da súa infancia xa non existen.

En certo xeito, fóra da sala escura, o pequeno afeccionadodescobre a maxia do cinema dende a súa vertente técnica. En con-creto, a través da fotografia, aspecto este que tan axeitado habíalleresultar na rodaxe daquelas primeiras e improvisadas películas nas que,por forza, asumía os labores de guionista, cámara e foquista, ademaisde director.

A este respecto, en máis dunha ocasión, Chano comentáralleretranqueiro a quen isto escribe: "Naqueles tempos —falabamos dosseus primeiros pasos cunha cámara ó lombo— eu era o que se chamaun verdadeiro autor. Non tiña problemas con ninguén. Empecei conpelículas malas en super oito, que, de tódolos xeitos, paréceme que sonaínda hoxe a menor escola da longametraxe. Eu son autodidacta e, xaque logo, sonche máis intuitivo que práctico. Pero daquela controlabatodo. Mira ti se era unha vantaxe, que nos Estados Unidos non mehouberan deixado traballar. Aquí, xa ves, non tiña atrancos no ciclosindical por incompatibilidade de tarefás..."

É innegable que sen pretendelo, sen medios e —corno benrecoñecía— sen unha grande formación ou afección cinematográfica,Chano foi case un pioneiro do cinema máis fondamente galego.

Pero non adiantemos acontecementos. Estabamos có Chanoneno, enfeitizado polar primeiras imaxes nunha pantalla, e engaioladoe curioso polo seu descobrimento da vena técnica fotográfica.

A historia foi que os pais de Chano tiñan alugado un piso nacasa de Manuel Barreiro, rcloxeiro, fotógrafo e, cando a ocasión orequería, operador de cine. Vivían, xa que logo, no mesmo edificio eChano fixo boa amizade cos finos, Manuel, Xosé Luís, Isabel e Pablo.Este último, que era aproximadamente da mesma idade, ademais degrande amigo, converteríase co tempo no experto en son, productormusical e excelente autor de boa parte da música dos seus filmes.

De Xosé Luís, que tamén era afeccionado á música e domi-naba varios instrumentos (tocaba o órgano na misa), aprendeu Chano,xa nos anos mozos, a tocar coa guitarra cancións dos Beatles. XoséLuís Barreiro tiña un grande humor. Sabía contar os mellores chistesda Terra de Montes c, co tempo, chegaría ser vicepresidente doprimeiro goberno autonómico da Xunta. Pola súa banda, a carón deIsabel, o espilido rapaz descobriu, con tan só cinco anos, osinsondables misterios que agacha o cuarto escuro. 0 señor Manuel,

e sobre todo a súa filla, dez ou doce anos maior que Chano, amosaronó curioso cativo tódolos segredos da arte fotográfica: os aparellos derevelado e positivado, as posibilidades case infinitas dunha vellaampliadora de foco manual, os pruídos cheirentos do misterio, asbotellas de líquidos de cores con nomes raros de laboratorio... Pócimasde maxia que fan rexurdir naquela coya profunda de Merlíno milagre das caras e os corpos, as rexas poses familiares e as paisaxescoñecidas ou estrañas aparecendo de sotaque no branco papel, cornopor encantamento... Preludio inconsciente e inicio precoz no veleno doceluloide.

Chano lembraba decote aquel rempo esvaído no vento damemoria. "Lembrarnos o que máis nos identifica"; dicía. Horas desuspense e complicidade, de inquietude e felicidade. Días e meses quevoaron raudos e felices a través dese país da irnaxinación e da espe-ranza que algúns chaman Infancia —"a patria do honre", que escribíao grande poeta Rainer María Rilque—. Unha terra lonxana e queridaque non volta endexarnais. Agás, quizais, na rnaxia onírica do cinema.

Cando compre os dez anos, o pequeno Luciano deixa a encolade dona Carme e os seus pais mándano interno para o colexio SanNarciso, os Paules, de Marín. Era a primeira vez que se achegaba ómar. Pero custoulle deixar Forcarei. Daquela, con á penas unha déca-da cumprida, a infancia dáballe as costas, agora xa para sempre.

Na vila mariñense pasouno bastante mal, sobre todo o pri-meiro ano. Así o recordan os pais: "Nunca debimos intervalo naquelcolexio. Chano sempre Poi un neno feble e mor sensible. Deprimíasemoito. Só recuperaba a súa alegría canelo o ramos buscar para volcar zíaldea pulas vacacións. Quizais naqueles anos coniezou a incubar a súaloriga doenza... ".

Naquel centro de estricta educación relixiosa á auriga usanza,e non menos acostumada ración ideolóxica, agachada baixo o eufe-mismo reaccionario da F.E.N. ("formación del espíritu nacional"), fixoChano o Ingreso e o Bacharelato. Deixou atrás a líberdade da aldea evolveuse un rapaz serio e calado.

"Fun un rapaz "estudioso e formal" —recorda Chano—, quesempre andaba cos brazos cruzados tras filas que tiñamos que Pacerpara calques cousa. Serio, calado, con matrículas en conducta e en

aplicación, ademais dalgunha outra en calques asignatura que nonfiase de ciencias. Xogaba bastante ben ó fútbol, era o capitán do equipo

do curso. Alí oven a miña primeira "noiva" e limitas prinieiras cousas.Era un colexio de curas, con disciplina, formación relixiosa e do espiritonacional. Eu son un reaccionario daquela educación".

Os anos sesenta, tan revolucionarios e prodixiosos na míticapopular por tantos conceptos, non significan para o futuro directormáis cá unha época escura, anodina e totalmente esquecible. ComoGroucho Marx, Chano confesaba que houbera regalado esa parte dasúa infancia a quen a quixera, facéndoa desaparecer dunha plumada.Fóra do seu mundo novo e che() de promesas, un xeneral —din quegalego— celebraba daquela por decreto os "25 años de paz".

Algo máis dun lustro despois daquel evento, Chano, adoles-cente espilido e xa algo escéptico, remataría o hacharelato e ingresa-ría no colexio La Salle, de Santiago, para facer o Preu, preparación deingreso ós estudios universitarios que realizaría íntegros na cidade doApóstolo.

2. Das fórmulas maxistraisó cinema (1970-1975)

— Estudios de Farmacia en Santiago.— A importancia dun agasallo de voda.

O enfeitizo pola coñecida mundialmente como a sétima das artescomezou para Chano Piñeiro cardo xa levaba tres ou catro anos cnSantiago. Logo de estudiar Prcu no colexio La Salle, do que non gardaun bo recordo —só as escapadas a Forcarei e as tempadas estivais enPontecaldelas, onde ó final se instalou toda a familia, proporcionábanlleos seus únicos momentos de lecer—, en 1971 ingresa en Fonseca nafacultad& de Farmacia.

Compostela respira daquela a resaca do mítico maio do 68. Unhanouvelle vague revolucionaria chegada da Francia sempre avangardistaque espertou un chisco do seu letargo á centenaria universidade —tantocorno a represión franquista llc deixou, claro está—. Por alí abrollan osrapaces de Voces Ceibes inaugurando a "nova canción galega" —elanzando arrogantes ó aire as reivindicacións socialistas e nacionalistasdos poemas de Cebo Emilio Ferreiro.

Chano renace de novo ante unha cidade "caixón de xastre" quelle ofrece un fascinante espectáculo, ata entón descoñecido para el. UnhaCompostela na que se misturan ideas, modas e modos, éticas e estéticas,novos estilos musicais e vellas ideoloxías renacidas das cinzas, cal avefénix que ademais semella presaxiar a morte do dictador. Das canciónsde Los Tamara —coa inesquencible voz de Pucho Soedo— ás carreirasdos "elementos subversivos" universitarios dian-

te dos "grises"; dos guateques á canción-protesta; das mobilizacións daUPG e mailo PCI á guerra do Vietnam; da música dos Beatles ó "maleelove not war"; da yenka e a eclosión hippie, coas Búas longas guedellascontestatarias (que Chano tamén exhibiu logo de abondo), ós pantalónsde "campó" ou "elefante"; da Brigada Político-Social ás tertulias noDerby; e, en fin, dos recitais no claustro de San Francisco a un lonxanoDylan anunciando que "os tempos están a cambiar".

Na voráxine (controlada) daquela Compostela —na que nonestaban excluidos os tópicos da Casa de la Troya wenceslaiana ou asesmorgas estudiantís, as máis das veces a porta pechada— e daquelaUniversidade constrinxida que presidía o rector García Garrido (doOpus Dei, unha organización que ó xove estudiante tamén lle producíasarpullidos reaccionarios), Chano decidiuse pola carreira de Farmacia.Non tiña un especial interese por adicarse ás fórmulas maxistraisverquidas en venerables farmacopeas. Neste censo, a tradiciónfamiliar foi determinante.

Por outra banda, axiña comezou a descobrir un mundo que ileera afin ideoloxicamente pero decidiu afastarse do boureo. Os esbirrosdo réxime pateaban os venerables claustros mentres os berros de "Libros si, porras non" resoaban nos vedraños muros de Fonseca.

Pasou un ano estudiando arreo, sen quitar a vista dos libros.Nos tempos de lecer, ademais de ir moito ó cine, tamén practicaría osseus deportes preferidos, o fútbol e mailo hockei-herba.

No segundo curso na facultade, mentres Santiago e todaGalicia reciben abraiados a noticia da morte de dous traballadores enFerrol, o 10 de marzo de 1972, a mans da policía franquista —e asconseguintes e represaliadas folgas xerais na cidade departamental emáis en Vigo—, o futuro realizador enfróntase a varios cambios deci-sivos na súa vida. Chano, medio en broma medio en serio, Pacía res-ponsable a ese primeiro curso de "cóbados rotos" na universidadecompostelán da aparición da enfermidade que padeceu a partires desemomento ata o final da súa vida: o mal de Crohn.

Aínda que nun principio os médicos pensaban que poderíatratarse dun cancro ou dunha tuberculose intestinal, o certo é que eseano, cando cumpría dezaoito, o xove estudiante de Farmacia sofría aprimeira dunha longa serie de operacións para tentar erradicar, ou

cando menos manter baixo control, esta imprevisible enfermidadedexenerativa. Nestc senso, Chano Piñeiro levou sempre con admira-ble dignidade, e incluso con humor —anque, se para el non era unsegredo, tampouco talaba nunca do tema íóra do ambiente familiar—as penalidades que, sobre todo nos últimos anos, padeceu por causadesta temible doenza.

A sorte de Chano Piñeiro, nese mesmo ano da operacióncirúrxica que para el resultou tan traumática, ten un nome propio. Unnome de muller: Mariluz Montes Quireza. Ela non só foi a muller polaque reviviu e que lle fixo esquecer a enfermidade senón que resultoude capita] importancia no comezo da súa carreira de cineasta, comologo veremos. Eran compañeiros na facultade de Farmacia pero,curiosamente, foi coñecela nunha Cesta en Augas Santas, parroquia deCarballedo, ou "a terra do canón de pau", segundo lembraba odirector. Fixeron a carreira xuntos e acadaron no mesmo tampo osseus respectivos títulos para exercer a profesión. Casaron dous anosdespois, en 1974, aínda sendo estudiantes, cando estreaban cadansúasvinte primaveras.

Mariluz procedía de Rubillón, unha parroquia do concelloourensán de Avión, moi porto dos lindeiros coa provincia ponteve-dresa. Ela levou a Chano á súa aldea e o futuro director quedouenmeigado para sempre co lugar e mallas lúas xentes amables e sin-

xelas. Entre aquelas persoas, Chano lembraba especialmente a dúas, aseñora Rosa Fernández, de noventa anos, e mailo seu xenro. Corno nosrelatos enfeitizantes de Anxel Fole, émbolos dous mergullaron ó futurocontador de historias nun mundo de "contos a carón da lareira" que hoxeestá a piques de desaparecer para sempre.

Anos despois, cando Chano fin amizade con Xosé Luís MéndezFerrín —a quen consideraba o escritor máis "cinematográfico" deGalicia—, o autor de Retorno a T gen Ata tiña pensado proporlle unhapelícula ó realizador na que contara a historia dunha lareira moiespecial, tamén a piques de morrer. Non poido ser. Na primavera do 95,Ferrín escribía nun fermoso artigo no "Faro de Vigo": "la ser a historiadaquela lardea de Pericia —parroquia de Santiago de Entrambasaugas,concello de Guntín de Pallares—. Agora sei que tal larcira vivirá semprena miña acordanza asociada á acordanza indelébel de Chano Piñeiro, aquen o Destino cruel mandou para o territorio no que arde o Jume filo detodas as lareiras morías de Galicia".

En Rubillón coñece tamén Chano a dura realidade da emi-gración, que na súa familia era só unha referencia lonxana. Alí escoitahistorias da diáspora galega, especialmente vencelladas a México.Precisamente no país azteca vivía daquela, exiliado pola dictadurafranquista, un grande precursor do cinema galego, Carlos Velo —docineasta ourensán filiamos máis adiante, na nosa lembranza dos pio-neiros do cinema en Galicia—. Anos despois, Chano coñecería e fiaríaamizade co autor de Torero (1956) e Pedro Páramo (1966), que morreríaen México o día primeiro de marzo de 1988.

O coñecemento profundo dos clásicos galegos, como OteroPedrayo —ó que, sen embargo, botaba en cara a súa actitude negativafronte ó cine—, Alvaro Cunqueiro, posiblemente o seu preferido, ouCastelao, que ile serviría de inspiración para a súa primeira película, Ospaxaros mon-en no aire, e máis o contacto directo coas xentes de lugarescomo Rubillón, ou como Baíste —parroquia a carón da anterior, nascales rodaría a súa afamada Mamasunción—, produciron en Chano unscambios significativos que logo plasmaría nas lúas películas.

Entre estos cambios é importante salientar a súa torna de pos-tura no tocante á lingua, que dende as sitas primeiras obras reivindica-ría con paixón, dentro e lora da pantalla. O director recoñecía estainfluencia cando escribía: "A partir de casar con Mariluz descubrín

unha Galicia diferente. A Galicia roáis vella, máis pura da xente deRubillón. E quedeime en Rubillón dalgún xcito. Fíxonre sentir o lancexarda terra moi forte"_

Pouco despois de casares, xa entrado o ano 1975, cursandoámbolos dous terceiro de Farmacia, Mariluz sorprendeu a Chano cunagasallo de voda especial: unha cámara Minolta de super-oito. E corno

dicía o director al empezou todo".Obviamente, Chano era xa daquela un bo cinéfilo —mana que

gardara unha certa distancia ante algunhas modas, corno confesoumáis dunha vez, que o arredaron das pantallas como espectador,especialmente nos últimos anos—. Como tal, o cinema, sobre todo nassalas santiaguesas, serveu ó futuro director de verdadeira "univer-sidade da imaxe". ¿Quen pode afirmar que Fellini oito e medio nonestivo na xénese inspiradora para botarse ó monte co seu flamantetomavistas do trinque? E ó monte, literalmente, botouse para rodar naparroquia de Codeseda, entre Forcarei e A Estrada, a súa primeiriñaPita non oficial: un ensaio de tres minutos sobre cabalos salvaxes,gallopando ceibes ó vento, emulando a un Huston calquera en Vidas

rebeldes. Chano, Mariluz e un feixe de amigos escollidos botábanllemoito humor e cachondeo, que era o máis san e barato, a aquelas pri-meiras cintas de "doutoramento" na nobre arte de Pacer películas.

Coas derradeiras bocexadas do dictador Francisco Franco, ómonte botouse tamén aquel mermo ano o director José Luis Borau pararodar Furtivos. Con este filme —que, por cerco, interpretaba o cantautorcatalán Ovidi Montllor, quen anos despois sería un dos mellores amigosnon galegos de Chano, e que falecería un pouco antes que o futurodirector— inaugúrase no cinema español unha etapa de maior liberdadecoa que todos, espectadores e cineastas, Tamos saír beneficiados. Estesórdido drama rural foi unha das primeiras películas españolas quecallaron fondo no realizador de Forcarei.

Non hai moito pasaran por Santiago outros filmes españois quepara o xove director supuxeron a constatación dun novo cinema posiblerealizado na península. En primeiro lugar, unha película como El bosque

del lobo (1970), de Pedro Olea, un dos mellores traballos nuncarealizados sobre Galicia, que cómpre salientar pola súa importancia noque atinxe incluso á propia historia do cinema galego.

Ademais dos moitos galegos que participaron no filme (que foirodado en terras ourensáns, luguesas e pontevedresas), comezando

polo guionista, o coruñés Juan Antonio Porto, o director vasco Pedro ()lea tiña a teima de estrealo en lingua galega (ien 1970!) no festival deValladolid, porque pensaba que a película atopaba o seu verdadeirosentido no idioma de Galicia. Por suposto, a súa pretensión bateu contraa autoridade gubernativa franquista, e alí rematou a historia.

El bosque del lobo estaba baseada ademais na novela doescritor e historiador galego Carlos Martínez Barbeito "El bosque deAncines". Narraba un famoso caso de licantropía, o de Manuel BlancoRomasanta, que foi axustizado a garrote vil na Coruña en 1854 poloasasinato de once persoas, ás que mataba durante os seus ataques deepilepsia. A crenza popular converteu ó malpocado quincalleiro naencarnación real das lerdas sobre lobishomes.

Outras películas das que Chano tiña amolado o seu intereseforon Mi querida señorita (1971), de Jaime de Armiñán, tan-1én cunhacerta temática galega, e que foi rodada entre Tui e Vigo. Gustáballeespecialmente El espíritu de la colmena (1973), de Víctor Erice, máxicahistoria de fonda raigame cinematográfica que, a carón das anteriores, ealgunhas nutras esquecidas, formou parte desa "universidade" cinéfila.Filmes que Ile suscitaban á par envexa e unhas ilusións tremendas deartellar un cinema propio —xa que non unha industria galega do cine,utopía entón e aínda hoxe seica irrealizable— que amosara a todos quedende ese esquecido e adurmiñado recuncho peninsular chamadoGalicia tamén era posible contribuir ó novo renascer das liberdades quese albiscaban nos vindeiros anos, tralo soterramento definitivo doscorenta anos de férrea dictadora.

Chano, aínda non demasiado consciente —` sennprc me gus-tou o cine pero nunca me atrevín a iniaxinar que eu podía lácelo",

escribiu un día—, púxose mans á obra en 1976, redactando o guión dasúa primeira película. O resultado sairía á luz dous anos despois:Os paxaros morren no aire.

Pero "esa é outra historia", que diría o seu admirado BillyWilder, citando, irónico, a Oscar Wilde.

A historia que agora nos interesa, a case clandestina andaina docinema feito en Galicia ata ese momento, e mailas traxectorias doscineastas galegos dentro e fóra da península, en España, en Europa ouen América, é a que tentaremos lembrar no pequeno "flash-back" queforma o capítulo seguirte.

3. Dos pioneiros ó "Rexurdimento"do cinema galego (1896-1973)

— 0 cinema español nace en Galicia.— Unha ducía de cineastas senlleiros.

A proxección de imaxes en movernento fui a súa presentaciónen Galicia, na cidade da Coruña, o día 2 de setembro de 1896. Cómpreaclarar que se trataba dunha "sesión de proba", utilizando un "

kinetógrafo" —aparato derivado dun dos sistemas inventados antes de1894 polo estadounidense Thomas A. Edison— que tivo lugar noTeatro-Circo Coruñés, para invitados escollidos e non para o póhlico enxeral (que sería ó día seguinte).

Así o poideron constatar os historiadores galegos José LuisCastro de Paz e José María Folgar de la Calle no decurso das súas inves-tigacións sobre as orixes do cinema na península Ibérica, conclusiónsque deron a coñecer no Club Internacional de Prensa de Santiago (maiode 1996), co gallo do centenario da chegada do cinema a Galicia.

Xa que logo, aínda non se trataba do verdadeiro aparato in-ventado polos irmáns Lumiére, o "Cinematógrafo", que non chegaría árosa terra ata abril de 1897 —sería presentado na Coruña o 23 de maiodese ano—. Foron os portugueses César Marques e Alexandre Pais deAzevedo (delegados da casa francesa na península) quen, procedentesde Lisboa e Oporto, chegan a Vigo o día 10 de abril de 1897 coaintención de dar a coñecer o "Cinematógrafo Lumiére" por vez primeiraen Galicia.

Sen embargo —segundo recorda o escritor e xornalista vigués

Guardo González Martín no seu libro Vigo no espello dos noso.s avós—

, ó non estar dispoñible nena data o Teatro-Circo Tamberlick, daquelao único local axeitado da cidade, os dous exhibidores portuguesesdesprázanse por uns días a Pontevedra. Na cidade do Lérez, pois, tenlugar, o día 17 de abril no Teatro do Liceo, a presentación para opúblico galego do aparello oficial dos irmáns Lumiére.

O cinematógrafo chegaría por fin a Vigo o 29 de abril, pre-séntandose, como estaba previsto anteriormente, no Tamberlick. Asnutras cidades galegas coñecerían o novo invento máis de vagar. Tui (13 de maio), Ferrol (16 de xuño), Lugo (7 de xullo), Ourense (23 dexuño de 1898), chegando a Santiago, sorpresivamente, dous anos des-pois. En concreto, na cidade compostelán, que en principio estabaprevisto fose presentado en marzo de 1898, non tivo lugar a primeiraproxección ata o 7 de xaneiro de 1900, cunha sesión no Ateneo.

Cronoloxicamente, o primeiro personaxe importante do ci-nema en Galicia foi o hispano-francés José Sellier. Este fotógrafo ecineasta, orixinario de Givors, unha pequena vila perto de Lyon (ondenacera en 1850 co nome de Joseph Sellier Loup), fixa a súa residenciana Coruña en 1886, onde xa residía un irmán de seu, de nome Louis,tamén fotógrafo.

José Sellier (nacionalizado español en 1894) filmou na cidadehcrculina, o 20 de xuño de 1897, o documental Entierro del General

Sánchez Bregua que, segundo as investigacións máis recentes, estáconsiderada a primeira película do cinema galego e español.

Os historiadores galegos José María Folgar de la Calle e José

Luis Castro de Paz manteñen esta teoría, que presentaron en 1995 noartigo "Nuevos datos sobre Joseph Sellier, el primer cineasta de Galicia" (en "Minius", IV, da Facultade de Humanidades da Universidade deVigo, campus de Ourense).

Por contra, as historiografias do cinema aínda subscriben queoficialmente a primeira película filmada por un español foi a titula-daSalida de misa de doce del Pilar de Zaragoza, realizada por EduardoGimeno, posiblemente o 12 de outubro de 1897. Lembremos que ocinematógrafo dos Lumiére folia presentado oficialmente en Madrid o14 de maio de 1896 —anque antes seica houbo na capital españolaoutras exhibicións con "kinetógrafos" e aparatos similares—, ano noque os enviados dos inventores franceses xa tiveran ocasión de filmarvarias películas en territorio español.

En calquera caso, a importancia de José Sellier —que finaríana súa casa coruñesa en 1922— como pioneiro do cinema en Galicia éhoxe indiscutible. Ademais de fotógrafo e cineasta, no seu labor comoexhibidor levou as súas películas ás outras cidades galegas, comezandopor Vigo (novembro de 1898), Ferro] (xaneiro de 1899) e Santiago (xaneiro-febreiro de 1900).

Outro dos grandes pioneiros do cinema en Galicia, segura-mente o pioneiro por excelencia, foi o fotógrafo vigués José Gil, quechegaría ser o máis importante dos cineastas galegos ata comezos dadécada dos trinta.

Natural do lugar da Barxa, na parroquia de Rubiós (As Neves),onde nacera o 4 de abril de 1870, José Gil y Gil significou para anacente industria cinematográfica galega a súa principal baza. Logodun curto periplo por América, comezou a súa actividade comofotógrafo na cidade de Ourense (tamén tivo un pequeno estudio enPonteareas).

Pero é a partires de 1904, ano no que se instala en Vigo (cida-de que xa coñecía de varias exposicións das súas fotografías en anosanteriores), cardo José Gil acada un enorme prestixio como fotógrafo (traballaría para "ABC" de Madrid, e para a famosa revista "VidaGallega", entre outras publicacións), o que vai facilitar a súa conver-sión en cineasta tan só tres anos despois.

Nese ano, 1907, Gil coñece b exhibidor ourensán Isidro

Pinacho, que vén de se instalar co seu negocio (o "Palacio de laIlusión") na cidade olívica, e non tardan moito en selar unha fructíferacolaboración. En Tiñas xerais, o primeiro encárgase da parte financeirae Gil (anque tiña outros negocios solventes, como a representación dacasa de automóbiles Ford en Galicia) do apartado creativo. Pinacho,pola súa banda, sen deixar a base de Vigo, tamén estende o seunegocio a outras cidades galegas. En Ourense seque a manter unha salade exhibición, mentres, anos despois, merca en Santiago un antigo cineque converte noutro "Salón Pinacho".

Os primeiros documentais, que Gil comezou a filmar en Vigo earredores en 1910 (ano en que tamén inaugura unha nova galeríafotográfica na rúa do Príncipe), axiña se farían famosos en todaGalicia. Asemade, principia a rodar por encargo dos emigrantes gale-gos en América, que adoecen coa saudade pola torra, unha chea defilmes que amosan as vilas, os costumes, os monumentos, as paisaxes eas xentes do país, dando deste xeito a coñecer Galicia no cstranxeiro,por primeira vez a través do celuloide.

Por aqueles anos comezaban a estabilizarse no país os cha-mados "pavillóns fixos" e as salas de programación diaria. En 1913, ofilme Quo Vid i s ? , unha superproducción dirixida polo italiano EnriqueGuazzoni, convértese no primeiro éxito multitudinario da historia docinema en Galicia.

Tres anos despois, e catorce desque o francés Georges Méliésanchara o primeiro filme de argumento do cinema mundial, Via j e a l a

l una (1902), o galego José Gil tivo o honor de rodar e producir aprimeira película de ficción realizada en Galicia, Miss Ledya (1916),

baseada nun relato de Rafael López de Haro, que tamén se faría cargo

da dirección. Entre os protagonistas figuraba Alfonso R. Castelao nopapel dun crego protestante. A estrea tivo lugar en Pontevedra, ondefora rodada, ademais doutros escenarios como a praia da Lanzada emáis a lila da Toxa.

No ano de Intolerancia, obra mestra do "Pai do Cinema" DavidWat-1c Griffith, a aparición do primeiro filme de argumento frito enGalicia pode semcllar absolutamente irrelevante. Sen embargo, napequena historia do cinema galego é todo un fito da máximaimportancia que cómpre non esquecer.

En 1922, xa plenamente integrado en Vigo, José Gil funda nacidade a empresa "Galicia Cinegráfica" que, xunto ó seu "Noticiario deGalicia", creado seis anos despois, convértese nunha verdadeira factoríade producción de películas, situándose a rente das máis importantes queexisten na época en toda a península.

Un dos derradeiros grandes proxectos que Gil non poido levar ápráctica foi a rodaxe dunha longametraxe documental sobre Galicia. Ocineasta tentou conseguer financiamento das Deputacións das catroprovincias, pero estas deciden darlle o traballo ó palentino Luis R.Alonso que o filmaría, en 1929, co título de Un viaje por Galicia.

José Gil, egrexio pioneiro que artellou unha verdadeira indus-tria de producción e distribución cinematográfica galega —que, des-graciadamente, non tería continuación—, faleceu en xaneiro de 1937 nacidade que o acolleu e da cal sentíase parte. Está enterrado no cemiteriovigués de Pereiró. A nova da súa morte esvaeceuse entre o balbordodunha loita fratricida que alguén chamou "a última guerra romántica".

En 1908 aparece en Santiago de Compostela outro dos gran-des pioneiros do cinematógrafo en Galicia, o productor e exhibidorIsaac Fraga. Nacido no Carballiño o 5 de abril de 1888, Isaac FragaPenedo emigrou moi novo á Arxentina, deixando atrás unha frustra-dacarreira sacerdotal. En Bos Aires queda engaiolado pola nova arte dosLumiére e decide que vai adicarse ó negocio cinematográfico.

De volta a Galicia, con viste anos, merca un proxector e unfeixe de películas e percorre, a cabalo ou en carro, as vilas galegas coseu novo traballo de exhibición ambulante. Axiña monta en Santiago o"Gran Cine Fraga", un pavillón estable que sería o primeiro dunhagrande empresa, controlando as mellares salas en toda Galicia (Santiago, Vigo, A Coruña, Ourense, Ferro], Pontevedra...), Madrid evarias poboacións do norte de España.

Isaac Fraga é, sen dúbida, o grande empresario teatral e cine-matográfico, especialmente como exhibidor, de toda a historia docinema en Galicia. Antes de cumprir os trinta anos é xa o maiorempresario do sector e non tardaría en engadir ás súas actividades oslabores de productor e docunientalista. Na guerra que España librounos anos vinte contra Marrocos, Fraga xa está en disposición de enviaros seus propios "cameraman" 6 conflicto, coa fin de artellar unha seriedocumental titulada "España en África". Traballan para el nena épocadirectores que máis tarde serían moi populares, corno Alejandro PérezLugín, cineasta e escritor madrileño, daquela xa de moita sona graciasá súa obra "La casa de la Troya".

Pérez Lugín estivo sempre moi vencellado a Galicia, desqueestudiara a carreira de Dereito en Santiago, once está ambientada a súafamosa novela. En 1924 fundou a productora Troya Films coaintención de levar á pantalla o seu propio texto. A película La casa de

la Troya, estreada en Galicia na Coruña e Vigo en febreiro de 1925, tivoun éxito tan enorme que se converteu en todo un fenómeno social. Noné entraño, xa que logo, que tivera nutras dúas versións posteriores: ade 1936, dirixida polo propio Pérez Lugín, Juan Vilá Vilamala eAdolfo Aznar (estreada ó remate da guerra civil), e máis a de 1959,realizada por Rafael Gil.

Outro grande éxito popular acadaría b ano seguinte o filmeCarmiña, flor de Galicia. Tratábase dunha das primeiras producciónsespañolas de temática galega. 0 director roí o italiano Rino 1-upo e

o papel principal correu a cargo da viguesa Maruja del Mazo (quemorrería tres anos despois, en 1928, ós vinteún anos). Do argumentoera autor o tamén vigués Antonio Rey Soto, responsable dunhareportaxe documental titulada Un v i a j e a t r a v é s de Ga l i c i a y A s t u r i a s (1923).

A partires de 1921, Isaac Fraga instala en Vigo a súa sede enGalicia, incluída a nova productora de documentais, Celta. O éxito dassúas empresas lévano a escoller Madrid como sede central, a par-tiresde 1923, co obxecto de ter un control máis acoplo do negocio.

Vigo segue por eses anos centralizando as iniciativas empre-sariais galegas vencelladas ó cinematógrafo. En 1922 túndase na cida-de outra empresa, tamén co nome de Celta Films. Nela participan osempresarios Higinio Troncoso, o xa nomeado Antonio Rey Soto, CarlosReguenga e Antonio Méndez Laserna. A intención da nova productoraera rodar as "grandes películas gallegas". O primeiro proxecto daempresa, e case o derradeiro, foi unha versión de Maruxa , a famosazarzuela de Luis Pascual de Frutos e Amadeo Vives.

Precisamente nun deses empresarios, Méndez Laserna, atopouIsaac Fraga a sóa única competencia no ciclo da exhibición en Galicia.Laserna estendería desde Vigo, onde era propietario das salas IdealCinema e Royalty —foi tamén encargado de poder en marcha o TeatroGarcía Barbón no fastuoso edificio proxectado por Antonio

Palacios—, o seu negocio a cidades como Santiago, A Coruña ouFerrol, ademais dalgunhas de fóra do país. A competencia das lúascadeas de cines rematou de súpeto en 1928 cando Méndez Lasernamorre preto de Lugo ó ser embestido o seu automóbil por un tren.

Outra empresa que se funda en Vigo pesas datas, concreta-mente en 1927, é Vicus Films. Esta productora, de vida efémera,logrou poñer en pé antes de desaparecer o filme La tragedia deXirohio, comedia costumista dirixida por José Signo e baseada na obra"Cousas da vida", de Castelao.

Nese mesmo ano vaise estrear o filme Pontevedra, cuna deColón , unha mediametraxe documental. do pontevedrés EnriqueBarreiro, fotógrafo e investigador das posibilidades técnicas do cine-matógrafo, especialmente do son e maila cor.

Os irmáns Enrique e Ramón Barreiro —este último chegaríater unha carreira continuada como director, da que Togo falaremos,nas dilas décadas seguintes— fundarían pouco despois en Pontevedra aproductora Folk. Con eta artellarían o filme a prol do Estatuto deAutonomía Por unha nova Galicia, estreado no Teatro Principal dacidade do Lérez en 1933. Foi posiblemente o primeiro documentalenxebremente galego na utilización da lingua e da reivindicaciónnacionalista.

Tamén en 1933 tivo lugar a estrea dunha curiosa película deambiente galego, Alalá, pero dirixida por un alemán Adotf Trotz (que,para maior exotismo, contaba cun fotógrafo danés e un escenógraforuso). Estaba baseada no libreto "Los nietos de los celtas", de RafaelLópez de Haro (o mesmo autor de Miss Ledya) e foi roda-da enPontevedra, Vigo e Rianxo. Entre os actores se atopaba o galegoRicardo Núñez, director e actor nado en Betanzos que tivo unhadelongada carreira no cinema español.

O feito máis relevante desa época é a chegada do cinemasonoro a Galicia. Con este acontecemento voltamos a Isaac Fraga, xaque da man do famoso empresario ten lugar o importante evento, o día14 de marzo de 1930. 0 cine Tamberlick, de Vigo, e a longametraxeestadounidense El loco cantor, de Lloyd Bacon, interpretada por AlJolson —que, tres anos antes, inaugurara o cinema sonoro mundial conEl cantor de jazz, de Alan Crossland— están xa indisolublementecinguidos a este feito histórico. Á cidade da Coruña o

sonoro non chegaría ata o mes de xuño. Cómpre salientar que Vigo xafora, en 1908, pioneira no Estado español na presentación dun aparellode "cine sonoro", baleado nun primitivo sistema de sincronizaciónutilizando un fonógrafo.

O nome de Isaac Fraga vai chegar ata os nosos días gracias óseu inxente labor no sector da distribución e exhibición cinemato-gráficas. Neste sonso, Vigo, a cidade onde residiu a maior parte da súavida —e na que faleceu o día 5 de outubro de 1982— foi elexida poreste egrexio pioneiro corno emblema perdurable da súa empresa cardoen 1948 inaugurou o maxestoso Teatro-Cine Fraga, aínda hoxe o maiorcine de Galicia. Todo un símbolo dun pasado de esplendorarquitectónico-cinematográfico que, como o seu fundador, xa é his-toria.

En 1935 dance a coñecer Bous dos máis grandes directoresgalegos de tódolos tempos: Carlos Velo e Antonio Román.

Carlos Velo é posiblemente o máis importante dos bornes quexurden da terra —no sentido máis enxebremente telúrico— coa idea deartellar un cinema de fonda raigame galega. Científico e cineasta, foisobre todo un excelso documentalista —pioneiro no Estado español, acarón do crítico e realizador madrileño Fernando Gutiérrez Mantilla—de inusitado vigor e rexa personalidade.

Así o deixan ref lectir xa os primeiros documentais de seu,como Galicia-Finisterre (1935). Nesta curtametraxe, a máis conseguidada súa primeira etapa, que acadou varios premios internacionais, Velo xaretrataba, lonxe de folclorismos e cun envexable rigor naturalista (quizais pola súa outra profesión, a bioloxía), a realidade dun país quepara o cineasta ourensán, mafia botar a maior parte da súa vida enMéxico, nunca deixou de ser o seu berce, non só natural senón taménespiritual.

Velo arelaba as liberdades e solidarizábase cos que avogabanpor unha Galicia plena, autonomista-federalista, axiña esnaquizada polabarbarie fascista que encetou no 1936, de resultas da cal veríase naobriga de encariñar os seus pasos ó exilio mexicano, a finais dos anostrinta.

Carlos Velo Cobelas nacera en Cartelle, Ourense, o 15 denovembro de 1909. Estudia o bacharelato na cidade das Burgas, onde faiamizade, entre outros, con Vicente Risco —a "Teoría do nacionalismogalego" do egrexio escritor sería clave na súa formación ideolóxica—,Xaquín Lorenzo "Xocas" —antropólogo, escritor e ás veces incluso actor,sempre apaixonado da arte dos Lumiere—, o intelectual

Florentino López Cuevillas, o fotógrafo Augusto Pacheco e máis opropio cineasta Antonio Román.

Estudia a carreira de Bioloxía en Madrid onde coñece e faiamizade con Luis Buñuel. Esta amizade, alongada máis tarde no exiliomexicano de émbolos dous cineastas, non remataría ata a morte doautor de Los olvidados, en xullo de 1983. Un día, casualmente, a súapaixón entomolóxica vaino meter na realización dun documental sobrea vida das abellas. Daquela, colle o gusto polar filmacións e, anque deprimeiras non é máis cá un caxato de axuda nas súas investigaciónscientíficas, axiña vaise interesar en serio pola "cousa" fílmica.

Influido polo avangardismo documentalista de bornes comoRobert Flaherty, Joris Ivens ou incluso o mestre ruso Eisenstein, do queuns anos antes lle impresionara o seu El acorazado Poternlcin (1925),Velo roda curtametraxes como La ciudad y el campo (en colaboracióncon Fernando G. Mantilla), Felipe II y El Escorial, Saudade-Santiagode Compostela ou a antedita Galicia Finisterre.

Logo dunhas peripecias aventureiras dignas dun filme deespionaxe, tentando fuxir dos rebeldes fascistas, por Galicia,Andalucía, Marrocos (onde roda Yebala, ou Romancero marroquí),Alxeria, Alemania e Francia, en febreiro de 1939, Velo e maila súamuller, Marilyn, logran embarcar para México, cos "nacionales"

españois, os colaboracionistas nazis franceses e rasáis a Gestapo xer-mana pisándolles os talóns.

No país azteca consolidouse o seu interese pola globalidade daarte cinematográfica. Coa axuda do seu amigo Manuel Barbachano,productor independente, comeza a traballar nos guións daslongametraxes Entre hermanos, La barraca, Vértigo e La selva delfuego, realizadas entre os anos 1944 e 1945. Logo retoma a súa ami-zade con Buñuel e coñece ó guionista e director español Luis Alcoriza,tamén exiliado —que casualmente remataría a súa carreira rodando enVigo La sombra del ciprés es alargada (Cuatro postes), en 1990-,traballando os tres xuntos en filmes como Nazarín, rodado por Buñuelen 1958. Velo adicaríalle moños anos despois un sinxelo peroemocionante Homenaje a Luis Buñuel (1983).

Entre 1947 e 1953 dirixe noticiarios e curtametraxes corno Undía en la radio, Pintura mural mexicana, El corazón de la ciudad...

En 1955 artella, a carón de Benito Alazraki, o filme etnográfico-docu-mental Raíces, que sería premiado no Festival de Cannes. Por fin, en1956 chegaría Torero!, a primeira das dúas grandes longametraxes quecimentaron a sopa internacional de Carlos Velo. A segunda foi Pedro

Páramo, realizada exactamente dez anos despois.Torero!, na que tamén traballou de coguionista, foi calificada no

seu momento como unha película vangardista. Ás autoridadesmexicanas non líes fixo moita gracia a realidade social da épocareflectida na fita, pero os galardóns, premios e menctóns nos máisimportantes festivais internacionais, entre eles Cannes e Venecia,recoñeceron os méritos da obra do galego. Un relato cheo de forza,narrativamente debedor dunha vigorosa mistura entre o documental e ocinema de ficción, que contaba a historia dun llame dos touros" congarra e envexable estilismo formal.

Pedro Páramo, pola súa banda, estaba baseada na coñecidanovela de Juan Rulfo. Aquí, as dificultades e os riscos, habida conta dotexto emblemático que estaba na xénese do filme (Velo tamén foicoguionista) eran moi superiores. Pero o realizador galego foi quen deartellar unha máis que notable obra fílmica, a súa primeira longa-metraxe enteiramente de ficción, sobria e con personalidade propia,anque o director non quedaría moi satisfeito do resultado. O prota-gonista foi o actor estadounidense John Gavin que Paría popularDouglas Sirk en dous soberbios melodramas, Imitación a la vida e máisTiempo de amar, tiempo de morir.

Nas últimas décadas, Carlos Velo seguiu a compaxinar as dúaspaixóns vitais e profesionais. Roda comedias moi irregulares, Don Juan67 (1967), Cinco de chocolate y uno de fi-esa (1968, taméncoguionista), e varias curtametraxcs (El medio pelo, Cartas del Japón,Universidad comprometida...). Segue facendo documentais, especial-mente para o Consejo Nacional de Ciencia y Tecnología, traballoscientíficos co soporte da imaxe, películas, series e programas paratelevisión.

Máis adiante filmaría outra comedia, Alguien nos quiere matar(1977), e pouco despois os documentais El mar y los hombres (1982) eAdiós a la República, en 1983, o ano máis prolífico da súa Carreira, condezaséis películas. Velo tamén participou corno actor no filme 2604 (1973), e no documental Memoriales perdidos (1984).

En 1972 funda o Centro de Capacitación Cinematográfica deMéxico, que será inaugurado polo seu amigo Luis Buñuel tres anosdespois, o cal tamén exercerá de mestre honorario en moitas ocasións.O C.C.C. vaise converter nun centro de experimentación vangardista,sementeira de grandes nomes do cinema azteca.

Pero coa chegada ó poder de José López Portillo, en 1976, Veloserá acusado de malversación de fondos e metido no cárcere. DesdeGalicia, os intelectuais avogaron por unha "urxente liberación e a súainmediata recuperación para a cultura galega" (Claudio Rodríguez Fer, "

El Progreso", Lugo, verán de 1979). A intervención de Buñuel foidecisiva para a posta en liberdade do cineasta, que foi absolto das acu-sacions. Por eses anos, Velo xa visita asiduamente Galicia.

En 1977, as V Xornadas do Cine de Ourense promoven unhahomenaxe ó cineasta, por iniciativa de Luís Alvarez Pousa, que máistarde presidiría a Consellería de Cultura da Xunta de Galicia, fávore-cendo ó nacente cinema galego. En 1982, o Ministerio de Culturaespañol encárgalle unha serie de documentais, recoñecendo dente xeitoen público a figura do cineasta galego.

Por fin, en 1985 —ano no que filmaría a súa derradeira pelí-cula, El pueblo maya—, unha última grande homenaxe galega se llerende nas Xornadas de Cine e Vídeo de Galicia (Xociviga), da man doseu organizador, o empresario e crítico cinematográfico Miguel AnxoFernández (autor do libro "Carlos Velo, cine e exilio"). Da-(luda, na súaderradeira visita á terra que o viu nacer, un dos seus

maiores anceios era a consecución dunha Escola Oficial de Cine-matografía para Galicia (a idea posiblemente serveu de xérmolo para aactual Escola de Imaxe e Son), coño que non poido ver realizado envida. Morreu en México-Distrito Federal o día primeiro do mes demarzo de 1988.

Antonio Román, que como dixemos tamén se deu a coñeceren 1935, no seu caso coa curtametraxe galega Canto de emigración, ésen dúbida, a carón de Manuel Mur Oti, o director máis importante queaportou Galicia ó cinema español.

De nome completo Antonio Fernández-Román y García deQuevedo, nacen en Ourense o 9 de novembro de 1911. Filio e neto defarmacéuticos arraigados na cidade das Burgas, Román renegou dendeneno do ambiente da botica, asegurando que polas súa veas corríasangue de puro celuloide. Segundo el mesmo declaraba: "Eu nacíndirector de cine e como tal morrerei. Nácese director de cine do mesmoxeito que se nace poeta ou violinista".

Na súa infancia e adolescencia, como apuntamos, fói amigo deCarlos Velo, do fotógrafo Augusto Pacheco e do etnógrafo XaquínLorenzo "Xocas", co que máis adiante realizaría a magnífica curta-metraxe El hombre y el carro (1945).

Román comezou a súa carreira no cinema en Madrid, en 1930,con dous pequenos filmes experimentais, Sandra e Ensueño. A estesseguirían as curtametraxes Terra Meiga e malla antedita Canto deEmigración (subtitulada Romance en imágenes sobre motivos gallegos). Nesta última, estreada en Ourense o 25 de maio de 1935 eprotagonizda polo actor de teatro ourensán Celso Mariñán, é notoria ainfluencia da escota soviética, especialmente Alexander Dovjenko e oseu clásico La tierra, co que o filme de Román garda fondas similitudesestéticas e temáticas.

Logo dun par de curtametraxes máis, Ciudad encantada (rodaxe en Cuenca) e máis El oso y el madroño (1936), Antonio Romántería que agardar o remate da guerra civil española —que pasou nobando "nacional", tras dunha etapa de "adaptación" ó ser incluido deprimeiras corno "rojo" a causa das lúas amistades galeguistas erepublicanas— para se estrear como director de longametraxes conEscuadrilla (1941).

No ínterin, Román esperara pola súa oportunidade escribindocríticas na revista "Radio y Cinema", editada na Coruña entre 1938 e1941, e traballando, entre outros poucos documentais, en El hombre y

el carro, sen dúbida o seu proxecto máis importante no que atinxe ácultura galega. Xa que logo, merece un apartado especial.

Esta enfeitizante curtametraxe —restaurada en 1980 polocineasta ourensán Eloy Lozano e coñecida dende entón co título quesempre se lle quixo dar en galego, O carro e o borne— naceu da per-soal teima etnográfica de Xaquín Lorenzo "Xocas". Román, Lorenzo eCarlos Serrano de Osma rodaron a película por terral de Lobeira, presoda casa de "Xocas", no verán de 1940. Os "actores" foron os propioshabitantes da zona, que recrearon diante da cámara a perfectasimbiose do labrego da época cun dos elementos esenciais daetnografía galaica, o carro. De aovo veñen 6 maxín as evocadorasimaxes dos clásicos de Flaherty ou Dovjenko nas que se inspira estasinxela e fermosa curtametraxe, que amosa en á penas dez minutos axénese, vida e morte do carro. Un aparello tradicional hoxe convertidoen metáfora da inexorable desaparición do patrimonio cultural máisenxebre de Galicia.

Antonio Román acadou o cumio, pero tamén o alcume de "

cineasta do franquismo", coa longametraxe Los últimos de Filipinas (1945), que afianzaba o ensalzamento da "gloriosa cruzada" princi-

piado con Escuadrilla e máis Boda en el infierno (1942).Sen embargo, o pedestre patrioterismo de glorificación fas-

cista, habitual na cinematografia española de posguerra, non debePacer esquecer o grande borne de cinema que foi o realizador ouren-sán. Non sería xusto afastar da nosa memoria as inquedanzas anova-doras dun cineasta que artellou filmes dun vangardismo tan sor-prendente, e incomprendido, para a época corno La casa de la lluviaou Intriga, ámbalas dúas realizadas en 1943 e baleadas en senllos rela-tos do escritor coruñés Wenceslao Fernández Flórez.

A primeira delas está considerada por moitos estudiosos comoa menor película de toda a filmografia de Román. A acción transcorrenun pato galego (foi rodada no Carballiño e roáis nos pazos deMalvado e da Picona) onde se desenvolve un drama con apuntesfantásticos e estética barroco-expresionista, moi influido pola torrentepsicolóxica que encetou a retén estreada Rebeca (Alfred Hitchcock,1940). Román adiantaríase peste ciclo ó catalán Llorenc I,lobet Graciaco seu clásico "maldito" do cinema español Vida en sombras (1947).

Entre as vinteséis longametraxes rodadas por Antonio Románna súa longa carreira no cinema, ata o seu forzado retiro en 1969,aínda cómpre salientar películas como a primeira versión de Pacto desilencio, e máis Lola Montes, Congreso en Sevilla, La fierecilla dorna-

da, Los clarines del miedo ou El sol en cl espejo, na que dirixiu porsegunda vez á súa muller, a actriz arxentina Yvonne Bastien.

Antonio Román finou en Madrid en setembro de 1989, aíndaarelando voltar a situarse tras da cámara para deixar a cierradeiratestemuña da súa paixón polo cinema.

O terceiro dos realizadores ourensáns que xurdiu en Galicia nosanos trinta foi José Suárez. Nacido en Allariz en 1902, José SuárezFernández é coñecido no ciclo cinematográfico galego como autordunha única película, Mariñeiros (1936). Trátase dun documental,hoxe perdido, que foi rodado nas Rías Baixas pouco antes do estoupidoda guerra civil. O filme era un encargo da productora valencianaCifesa que la formar parte dun proxecto máis amplo e cobizoso encoldos labores tradicionais galegos, no que tamén habían figurar, se oalzamento fascista non rachara o empeño, feirantes, oleiros e canteiros.

O pintor, escritor e intelectual galeguista Luís Seoane consi-deraba que Mariñeiros e máis Galicia-Finisterre, de Velo —ás quehabería que engadir O carro e o hon2e de Antonio Román e XaquínLorenzo— eran as trabes máis firmes para erguer un cinema nacionalgalego. A guerra, como dixemos, atallou, ou roáis ben esnaquizou, assementes creadoras delta senlleira trindade da imaxe galaica. Treshomes que concebían o cinema, ademais de como unha linguaxeuniversal de estética fascinante e grandes posibilidades narrativas epoéticas, como reflexo da realidade dun país moi alonxada do máisrancio folclorismo, e que evitaban nas súas películas os tópicos e asimplificación que ata o momento adoitaban amolar os cineastasgalegos e foráneos sobre Galicia.

Pero José Suárez é tamén coñecido por ser un dos máis gran-des fotógrafos galegos da historia. Estudiando a carreira de Dereito

en Salamanca comezou a se interesar pola estética fotográfica, enfci-tizado pola captación da humanidade que reflectían os protagonistas

das súas placas. Deste xeito, logo de obter éxito coas súas exposiciónsen lugares tan diferentes como Salamanca, Madrid ou París, Suárez

dedícase en corpo e alma a Lotografar as xentes e as paisaxes galegas.A sublevación militar contra a República en 1936, e as con-

seguintes represalias de republicanos e galeguistas, levarían a Suárez

ó exilio en Arxentina, a carón doutros intelectuais como Castelao,Blanco Amor ou Suárez Picallo. Entre os galeguistas que non poideronfuxir do país e fóron "paseados" (caso do pontevedrés AlexandreBóveda ou do vigués Johán Carballeira), tamén se atopaba algúncineasta, como o cámara pontevedrés Saturnino Blanco. Pala banda dosactores que naquel intre se viron obrigados a coller o camiño do exiliocómprc salientar 6 ourensán Eduardo Iglesias "Tacholas", que tamén seafincou en Bos Aires, onde morreu en 1995.

Pero o caso cíe máis cona foz o da actriz María Casares (ACoruña, 1922 - La Vergne, Francia, 1996), filia do político republicanoCasares Quiroga, que chcgaría ser un dos máis grandes mitos do teatrofrancés. Actriz dotada de grandes recursos expresivos e dramáticos, sus-tentados na súa personalísima voz e nun dominio asombroso da xes-tualidade, María Casares tamén foi requerida polos cineastas do seupaís cíe adopción, debutando en 1943 na famosa película Les enfánts du

Paradis, de Marcel Carné. Outros filmes nos que interveu foron Lasdamas del bosque de Bolonia (Robert Bresson, 1945), La cartuja de

Parma (Christian Jacque, 1948) e máis Orféo e El testamento de Orfeo,

dirixidas polo seu amigo jean Cocteau en 1950 e 1960, respectivamen-te. Nos últimos anos da súa vida voltaría ó cinema en filmes como La

lectora (1989) ou a española Monte Bajo (1989).Voltando a José Suárez, no seu exilio en Bos Aires traballa

como fotógrafo de prensa antes de iniciar unha carreira como direc-

tor de fotografia no cinema arxentino. Por películas como Los carard iosde la Florida, Mi suegra es una fiera, Oro entre barro ou Malambó, todaselas rodadas entre 1938 e 1942, acadou prestixio na industria do paíssudamericano, onde foi considerado o primeiro director de fotografía docinema arxentino con personalicíade e criterio plástico persoal edefinido. En Bos Aires dirixe tamén a súa primeira longametraxe, Lamujer y el jockey, pero a experiencia non foi demasiado positiva eSuárez xa non volvería dirixir filme ningún.

Tras dunha estadía uruguaia durante a década dos cincuenta, naque viaxa por todo o mundo en calidade de correspondente foto-gráficode grandes xornais como "La Prensa" —nunha visita a Xapón coñeceu órealizador Akira Kurosawa—, Suárez volta a Galicia a comezos dosanos sesenta, onde aínda pasou algúns anos entregado á súa grandepaixón fotográfica. O verdadeiro recoñecemento ó importante labor deJosé Suárez, que morrería na vila mariñeira da Guarda en 1974, aíndaestá por chegar en Galicia.

Cesáreo González, un productor de lenda

A comezos de 1940 aparece no mesquiño panorama cinema-tográfico da época un borne que hoxe é toda unha lenda: CesáreoGonzález. Nese ano funda Suevia Films, a productora-distribuidora coaque se convertería no productor roáis importante de toda a historia docine en España, con máis de 150 películas, moitas delas encoproducción internacional —foi o primeiro cineasta español que selanzou abertamente á conquista dos mercados estranxeiros— con paí-ses europeos e americanos, ó longo dun período de roáis de trinta anos.Foi, sen dúbida, o cineasta máis importante e significativo que xurdiuen Galicia, no ciclo do cinema español, en todo un século de imaxes enmovemento.

Foron famosos os seus "descobrimentos" ou lanzamentosinternacionais (que abranguen a península ibérica e toda a Américahispana) de "estrelas" da época contratadas en exclusiva como SaraMontiel, María Felix, Joselito, Carmen Sevilla, Lola Flores, ImperioArgentina, Paquita Rico, Jorge Mistral, En-una Penella, Amparo

Rivelles, Marisol._. Milleiros de longametraxes distribuidas, ata benentrada a década dos setenta, en roáis de cen países de todo o mundo,incluidos lugares tan "exóticos" como Xapón, Corea, Ceilán, Arabia,boa parte de Africa, as antigas Repúblicas Socialistas Soviéticas... E,por descontado, toda Europa e rnáis América do Norte e do Sur.

Un sorprendente e irrepetible imperio artellado por un galego,vigués por máis señas, que coa súa productora Suevia Films, a únicaque poido competir, superándoa, con Cifesa (alcumada non sen razón a"productora do réxime"), levou o nome de Vigo e Galicia por todo omundo. Literalmente, posto que Suevia foi o nome dado ó poso país poralgúns poetas clásicos —como Ramón Cabanillas no seu libro "Daterra asoballada"— e o logotipo da productora era a bandeira de Vigo,que fas últimas décadas abaneábase co venta ó comezo de cadapelícula (nas produccións de seu e mesmo nas das multinacionais que aempresa distribuía) deixando albiscar unha vista da cidade olívicadende o monte da Guía.

Cesáreo González foi un borne complexo e contradictorio. Uncaso extraordinario de cineasta egocéntrico — Y o s o y S u e v i a F i l m s ,

adoitaba repetir— e fantasioso. Exemplo único e singular dunha estir-pe desaparecida cos vellos "tycoons" de Hollywood, salvando tódalasdistancias que median entre un xigante como David O. Selznick, unpotentado vido a menos, corno Samuel Bronston (pero rnáis preto,tinque só sexa porque traballou en España) e un "peliculeiro enxebre"

galaico, dito sexa sen ánimo pexorativo ningún.A Cesáreo González pódeselle reprochar a súa megalomanía,

ou unha certa fachenda de cara á súa imaxe pública. É notoriamentecoñecido que o productor vigués era un excelente publicista de seu, enon desaproveitaba ocasión de espallar os seus proxectos ós catroventas, como se foran custosas produccións hollywoodenses. Inclusopódeselle censurar a superficialidade e (coméntase ás veces malevola-mente) a súa falla de cultura. Sen esquecermos, por suposto, o tópicooportunismo e a utilización descarada da súa terca, Galicia, a través detantas películas dun folclorismo ruborizante (é sabido que foi o rnáisfervoroso cultivador da "gallegada" que, sen embargo, é xusto salientarque non foi inventada polo cineasta vigués).

De tódolos xeitos, o que é indubidable, como suliña o his-toriador galego Emilio Carlos García Fernández —catedrático de

Historia do Cine na Universidade Complutense de Madrid, o maiorestudioso da obra dente productor—, é que Cesáreo González era unverdadeiro amante da súa profesión. Un cineasta que viviu por e para ocinema e que "nunca estivo obsesionado con afianzar un patrimoniopersoal que o levase axil-5a a deixar o cine. Ao final da súa carreira oúnico que posuía era a súa cinemateca".

A vida e a personalidade de Cesáreo, con todo e aparecerdecote nas revistas ilustradas da época, foi bastante oscura e enigmá-tica. Poucos cineastas xuntaron na súa persoa un feixe tal de ambi-güidades e contradiccións.

Ninguén pon en dúbida o seu amor a Galicia (folclorismos áparte), pero nunca quixo, estando nas súas mans, artellar aquí o grandeestudio cinematográfico que este país precisaba para saíres doillamento secular. A súa productora naceu coa louvable tarefsi de

"competir" coa marca oficial da dictadura franquista, a mencionadaCifesa, abrindo novos camiños á expresión cinematográfica, máis cei-bes e cosmopolitas. Sen embargo, anos despois non tivo reparos ensubstituíla nas simpatías do réxime, Babándose en ocasións da súa "

amizade" co xeneral Franco.Non obstante, Cesáreo foi nos anos cincuenta, de novo sor-

presivamente, o productor máis innovador do paupérrimo panoramacinematográfico español. E non pecaba de oportunista: nos máis detrinta anos de traxectoria de Suevia Films, o productor vigués tocoutódolos temas. Moitas veces arriscándose en proxectos aparentementealleos ós seus intereses, ós que, xa que logo, non se pode alcumar deconxunturais.

Na década antedita, os novos realizadores, moitos deles aber-tamente contrarios ó réxime, tiveron nel ó seu mecenas. Sen deixar assúas folclóricas películas, Cesáreo produciu filmes tan emblemáticoscomo Calle Mayor ou Muerte de un ciclista, ámbalas Búas de JuanAntonio Bardem, o máis "rebelde" dos directores daquela época; tanestraños e inclasificables como La laguna negra, de Arturo RuizCastillo, Oscuros sueños de agosto, de Miguel Picazo, ou La corona

negra, de Luis Saslavsky —contratando persoalmente ós italianosVittorio Gassman e Rosanno Brazzi, e máis á mexicana María Félix—,baseado nunha historia de Jean Cocteau; ou tan pouco

comerciais corno freira, unha singular adaptación da obra de Séneca acargo do tamén vigués Manuel Mur Oti. Pitas de calidade, non exentasdunha sutil pero efectiva crítica social, e mermo contra do réxime (ataonde era posible naquelas circunstancias), que en certo xeito xacontaran con precedentes na primeira década de Suevia, enpelículas como La fe, La pródiga, Bambú ou La calle sin sol.

Cesáreo González Rodríguez naceu en Vigo o 29 de malo de1903. Foi o terceiro de cinco irmáns, que axiña quedaron orfos de pai,polo que a nai decide levar os rapaces á casa dos avós, cerca de Luintra(Ourense). Na mocidade, Cesáreo e mallo seu irmán Arturo —querasáis adiante adicaríase tamén ó negocio da distribución cine-matográfica— emigran primeiro a Portugal e logo a Cuba. Na illacaribeña, Cesáreo axiña acadou notoriedade como un espilido ven-dedor ambulante de bisutería e xoiería, entre outros moitos traballosque desempeñou, primeiro en Cuba e máis tarde en México, ondecomezou xogando ó fútbol e acabou rexentando a panadería dun tío deseu, logo de casar coa súa curmá María de los Angeles.

En 1931 volta a Vigo e co seu cuñado José merca o "Savoy",unha magnífica sala de festas e banquetes, ó tempo que se fai cargo darepresentación de Citroén para Galicia, con sede na cidade olívica.Convertido nun importante borne de negocios, entra no mundo docinema, en parte debido á súa amizade cos irmáns coruñeses Adolfo eRamón Torrado.

Quere a lenda que o verdadeiro comezo de Cesáreo na arte deinvestir cartos no negocio cinematográfico debérase a unha xogada dodestino. En 1940, o Casino vigués bule de axítación entre xugos efrechas fálanxistas, novos ricos da florecente "sardiñocracia" e outrosnocturnos gardiáns da moral e da feble economía que anceia agromarentre a picaresca do mercado negro, a inevitable cartilla deracionarnento e os entullos sanguentos que deixou en herdanza a "

romántica" contenda española. Un dos militares "nacionales", Manueldel Castillo, arestora metido a productor afeccionado cun folclóricoexemplo do "regionalismo" roáis rancio, E l fámoso Carballeira (trasda cámara, un anodino Fernando Mignoni), seica perde ata a camisa (azul, obviamente). Cesáreo, sabedor de que Cifesa anda detrás, arriscade novo e pon sobre o tapete os cartos que faltan para rematar apelícula.

Aínda sen saber de que vai o asunto, o advenedizo productorarríscase outravolta, nada menos que cun millón de pesetas da época, exunto cos escasos beneficios que obtén Del Castillo polo Carballeira,

producen P o l i z ó n a bordo, con argumento de Adolfo Torrado —contanque inspirado nas propias experiencias de Cesáreo como polizón na súaviaxe de emigrante ó novo mundo— e dirixida por todo un pioneiro docinema español, Florián Rey, para "Producciones CinematográficasCesáreo González".

Logo todo veu rodado. A amizade cos Torrado. A Fundaciónde Suevia Films-Cesáreo González... E a primeira película da novaproductora, U n o s p a s o s de m u j e r , rodada nos Estudios Chamartín deMadrid, segundo o relato homónimo de Wenceslao Fernández Flórez, econ Fernández Ardavín como director. Cifesa ("la antorcha de loséxitos") comezaba a tremer co vento do noroeste que se lle viñaencima.

Cesáreo axiña se converte nun cineasta popular e admirado.Engaiolado por un medio de expresión que ata ese intre preciso

resultaba totalmente alleo ós seus intereses, sabe misturar á perfeccióndito enfeitizo coas súas indubidables dotes corno empresario, facendodo novo descobrimento o centro dos seus negocios. No momento deestrearse como productor "oficial", o sistema proteccionista da época,coa obrigatoriedade da dobraxe dos filmes estranxeiros, favorecerá engrande medida a rápida consolidación de Suevia.

Cesáreo "espanta" á competencia embarcándose en catro oucinco proxectos simultáneos, anque cualitativamente ningún deles vaipasar á historia. Pero, vello raposo dos negocios, era consciente deonde se metía. Cada película xeraba outra nova. As campañaspublicitarias facían época. Era un borne de imaxe e como tal sabíacoidar a súa propia espallando a cotío en letras de molde os aspectosrechamantes da relación coas "estrelas" do seu particular firmamento,e nutras aneas, incluso de Hollywood. Tal foi o caso do seu "affaire",por incumprimento de contrato, coa Loira inglesa Madeleine Carroll,famosa protagonista de Treinta y nueve escalones, de AlfredHitchcock, a primeira versión de El prisionero de Zenda, de JohnCromwell, ou Policía Montada del Canadá, de Ceci1 B. De Mille, acarón de Gary Cooper, entre outros títulos de sona. Actriz que, porcierto, máis adiante se instalaría a vivir en España, onde morreu, xavenerable anciana, no mes de outubro de 1987.

Moitos recordan tamén a sonada (esta que organizou en Vigopara celebrar o vintecinco aniversario de Suevia. A este respecto,cómpre lembrar que o cineasta, vigués ata os miolos, mantivo semprena súa cidade de nacemento a casa central da productora para toda azona norte-noroeste, que ademais de Madrid posuía delegacións enBarcelona, Valencia, Bilbao, Sevilla, Palma de Mallorca, Las Palmas eSanta Cruz de Tenerife.

No que atinxe a Galicia como argumento publicitario, o ci-neasta soubo xogar a tope a baza do folclorismo, gabándose a cotíonas súas múltiples viaxes ó estranxeiro (especialmente a México,Arxentina e toda Latinoamérica) do seu "amor á terriña", que el sim-bolizaba nas películas de temática galega e oráis na expansión deSuevia fóra da península. Queda dito que o logotipo da productora,deseñado por Ramón Torrado e Heriberto Santabaya, representaba aGalicia arreo do mundo, arroupado, como non, pola enseña viguesa.

De cerco, superficialmente ou non, a nosa terra atopábase moipresente nun bo feixe das súas longametraxcs. Tamén estaba sempredisposto a producir ou potenciar traballos doutros galegos no cinemaespañol —anque nunca chegou producir esa "gran película gallega" queseica buscou toda a vida, un proxecto para o que incluso convocou,xunto coa Asociación da Prensa de Vigo, un concurso de guións, moipublicitado, do que nunca máis se soubo—, mentres na súa productoratiñan traballo moitos paisanos nas máis diversas tarefás. Os exemplosmáis notorios poderían ser os dos realizadores Ramón Torrado eManuel Mur Oti, ou os dos actores Fernando Rey e Antonio Casal. Pornon (alar do popular Xan das Bolas (de nome verdadeiro Tomás AresPena), creador dun peculiar personaxe secundario, abrigadocontrapunto cómico nos delirantes melodramas de ambiente galego, taninxenuo como inzado do folclorismo máis tópico e ruborizante. Entreas películas "galegas" de Cesáreo González acadaron sona Mar abierto,Polizón a bordo, Unos pasos de mujer, Sabela de Cambados, Elemigrado, Campeones...

Precisamente con esta última íase estrear como director, en1942, o coruñés Ramón Torrado. Campeones estaba baseada nunhaidea do propio Cesáreo, que se fixo realidade como proxecto cine-matográfico gracias á enorme afección futbolística do productor (queaparece na película nun pequeno papel xogando ó fútbol) e, moi enparticular, a unha desmedida paixón polo equipo dos seus amores, oReal Club Celta —Cesáreo González foi durante toda a súa vida ungrande benefactor do clube vigués, chegando ser o sexto presidente daentidade deportiva de Balaídos—. Os principais actores de Campeoneseran dous verdadeiros galáns do cinema español da época, CarlosMuñoz e José María Seoane, ámbolos dous vigueses e celtistas de pro (aínda que o primeiro seica nacerá en Santiago), que actuaron xunto agrandes futbolistas da época, como Ricardo Zamora (que seríaentrenador do equipo celeste pouco despois), Guillermo Gorostiza,Jacinto Quincoces e o vigués Ramón Polo, exxogador do Celta.

En 1947, Botón de ancla, converteríase no primeiro grandeéxito de Suevia Films-Cesáreo González. Dirixiría de aovo Ramónforrado. Este filme, rodado en Marín, Vigo e Pontevedra, inaugura-ríaó ano seguiente o monumental Teatro-Cine Fraga vigués, gracias

á estreita colaboración que Cesáreo mantiña co distribuidor Isaac Fraga.O elenco principal estaba formado por Fernando Fernán Gómez, JorgeMistral, Isabel de Pomés e o galego Antonio Casal, un dos actores máispopulares do cinema español dos anos corenta e cincuenta.

Antonio Casal nacera en Santiago de Compostela en 1910. Foiun dos galáns máis naturais da época e un finísimo actor cómico,chegando a traballar cos mellores directores do cinema español. Entre aslúas películas cómpre salientar La torre de los siete jorobados, Mi calle(ámbalas dúas de Edgar Neville), Polizón a bordo, El hombre que sequiso matar, huella de luz, ou Camarote de lujo (as tres últimas,baseadas en senllos relatos do galego Wenceslao Fernández Flórez). Nosanos sesenta conviértese en empresario teatral e só apare-ce no cinemaen papeis secundarios. Morreu en Madrid en 1974.

Polo que respecta a Ramón Torrado, o realizador nacera nacidade da Coruña en 1905. Os seus comezos no cinema foron primeirocomo decorador e xefe de producción, pasando logo a ser guionista,cáseque sempre co seu irmán Adolfo, e por último direc-

tor, da man de Cesáreo González, como queda dito. Ademais deCampeones e Botón de ancla —da que £tría unha continuación en1974, Los caballeros del botón de ancla—, para Suevia dirixiu entreoutras Mar abierto, El emigrado, Sabela cíe Cambados e Rumbo, coaparticularidade de que nas cinco últimas o director de fotografía era otamén coruñés Andrés Pérez Cubero (1906-1949). Para Suevia Filmstamén artellou unha serie de películas folclóricas da máis pura "anda-luzada", cáseque todas protagonizadas por Lola Flores ou PaquitaRico, dúas das "estrelas" fixas da casa. Outro dos seus grandes éxitosresultou ser Fray Escoba (1961), exemplo típico do cinema seudorre-lixioso da época. En 1969 dirixiría a derradeira das súas películas deambiente galego, Más allá de río Miño, unha moi mediocre aproxi-mación á ancestral tradición da rapa das bestas, na que tamén apare-cía o inevitable Xan das Bolas.

Todo canto levamos apuntado ata o momento sobre a políticade producción de Suevia Films, algúns dos seus directores e acto-res,ou especialmente o folclorismo exacerbado e malla inmensapopularidade do seu fundador, consecuencia dunha ben traballadaimaxe cara o público, non debe facernos esquecer que como productorCesáreo González non tivo parangón no cinema español mentres viviu.

A forte personalidade do cineasta vigués deixou indeleblepegada de carácter noutras moitas produccións, á marxe de quen esti-vera trala cámara, entre as que cómpre salientar El abanderado,Audiencia pública, La reina del Chantecler, Morena Clara, Reina santa,Murió hace quince años, La vida en un bloc, Mi último tango, Lavenganza, Los inocentes, Nunca pasa nada, Vivan los novios, Lospianos mecánicos, El juego de la oca, La boutique..., unha manchea queen total abrangue máis de cento cincuenta longametraxes.

Cesáreo González morreu en Madrid en 1968. Foi enterrado nocemiterio de Perciró, en Vigo, no medio dunha impresionantemanifestación de dó e pesadume popular coma poucas veces se poidolembrar na súa cidade natal.

Pero ademais de Cesáreo González, nos anos corenta houbooutros galegos relevantes que comezaron a súa andaina en Galicia no

eido do cinema español, e incluso f=oráneo: Ramón Barreiro, ManuelArís, Hermida Luaces, Amando de Ossorio e, sobre todo, un excelentedirector: Manuel Mur Oti.

Todos destacaron no ámbito da realización. A producción e adistribución eran xa un monopolio case exclusivo de Cesáreo Gonzáleze Isaac Fraga. Con todo, a forte presencia do cinema estranxeiro,especialmente americano —os corenta son os anos de Casablanca,Ciudadano Kane ou a "escandalosa" Gilda, que chegaría algo retrasadae, a dicir de moitos, "amputada"—, gracias á obrigatoriedade dadobraxe (dende 1941), fai medrar o mercado da distribución enpequenos reinos de taifas, a meirande parte deles con base na cidade daCoruña e o resto en. Vigo. Sen embargo, a única das distribuidorasindividuais fundada naqueles anos que chegará ata os posos días éBarios Films. Foi creada en Vigo a finais dos anos corenta por EmilioBaños. Hoxe continúa á fronte da mesma o seu filio, tamén de nomcEmilio, loitando a brazo partido contra os xigantes das multinacionaisestadounidenses. Todo un récord para a pequena historia do devircinematográfico en Galicia.

Voltando ós directores, o pontevedrés Ramón Barreiro dirixea súa primcira longametraxe en 1944: El sobrino de Don Búflálo Bill,

protagonizada polo vigués-santiagués Carlos Muñoz. Como xasuliñamos noutros parágrafos, Ramón Barreiro comezara a súa acti-vidadc cinematográfica a carón do seu irmán Enrique e a producto-

ra Folio fundada por eles en Pontevedra —coa que, curiosamente, xatraballaran para Cesáreo González a comezos dos trinta, cando ofamoso productor aínda non era máis cá un "simple" empresario desalas de festas e automóbiles—, coa que estrearan antes da guerra ofilme documental Por tirilla nova Galicia.

Tras realizar documentais como VeLízquez, El monasterio depiedra ou Madrid hcróico (para o bando republicano), logo da con-tenda, xa "convertido" ó novo réxime, afástase do seu irmán (queestivo tres anos preso na illa de San Simón) e traballa como fotógrafoe documentalista de temas culturais: Retablo español, Diez minutoscon Alvarez de Sotomayor; Guitarras ou Signos. Axiña rodaría adevandita primeira longametraxe, á que seguirían as comedias paró-dicas El pirata Bocanegra e máis El otro Fu-Manchú (ámbalas dúas de1946) , o filme patriótico Póker de ases e a súa derradeira película, acomedia infantil Poroto, Boliche y compañía (1948). Remataría a súacarreira de realizador traballando nos anos sesenta para TelevisiónEspañola.

Manuel Arís Torres, nacido en Poio, a carón de Pontevedra,en setembro de 1920, partiu un día, cando contaba nove anos, dende

o porto de Vigo cara a emigración, vivindo primeiro en Montevideo cmáis tarde en Bos Aires. É coñecido sobre todo por dúas longa-metraxes documentais: Viaje por Galicia, un extenso percorridodocumental rodado ó Tongo de varios anos por toda a xeografia gale-ga, que foi estreada no cine Gran Mitre de Bos Aires en 1958, e máisTierra de nuestros mayores, longametraxe producida por Hispano-americana Cine Producción, en 35 mm. e cor, que relata en clavedocumental o retorno dun "indiano" á súa terra galega natal. Esta última,estreada no cine Eliseo de Montevideo en maio de 1960, converteuseen todo un fenómeno social entre os galegos na emigración,manténdose máis de trinta semanas en carteleira. O negativo orixinalperdeuse no incendio dos estudios Alex de Buenos Aires, anque aíndase conservan dúos copias, unha delas en Galicia. Manuel Arís estivo nasXociviga do Carballiño no verán de 1991 —onde tivemos ocasión deentrevistalo para "Atlántico Diario"—, explicando o seu proxecto nuncarealizado dun filme reivindicativo sobre o nacemento galego deCristóbal Colón.

Pola súa banda, Armando Hermida Luaces (nacido enRibadavia en 1909, asemade emigrante na Arxentina dende 1929)tamén estreou en 1958 en Bos Aires o documental Galicia al Día, unfilme en 16 mm. e catro horas de duración 6 que lle puxo voz o actorgalego, filio tamén da diáspora, Eduardo Iglesias "Tacholas" (Ourense,1909-Bos Aires, 1995). Logo rodaría Alma gallega, en 1966, co mesmoobxecto de levar imaxes da terra ós galegos emigrados en Sudamérica.

No que atinxe ó realizador Amando de Ossorio, nacido naCoruña en 1925 como Amando Ossorio Rodríguez, foi xunto conJacinto Molina —alias Paul Naschy, actor, guionista e director— eJesús Franco —alias Jess Frank, e outros moitos alcumes, veteranodirector de filmes de series B e Z, que aínda no ano 1996 rodaba outradas súas delirantes películas co grupo musical vigués "Killcr Barbies"—, a maior contribución española a un cinema de terror subxenérico, asmáis das veces de ínfima categoría.

Xornalista de profesión e novelista menor, comezou naindustria cinematográfica como axudante do director ourensán

Antonio Román, para quen realizou tarefas de dialoguista, decoradorou guionista do mediocre policíaco Último día (1952).

Tras realizar diversas curtametraxes, nas que xa se fai patente oseu interese polo xénero fantástico, estréase na dirección con Labandera negra (1956), un filme tan "maldito" que non aparece prac-ticamente en ningún dos grandes diccionarios do cinema español.Protagonizada polo vigués José María Seoane, os estudiosos da obrado coruñés considérana como a s ú a menor película.

Dirixiría logo esquecibles filmes de baixo presuposto, adscri-tos á diversa conxuntura xenérica imperante: La tumba del pistolero,Rebeldes en Canadá (tamén guión), Escuela de enfelmeras, ou Pastode Fieras. Pero as películas que lle darían certa sona, incluso interna-cional (anque restrinxida ós círculos de fanáticos do xénero arre-piantemáis pedestre), foron as encadradas no devandito xénero fantástico deterror. Dende Malenka, la sobrina del vampiro (1968), a máis salvable,coa "felliniana" Anita Ekberg pretendendo emular á raíña do terror, aengaiolante Barbara Stcele, nun producto debedor do novo tratamentovampírico que viña de principiar a productora inglesa Hammer amediados da década anterior, ata La endemoniada (1975), pasando porLa noche del terror ciego, El ataque de los muertos sin ojos, El buquemaldito, La noche de las gaviotas, Las garras de Lorelei ou La noche delos brujos.

Un caso ben diferente é o de Manuel Mur Oti, sen dúbida omellor director que deu Galicia ó cinema español, a carón de AntonioRomán.

Esquecido durante moitos anos, a figura de Mur Oti, nacido enVigo o 25 de outubro de 1908, vén yendo obxecto dunha xustarecuperación nos últimos tempos. Diversas homenaxes e ciclos da súaobra en Madrid, Galicia, Lisboa ou París, amais da publicación dunexcelente libro-catálogo do crítico Miguel Marías, "Manuel Mur Oti,las raíces del drama" (1992, versión bilingüe español-portugués),culminaron en 1993 coa concesión dun Goya Honorífico da AcademiaEspañola de Cine, entregado ó realizador en persoa polo conxunto dasúa carreira. Con esa distinción, recoñecíase por fin a Mur Oti comoun dos cineastas máis importantes en toda a historia do cinemaespañol.

Poeta, novelista, guionista, productor, autor de letras de can-cións, iluminador e director de fotografia, deseñador e decorador,director de cine e, nos últimos anos, escritor e realizador dalgunhas boasseries con destino á pequeña pantalla, Mur Oti tivo unha tra-

s

xectoria vital tan novelesca, ou incluso máis, como a dos seus perso-naxes de ficción.

Para empezar, corría a lenda de que o director nacera no antigocárcere-pazo de xustiza da viguesa rúa do Príncipe. Cóntao dente xeito opropio autor: "Yo soy Manuel Mur Oti. Y lo repito, porque sé que elsilencio en torno a un nombre es tal como un sudario. Ysé que nací enVigo, al cabo de haber rendido borda en su ancho puerto el vapor "Sever", del que desembarcó mi madre, feliz, aunque latiéndolo mibulto, ya imperioso, en la entraña. Yo creí siempre que había nacido enla cárcel, porque mi padre, hijo del director de la prisión de Zaragozay hermano de otros dos directores, al pedir su reingreso luego de unalarga excedencia, encareció que su destino Mera

Vigo, y él sabía que en la cárcel de Vigo había vivienda. Pero hace pocotiempo, alguien me dijo que yo había nacido en As Travesas, un barriorico en huertas y en frutales cercano a la ciudad, porque mi madre, nomás llegar, al verle y respirarle, dijo que por allí pasaba un aire tanpuro como el del Paraíso. Y allí se fue a parirme, si esto es cierto. Bien,naciera yo en la cárcel o en As Travesas, lo cierto es que nací en Vigo".

Antes de cumprir os catro anos, os pais deixan a cidade gale-ga —"Y sé exactamente que yo no quise ir con mis padres a la estacióncuando se fueron de Vigo, porque yo iba molesto con esta fuga de lo queya presentía como mi auténtica patria"— cara Santander, primeiro, epouco despois, Cuba. En La Habana, xa adolescente, e logo dunsflirteos coa carreira de Dereito, que non remata, dunhas cantasaventuras corno gandeiro e madereiro por ríos infestados de tiburóns ecairnáns, ou domeando cabalos de quente sangue caribeño, decide serescritor. Enceta a súa andaina literaria co libro de poemas "Espirales"

e, con vintepoucos anos, estrea na capital cubana as obras teatrais "Lamalcasada", "La alegría del sitio" e máis "El

Mayoral" que lle reportarían fama corno xove dramaturgo cun pro-metedor futuro nas letras.

Volta a España en 1933 e comeza a escribir no xornal "ElSocialista". Pasou a guerra no bando republicano, onde fixo amizadecon Valentín González, alias "El Campesino". En 1939, logo do triunfodos rebeldes fascistas, exíliase en Francia, pero é feito prisioneiro erecluido nunha praia convertida en campo de concentración, onde axente morría de filme e de frío. A influencia do seu pai, director daprisión de Santa María, foi decisiva para que Mur Oti, unha vez libe-rado, poidera desempeñar con certa liberdade a súa vocación literaria.

A comezos dos corenta, mentres traballa en Málaga fabricandolicores ou como vendedor ambulante, escribe "Destino negro" (publicada en 1949, en Barcelona, por Ediciones Destino), unba novelade aventuras ambientada no trafego de escravos africanos con destino aLa Habana, coa que vai ser finalista do Premio Nadal. O protagonistadesta obra, redactada cunha elegante prosa poética e certo aireconradiano-valleinclanesco —Valle Inclán é posiblemente o escritorque máis admira e durante anos tentou adaptar á pantalla o "TiranoBanderas" do arousán—, é un galego de nome Ramón Loureiro, capitándo barco "Perla de Vigo", tan individualista e retranqueiro como opropio Mur Oti. —"Ser gallego marca de una manera especial. Yo quecrucé el Atlántico tantas veces, sostengo la teoría de que para nosotroslos gallegos no existe el mar que nos separa de América: no es másque una corredoira con poco barro y mucha agua"—. Viaxes, aventurasmarítimas, piratería, trata de escravos..., temas todos que enmeigaron aoutros paisanos do vigués, como Alvaro Cunqueiro ("Se o vello Sinbadvolvese ás illas"), Xosé María Castroviejo ("La burla negra") ou LinoNovás ("Pedro Blanco, el negrero").

Precisamente "Destino negro" foi a orixe do seu primeiro guión,que resultaría premiado polo Sindicato del Espectáculo. Tralo frustradointento de verquelo na pantalla, Mur Oti comeza, xa en Madrid, a escritade guións para o seu amigo o director Antonio del Amo, que coaproductora Sagitario Films converteu en películas algúns deles, como Elhuésped de las tinieblas, Cuatro mujeres, Alas de juventud, Noventaminutos...

Por fin, en 1949 pode dirixir a súa primeira longametraxe, Un

hombre va por el camino. Incluso a crítica máis reaccionaria tivo querecoñecer os méritos da sorprendente ópera prima de Mur Oti. Un anodespois, dirixe en Galicia Woltiam, un filme inacabado por problemascoa productora (e hoxe seica perdido), ambientado en Vigo e nasminas de Fontao, interpretado por Luis Prendes e o galego FernandoRey, que estaba baseado na novela "'Wolfram, wolfram!" do taméngalego Carlos Caba, comisario de policía encargado de loitar contra ofraude e da vixilancia do contrabando na zona.

En 1951, na súa terceira incursión tras da cámara, chegaría aobra cume de Mur Oti, Cielo negro. A esta seguirían dous títulos coasúa propia productora, Celta Films: Condenados e Orgullo, este últi-mo, un melodrama dunha rara perfección técnica, narrado cun exqui-sito sentido do ritmo, do espacio e da paisaxe. Logo oirían Fedra, Elbatallón de las sombras, La guerra empieza en Cuba, Una chica deChicago, Duelo en la cañada, Milagro a los cobardes, A hierro muere..., ata completar unha Cilmografia de dezaséis títulos.

Estas películas acadaron unha repercusión popular e un pres-tixio crítico que fixeron de Mur Oti o director español roáis famosoentre os anos 1949 e 1957. Curiosamente, a que se considera a súamellor película, Cielo negro, resultou todo un fracaso na taquilla. Senembargo, a crítica do momento fícou literalmente abraiada por unfilme tan insólito para a época, e pola valentía daquel galego cosmo-polita que en 1951 amosaba nas pantallas un singular neorrealismo áespañola que o réxime non vía con moi bos ollos, e a lgrexa católicaaínda menos. A película, un melodrama exacerbado e folletinesco, quereflectía as desesperanzas das clases populares, mostraba o intento desuicidio dunha muller aqueixada dunha forte miopía progresiva que,para colmo de infortunios, víñalle de morrer a nai, botábana dotraballo e namorábase dun vividor e aproveitado que despois arexcitaba.

Mur Oti viuse na obriga de suavizar o final e engadir algun-has escenas de relixiosidade non previstas. Pero o resultado aínda seconserva como un dos grandes melodramas, incluso de todo o cinemaeuropeo. É fumosa a secuencia do "travelling" final —estupendafotografía de Manuel Berenguer—, coa protagonista correndo deses-perada baixo a choiva, que o director vigués tivo que rodar empre-gando leitc condensado nas mangueiras dos bombeiros madrileños,

en troques da auga quc era demasiado clara e non ficaba gravada noceluloide. Por último, as interpretacións de Susana Canales e FernandoRey contribuíron tamén a fhcer desta obra de Mur Oti un filmeinesquecible.

Fernando Rey, por cerco, é sen dúbida o actor máis inter-nacional que xurdiu na nosa terra en cen anos de cinema. CandoWilliam Friedkin, en 1970, fixo do intérprete galego o maxistral anta-gonista de Gene Hackman en Contra el imperio de la droga (FrenchConnection), Fernando Rey facía xa moitos anos que era recoñecidointernacionalmente, sobre todo gracias ás películas do seu amigo LuisBuñuel.

Posiblemente nunca exerceu de "galego-galego". Os seus con-tactos coa realidade, física, política ou espiritual deste país periférico eneboento que tamén Coi o seu berce (nacera na Coruña en 1917) nuncapasaron de superficiais, cinguíndose case sempre nas Búasdeclaracións, como é loado comprobar, ós tópicos do máis sensibleirofolclorismo. Pero é innegable que, á súa maneira, sempre levou Galiciano corazón. Os galegos, xa que logo, non podemos esquecer acontribución deste excelente actor, aínda que non fose asumida, no

tocante a un recoñecemento e valía desta terra alén das nosas fron-teiras. E, por suposto, a súa enorme aportación interpretativa no con-texto do cinema, español e internacional.

Fernando Rey debutou na pantalla en 1936 coa película deBenito Perojo Nuestra Natacha. Pero non foi ata 1944, con Eugeniade Montijo, que conqueriu verdadeiro estatus de protagonista. Acabouseudo insubstituible no cinema español dos corenta e cincuenta.Adcmais do filme Cielo negro, interpretou títulos como La pródiga,Reina santa, Locura de amor, Mare Nostrum, Fuenteovejuna,Agustina de Aragón, Marcelino Pan y Vino, Don Quijote ou Losúltimos de Filipinas, do director ourensán Antonio Román.

Buñuel fixo abrollar un Fernando Rey máis retranqueiro,envellecendo con elegancia e dignidade en títulos como Viridiana,Tristana, El discreto encanto de la burguesía, El fantasma de la liber-tad ou Ese oscuro objeto del deseo. A súa carreira internacional

abrangue filmes tan dispares como Campanadas a medianoche, deOrson Welles; Una historia inmortal, de Carol Rced; Nina, deVincente Minnelli; _Jesús de Nazareth, de Franco Zefirelli; FrenchConnection II, de John Frankenheimer; El gran atasco, de LuigiComencini; ou Cristóbal Colón, de Ridley Scott. Nos últimos anosparticipou nalgúns proxectos vencellados a Galicia, cono El bosqueanimado, sobre Fernández Flórez, ou a exitosa serie Los pazos deUlloa, baseada na obra homónima de Emilia Pardo Bazán. FernandoRey finou en Madrid o 9 de marzo de 1994.

As derradeiras longametraxes de Mur Oti, rodadas da cahaloentre as décadas dos sesenta e setenta, nunca mereceron nin a máismínima atención da crítica. Os poucos (des)interesados masacrarontítulos como El escuadrón del pánico (1966) ou La encadenada (1973), acusándoos de excesivo barroquismo formal ou guións mes-tos dediálogos moi literarios e falsamente poéticos. Agás, unha certarecuperación actual da obra que pecha a súa carreira na grande pan-talla, a "shakesperiana" Morir, dormir... tal vez soñar (1976).

En 1972, Mur Oti regresa a Galicia para rodar a súa segundapelícula "galega", a antedita La encadenada (tamén coñecida como Eldiario de una asesina / Perversione). Deste xeito, o cineasta viguésvoltaba á súa cidade natal —a longametraxe foi rodada en Vigo, con-cretamente nos asteleiros de Barreras, e máis no pazo de Torrecedeira,na parroquia de Cedeira, en Redondela— na compaña dos entónfamosos protagonistas do filme, o estadounidense Richard Conte,recén saído de El Padrino, de Francis Ford Coppola, e maila austríacaMarisa Mell, enigmática e fermosa protagonista do Diabolik de MarioBava.

Os últimos traballos de Manuel Mur Oti foron os guións e asrealizacións de series corno "Teresa de jesús", "La barraca" ou "Cañasy barro". Complexo, polifacético e sempre polémico, quizais sexachegado o momento de recuperar a obra e a figura deste galego tansobranceiro como inxustamente esquecido. Un autor, no sentido máisamplo da palabra, que nos seus mellores tempos foi comparado amestres do cinema mundial tan egrexios como Max Ophüls, DouglasSirk, King Vidor ou Roberto Rosellini.

4. Chano Piñeiro: imaxes do celmegaleguista (1976-1979)

— "Sempre en Galiza" como Ponte deinspiración: "Os paxaros morren no aire".

— As loucas aventuras dos novos pioneiros.— Primeiros autores do cinema galego.

Chano Pifeiro comeza a súa andaina na vella arte de facerpelículas en 1976, queda dito, cando escribe o seu primeiro guión. E,corno non podía ser doutro xeito, logo da súa concienciación uni-versitaria, Castelao la se-la fonte de inspiración e, coa mesma, todaunha declaración de principios do novo director. A obra por exce-lencia do nacionalismo galego, "Sempre en Galiza", ata entón perse-guida e aldraxada, que Chano coñeceu probablemente nalgunha edi-ción clandestina das moitas que circulaban polo noso país naquelesanos, serveu de xénese inspiradora para artellar O s paxaros rnor ren n o

a i re , unha sinxela historia sobre o celme do "ser galego".No verán de 1977, rematado o quinto curso na Facultade de

Farmacia en Santiago, Chano decide poner en marcha o proxecto tantasveces acariñado de rodar unha película "en serio". Contando cosescasos aforros dun estudiante, ou mellor dito de Bous, porqueMariluz, que figuraría como productora dos primeiros traballos do seuhome, tamén puxo a súa dote para facer realidade a película, Chanocolle os poucos trebellos e tira para Rubillón. A aldea de Mariluz, easemade a súa benquerida Pontecaldelas, Cabrais, e máis Santa Uxía deRibeira e a cercana praia de Area Longa, son os lugares que veríanpasar aquel caloroso verán a un feixe de amigos tolos,

soñadores que tentan arremedar nas incrédulas vilas galegas unHollywood de andar pola casa.

Os actores, corno despois sería habitual en tódalas súas pelí-culas, dividíanse entre os non profesionais, os semi profesionais e osque xa tiñan algo máis de táboas, sobre todo teatrais. Desta primeiraexperiencia, Chano recordaba: "Como se fose un xogo, xuntei a variosamigos que facfan teatro en Ditea e largámonos a rodar. Condiafragma automático e sen a penas coñecementos foto ou cinema-tográficos, pero cheos de ilusión co xoguete novo. A verdade é quetiñamos cousas que dicir: Os paxaros morren no aire..."

Pero non todo foi tan fácil. Ningunha rodaxe prirneiriz_aacostuma ser precisamente doada. Chovía cando tiña que Pacer sol, eo astro rei amosábase en toda a súa xustiza cando necesitaban nubei-ros ahondo. Problemas para atopar un barco axeitado en Ribeira; achave dunha estola que se perde; longas repeticións cun carro de bois;os últimos negativos do super-oito que non aparecen...

O guión, dentro da súa sinxeleza, acabou resultando dema-siado complexo para os cativos medios cos que contaban. A historia,tan sinxela como inxenua, daquela rapaza que quere fácer unha ponteimaxinaria entre dous mundos, coa idea de que é o menor para o seupobo, e atópase no camiño con Castelao e Basilio Alvarez, tivo queser por forza resumida. Os propios actores, Antón Casal, Xosé LuísPortela e María Xosé García Lago, axudaron a Chano na súaautocrítica tensora mentres esbozaba o guión técnico. O repartocompletábase coas colaboracións de Alfonso Armada, Xosé A. de laFuente, Manuel García Lago, Pili Lorenzo, Xosé M. Olveira, TíaLucinda, Xosé Ramón Rodríguez, e algúns máis como figurantes. Naparte técnica, Chano ocupouse tamén da cámara e a montaxe, men-tres a gravación do son foi posible gracias ós estudios Audio; os seusamigos Pablo Barreiro e Antón Casal encargáronse dunha bandasonora que máis tarde sería editada en casetes.

Por fin, a comezos de 1978, a película, cunha duración detrinta e catro minutos, estaba rematada. Pero a verdadeira aventuracomezou a partires daquel momento. Había que buscar onde estrealae, sobre todo, había que artellar iso que hoxe chamariamos "unhaagresiva campaña de márketing". Como de momento vendela eraimpensable, compría amosar a película en cantos máis lugares menor. Eal é onde Chano, cos seus amigos máis fieis, estaba disposto a librar aprimeira batalla.

Do mesmo xeito que os pioneiros, digamos Isaac Fraga ouJosé Gil, percorrían Galicia cos aparenos ó lombo para levar a maxiado cinema ata o recuncho máis afastado da nosa terra, Chano, quenunca tivo automóbil, tirábase ás estradas, camiños e corredoiras coasdilas únicas copias da película —feitas en Alemaña— no peto, "

facendb dedo" e listo a subir en calquera cousa de catro rodas, ouincluso de dúas, que o levara ó seu destino. Proxectaban en garaxes,escolar, teleclubes, asociacións culturais e de veciños... Eran, comodicía o director coa súa acostumada retranca, "guerrilleiros todoterreo", loitando por facer cine galego, desde Galicia e, se era posible,para todo o mundo.

Chano relataba esa experiencia, a petición do crítico e direc-tor das Xornadas de Cine e Vídeo de Galicia (Xociviga), Miguel AnxoFernández, co gallo do festival celebrado no Carballiño en 1986:

Andabatnos polos pobos, vi/as ou cídades co chiringuito ás

costas. Tamos Pablo Rarreiro e rasáis eu co proxector, un preamplifi-cador e un amplificador de son e mesmo os bafles. Algunba vez, atalevamos a pantalla. Débannos mil ou dúas mil pesetas, canelo cobra-

Limos algo. As películas gustaban e sempre nos animou o sentir que oque taciamos chemba zí xente. Os locais máis grandes nos que sebotou toron o cine de Vilagarcía e o cine de La Salle. É cáseque incriblecomo se pode encher unha pantalla destas dimensións co superoíto

enchendo a sala de son, pero nós faciámolo. O local máis peque-no /Oí

un garaxe de Rubillón, onde mesero houbo algunha vello que levou

unha bolsa de auga quente para estar _friáis a gusto".

Os paxarosmorren no aire estreouse oficialmente o venres 10

de marzo de 1978 na aula segunda da Facultade de Medicina deSantiago, malia que no mes anterior xa rivera algún pase extraoficial.

Pouco despois compartiría pantalla no colexio I_a Salle coa mítica El

acorazado Potemkín, de Eisenstein. E o público reclamouna ditasveces. No mes de agosto dese mesmo ano acadou o premio á menor

película —"Filme de Oro" outorgado polo Ministerio de Cultura e

máis 25.000 pesetas— e ó menor guión no "VI Certamen de Cine

Aficionado" de Vilagarcía, festival que foi clausurado polo entón

ministro de Cultura, o galego Pío Cabanillas. Denantes de rematar

ese mesmo ano, acacia tamén o "Quijote de Honor" e segundo premio

no "1X Certamen Ciudad de Alcalá de Henares".

Os comentarios na prensa trala estrea brillaron pola sitaausencia, como era de suponer. Agás un "punto crítico", asinado porPousa no xornal "La Voz de Galicia", do que cómpre tirar o seguinteresume:

"Non sabía que á parte do guión literario —escribe o xorna-lista— lame atopar con secuencias el-leas de tráxico lirismo, coma esasque anteceden ó remate, na praia onde cae morra a protagonista, con-segu indo á vez tomas colectivas perfectamente encadradas e moi difí-ciles de lograr con cámara de super-S, Nin sabía por suposto que oparlamento de Castelao poidera adquirir tanta forza política como tenna película, cando no medio dun cemiterio —¿o centralismo?—defendea lingua galega dos bufonescos deputados que xogan ó tute e tnostrina arbitrariedade en situacións ridiculizadas e tnesmo con aire devoluntaria comicidade. Confeso que son secuencias propias de calquesprofesional".

Pese a estas exaltadas loanzas da ópera prima de Chano, opropio crítico non dubida en salientar de seguido os erros de vulto,típicos dun principiante, presentes na curtametraxe:

"Sería interesante que os personaxes non tiveran que talar unchisco de roáis en certos momentos porque a cámara pode substituir

moitas ideas verbais. Nótase tarnén, é corto, unha excesiva preocupa-ción pola linguaxe política". "(..) Hai tamén, cómpre dicho, as clásicas "primadas" dos que empezara a rexistrar imaxes en movemento. Duranteos dez primeiros minutos obsérvase un abuso de "zoom" que rompe anarración para converterse un efecto óptico en linguaxe, o que enpelículas deste estilo non cadra ben".

E remata Pousa Cunha constatación e un desexo:"Pero Chano está al e aparece cando o cine galego, que anula

non existe, se tal necesario, como son necesarios realizadores, guio-nistas, cámaras, montadores e todo un longo etcétera que queda paraser cuberto. Todo chegará."

Que o cine galego é necesario é algo que Chano tivo claro dendeos compases iniciais da súa Carreira. Nunha das primeiras entrevistasque mantivemos, con destino ó xornal "Atlántico Diario", de Vigo —máis que entrevistas eran verdadeiras e longas conversas nas que Galiciae mailas películas eran os ternas recurrentes—, o director suliñaba aimportancia de contar cun cinema propio: "É triste —dicia Chano—, peroteño a sensación de que oficialmente non interesa a cultura visualgalega. E pode que nin a cultura galega en xeral. Sen embargo, sequerernos que a nosa cultura e o noso país sobrevivan, un dos caminosesenciais é potenciar o noso cine. Hoxe todo é irnaxe. Galicia é o meapaís e eu aposto pola miña terra, pola niña xente e pola mina cultura,por iso lago películas. Con actores de aquí

e, por suposto, en galego. Teño unha teima: demostrar que somoscapaces por nós mesmos c íe Pacer cine, tanto ou menor cos demais.Estou corto de que, de aquí a uns anos, calquen) país que non saibavenderse a través do ciclo visual está condenado a desaparecer".

Chano afirmaba todo isto cando xa contabamos cun CentroGalego de Artes da Imaxc, inaugurado en 1989 —aínda que noncomezou a súa andaina ata o 15 de marzo de 1991, do mesmo xeito quea Escola de Imaxe e Son, inaugurada o mes anterior, émbolos dosiscentros na Coruña—, pedra angular sobor da que os galegos,teoricamente, deberiamos erguer a noca industria cinematográfica.

Pero en 1978, recén estreado o seu primeiro filme, o horizonteaínda estaba demasiado escuro. Malia todo, eran anos de esperanza.Cal vagalumes senlleiros, naquela etapa da chamada "transicióndemocrática", tralas primeiras eleccións libres en España dendefebreiro de 1936, celebradas en xuño de 1977, algunhas faíscas connome propio agromaban por toda Galicia.

Respostaban dente xeito á primeira chamada seria de artellarun cinema propio que xurdira en 1973, data fundamental de partida danova imaxe galega, primeiro co artigo de X. M. Rabón A percuda duncine galego", publicado na revista "Grial" (Galaxia, Vigo) e Togo,especialmente, dende as primeiras Xornadas de Cine en Ourense —alma mater das cales era Luís Alvarez Pousa, que contou ademais coacoordenación de Xosé Paz, Norberto Alcover, Emilio Losada eAlfonso Sánchez Izquierdo—, celebradas naquel mesmo ano, entre osdías 8 e 13 de xaneiro, na cidade das Burgas, verdadciro xérmolo do "

novo" cinema galego.Concepto este, "cine galego", pouco doado de precisar, a

pesares duras supostos e polémicos criterios unificadores que pasa-ríanpolo emprego da lingua galega, equipos técnicos e artísticos do país, eunha temática ou base literaria e argumental enraizada na terra. Senesquecermos outros aspectos tan subxectivos e ambiguos como "sentir"ou "expresar" Galicia en imaxes, incluso sen botar man nin da temáticanin do idioma ou da idiosincrasia galega —postura que adoitandefender todos aqueles que din fuxir de "ruralismos", "folclorismos", "enxebrismos" e outros ismos, sempre cun retintín pexorativo, en favordunha "universalidade" (que non "uni-

versalismo", olio) ainda máis abstracta e, permítaseme citar aMcLuhan, aldeana—. Todos estes criterios ainda esperan estudios eanálises metodolóxicas e conceptuais que definan en profundidade calé o verdadeiro cinema galego que querernos.

Aquel cinema galego do que hoxe, malia o esvaedizo punto departida existencialista expresado no catálogo de presentación dasXornadas ("O cine galego é a conciencia da súa nada. Xa é algo'), an-ceiamos algo máis ca un concepto baleiro: unha esperanza de futuro.

Con arroutada vehemencia, e case convertendo as pedras encartos —en Galicia, ó revés que en Catalunya, por exemplo, nuncahoubo unha burguesía interesada na cultura propia, nin na lingua, ninno ciclo literario nin, ainda menos, no cinematográfico ou audiovisual,pexa da que incluso hoxe adoece o tolleito entramado cultural dopaís—, xurdiron cineastas como Díaz Noriega, Luca de Tena, VíctorRuppén, Eloy Lozano, Miguel Gato, Antonio F. Simón, Enrique R .Baixeras, Miguel Castclo, Lorenzo Soler ou Carlos López Piñeiro,todos eles cun feixe de pioneiras curtametraxes realizadas entre 1974 e1978.

O coruñés Ernesto Díaz Noriega e mallo vigués Luca de Tenaxa deran os primeiros pasos no cinema afeccionado en superoito. Oprimeiro, que nacera en Barcelona en 1912, instálase na Coruña en1956 e filma as pioneiras El cine amateur e máis Pastizales, ámbalasdúas en 1961. Da segunda, realizaría unha nova versión en 1965 (en 16mm) que acadaría o primeiro premio do Festival de Cannes de CineAmateur en 1967. Outros títulos deste pioneiro e iniciador de moitosdos futuros cineastas galegos, foron El jurado (1965), El Festival (1967)e máis Os Suevos (1973), filme que sería confiscado polo gobernadorcivil nas III Xornadas de Cine de Ourense celebradas ó ano seguirte.

Rafael Luca de Tena, que curiosamente tamén nacera fóra deGalicia (en Sevilla, no ano 1908), residente en Vigo dende 1940 ata asúa morte en 1990, rodou primeiro reportaxes cunha cámara de 16 mm.(entre os que son de salientar Inauguración del aeródromo de Peinadorou Botadura del primer buque de la factoría Barreras), e máis adianteoutras curtametraxes, alternando o primeiro formato co super-oito.Algunhas das máis premiadas foron Mirla terca (rodada en 1965 ebaseada nun conto escrito en galego polo seu Filio Gustavo,

logo coñecido xornalista de "A Nosa Terra"), Caballos salvajes (1.967),Tres etapas (1968) ou O Corpiño (1976).

I_uca de Tena vai organizar en Vigo, en xaneiro de 1963, o "1Concurso de Cinc Amateur", un pequeno Pito no cáseque clandestinodevir da imaxe feita en Galicia (que dende o ano seguinte trasla-daríase á Coruña ata a súa desaparición en 1971). A este certame acu-den afeccionados vigueses e coruñeses, esencialmente, do que vai xur-dir unha colaboración entre os dous cineastas. Xuntos, Noriega e DeTena, artellarían as que podemos considerar primeiras trabes dunfuturo cinema galego, os filmes Sever Odnum e máis Dos versionesdel mar, ámbalas dúas en 1964.

Nos anos setenta, xa que logo, ó compás das derradeirasboquexadas do franquismo, agroma un novo pulo no cielo cinema-tográfico galego. Son os anos nos que xorden outras iniciativas ven-cenadas á imaxe, como a posta en marcha en Ourense do CineclubePadre Feijóo, berce organizativo das devanditas Xornadas fundacio-nais ourensanas, celebradas en xaneiro de 1973, evento coñecido enprincipio co nome de "I Semán do Cine en Orense". O "Padre Feijóo"amén organizaría, no mes de xuño, a Primeira Mostra Cine-matográfica de Arte i Ensaio. Na Coruña celébrase o "Primer Certa-men Internacional de Cine de 1-Tumor Ciudad de La Coruña", ensetembro dese mesmo ano. Tamén en 1973, principia a súa andaina oFestival de Cine Aficionado de Vilagarcía.

Aparecen os grupos Lupa (1971), en Santiago, Enroba (1972)e Imaxe (1973), na Coruña. Os tres vanse caracterizar por seren os pri-meiros en tentar reflectir a realidade galega, buscando novos xeitos deexpresión a través da imaxe cos que potenciar a noca cultura, tomandocomo eixo as xentes e mailas tradicións do país.

O primeiro, formado por Roberto Vida] Bolaño, EuloxioRuibal, Ana Antón e Félix Casado, vai estrear as pioneiras Inquedavolta, Catro por carro, Mesturanza ou Berros na coya, todas Blas enformato afeccionado de oito ou super-oito milímetros.

Enroba, polo, súa banda, fundado por Enrique RodríguezBaixeras, alumno de Díaz-Noriega, vai contar con Miguel GatoLuaces, Xavier Iglesias e Antonio F. Simón. Producirán, entre nutras,A morte do Mariscal (1973, baseada na execución de Pardo de Cela), Odocumento (1974) e O cadaleito (1974), as tres dirixidas por Baixeras,ademais dun pequeno mito do cinema galego, A tala (1975).

Esta última (hoxe perdida), dirixida por Miguel Gato, sus-tenta a súa cona de filme maldito no feito de ter sido secuestrado pororde gubernativa nas III Xornadas do Cine en Ourense. O caráctersimbólico dunha muller que representa unha terra invadida por Corzasestranxeiras, aldraxada e mutilada, que remata louca pero vai ter unfilio que continuará a súa loita a prol da liberdade, non lle pasou poralto ó Tribunal de Orden Público, que non estaba para moitas alegríasmetafóricas precisamente o ano da morte do dictador Francisco Franco.

Miguel Gato dirixiría tamén outro pequeno Pito do cinemagalego, O herdeiro, producida polo coruñés Víctor Rupp in. Gatovoltaría á dirección en 1991 con O caso das galiñas aforcada;, un epi-sodio piloto dunha serie de televisión, rodado en formato cinemato-gráfico de 35 mm.

Víctor Ruppén (A Coruña, 1940), de profesión arquitectotécnico, vencellado nos inicios ó grupo Imaxe, alongaría o seu mece-nado a prol do cinema galego ata comezos da década dos oitenta. Foronaproximadamente oito anos nos que fixo de todo: producción,dirección, guión, dirixir o Festival Internacional de cine de humor daCoruña (en 1979), empresario cinematográfico... Ademais de Oherdeiro, Ruppén produciría os outros tres títulos máis interesantes esignificativos do cinema galego dos setenta, 0 cadaleito, de

Baixeras, Fendetestas, de Antonio F. Simón, e máis O pai de Migue-l iño, de Miguel Castelo.

Pola súa parte, Antonio F. Simón vai dirixir Fendetestas (1975), baseada no personaxe principal de "El bosque animado" deWenceslao Fernández Flórez. A historia do escritor coruñés daría pé,doce anos despois, á película de José Luis Cuerda El bosque anima-do,rodada en Galicia coa participación, entre outros, dos galegos FernandoRey e Luma Gómez.

Ademais da antedita O pai de Migueliño (1977) —unha dasmellores curtametraxes de todo o cinema galego, que narra con sen-sibilidade e un dominio bastante axeitado da narrativa cinematográficaa volta dun emigrante a Galicia tras da súa frustrada aventuraamericana—, Miguel Castelo retomaría a dirección en 1990 paraartellar a mediametraxe paródica Macana de dote, ché. Dous anosdespois, o cineasta ourensán realizaría a máis conseguida das súas

películas, O desexo. Trátase dunha adaptación dun relato curto deRafael Dieste, "O vello que quería ver o tren", que acadou o "GranPremio del Cine Español" no Festival Internacional de Cine Docu-mental y Cortometraje de Bilbao.

Por outra banda, en 1974, o ourensano Eloy Lozano Coellovai presentar a primeira película galega rodada no formato profesionalde 35 mm., Retorno a Iagen Ata, baleada no coñecido relato homónimode Xosé Luís Méndez Ferrín que narra en clave de fábula a loita dunpaís colonizado por conquerir a súa liberdade. Lozano comezara unano antes no cinema sendo estudiante de Xornalismo (rama Imaxe)cunha curtametraxe titulada Homúnculo. Logo funda-ría a súa propiaproductora e realizaría reportaxes como Os oleiros, El castaño ouNumeralia, algunhas delas en soporte videográfico.

O grupo Imaxe, fundado por Carlos López Piñeiro (A Co-ruña, 1950), Luis Gayo] e, de novo, Félix Casado, vai desenvolverunha intensa actividade ó tongo da década, especialmente a partir domomento en que Víctor Ruppén entre no mesmo co seu labor demecenas. Será o punto de partida de cineastas como Xavier Iglesias,Carlos Aniil, Manuel Abad ou Xavier Villaverde. Entre as películascómpre salientar catro dirixidas por Carlos L. Piñeiro: A Pala domulño mudo, Arrecio); Illa e máis A ponte da verea vella.

En 1980, a malpocada Malapata, tamén de Carlos L. Piñeiro (derradeira producción de Víctor Ruppén e do grupo Imaxe), primeiralongametraxe do cinema galego en 16 mm., pecharía o cinema daaxitada e fenecida década.

Denantes de rematar os anos setenta, cómpre salientar outrosfeitos relevantes ó longo da década, de non pouca importancia nofuturo desenvolvemento da imaxe en Galicia. En 1974 nace enCelanova a "I Semán de Cine" que tería continuidade nos anos oitentae noventa.

Un ano despois constitúese en Vigo a productora Nós, pri-meira do cinema galego, que aínda que non chegará ter moita activi-dade (non pasaría da organización de concursos de guións), sería unprimeiro intento de normalizar a cultura da imaxe galega. Entre osfundadores estaban Luís Alvarez Pousa, Eloy Lozano, VíctorFreixancs, Carlos Varela Veiga ou José Paz.

En 1975, as Xornadas de Cine de Ourense homenaxean aCarlos Velo, corno xa apuntabamos ó talar do director ourensán, quedeste xeito chegaban ó cume do seu prestixio no panorama audiovi-sual galego. Un ano despois, no comezo da transición democrática,converteríanse nas "VI Xornadas de Cine das Nacionalidades eRexións". Sería a derradeira edición. A alternativa xa estaba en mar-cha dende o ano anterior: a I Semana de Cine do Carballiño que, baixoa dirección de Miguel Anxo Fernández, converteríanse máis adiantenas xa mencionadas Xociviga (Xornadas de Cine e Vídeo en Galicia).

Tamén nese ano, 1976, nacería en Lalín o grupo Deza CineGalego, da mán de Daniel González Alén, que filmaría, entre outras,as fitas Camba e Dozón, Loita ou Cantigas de emigración, rematandoas súas actividades en 1982.

En 1979 celebraríase na Coruña outra Primeira Mostra de Cinedas Nacionalidades e Rexións.

Outro feito salientable foi a I Semán de Cine Experimentalorganizada polo Concello de Vigo nese mesmo ano de 1979, que teríaunha singular competencia nos I Encontros de Cine de Autor i de Arteí Ensaío de 1981 na mesma cidade.

En Vigo vaise crear tmén ese ano a Filmoteca do Pobo Galegoe maila productora Gaelcinsa, proxecto persoal de Jaime FernándezCid que sería a trabe dun Centro Superior de Cinematografía eTelevisión para Galicia que nunca vería a luz. Na Filmoteca, presididapolo artista José Otero Abeledo "Laxeiro", participan o historiadorEmilio Carlos García Fernández, Ismael Gonzá-

lez, Luís Alvarez Pousa e Miguel Castelo. Ningún destes proxectosatopou eco na Administración Autonómica.

E xa que nomeamos ó productor-distribuidor Ismael González,non está de máis lembrar tamén o seu labor como productor e directornas curtametraxes Navidad en la aldea; Lugo la ciudad museo; Yeguaspreñadas por el viento; Laxciro en Galicia (con Emilio C. GarcíaFernández); ou das longametraxes Existió otra humanidad (guión) eroáis El ayer, hoy y mañana del misterio de los ovnis (director),nascidas da súa paixón gola ufoloxía. González tamén produciría HomoHominis Opus 1 (1981), primeira curtametraxe de Juan Pinzás enformato profesional de 35 mm.

Juan Pinzás (Vigo, 1950), é posiblemente o director galegoactual máis prolífico, ademais do único que ata o presente logrouestrear tres longametraxes. Comezou a súa andaina no cinema en 1975,realizando en super-orto durante os cinco primeiros anos as PitasMónica, Aconteceu en Galicia, O derradeiro (laña, Amanece en Vigo,Reflexión e Ensueños, todas Blas coa productora Pilar Sueiro Films, asúa dona e actriz da meirande parte dos títulos. Logo da antedita HornoHominis Opus 1, mención especial no Festival Internacional de Cinede Bilbao, entre 1981 e 1984 dirixe nutras quince curtametraxes, xa en35 mm.: Cien puntos para Julián Pintos,

Augurio, Vestida de fiesta, El tubo de rayos catódicos, Una historiagallega, Hechizo, _Juego decisivo, Añoranzas, Gula, El rito, Muñeca deazul, Cineíilia, Carmín, La esfera e mías .La tercera mujer.

A partires de 1984, e logo de fundar en Vigo Atlántico Films,axiña se trasladaría a Madrid coa intención de artellar a súa primeiralongametraxe. Acada o seu coño en 1986 cando roda La gran comedia,unha feble película de enredo que tivo unha desfavorable acollidacrítica, anque recuperou os cartos investidos. O director galegoconseguiu que actores como José Luis López Vázquez, Luis Escobarou a galega Rosalía Dans —que viña de obter un grande éxito coaversión televisiva de Los gozos y las sombras— participaran na súaprimeira gran producción, que ademais protagonizaban el mesmo ePilar Sueiro.

En 1991 dirixiría a súa segunda longametraxe, O xogo dasmensaxes invisibles, unha fallida pero honesta adaptación do libro deAlvaro Pombo "El hijo adoptivo", na que o propio escritor foi co-guionista xunto a Pinzas. A película, que contou cunha subvención daXunta e foi estreada en galego, rodouse en Galicia, concretamente nopazo de Torrecedeira, na parroquia redondelán de Cedeira.

Entre os actores estaba de novo o seu amigo José Luis LópezVázquez, e Antonio Ferrandis, Eusebio Poncela, María Barranco,Mayrata O'Wisiedo, ademais dos galegos Luma Gómez, Ernesto Chaoe mailo neno vigués Pablo F. Corbacho. Pese a que a crítica non foidemasiado benévola co filme, a notable factura técnica (axeitadafotografía de Carlos Suárez) e artística propiciaron que o filmeacallara diversos premios, como o "Glauber Rocha" no FestivalInternacional de Cinema de Figueira da Foz (Portugal) ou o premio ómellor actor para Antonio Ferrandis nos festivais de Punta del Este (Llruguai) e Cartagena (España).

Voltando ós anos setenta, o cinema español poría os seus ollosde novo en Galicia para adaptar a tres escritores da terra: FernándezFlórez en Volvoreta (1976) de J.A. Nieves Conde; Valle-Inclán en Florde santidad (1973), de Adolfo Marsillach, e máis Beatriz (1976), deGonzalo Suárez; e por último, Eduardo Blanco Amor, do que o propioGonzalo Suárez adaptou "A esmorga" (con guión do escritor ourensán)no polémico filme Parranda (1977).

No que atinxe ós realizadores máis militantes, partidarios

dun cinema alternativo ó servicio das loitas populares e as reivindi-cacións políticas, son de salientar nesa década os nomen do luguésCarlos Varela Veiga e do valenciano Llorené Soler. O primeiro filma-ría documentos como As E n c r o b a s o u A loita contra a cuota agraria naTerra Cha. C) segundo deixaría reportaxes como Gitanos sin ro-mancero ou O monteé noso. Varela Veiga, activo militante naciona-lista, morrería nun accidente en Malpica sen poder ver cumprido o seusocio dun cinema de cariz socio-político ó servicio da nación galega.

A esta primeira e substancial colleita que puxo os alicerces docinema galego, engadiuse nesa década dos setenta o nome e a perso-nalidade de Chano Piñeiro coa forza dese entrañable, aínda que fallido(do que o xove realizador era ben consciente) Os paxaros morren noaire, un intento de "simbolizar nunha rapaza as ardas de liberdade dopobo galego".

No plano persoal, Chano e Mariluz rematan a carreira deFarmacia nese mermo ano de 1978. Deseguido, el ponse a traballarnunha tenda de fotografía —unha das lúas afeccións dende neno, comoxa dixemos— que leva con dous compañeiros en Santiago. Foi

unha experiencia que a Chano non Ile gustou e da que prefería non talar.O seu especial concepto da amizade, "que non se pode conxugar coverbo servir, senón co verbo sentir", e o seu escepticismo oeste censoquizais xurden xa naqucles anos.

O certo é que, uns meses despois, Chano e Mariluz decidenestablecerse en Vigo e poden unha botica —nome que el sempre pre-feriu a farmacia porque o consideraba roáis cercano á xente—, na rúaTorrecedeira, preto da glorieta de Xoán XXIII e das estolas universi-tarias.

Malia que tarda uns anos en amoldarse á anárquica pero semprevital e cosmopolita urbe do sur de Galicia —o contraste coa estudiantile señorial Compostela era a finais dos setenta demasiado forte eevidente—, Chano acabaría sentí ndose un vigués máis. Có tempo, amaior cidade galega sería tan "de Chano", e viceversa, corno Forcarei,Rubillón ou Pontecaldelas. A Vigo dedicaríalle logo moitas lúcidaspáxinas da súa envexable retranca —tanto para eloxiar corno paracriticar o singular modus vivendi da urbe da ría, do castelo e daoliveira—, e incluso unha das súas películas, Esperanza. Pero iso seríadespois. De momento, Chano e Mariluz só pensaban en instalarse omellar posible na cidade... E tamén no seguinte proxecto: Eu, o tolo.

5. A tolemia da imaxinación (1980-1983)

— "Fu, o tolo", primeira longametraxe ensuper-8 do cinema galego.

— O "libramento" de Graham Greene.

A historia de Eu, o tolo xa estaba na cabeza de Chano mentresdaba as primeiras voltas de manivela a Os paxaros torren no aire,no verán de 1977. Pero non foi ata o ano seguinte que poido comezar arodaxe da película que, sen o cineasta pretendelo, ficaría na pequenahistoria do cinema galego como un dos seus fitos iniciais: a primeiralongametraxe (110 minutos) do cinema galego en super-oito, unestandar con sona de "afeccionados" —fito compartido con Malapata,de Carlos López Piñeiro, malia que a película do coruñés foi rodada en16 mm. e duraba tan só 75 minutos—. Unha década despois, conSempre Xonxa, Chano Piñeiro Guía o propio no formato "adulto" de35 milímetros.

A segunda aventura cinematográfica de Chano tivo unha longaxestación. A rodaxe e a posterior montaxe ocuparon, a intervalos,catro extensos anos da vida do director, dende finais de 1978 ata 1982.A dificil etapa inicial en Vigo —a capital industrial e poboacional deGalicia aínda soportaba daquela as secuelas da primeira reconversión,mentres o "compañeiro" Manuel Soto era elexido primeiro alcaldedemocrático—, e as moitas horas adicadas á botica, impedíronlleocuparse como desexaba da película, polo que non poido sonorizaladeica finais do 81.

Para facer Eu, o tolo, Chano e Mariluz, de novo coproduc-

toril da aventura filmica, empeñaron ata a camisa, como se di vulgar-mente. De novo, Chano xuntou a un grupo de amigos, que noncobraron un can, e marcharon a rodar por terras de Forcarei,Pontecaldelas, Marín, Muros, Rubillón, Pontevedra, Esteiro, Santiago..., rematándose en Vigo. Tamén rodaron unhas escenas no pazo deArmental e asas ruinas de Altamira.

Entre os actores, ocasionais ou profesionais, uns cantos repe-tían a experiencia ante as cámaras co director: Xosé Manuel Olveira "

Pico", Xosé Luís Portela, Antón Casal, Manuel García Lago... Outrosprotagonistas eran Lola Rivas, Manuel Barreiro, Tito Pereira, PiliPereira, Xosé M. Agrelo, Alfonso Armada, X. L. Bernal, LuísMartínez, Angeles López, Chiruca Tarrío ou Ester Rodríguez, entreoutros. Por primeira vez, Chano tivo que dirixir a rasáis de trescentaspersoas, anque a meirande parte con escaso protagonismo. E como nasúa primeira finta, ademais de guión, dirección e montaxe, fixose cargotamén do manexo da cámara. Pablo Barreiro, poli] súa banda, volveuseencargar do son.

Por fin, Eu o tolo foi estreada o 12 de marzo de 1982, ceden-do para tal evento o Concello de Vigo o centro cultural que leva onome da cidade, a carón do edificio consistorial.

Pero como non só era dificil atopar financiamento para arodaxe senón tamén os cartos necesarios para facer aínda que fose só

un par de copias, Chano e Pablo pillaron de novo os trastes e, veña,tira millas. E coa "casa ás costas", como adoitaban dicir, percorren

Galicia, de sur a norte e de leste a oeste. Primeiro cruzan a ría vigue-sa e proxéctana ós escolares de Moaña. Despois Noia, Pontecaldelas,

Pontevedra, Ribeira... en Santa Uxía non atopan a protección da santae rompe a película. Pódena arranxar e sequen o periplo viaxciro por

Galicia adiante, sempre co perigo latente, mentres no recaden o nece-sario para unha copia do filme, de que lles rache e quede inservible.

Odisea é unha palabra que define á perfección aqueles pri-meiros tempos de Chano como cineasta. Anos que fortín, sen dúbi-

da, o berce desa determinación, esa fe celta, esa trenza no poder máxi-co e comunicacional do cinema. Esa teima coa que logo sería coñe-

cido — "o petaportas", chegáronlle a chamar—, como un visionario,misioneiro de rexo proselitismo tentando gañar adeptos, nos ermos

solitarios da nosa prehistoria cinematográfica, para a causa dun cine-

ma galego que cl, e poucos rnáis, demostraron que era posible.Pero a película tivo escaso eco porque loitar contra os muíños

xigantes da distribución non é doado. Eu, o tolo, con todo e ser a roáisfallida das Búas películas —"aprendín con ela o que non debía Pacer-en cine", díxome un día—, pode considerarse a primeira obra "

fantástica" de Chano. En certo xeito, anticipa os personaxes de OCamino das Eso-das, a súa película derradeira, e, sobre todo, o doCaladiño (inequívoco alter ego do director) en Sempre Xonxa.

Un sinxelo resume do guión abonda para nos facer unha ideada historia que conta Eu, o rolo en algo roáis de hora e media. A pelí-cula narra a vida de "Eu" dende neno na súa aldea ata que, pasandounha serie de peripecias na cidade, chega a ser presidente do goberno.As aventuras de Eu na cidade inclúen a súa relación cunha venabicicleta que atopa, e coa que casa, como si dunha persoa se tratase —Caladiño voaba con outra bicicleta—. Tempo despois, a bicicleta éasasinada e Eu é levado preso. Pero fuxe da cadea e o nomean presi-dente.

Visto deste xeito, semella o argumento dunha película surrea-lista de Buñuel ou dos Irmáns Marx. O certo é que se trataba (trátase)dunha sátira política nada inocente. Moi elemental e ateigada de boasintencións e parcos resultados, sen dúbida, pero en absoluto rexeitable,habida conta a escasa bagrxe de crítica política (dentro e fóra dasimaxes) raqueta especial conxuntura. En realidade, Chano recoñecía —segundo declarou a Xaime Rial, responsable do programacinematográfico de Radio Ecca de Vigo "A Xanela do Maxín"— que ascircunstancias políticas foran determinantes: "Cornpliqueime a

vida con esta película. Pretendín poder todo: o poder corrompe, ospolíticos ineptos, a transición, a búsqueda da honestidade... Eradunha profundidade" terrorífica. Cousas que eu cría que eran moiimportantes. En realidade era bastante coñazo".

Sen embargo, é innegable que, por outra banda, a creacióndun universo propio comeza a agromar nidiamente en Eu, o tolo. Áparte dos aspectos fantásticos e surrealistas —iquen asegura queChano non se inspirou nese episodio da chamada "vida real", ademaisde surrealista, esperpéntico, que foi o golpe frustrado do coronelTejero, ocorrido o 23 de febreiro de 1981, en plena xestación dapelícula?—, o realizador de Forcarei asesta as trabes, na suposta tole-mia dos seus particulares territorios da imaxinación, dunha bisbarrasingular: Trasdomonte. Trasdomonte é Galicia e Galicia é Trasdo-monte. Metáforas do mundo. Aínda non se chama así, pero enMamasunción e Senapre Xonxa xa non haberá dúbida. De momento, opeso da simboloxía é máis unha lastra cá unha vantaxe: as clavesnarrativas do cine aínda son, en esencia, virxes para o novo realiza-dor. Nembargantes, co importantísimo chimpo ás películas de 35milímetros, as tornas van mudar axiña.

Foi tamén nese malfadado ano de 1981 —en Vigo, ademaisdos feitos sinalados, morre Alvaro Cunqueiro, escritor e fabulador

polo que Chano sentía fonda admiración— cando aconteceu un suce-dido, imprevisto e bastante curioso, na vida de Chano Piñeiro.

Cineasta de fonda vocación literaria —á penas comezada aagromar en letra impresa, malia que logo deixara dous libros (undeles, póstumo) dos que talaremos no seu momento, amais dunhamorea de retranqueiros artigos en prensa e revistas—, veusc un día, encerto xeito, "emparentado" literariamente co grande escritor inglésGraham Greene. coñecido, ademais, que o autor de O fctorhurnanocomezou a súa Carreira literaria como crítico de cine en dúas revistasinglesas, "Night and Day" e máis "The Spectator", e que a súa novela Oterceiro honre foi en realidade un guión —escrito para a famosapelícula de Caro] Reed que interpretaron Orson Welles, Alida Valli,Joseph Cotten e Trevor Howard—, logo convertido en libro.

Nun artigo publicado dez anos despois en Atlántico Diario,Chano contaba esta historia que, sen dúbida, merece ser lembrada. Naxénese da mesma atópase Leopoldo Durán, o crego amigo do escritorfalecido que, anque vive en Vigo, é de preto de Rubillón. Chanotitulaba: Greene e a "Festa do Libramento" en Rubillán. O texto era oseguinte:

"Rubillón e Pencdo son dúas pequenas aldeas perdidas baixoo monte Suido que separa as provincias de Ourense e Pontevedra.

Pertencen ó Gonce/10 de Avión pero realmente viven cara Pontevedra ouO Carballiño. A emigración a México fbi e segue a ser cáseque o seuúnico xeito para sobrevivir. Os campos están ennos, xa a penas ha;Bando e as aldeas só reviven cando moitas familias volven pasar unsmeses no verán.

No mes de agosto celébrase a `Testa Grande" en honor da Virxedo Libramento. "Librar", en g.-alego, é unha maneo-a de dicir "Parir". Poreso, o manto da Virxe era levado ás parturientas para que, cubríndosecon el, tiveran un bo "libramento".

Todo o ano xira arredor da Festa do Libramento. É cando sesiete que o pobo segue vivo, que se mantén acesa a memoria do pasa-do, que se afirman as raíces. As familias xúntanse e comen e bebenpantagruelicamente, querendo quizais así confirmar a súa forza, o seutriunfo, un ano raéis que se lle gaña á vida. Dos que non poden vol-verou xa nunca voltarán, menor non Talar:

No ano 81 a Festa Grande esmorecía e tbi polo que mozos emozas encar8ámonos da súa organización. Eu era un daqueles mozosque tór aban aquela Comisión presidida pula maña muller, que meconvirtiu nun roáis dos que aman aquela terra, onde descobrín o sermáis puro, rasáis auténtico da Galicia á que eu pertenezo.

Foi así como xurdiu unha revista, que eu dirixía, e que sepublicou durante seto anos con motivo da devandita fésta. O primeironúmero lesa revista tivo unha colaboración excepcional: un artigo escritopara nós por Grahana Greene.

Leopoldo Durán é un sacerdote de Penedo, íntimo amigo deGraham Greene, que movido pula nosa chamada de axuda para recu-perar a Festa, falou co escritor inglés a mandounos axiña o seu artigomanuscrito. Eran unhas palabras onde Graham Greene nos animaba adefender "as ceremonias fólcióricas en Rubillón e a súa zona ". Moitasdelas xa morreran gracias á clarividencia do inefable monseñor Temiño.

O padre Leopoldo animounos definitivamente a levar adianteaquela fésta, como manifestación dun pobo que ten que defender osseus sinais de identidade por giba do poder dos carros. E levou aGraham Greene a pasear polo suave silencio daquelas ter-ras esqueci-das, e alí pasaron moitos días perdidos nas claves daquela calina,claque/ lento cliscorrer do tempo.

Todo /Oí' n o ano 81, en Rubillón ou en Penedo, ou quizáis enBaíste, onde tres anos despois eu estaría rodando "Mamasunción". ;Quen sabe se entón, por algún daquele.s caminos, nunha maña chea deluz, Mamasunción cruzouse con Graban] Greene e o padre Leopoldo?Seguro que se miraron, mantiveron un sorriso cómplice e seguiron o seu

camino sen clicir nada porque xa o sabían todo".

6. Proxectar Galicia no mundo(1984-1987)

— "Mamasunción" ou a falacia do localismo.— A loita pola vida abrolla na "Esperanza ".— 0 cinema galego dos anos oitenta.

q 25 de xullo de 1985, Día da Patria Galega, a Televisión deGalicia comezou as súas emisións cinematográficas inaugurais coacurtametraxe de Chano Pifleiro Mamasunción.

q primeiro director xeral da canle autonómica, Luís Losada—filio do egrexio galeguista Antón Losada e continuador da teimapaterna na procura dun país orgulloso de scu—, considerou que apelícula de Chano era a máis representativa dun cinema galego que,con esta cinta, escomenzaba a búsqueda da súa proxección interna-cional como medio axeitado de dar a coñecer Galicia no mundo.Losada subscribía as palabras de Chano: "O cine é o medio de comu-nicación artística, cultural e humana milis importante do noso século;é obvio que lioxe un país sen imaxes propias está condenado a morrer"

Xa que logo, a emisión de Mamasunción naquela xornadainaugural da TVG significaba ademais asumir que ese era o carriñoaxeitado para que os galegos comprcnderan a importancia capital decontar cunha imaxe propia que proxectar. E, quizáis, cunha nacenteindustria cinematográfica, auspiciada pola propia televisión galega,como meirande productora de imaxes do país.

Sen embargo, a morte tempera de Losada e a indiferencia dospolíticos cara un cinema propio —que dende a TVG apoian proxectospouco ou nada ~ c e n a d o s a un verdadeiro cinema galego— frus-traron os bos desexos iniciais. "E aínda agora segue a existir un divor-cio entre a xestión da televisión galega e a xeración que máis avogoupola súa existencia e derendeu con máis vehemencia a súa necesida-de". Estas palabras de Manuel González, director da Escola de Imaxe eSon, na introduccón do seu libro recopila-torio Documentos para aHistoria do Cinc en Galicia, 1970-1990 (editado pola Xunta en 1992),leguen na actualidade, por desgracia, tendo practicamente a mesmavixencia que cando foron escritas.

Mamasunción xa fora estreada oficialmente en Vigo o 28 dedecembro de 1984, no Centro Cultural Caixavigo, nun ciclo no quebaixo o nome xenérico de "Identidades" tamén se presentaron outrascurtametraxes.

Catro delas estaban producidas por Carlos López Piñeiro, quetras deixar o grupo Imaxe viña de montar en Pontevedra a empresaCalp. Curiosamente, naquel feixiño de nova concita da décadaatopábase unha, O segredo, dirixida por Daniel Domínguez e UxíaBlanco, a futura protagonista de Sempre Xonxa. As nutras tres eranMorrer no mar, de Alfredo García Pinal, Sons e voces na noite, de JuanCuesta, e máis Embarque, do propio Carlos L. Piñeiro. Domíngueztamén dirixiría ó ano seguinte Río de sombras, de novo producida porCalp.

Entre estes autores, Alfredo García Pinal (O Carballiño, 1962),tamén foi axudante de producción en Embarque, Sons e voces na noitee O segredo. Licenciado en Ciencias da Información (rama Imaxe) eafincado en Pontevedra, onde foi crítico de cine en prensa e revistas,codirixiría en 1989 con Carlos López Piñeiro unha das tres primeiraslongametraxes galegas, Urxa. En 1993, Pinal. dirixiría a curtametraxe Abarbeiría, con López Piñeiro corno coautor do guión.

Pola súa banda, a santiaguesa Uxía Blanco, que ademais delicenciada en Xeografia e Historia e de exercer como profesora deHumanística en Pontevedra ten escrito varios guións e realiza vídeos,especialmente de plástica galega contemporánea, converteríase dentexeito, con O .segredo, na segunda muller que dirixía unha curtametraxegalega.

A pioneira foi a viguesa Pilar Sueiro, actriz e productora daspelículas do tamén vigués Juan Pinzás —coa empresa que levaba o seupropio nome, Pilar Sueiro Films, fundada en 1981-, que debutou nadirección con dúas curtametraxes escritas por ela merma: VicusSpacorum (1981), unha reportaxe encol da súa cidade natal, e máisRetazos gallegos (1982), un documental sobre Galicia inspirado natraxectoria vital, política e cultural de Castelao.

En 1998, Pilar Sueiro, xa afincada en Madrid (pero cunhasociedade productora, Atlántico Films, tamén radicada en Vigo), con-

verteríase na primera galega que dirixe unha longametraxe, Cuando el

mundo se acabe te seguiré amando. Outro importante Pito, senón docinema galego si dos galegas que traballan no cinema español (que,como vimos ata agora, son maioría no devir cinematográfico deGalicia no cine).

Pola súa banda, a pontevedresa Milagros Bará sería a pri-meira muller en realizar en solitario un filme galego de ficción: S6para henos (1985). Catro anos máis tarde, con O resplandor da rnorte (1989), interpretada por Roberto Vidal Bolaño e Sara P. Ashton, Baráartellaría unha das menores curtametraxes galegas das dúas últimasdécadas.

Outra das mulleres directoras "independentes" é a tamén vi-guesa Luisa Peláez. Licenciada en Ciencias da Información (ramaImaxe) pola Universidade Complutense de Madrid, premiada enBruselas polo seu guión "Nin ti nin eu", profesora de Audiovisuais envarios centros de Vigo, onde tamén fundou a productora Movievideo,e asemade realizadora de programas para a TVG, Luisa Peláez dirixiuen 1986 Noa e Xoana, unha curtametraxe que tamén foi producida porCarlos L. Piñeiro.

C) capítulo das mulleres realizadoras remata, polo de agora,con dúas das xoves xurdidas ó amparo da Escola de Imaxe e Son: acoruñesa Sandra Sánchez, que dirixiu a curtametraxe de suspense Arepesca (1994), e máis a ferrolán Lidia Mosquera, graduada enDirección Cinematográfica en Cuba, que realizou a comedia A todotren (1995).

Por outra banda, entre as poucas curtametraxes que viron a luzna década dos oitenta, cómpre lembrar tamén jacobeo (1980) e Ulisses(1983), ámbalas lúas do vigués Lorenzo Velayos, avogado epresidente da asociación cinematográfica viguesa Ikonogron, quenfora tamén organizador da xa mencionada "Semán de CineIndependente i Experimental" de Vigo entre os anos 1979 e 1981.

Outro autor a salientar deses anos e Xosé Luís MartínezCarneiro (Nocelo da Pena, A Limia, 1961), quen tras estudiarCiencias da Información en Madrid, comeza no eido das curtame-traxes de super-oito, realizando xunto a Xesús Courel cintas comoXerfás, Inmaculada, Xa non sei , Bacic-loor Villanos ou Tres minutos,todas Blas entre 1979 e 1984. Logo, tras faces un curso de cinemato-grafía e vídeo na Universidade de Minneapolis (Estados Unidos),pásase ó 16 mm. con The Memo. Tamén traballa para a TVG reali-zando guións e programas como "O agro". En 1991 realiza para TVE,de novo con Xesús Courel, a serie documental La Raya / A Rala (endobre versión castelán-galega), unha interesante aproximación histó-TiCa, soda), etI2ogTáhca e cuJlDral ós arralanos" Que poboan os lin-

deiros entre Galicia e Portugal.

Un dos máis importantes cineastas galegos que acadaron sonanos oitenta foi Xavier F. Villaverde (A. Coruña, 19.58), xa men-cionado ó referirmos ós comezos do grupo coruñés Imaxe. Anqueencetara a súa andaina en 1977 cos filmes en super 8 A semente, Axornada de autonomía e Aos rneus queridos país que me estaránescoltando, para continuar logo con Circos, en 16 mm, non sería ata acurtametraxe Tacón (1982) e, sobre todo, os vídeos Veneno puro (1984,xa coa súa propia empresa, Video Trama) e máis Viuda Gómez (1985,rodada en 35 mm) cando acadaría sona e prestixio no panorama doaudiovisual galego, español e incluso internacional. En concreto,Veneno puro, que fixo pousar os ollos de moitos expertos davideocreación e da imaxe en xeral na nosa esquecida Fisterra, faisemerecedora de numerosas distincións e premios internacionais.

En 1986, Xavier Villaverde funda con Francisco Casal aempresa publicitaria Villaverde Asociados. Outros vídeos de interese dorealizador coruñés son Los grandes éxitos de Siniestro Total, Pánico enlas Fakland, Cartón, Sexo Mzcumba ou Galicia Caníbal. En 1989dirixiría a súa primeira longametraxe, Continental, estreada no FestivalCinegalicia celebrado en Vigo no mes de novembro dese ano, a carón deUrxa, de Carlos López Piñeiro e Alfredo García Final, e de SempreXonxa, de Chano Piñeiro. Trátase dun "thriller" urbano

(foi rodado entre A Coruña e Madrid) sobre personaxes marxinais,mistura entre drama e filme de gángsters, notoriamente influido polaestética videográfica. Foron os seus principais protagonistas CristinaMarcos, Feodor Atkine, Eusebio Poncela, Jorge Sanz, Marisa Paredes,Héctor Alterio, Alberto Alonso e Fernando Guillén, ademais dalgúnsactores galegos, como Antonio Simón, Xosé Lois González, MaríaPujalte, Elina Luaces, Antonio Durán "Morris" ou Manuel Manquiña,en papcis secundarios.

E xa que estarnos a talar da videocreación, non podemosesquecer a enorme importancia que no ciclo audiovisual galego ten asingular obra de Antón Reixa (Vigo, 1957). Escritor e poeta, cofun-dador do grupo poético Rompente, autor de teatro, xornalista en prensae radio, autor de guións, presentador e máis realizador de pro-gramasde televisión (tanto na TVG corno nas careles estatais), cantante elíder dun dos grupos clave da "movida" viguesa (a carón de SiniestroTotal, Golpes Bajos ou Semen-Up) da década dos oitenta, OsResentidos, Antón Reixa comezou o seu labor no terreo video-gráficoen 1984. Un ano despois fundaría a súa propia productora,Vídeoesquimal Produccións, coa que ademais dos vídeos experimen-tais produciría videoclips musicais para diversos autores, e taménprogramas de televisión (entre eles, "Sitio Distinto" para a Televisiónde Galicia, que el mesmo dirixiu e presentou durante a tempada 90-91).Antón Reixa, por certo, tamén participaría como actor na curtametraxede Chano Piñeiro Esperanza (1986) e no filme de Xavier VillaverdeContinental (1989), entre outros.

Entre os seus traballos no campo da videocreación son desalientar Salvamento e .socorrismo, Chove contra pasado, After Shave,Electra, Episodios fámiliares, Todo está na castañeta, Unha de romanos,Galicia sitio distinto ou Ringo rango.

Sen saírmonos do campo videográfico, a mediados da décadados oitenta póñense en marcha a Mostra Internacional de Vídeoorganizada polo Ateneo de Marín e, asemade, o xa clásico Festival deCine Afeccionado de Vilagarcía comeza a engadir o vídeo ás súasactividades. Pero, sen dúbida, a máis importante destas mostrar será oFestival Internacional de Vídeo Cidade de Vigo que a partires dexaneiro de 1990 principiará a súa andaina na cidade olívica da man deEnrique Acha e a súa empresa Alborada Produccións, coa cola-

boración do Concello de Vigo. En poucos anos acadaría sona e pro-xección a nivel estatal e internacional, converténdose nun dosreferentes esenciais no eido videográfico español.

No que atinxe ás produccións cinematográficas españolassobre Galicia, realizadas na década dos oitenta, as roáis importantesestiveron representadas por Divinas palabras (1987), esteticista e xéli-da adaptación da coñecida obra de Valle Inclán a cargo de José LuisGarcía Sánchez; La hora bruja (1985), de Jaime de Armiñán, un inte-resante achegamento á dimensión "máxica" galega; Redondela (1987),de Pedro Costa, irregular película-denuncia encol do famoso caso dadesaparición dunha manchea de toneladas de aceite da empresa Reaceen Guixar-Vigo, expoñendo a trama negra de asasinatos, xuízos ouescándalos políticos que deixaron en evidencia a corrupción do antigoréxime; e máis a xa mencionada El bosque animado (1987), a notablevisión de José Luis Cuerda sobre o enfeitizante texto de WenceslaoFernández Flórcz.

Cómpre salientar tamén dúas excelentes series de televisión,Los gozos y las sombras (1981), de Rafael Moreno Alba, exitosa ver-sión para a cativa pantalla dunha gran novela do escritor ferrolánGonzalo Torrente Ballester, e máis Los pazos de Ulloa, outro intere-sante achegamento á idiosincrasia galega a cargo de Gonzalo Suárez,baseándose desta vez nas obras "La madre naturaleza" e máis "Lospazos de Ulloa" da escritora coruñesa Emilia Pardo Bazán.

Tan só un mes antes daquela estrea de Mamasunción no Nadaldo 84, Chano Piñeiro e o seu amigo, colaborador e músico PabloBarreiro aínda estaban a patexar as rúas e os estudios do xélidoinverno madrileño, tentando rematar a montaxe das bandas sonorasdo filme.

O ano anterior, con esta película de 21 minutos, Chano pegabaun "chimpo de xigante", como el dicía, cara o cinema de 35milímetros. O director presenta o proxecto en Santiago aproveitandoque á fronte da Dirección )(eral de Cultura da Xunta está agora o xor-nalista Luís Alvarez Pousa, tan enfeitizado coma el pola arte visual, ecunha sensibilidade semellante á do realizador en calquera ciclo ven-cellado á cultura galega. Pousa, como vimos de lembrar, fora o impul-sor das Xornadas de Cine de Ourense dende 1973 ata 1978, ademaisdoutras moitas iniciativas, como a antedita da organización dosPrimeiros Encontros de Cine de Autor e de Arte i Ensaio celebrados enVigo en xaneiro de 1981, ou a creación, na mesma cidade, daFilmoteca do Pobo Galego, presidida polo pintor "Laxeiro", da que xadeixamos constancia.

Dentro do cativo presuposto da consellería, Alvarez Pousapretende potenciar o cinema creando axudas para a realización decurtametraxes e facilitando a organización de festivais como asPrimeiras Xornadas de Cine e Vídeo de Galicia no Carballiño (1984),que converteron a súa etapa nunha das roáis esperanzadoras para oxove cinema galego.

Deste xeito, Chano logra poñer en pé a historia da señoraAsunción Racamonde que, nunha aldea perdida da Galicia interior, levaindo corenta anos ó correo en espera da carta do fino, emigrante enMéxico, que non chega. Esta historia tiña a súa orixe nun feito

real do que o propio director tivera coñecemento cando era un rapaz desete ou oito anos, aló por Forcarei, segundo relata no libro póstumo Aluz dun soño (CGAI, A Coruña, 1995).

Anos despois, Chano coñeceu á protagonista da súa pelícu-la, a Tía Sunción Ogando, "e quedei impresionado pola súa cara chea

de enrrugas, como unha paisa.xc, os seas ollos de mirada profunda deneno triste e a súa pequena estatura".

A Tía Sunción Ogando non recordaba nada da súa vida, agásos primeiros quince anos. Non sabía que nacera en 1897 (morreudous anos despois de estreado o filme). Non coñecía a súa imaxe

reflectida no espello. Nunca soubo que protagonizara unha película...Quizáis por iso, trala estrea do filme, houbo comentarios

malintencionados sobre "un director novel que se aproveita dunhavelliña aldeana para rodar unha película". Obviamente, non coñe-cían a Chano, non sabían do seu sincero agarimo polar xentes das

aldeas, o seu grande corazón e a súa admirable humanidade —e nonson palabras baleiras: poucas veces é posible aplicar a unha persoaentes adxectivos con tanta xustiza como no caso de Chano Piñeirosen esvarar cara a máis mexeriqueira das sensiblerías, corno saben

todos cantos o coñecían de preto—. É doado constatar mirando ofilme que Chano traballou con aquela muller "con todo o amor do

mundo", como el mesmo dicía. Dcste xeito, é fácil explicar por que aTía Asunción non só é "a avoa de todos nós", segundo sinalaba orealizador, senón unha das encarnacións fílmicas máis axeitadas da "

avoa universal" por antonomasia.Escoiternos ó director unha vez máis:

"Eu non me plantexo o cine só como unha expresión estética.Para min tamén é dadle voz, desde a miña insignificante posición, á miñaxente. A xente das rosas aldeas, das que ninguén coila, das que ninguénfái caso. Son uns znarxinados pola cegueira do progre-so". A súa fala é dexente ignorante, a súa cultura, de xente inculta, o seu traballo só servepara traer divisas... unha raza a extinguir. Eu son un aldeán, para ben oupara mal."

Mamasunción, como en parte as anteriores películas de Chano,ródase en Baiste e Rubillón, aldeas do concello de Avión, no verán de1983. Na producción e no equipo técnico, ademais do acosturnado nassúas produccións anteriores, contan por primeira vez con profesionaischegados de fóra de Galicia —como Miguel Angel Trujillo, director defotografia que repetiría co director en Sempre Xonxa—. Da música e oson encárgase de novo Pablo Barreiro. Chano funda unha productorapropia, Piñeiro, S.A., que máis tarde trocaríase por P. C. Piñeiro, S.A.e Bubela, S.L., con sede en Vigo.

Entre os actores que arroupan á Tía Sunción Ogando figuranDavid de Liñares, Antón Casal (na súa terceira colaboración conChano), Elvira Cendón, Lusinda Montes, Eliseo Montes, RicardoAlvarez "Indio" (do grupo teatral vigués Máscara 17), Manuel Barreiroe mailo neno Diego Montes, entre outros, ademais de moitos veciñosdas dúas aldeas anteditas.

Marnasunción é, a dicir da crítica, a mellor película de ChanoPiñeiro. Sen embargo, co paso do tempo, a fuer de escoitarcomentarios positivos, había chegar a inevitable sobrevaloración. Parteda crítica recordará de sotoque que o filme fai fincape no tópicoruralismo galaico.

Chano o tiña claro: "E lóxico que fágamos películas sobreternas rurais. ¿De que irnos talar senón, canelo o 9.9 por cento dostalegos ou procedemos directamente das aldeas ou aínda ternos fcnr-das conexións co mundo rural a través dos posos país e avós? De cadatema talego aínda ternos que ficer moitas películas, esperando o día querealmente poidarnos rodar canela menos milla obra mestra sobre a posacultura, ancestral ou moderna. Todo o que frgamos neste sentidosempre será unha miga/1a, unha pinta no océano".

Con Mamasunción —e tódalas eivas implícitas, dos tópicos acerca tosquedade narrativa, que dende logo sempre estiveron alí paraos que as quixeran ver—, o cinema galego acada a súa maioría deidade. Medio mundo gabou as virtudes deste filme que arestora é xatan entrañable para nós como o foi para o propio realizador.

Por outra banda, o éxito internacional desta película de corterural, e tan "localista", desmontou un dos mitos máis socorridos polosdescoñecedores da verdadeira historia do cinema, e polos que seavergonzar dunha cultura e unha língua propia: que un cine local nonpode ser universal.

Marnasunción demostrou fehacientemente que o localismono cinema é unha absoluta falacia. É máis, Chano evidenciou coasúa, con todo, excelente cinta que precisamente no localismo benentendido atópase a esencia da universalidade de cada pobo. Que

unha cultura que queira sobrevivir ten o deber inexcusable, funda-mental nunha cinematografia que escomenza a súa andaina polo

mundo, de contar historias propias. Chano repetíao a cotío, inclusocardo non semellaba politicamente correcto: A mellor rnaneira de

ser universal é sendo talegos. Xa o dicían, entre outros, Joyce ouFaulkner, e tamén John Foral, que o demostrou arreo cos seas "wes-terns" o xénero máis universal de puro enxebrisrno americano, e coassúas películas irlandesas: "Se queres ser universal, tala do teu pobo".

E, malia que pareza un contrasentido, en definitiva, CharroPiñeiro deixou claro con Marnasunción que non hai temas "localis-

tris" ou "universalistas" senón boas ou malas películas. Historias arte-

lladas co "corazón na man", corno el dicía —`a técnica apréndese co

tempo", adoitaba declarar nas entrevistas, mafia que era consciente deque non fa ter demasiado—, pensando sobre todo nas relacións entreos seres humanos, do estado, da nación ou da latitude que sexan. Odemais son andrómenas.

E para probar o aserto, Mamasuncíón acada un notable éxito,de crítica e público, en canto festival arreo do mundo vai pro-xectándose. Consegue o Gran Premio do Cine Español e trofeo doInstituto de Cooperación Iberoamericano no XXVI FestivalInternacional de Bilbao (1.984); Mención especial do xurado e pre-mio da Federación Internacional de Críticos en Oherhausen 85 (Alemania); Premio da Federación Internacional de Cineclubes (Cracovia, Polonia, 1985); gran premio de curtametraxes do festival deFigueira da Foz (Portugal, 1985); segunda película roáis votada polopúblico no festival de Sidney 85 (Australia); gran premio do fes-

tival de Tetuán (1986). Asimesmo, Coi exhibida nos festivais interna-cionais de Gante (Bélxica), Uppsala (Suecia), Toldheim (Noruega),Moscú (URSS), Melbourne (Australia), Newcastle (Escocia), Clermont-Ferrand (Francia) e Bos Aires (Arxentina).

Chano é consciente do poder da imaxe, da enorme influenciado cinema na cultura moderna. E constata, sen ánimo de polemizar,que o cine chega alí onde non chegan outras artes. Impórtalle sobretodo pola nosa imaxe no mundo: "Quen nos la dicir hai un ano queMamasunción la chegar a Australia, a Francia, a Rusia, a Alemania, aPolonia, a Cuba, a Inglaterra... Bol-anal-nonos rin Sen embargo, alestamos. Escoitando fálargalego nas pantallas de cine do mundo, die-indo dalgún xeito "aquí estamos nós".

No mes de agosto do 85 participa con Mamasunción nas IIXornadas de Cine e Vídeo de Galicia no Carballiño. Alí coñece a CarlosVelo, chegado expresamente dende o exilio de México —que, comoapuntamos, xa estivera nas Xornadas de Ourense dez anos atrás—, óque o festival da vila ourensán rende unha merecida homenaxe na súaterceira visita a Galicia, que sería xa a derradeira.

Pouco despois, con Mamasunción baixo o brazo, Chanoescomenza unha etapa de viaxes arredor do mundo. As súas expe-riencias con estes itinerarios lúdico-cinematográficos —anque ás vecesnon negaba que Ile cansaban excesivamente e que Ile custaba viaxarporque en realidade era bastante sedentario—, como ben afirmaba, "encherían un libro, así que mellor deixzímolo".

Sen embargo, cómpre salientar que moitas das amizades conactores, directores ou organizadores mantívoas o director ata o Final.Ese foi o caso do actor Michael York, famoso dende Cabaret, ó quecoñeceu en 1985 en Sidney, onde Chano foi elexido membro do xuradodo Premio Rouben Mamoulian á menor curtametraxe.

Xa de volta en Galicia, atopouse cunha sorpresa: a Xuntaconcedíalle o Premio da Crítica 1985 no apartado de Artes e Cienciasda Representación.

O seguinte proxecto de Chano responde ó nome de Esperanza.A loita pola vida é a base do filme. O cinema e a vida eran para Chanodúas partes dun todo. Un concepto que vén de lonxc, que os franceseselevaron á categoría de símbolo existencialista a pro] da imaxinación eas liberdades culturais, pero que Chano representa coma poucos nanosa terra. Máis dunha vez, declaraba que non había outra arte naactualidade coa capacidade do cinema para crear ilusión, ensoñación,vida.

Esa loita pola existencia —que el coñecía tan de preto dendemoi novo— é a que, a Finais de 1985, lévao a aceptar a realizacióndunha película sobre o tema da drogadicción alcohólica: "Sempreadmirei á xente que loita pula liberdade persoal, porque no fiando épolo que me temo que sempre loitarei. Os alcohólicos, canco tódolosdrogodependentes, libran unha loita desesperada e cotiá pola súaliberdade".

Tras asistir durante roáis de dous meses a terapias de gruposde alcohólicos —pois esta lacra é un dos máis graves problemassociais de Galicia, e Chano síntese preocupado por tódolos problemasdo seu país—, o realizador xunta de novo ó seu equipo habitual. Apelícula, unha mediametraxe de pouco máis de trinta minutos, íaserodar en 35 mm. Da fotografía encargaríase delta vez Javier G.Salmones. Pablo Barreiro, sempre fiel, do son e a música. Os actoresserán Rosa Alvarez e Xosé Manuel Olveira, "Pico", que repite por ter-ceira vez co director, ademais do neno Diego Montes que, na súasegunda película con Chano, interpreta ó filio do alcohólico e guía orelato. Outros actores que interveñen son Graciela Ramilo, RicardoAlvarez (que tamén repite ás ordes do realizador), Vicente Montoto,Manuel Lourenzo, Ernesto Chao, Antón Reixa, Antón Alonso Fontáne Alfonso Claro.

Quedaba o problema do financiamento. Chano diríxese óConcello de Vigo para solicitar algunha subvención e atópase cunhasorpresa: " N o n só a subvencionaron senón que estaban dispostos a

producila integramente". Chano quedou sempre agradecido por estexesto ó Concello de Vigo, que se mostrou "responsable e sensible".

E o Concello non só produce a película serón que ademais outorga aChano a maior liberdade posible para a rodaxe nas rúas da cidade,facilitándolle automóbiles, grúas e unha dotación da policía munici-pal. Ródase no barrio de Teis. Chano busca conscientemente unhaestética feísta e marcadamente urbana, agresiva, case agoniante.Pretende afastarse, de momento, do tema rural que lle dora a fama enMamasunción.

Con Esperanza, Chano escomcnza tamén un maior achega-mento á súa cidade de adopción que, de tódolos xeitos, xa non eraaovo: Serrlpre pensei en Pacer unha película para Vigo e deixáronme

fa-cela". Logo virían as lúas aportacións ó Plan Estratéxico de Vigo —nun dos seus apartados avogaba pola creación dun grande festivalcinematográfico para Galicia con sede en Vigo, que consideraba "acidade galega cos requisitos ideais"—, os festivais de Castrelos, etc.Había xa anos que a súa rebotica da rúa Torrecedeira era case como unpequeno centro cultural na cidade, coa celebración das tertulias dosxoves á hora do café nas que participaban moitos amigos do cine,xornalistas, actores e toda clase de artistas (pintores, escritores,poetas...).

Esperanza estréase o 24 de xuño de 1986 no Centro Cultural

Caixavigo. A Comisión de Valoración Artística do Ministerio de

Cultura concédelle as máximas valoracións dese ano, igual que fixe-

ra en 1985 con Mamasunción —a pesar do cal negaríanlle despois as

subvencións para realizar Sempre Xonxa—.

En agosto, Chano leva a película ás Xociviga-86 do Carballi-ño, onde a carón de Luís Alvarez Pousa, Víctor Ruppén e CarlosLópez Piñeiro participa en táboas redondas sobre a historia do cine enGalicia. Ese mermo mes presenta o seu filme na VIII SemanaInternacional de Cine de Autor de Lugo.

En 1987, Esperanza sería seleccionada para representar aEspaña no Premio de Curtametraxes da CEE.

A crítica foi bastante severa con ela, incluido quen esto escri-be. Quizais esa historia dun pai de familia afectado polo tremendoproblema do alcohol (unha droga dura institucionalizada), ante osollos inocentes do filio e maila muller, era demasiado desacougante,fría e cortante como gume de navalla, e en consonancia, a realizaciónveuse afectada.

En abril do 94 foron editadas en vídeo estas Búas curtame-traxes de Chano. Daquela dixemos na prensa: "Picaremos coas dúbi-das de se esta historia de víctimas (todos o son na película), = o s a -ríaunha realización e unhas interpretacións tan teatrais e distantes detratarse dunha longametraxe (na que Chano houbcra tido máis tempopara artellar o seu propio "The Lost Weekend", como o seu admiradoWilder). Sen embargo, como me apuntaba Uxía Blanco, máis dunrealizador español, que viviu de preto situacións como a que plantexaa película, suliñou o acertado do filme de Chano Piñeiro, que semprefui lúas tódalas propostas aneas".

Mentres prepara o seu grande proxecto, a realización da 1on-gametraxe Sempre Xonxa, Chano non deixa de participar en xun-tanzas, conferencias e cantas actividades vencelladas ó sector audio-visual teñen lugar na nosa terra. Deste xeito, o director forma parteentusiasta da Comisión Xestora que vai fundar a Asociación deProductoras de Cine e Vídeo de Galicia, que ten lugar en Santiago naprimavera de 1987, xunto ós cineastas Daniel Domínguez, PanchoCasal, Carlos López Piñeiro e Antón Reixa. A idea da nacenteAsociación era loitar contra o minifundismo visual e cultural a proldunha futura industria galega do cinema, porque "as instituciónspolíticas seguen sen enteirarse de que un país que non potencie a súaimaxe é un país sen futuro, morro".

7. "Sempre Xonxa":nace o cinema galego (1988-1992)

— Un fito de autoafirmación colectiva. — Aodisea dunha tonga e complexa rodaxe.- Chano descobre a unha actriz: Uxía Blanco.— De Cannes a Chicago, pasando por

Australia: Galicia quere ser internacional.

No mes de febreiro de 1988, Chano escomenza a rodaxe deSempre Xonxa, que se la converter nun fito na historia do noso país: aprimeira longametraxe do cinema galego. Exactamente o día 24, ásdoce da noite, no medio e medio dunha nevada que conxela ata ostermómetros (catro graos baixo cero) nos montes de Valdeorras, con-cretamente na aldea de Santa Olaia do concello ourensán de Petín, odirector ordena quedamente o consabido "motor, acción". Enceta acorita atrás dunha odisea que non remataría deica a estrea do filme,case vinte meses despois. Pero en realidade, esta nova aventura doautor de Mamasunción ten a súa orixe catro anos antes.

Polo outono de 1984, mentres remata en Madrid a montaxe dasbandas de son e música da premiada historia da Tía SunciónRacamonde, Chano cóntalle a Pablo Barreiro un primeiro esbozo doguión: "Inspireime nuns feitos reais que eu coñecín. A historia dunhorne que deixata á súa mullere ós seus finos na aldea porque unamigo lle ofrecen] traballo en América; con el poderla fácerse rico. Alá otivo traballando coma un esclavo, e canelo quixo independi-

zarse denunciouno á policía por estar ilegal no país. Primeiro fói leva-do á cadea e despois dun mes veu deportado e na maior das miserias.Dende entón, na aldea din que está tolo".

O primeiro guión estaba rematado a finais de 1985. Títulábase"Birutas". O que encetou como unha reflexión sobre o valor daamizade, sobre as causas históricas da emigración galega, remataría,xa como Sempre Xonxa, sendo tamén, e sobre todo, unha desacou-gante historia de amor a tres bandas. No transcurso destes catro anos,Chano rescribe o guión ata dezasete veces. De cando en vez dallo a lerá súa dona Mariluz e máis a algún amigo e deixa que vaia repousandonun caixón da botica para retomalo logo con azos renovados.

A mediados do 86, un amigo descobre a Chano o lugar deSanta Olaia de Valdeorras e non o penca. Aqucla aldea é o seuTrasdomonte, metáfora de tódalas Galicias posibles e soñadas. E paraalá se vai no inverno dese ano e nos primeiros meses do 87 a lle darforma definitiva á súa historia na silenciosa paisaxe nevada.Paradoxalmente, a terra parécelle cálida, como os latexos dun cora-zón flamexante, e incluso lle sorprende cunha "inexplicable fermosuraerótica".

A rodaxe escomenza na data invernal reseñada contando tansó cunha quinta parte do presuposto final. O director, que pretenderodar nas catro estacións do ano —a historia está ademais ambienta-daen catro décadas diferentes, dende os anos corenta ós oitenta—, seguecoa súa teima percorrendo pasillos, petando en mil portas esoportando desprezos e impertinencias. Ata tres veces presenta o pro-xecto no Ministerio de Cultura. Pero a pesar de acallar as máximasvaloracións do propio ministerio español con Mamasunción e máisEsperanza, nos anos 85 e 86, en Madrid fin ouvidos xordos. ADirección General de Cinematografía, que dirixe Méndez Leite, rexei-ta de plano o proxecto e négase, nas tres ocasións, a lle adiantar unhasubvención.

0 25 de xullo, nun programa da televisión estatal, Chanoquéixase amargamente do "inxusto reparto das subvención, entre unfaro de amigos do señor Méndez Leite". Despois de ver como as sub-vencións van parar, un ano roáis, ós de scmpre, Chano declara natelevisión autonómica que "en Madrid sequen ignorando e marxinandoa Galicia; ó menor é que para eles non somos españois".

Ese mesmo mes, co perigo de ter que parar todo por faltadunha subvención que considera unha xusta débeda co cinema galego,Chano, farto de perder máis enerxías na procura de carros que n.apropia rodaxe, segue atacando, nesta ocasión dende o xornal AtlánticoDiario, no que escribe, en castelán, unha irónica "Carta al Ilmo. Sr.Director General de Cinematografia" na que, entre outras cousas,sinala:

"Un servidor siempre tuvo muchas razones para hacer cine enGalicia, cine que se comprendió y premió en otros países. Bueno, puesahora tengo más motivos. Gracias. Un servidor no le sirve a usted, unservidor le sirve a otra gente y a otra cultura, que no es la suya queustedes quieren .marginal; pero que nunca podrán acallar porqueestamos cada vez más vivos y su ignorancia nos reafirma y nos da másfuerza. Muy bien, señor Méndez ¡leche!, gracias por su ignorancia, ¡mecachis en la mar! Saludiña y a seguir engordando, que desde aquí nonos enteramos. Que aproveche el pastel, que lo pase bien en losfestivales y... a medran De nada. ¡Mecachis en la mar!"

E a Chano, que precisaba fácer cine para se comunicar, cór-tanlle a comunicación. A rodaxe paralizase no mesuro mes de xullo.Agora, o director-boticario parte á procura de accionistas privados,cáseque casa por casa, empresa por empresa, nun proxecto sen [are-

cedentes. Non quere tirar a toalla porque para el "fiicer cine é unharelixíón. Unha crenza en algo que aínda non existe". E sucede o mila-gro. Consegue que a Xunta, a través da Consellería de Cultura —á quehai pouco vén de chegar o escritor Alfredo Conde—, preste un apoiodefinitivo ó proxecto no seu momento roáis crítico. Logra tamén avenda dos dereitos de emisión á TVG e atada pequenas subvencións daorganización do V Centenario, do Instituto Español de Emigración eda Deputación de Pontevedra.

A rodaxe reanúdase dende primeiros de outubro. O seu equipotécnico é o habitual. Como director de fotografía está Miguel AngelTrujillo que, ademais de Mamasunción, vén de rodar hai pouco Lucesde bohemia ou Las bicicletas son para el verano. Trujilllo participatamén no proxecto coa súa productora Grupocine. Na música, ademaisde Pablo Barreiro, están Carlos Ferrant e Marcial Prado. O actorgalego Rodrigo Roel compaxina o papel de cura de aldea co seu laborcomo decorador da película.

É unha rodaxe moi complexa. Os técnicos de efectos teñen que"inventar" unha árbore de fibra de vidro, máis "dramática" que as reais,para as secuencias de apertura en cada troco de estación. Chámanlle a"árbore emperador" porque nin a máis furiosa treboada de chuvia evento pode derrubala. Con todo, o inverno anda tolo. Dando precisande chuvia brilla un sol espléndido. Hai que volver suspender a rodaxe.Por contra, meses despois, en pleno mes de xuño de 1989 (última faseda película), a choiva bate con forza na terra e nos rostros cansos earelantes mentres esperan rodar as escenas da (esta, queobrigatoriamente precisa da luz solar.

Trasdomonte complétase cunha nova localización na serra doCaurel: Bustelo de Fisteus. Ah chega dificultosamente o equipo,dende o "cuartel xeral" da Rúa, a cabalo duns potentes "land-rovers".Polas súas rúas medievais, polas súas (magas e corredoiras, montes,ríos e coyas de ensoño cobran vida Xonxa, Caladiño, Pancho eBirutas. A forxa ande traballa Caladiño Coi localizada en Compludo (Ponferrada). Nas cercanas Médulas do Bierzo buscarían Caladiño ePancho "a Muller de Ouro".

Os actores principais son todos galegos e traballan por pri-meira vez nunha longametraxe. Entre os secundarios están RobertoVidal Bolaño (que fai do mestre), e as dúas únicas actrices nongalegas: Aurora Redondo e Loles León.

A Caladiño atopouno Chano de casualidade nunha cafetería doBarco de Valdeorras. O seu asome real é Roberto Castcleiro, pero isonon ten malor importancia. Tampouco que é licenciado en Historia,ademais de actor e director de teatro. Simplemente, é Caladiño. Epunto. Birutas e Pancho son Miguel Insua e Xavier R. Lourido,respectivamente. Proceden tamén do teatro e, corno Casteleiro, doFerrol e arredores.

Chano conta entre as máis apaixonantes experiencias do pro-xecto de Sempre Xonxa o descobrimento dunha actriz: Uxía Blanco. AXonxa, anque non a coñecía asa realidade, sabía como era, como sentía"

. Malia non contar aínda con presuposto ningún, Chano lanzouse ábusca de Xonxa por toda Galicia no verán do 87. Fixo casting enVigo, Ourense, Santiago, A Coruña e Lugo. Todo en van. Nonaparecía. E, de súpeto, un día, mentres Chano despachaba "corbatas",presentouse na botica unha muller de branco. Uns ollos,

unha mirada, unha presencia... E o director pensou: "Coño, xa erahora". Era Xonxa.

Era Uxía Blanco, nacida en Touro, a carón de Santiago, actrizde teatro, realizadora de vídeo e profesora de Historia nun instituto dePontevedra, onde está afincada dende hai anos. Estaba mirando atelevisión e aparece Chano na pantalla herrando caladiño co seu ollarinocente pola Xonxa perdida da súa película soñada. Non o pensa.Colle a chaqueta e sae pitando para Vigo. Foron tomar un café ó bar deenfronte e ela dixo:

—Eu son a Xonxa.E Chano:

—Xa o sabía.E o director non buscou máis. O cine ten estas cousas. E a

vida tamén.

Para a secuencia máis dificil e complexa, o equipo deixa astemas de Ourense e trasladase a Vigo. "O porto de Vigo foi o menor

plató que poidemos atopar ", asegura Chano. Alí montan os apare-llos, buscan vellos automóbiles, roupas, sotanas, uniformes da gardacivil...

A principios de febreiro do 89, o director vigués fai casting enCangas, Moaña, Pontevedra e Vigo á procura de rostros para os perrode catrocentos extras que necesita a secuencia do embarque dosemigrantes. Nesta secuencia figura tamén, por amizade con Chano, unverdadeiro mestre da fotografía galega, Manuel Ferrol, que aparececaracterizado como un dequeles entrañables fotógrafos ambulantes "de alameda", xa desaparecidos. Váisc rodar no porto e máis naEstación Marítima da cidade, un inmenso edificio inaugura-do en1961, época na que Vigo, "Porta do Atlántico", aínda era o primeiroporto de Europa en saída de emigrantes e podíase asistir a un continuotrafego de trasatlánticos pola ría viguesa. Tras lúas semanas depreparación, a rodaxe lévase a cabo entre o 20 de febreiro e o 3 demarzo. Son os momentos relativamente máis tranquilos para Chano,que ademais pode descansar na casa. A finais de xuño filmanse asderradeiras escenas. A montaxe remata o 16 de xullo en Madrid.

O "longo camiño cheo de impedimentos" chegou por fin ó seuremate coa estrea mundial da longametraxe, o 25 de novembro de 1989no cine Fraga de Vigo, dentro do festival "Cinegalicia". A acollida foiimpresionante. O primeiro grande éxito do cinema galego.

Aquelas inesquencibles Xornadas de Cinegalicia, organizadaspola Consellería de Cultura da Xunta e mailo Concello de Vigo, foroncatro días que puxeron as trabes para un antes e un despois na pequenahistoria da imaxe na nosa terra.

Tres longametraxes viron a luz. Nembargantes, ante a sinxela edigna Urxa, presentada por Carlos López Piñeiro e Alfredo GarcíaPinal, malia que tosca de máis a causa dun presuposto raquítico; ouante a xélida corrección estética do Continental de Xavier Villaverde,o filme máis favorecido en investimentos, tan complexo e correcta-mente acabado como de escasa complexidade dramática, distante eincómodo (anque, quizais por iso, ademais da súa histórica conxun-tura, en absoluto rexeitable), Sempre Xonxa gañou a partida da sen-sibilidade, da emotividade e da galeguidade ben entendida (para os quequeiran entender) no ciclo visual que val na procura da súa sin-gularidade, quedando como a primeira e verdadeira longametraxe docinema galego.

Porque é obvio que, deixando de lado o feito de que Urxa —producida por Xosé Xoán Cabanas Cao e o propio Carlos L. Piñeiro, einterpretada por Luma Gómez, Alfonso Valenzuela, Laura Ponte,Vicente Montoto, Teresa Horro e Ernesto Chao nos principais papeis—non era en realidade máis ca unha montaxe, non moi disimulada, de trescurtametraxes ("O arcón de Petro Xesto", "O medallón de Urxa" e máis "O ídolo de Mider"); ou de que a "galeguidade" de Continental, propostaestética e narrativamente arrisca-da pero, en definitiva, tan feble comoas súas compañeiras de estrea, pareceulle a crítica e público algolonxana (ó contrario cás outras dúas, ningún dos actores principais eragalego; e, indubidablemente, nunca foi pensada para ser estreada nanosa lingua, seguindo na dobraxe un proceso inverso ás demais),resulta comprensible que Sempre Xonxa sexa consideradahistoricamente a primeira longametraxe profesional do noso cine.

En resumo, con Chano Piñeiro e o seu solio convertido enrealidade, Sempre Xonxa, nacía o cinema galego "adulto".

Un dos momentos máis emocionantes da carreira de Chano,sen dúbida o seu cume de cineasta, sucedeu aquela noite da estreacando, ó remate da proxección, os espectadores que ateigaban a enor-me sala viguesa —moitos con bágoas nos ollos e todos postor en pé-tributaron ó director o aplauso máis long() nunca escoitado nun cinegalego.

Foi o primeiro fito de autoafirmación colectiva vencellado ánacente imaxe cinematográfica de Galicia. Deste xeito o subliñaba díasdespois da estrea o escritor Manuel Rivas dende o xornal "El. País": "

Canelo na noite de clausura, millares de persoas aplaudiron postasen pé a "Sempre Xonxa" de Chano Piñeiro aplaudían tamén un actobel-óleo e protagonizaban, ¡que carallo, un auto de íé".

Chano sabía que a súa película non era perfecta ("O que fixeseunha película perfecta xa non debería facer roáis cine, sería abu-rridísimo", afirmou meses despois nunha conferencia no ClubeNacionalista Alén Nós, en Santiago). Pero tamén sabía que SempreXonxa gustaba á xente, sobre todo en Galicia, ande foi todo un acon-tecemento —en parte, gracias á teima do distribuidor vigués EmilioBaños que realizou un labor admirable para que o filme poidera senvisto ser atrancos en calquera recuncho da nosa terra—.

A prensa dividiuse, malia que todos salientaron a valentía deChano. Para o crítico Miguel Anxo Fernández, "Sempre Xonxa é unacontecemento longamente agardado e de trascendenciaextraordinaria para a cultura do noso país" (La Voz de Galicia, ACoruña, 26-1-90).

Para Gonzalo Vilas, de A Nosa Terra (Vigo, 30-XI-89), trátasedunha obra "chea de equilibrio e sensibilidade".

O xornalista J. A. Xesteira dicía que "Chano aposta polo rural eos tópicos, estrelándose contra uns e librándose doutros", mafia queaseguraba que "Sernpre Xonxa e xa unha película histórica" (Faro deVigo, 26-I-90).

Dende Atlántico Diario (Vigo, 26-XI-89), Nacho Cabreirocoincidía co autor destas finas, crítico de cine no mesmo xornal, en que "a tolería de Chano lévao a artellar unha historia de emociónshumanas, narrada con sensibilidade, convicción e apabullante sensi-bilidade, emotiva, correctamente interpretada (enfeitizante UxíaBlanco) e que chega á xente. Aínda que arcosa bastantes deféctos,abundan os tópicos, haz un exceso de simbolismos e incluso anacro-nismos narrativos ou elementais fallos técnicos, consecuencia da súaaxitada rodaxe, todas estas eivas de director primeirizo resultan, comaun péndulo, equilibradas por outros moitos acentos".

E, en fin, dende Madrid, onde o director galego consegue queCharo Ema promocione a película e José Esteban Alenda se encargue dadistribución para estrear no cine Rialto o 25 de maio do 90, AngelFernández Santos escribe no xornal "El País" (4-VI-90) que "la falta dealquimia y el candor en el oficio conducen a un resulta-

do irremediablemente insatisfactorio", malia que salicnta tamén: "Haydetrás de esta película ganas, ingenio, pasión por cl cinc, esfiierzopersonal y mucho esmero".

Sempre Xonxa estréase nas salas comerciais das rete princi-pais cidades galegas o venres 19 de xaneiro de 1990. En pouco tempofoi vista por preto de cen mil persoas. Sinro certo orgullo e tristuraporque sei que non volverei ficer algo semellante na miña vida", afir-ma Chano, "pero ver a milleiros de galegos orgullosos da película, darosa imaxe, me reconforta. Só por iso, tanto esforzo pagou a pena".

Se dentro de Galicia Sempre Xonxa foi todo un acontece-mento social e cultural (por España adiante resultou un fracaso anun-ciado), fóra dos nosos lindeiros a película converteurse na menorembaixadora do país internacionalmente. A estas alturas do século, éobvio que un pobo existe só na medida en que é capaz de vendersecomo tal ó resto do mundo. Chano asume o reto, consciente de que ocinema é un dos medios de comunicación esenciais da nosa época,xenón o roáis importante, a acude coa súa obra a unha chea de fcsti-vais de Europa e América.

Na primavera do 90 viaxa ó festival de Montreal, en Canadá,mentres a película se presenta tamén en Francia no prestixioso festivalde Cannes. Anque gracias a Mariluz, que maiormente leva a botica deVigo, pode permitirse o luxo de arriscar en viaxes, proxectos e outrascousas que moitos cineastas terían máis dificil, Chano non pode acudirós Encontros de Cannes. No seu lugar irá a protagonista do filme, UxíaBlanco. A onde si vai, xunto con Mariluz, é o Festival de Cine de LaHabana.

En Cuba, onde a película, que será distribuida en toda a Illapolo Instituto Cubano de Cine (ICATC), Coi proxectada con grandeéxito nos dous menores cines da Habana (nas versións galega e caste-lán), Chano e Mariluz coñecen e fan amizade co escritor Xosé NciraVilas e mafia súa muller Anisia Miranda. Arnizade que continuaría logoen Galicia cando a partires de 1992 o autor orixinario de Gres (Vila deCruces) volta á súa terca natal. Pasean polo Malecón e talan de Galicia,do cinema, da literatura e de amigos comúns, corno Carlos Velo ouMéndez Ferrín. Tamén do marabilloso que sería levar á pan-talla asMemorias clon neno labrego do escritor, sen obviar, xa que logo, otema da emigración, tan caro en émbolos dous galeguistas.

De volta en Galicia, Chano participa, entre outras moitasactividades, en programas da TVG como "A Contra$o" ou "Adiviña

que vén esta noite", onde explica os pormenores da rodaxe de SempreXonxa. Intentando esquecerse dos asuntos do cine, descansa logo, entreviaxe e viaxe, na súa casa de Coruxo (Vigo), a carón do mar de MartínCódax, e retomando lecturas clásicas como "El Quijote" ou osenfeitizantes relatos de Cunqueiro nos que tala dos menciñeiros e assúas boticas máxicas.

Pero non tarda moito en Pacer de novo as maletas e percorreprimeiro Europa (Lisboa, Porto, París, onde se presenta no Congresosobre o Camiño de Santiago, ou Verona, na Semana de Cine Español),logo Australia (Sidney, Melbourne e a Universidade de Queensland) ede novo América (nas xornadas adicadas ó cine español en Brasil,Argentina, Paraguay ou Uruguay).

Cómpre salientar que en Portugal a película foi presentadapoli] Federación Portuguesa de Cineclubes, coa que Chano se sentcespecialmente identificado, sobre todo a través do seu amigo JoséCoutinho. Para a súa revista tasáis representativa, Cinema (n.° 18,inverno 90-91), escribe o director galego en outubro do 90 o artigotitulado "Portugal e Galicia: o inevitable achegamento" no que avogapor unha cinematografía galego-portuguesa. Foi precisamente JoséCoutinho, profesor no Instituto Politécnico do Porto, o responsabledunha grande e completa home.naxe póstuma a Chano nesta cidadc —áque asistiu Mariluz e máis Anxel Viñas, amigo e colaborador dodirector á fronte da súa productora Bubela—, celebrada en xuño de1996.

En 1991 viaxa ós Estados Unidos para asistir ós dous festivaisque deixan no director unha pegada roáis fonda. En febreiro, cunhasubvención do Centro Galego de Artes da Imaxe, dependerte daXunta, asiste ó Primeiro Congreso Cinc-Literaturas Hispánicas que secelebra en Portland (Oregon) ata primeiros de marzo. "A noca pre-sencia é moi importante pois aquí coñécese ben a cultura vasca e

catalana, pero da cultura galega só teñen lonxanas referencias, en mol-

tos casos tópicas, porque sempre estivemos ausentes". Segundo o pro-

fesor Guy H. Wood, da Oregon State University, "Chavo causou

aquí, coa súa humanidade, as súas películas e ideas en torno ó cine,unha fonda impresión".

Chano voltaría á Universidade de Oregón para falar nos sim-posios do "lI Cine-Lit", en 1994, desta vez acompañado polo escritor eprofesor galego Miguel Suárez Abel. A Oregon State Universitydedicaría o libro das "Actas" deste Congreso (escritas en inglés e cas-telán) ó realizador galego, cunha emotiva dedicatoria de once tiñas nalingua de Rosalía e un debuxo de Chano feito polo artista estadou-nidense Shinkawa.

En outubro asiste invitado ó "VII Chicago latino Film Festival",despois de que os organizadores viran Sempre Xonxa en laHabana. A xente viu a película como se estiveramos en casa. Ría das

ironías coa mesura espontaneidade que aquí e había tensión e silencio ó

final, ata que Caladiño botaba a voar entre aplausos".

En Chicago xurde unha banda amizade entre Chano e o médicoarxentino de ascendencia galega Carlos Abraira, "un dos galeguistas

roáis apaixonados que eu coñecín na mina vida". O directorvoltaría un par de veces máis á "cidade de Al Capone" para asistir ófestival e atoparse de novo co seu amigo, que leva máis de trinta anosen universidades e hospitais de Chicago pero non esquece nin a terranin a súa lingua de orixe. Abraira "secuestra" a Chano en cada visita elle descobre as lúas experiencias e lembranzas dos anos mozos en

Buenos Aires, cando coñeceu e tratou persoalmente a varios sereshumanos admirables, que respondían ós nomes de Luís Seoane, RafaelDieste, Alonso Ríos ou Alfonso Daniel Rodríguez Castelao.

De volta a casa, tras "afirmar a existencia de Galicia" na terrado Tío Sam, Chano faise a ilusión de que non quere saber nada de cine"polo menos en cinco anos". Disimula aparecendo na tele en programascomo "Arroz con chícharos", falando das súas afeccións culinarias,coas que disfruta "como un chino, ou sexa, como un chano" —estandoen Portland remata un artigo para o Faro de Vigo deste xeito: "Estou

desexando volver a casa porque xa vén o cuarto menguante e teño quebota-las cebolas, as zenorias e unhas tresiñgas polas veiras da finca"—.Pero sabe que o cine é a droga máis dura e adictiva ("que mata pero nonengorda", ironiza), o veleno máis potente.

Un día do mes de setembro de 1992 recibe unha chamadadesde Santiago. A Xunta quere Pacer un documental para espallar aimaxe da nova Galicia dende o vindeiro Xacobeo 93. Chano acepta,coa condición de facelo á súa maneira. Nada dunha aborrecida etediosa reportaxe publicitaria ó uso. E logo, ¿para que ternos historia,mitos, sercas e honres lobos? Efectivamente: para percorrer os amplosvieiros da imaxinación, o carriño das estrelas...

8. Chano Piñeiro, camiño das estrelas(1993-1995)

— Mitos, tradicións e unha visión da Galicia futurano seu derradeiro filme.

— Un festival de verán en Vigo.- Películas e cineastas dos noventa.— O feitizo da literatura, a paixón gola pintura e

algúns proxectos frustrados.

Un novo Día Nacional de Galicia, o 25 de xullo de 1993,quedará indefectiblemente unido á experiencia vital e profesional deChano Piñeiro. Coa mesma, a pequena historia do cinema galegoandou tarnén nesa data un nutro paso a prol da arelada normalizaciónaudiovisual. En chegada a noite daquela xornada, varios miles depersoas asisten abraiadas no Monte do Gozo de Santiago deCompostela á espectacular estrea de O Camiño das Estrela.s: Galicia.

Como unha premonición, este título converteríase na dcrradeira pelí-cula do director galego.

Nacía en Galicia deste xeito, asemade, unha nova forma deachegamento ó cine en grandes escenarios —que un ano despois seríaretornada, e ampliada, por Chano no vigués parque de Castrelos, aca-dando un éxito aínda maior—, nunha época na que a dictadura dasmini-salas está a piques de rematar co pracer de disfrutar do cinema entodo o seu esplendor.

Pero por riba de toda a parafernalia técnica, de enfeitizo máisque demostrado, esta documental-ficción —realizada como sabemos

para a Sociedade de Xestión do Plan Xacobeo 93 coa fin de promo-cionar Galicia alén das nosas fronteiras— queda como unha honesta,aínda que irregular, homenaxe en formato publicitario ó cinemasilente.

Sen palabras, Chano narra en pouco máis de media hora, unhasinxela historia que, da man dunha serea e un borne-lobo —per-sonaxes tan vencellados á nosa tradición corno recoñecibles en tro-quel de mitos cinematográficos universais—, condúcenos dende opasado cara un futuro, esperanzado e optimista, no que a Galicia quese desexa haberla rexurdir como un país orgulloso da súa propiaidentidade no concerto das nacións do século XXI_

A Finais de 1992, Chano está disposto a tomarse, candomenos, un ano sabático. Tras da esgotadora experiencia de Sempre

Xonxa, na que moitas veces chegou sentir o baleiro da soedade como

unha iousa demasiado pesada, agora só pensa en desconectar porque ocine é para el máis cá unha vocación, unha histeria, unha tolería que llerouba o tempo e non Ile deixa vivir con normalidade. Quere adicarse ainformatizar a súa botica, a ler, ver algunha película, escribir e disfrutarda familia, da paisaxe, das causas sinxelas. De cando en vez, volta ondeos seus amigos de Pontecaldelas, de Forcarei...

E nestas que chama o señor consel.leiro. E volve aprazar o seudescanso. Esquece os lostregazos que, cada vez con máis frecuencia,acenden unha luciña vermella no panel de control da súa saúde.

Pídenlle algo espectacular, un anuncio xigante en tres dimen-sións que cheque a todo o mundo. Pero con el non vai iso de "burrogrande ande ou non ande", e tampouco está disposto a facer unha vulgarpelícula publicitaria. Axiña pensa na súa Serea, a Galicia feminina eatlántica, mariñeira. E no seu Lobishome, rexo, duro, símbolo daGalicia esquecida de terra adentro, labrega e milenaria.

Chano cóntao así: Asaltáronme canelo la no coche fácer unhadas miñas esporádicas visitas a Forcarei. Xa se sabe que tódolos asasi-nos volven ó lugar do crime e eu, cada cerco tempo, sinto a necesidadede volver á .niña primeira aldea. Sei exactamente o lugar onde descubrínque a base da película la ser unha historia de amor entre unha serea eun home-lobo. Entón pare] o coche, baixei a xanela e deixei que ospersonaxes repousaran mentrcs que cos meas ollos pu-con-fa e pene-traba os volumes que debuxaba na paisaxe a luz quente do solpor".

Para coñecer as novas técnicas e os diferentes formatos posi-

bles con vistas á rodaxe da película, Chano percorre Europa (París,Poitiers e Sevilla, onde se atopa o "Omnimax en 3D" da Expo-92) nacompaña dalgúns amigos e colaboradores. Con el van Pablo Barreiro (que se encargaría do son directo e da producción musical), JoséGabriel Jacoste (supervisor de producción), Julián Núñez (axudante dedirección) e o crítico de arte Xosé Antón Castro. O resultado de tantopaseo na procura do cinema do futuro deixouno claro o director: "Adecisión Poi unánime: aquilo era un circo".

Xa que logo, deciden que o mellor é Pacer unha película sin-xela, tentando contar unha boa historia e cos menores efectos, pero senpasarse. Durante unha das nosas conversas, concretamente na rodaxeen Panxón, mentres o fotografiaba a carón de Sabela Páez, a mociñaourensana que interpreta á serea, Chano díxome: "Facer exhibicionismotecnolóxico é un defecto no que se cae hoxe moi a miúdo. E importantecoñecer a técnica pero aínda é roáis importante pro-curar que non teenvare das mans a historia que pretendes contar".

Por primeira vez, o director traballa sen apuros económicos.Conta con 171 millóns á súa disposición, que aproveita ata a últimapeseta. O Carriño das Estrelas váise rodar no clásico formato de cine,en 35 mm., pero aproveitando o auxe das novas tecnoloxías: vídeo dealta definición (HDTV de Sony), son Dolby Stereo SR, e uns exce-lentes efectos infográficos dos que se encarga o vigués Pablo Vieira,

un especialista a nivel estatal que, por primeira vez en España, utili-zaría o vídeo de alta definición para producir efectos especiais en cine.Úsase tamén un helicóptero, provisto dos máis modernos avancespara a rodaxe de tomas aéreas. Trahalla con equipos técnicos pro-cedentes de Los Angeles, Madrid e Londres. Nesta última cidadetamén se gravaría a excelente banda musical, composta por CarlosFerrant e Marcial Prado.

Entre xaneiro e abril do 93 filma dunha banda á outra do nonopaís —Santiago, Laza, Verín, Poio, A Toxa, Sabucedo, Baiona, Vigo,Pontevedra, Fisterra, Lugo, Arousa, A Coruña, Ourense, Cabeza deManzaneda..............................sementando no celuloide, coa colabora-ción dunha axeitada fotografía do catalán Tomás Pladevall, arte, cos-turnes e tradicións, en harmonioso contraste coa Galicia máis desen-volvida.

Chano, que se recoñecía engaiolado polas leudas mariñas ouos relatos de licantropía, moitos Beles documentados historicamenteen Galicia —corno o que deu pé á longametraxe de Pedro Olea O bos-que do lobo, que sempre lle parecera unha excelente película sobreGalicia—, pensou ademais asesta historia porque "todos no poso inte-rior desexamos topar cun lobo ou cunha serea, e pesa busca pode-mos botar a vida. Quizais esta historia confirme a mida necesidadede crer nos amores imposibles".

O seu borne-lobo foi o actor madrileño Gustavo Salmerón,quen tivo que compartir a súa dualidade con dous verdadeiros lobos,

tras seren descartados un can de raza loba, un chisto rebelde, e unpastor alemán, porque inoportunamente mancou unha pata. O directortamén utilizou outros animais, como un cabalo branco ou un falcón (peregrino, claro), que Xonxa e Caladiño (Uxía Blanco e RobertoCasteleiro, nunha pequena homenaxe do director ós dous actores máisrepresentativos de Sempre Xonxa), deixan voar ceibe polo carriño deSantiago.

A historia de amour fou entre a serea e mailo honre-lobo (queChano consideraba unha maridaxe perfecta entre as dúas Galicias)contaba tamén cos atrancos paródicos dun retranqueiro personaxe decómic interpretado por Luís Bar Boo, irmán do arquitecto vigués )(oséBar Boo e, asemade, un dos máis característicos secundarios docinema español dos anos sesenta e setenta, recordado polas súas sin-gulares aparicións nun bo feixe de "spaguetti-westerns".

Con esta película, Chano viaxa un ano despois ós festivais deLorient, Figueira da Foz, Portland (á segunda edición do "Cine-Lit",como xa dixemos) e Chicago. Antes, en xuño do 93, rematada a roda-xe de O Camiño das Estrelas, Chano aínda rouba tempo para asistir óPrimeiro Congreso Audiovisual Galego, que se celebra en Santiago.

Por outra banda, entre os autores do cinema galego que se dana coñecer a primeiros dos noventa cómpre salientar a Albert Ponte, unautor "independente" —que no caso galego quer dicir "menosdependente" das subvencións oficiais, sexan da Xunta directamente oua través da Escola de Imaxe e Son, ou de organismos estatais— quecoa súa empresa Sierra Madre Produccións realizaría as curtametraxesMátame unos cuantos, Cual dos extraños, Cielito l indo, AtlánticoExprés (unha das mellores, protagonizada por Uxía Blanco nun rol moidiferente á Xonxa), Vete, Davis ou Qué le pasó a mi Johnny, en todasBlas empregando o castelán como idioma principal. Albert Ponte tenademais rematada a súa primeira longametraxe, Ni en sueños (1995).Mentres espera a estrea comercial, participa noutras produccións, comoa película de Chus Gutiérrez Alma gitana (1996), protagonizada polovigués Pedro Alonso (procedente do grupo teatral catalán La Pura deisBaus), da que é coautor do guión.

Manuel Abad, fotógrafo e realizador da TVG que comezara

no grupo Imaxe, estreándose na dirección con Fiando (1989), artellaagora Contar (1994) en formato de 35 mm. No guión, inspirado nafamosa batalla de Pontesampaio contra os franceses, colaborou oescritor lucence Miguel Anxo Murado, autor tamén do relato no que sebasearía o director arxentino Adolfo Aristarain (quen o cambiaría ó seugusto sen contar co escritor, iniciándose deste xeito unha agre polémicaque durou varios anos) para o seu filme La ley de la frontera (1995).

Tamén foron estreadas a primeiros dos noventa as curtame-traxes O milagre da carne (1994), debut na dirección de Javier Codesal,un pontevedrés procedente do campo videográfico; O párroco embau-cado, Tornabón e Cabeza de boi, de José Carlos Soler, pertencentes aunha serie de trece capítulos de nome xenérico "Contos de Alentraia",que este licenciado en Xornalismo (rama de Imaxe) por Madrid quererematar, baleándose na literatura popular europea.

O feito de máis relevancia destes primeiros anos noventa, noque atinxe a un desenvolvemente normalizado do cinema galego, foi acelebración do festival "Imaxe Galega". O evento, continuación do "

Cinegalicia" celebrado en Vigo en novembro de 1989 para estrear astres primeiras longametraxes galegas, tivo como escenario á capital deGalicia, Santiago de Compostela, onde a finais de outubro do 94 foronpresentadas dúas novas películas galegas: A metade da vida, de RaúlVeiga, e Dame lume, de Héctor Carré.

Raúl Veiga (Vigo, 1955), de profesión perito industrial eafincado na Coruña, comezou o seu vencellamento á imaxe galega coaescrita do guión orixinal de Continental, de Xavier Villaverde,precisamente unha daquelas tres primeiras longametraxes estreadascinco anos atrás. Logo realizaría a curtametraxe Boas nortes, Eire (1992), inspirada libremente nun relato de Xosé Luís Méndez Ferrín. Ametade da vida, a lúa ópera prima, foi precisamente un alongamento,bastante frouxo e un chisco fachendoso, daquela primeira películacurta. Un filme intimista que, en palabras do seu director "Hala dulaspersonaxes enguedellados na arañeira das salas relacións amorosas, etamén desta Galicia finisecular que vive mergullada na débidaexistencialista da lúa propia indefinición".

Pola súa banda, o coruñés Héctor Carré, procedente do cam-po do vídeo, comezara a súa andaina coas premiadas curtametraxes A

sorte cambia (1991) e Coitadiños (1992), antes de realizar a antedita pri-meira longametraxe de seu, Dame Jume (1993). Nembargantes, a súaexperiencia na industria do cine encetara na década anterior, logo derematar estudios de fotografía cinematográfica, participando como pri-meiro, segundo e terceiro axudante de dirección nas nomeadas pro-duccións internacionais Las aventuras del barón Muncbausen (TerryGillian, 1987), Indiana Eones y la última cruzada (Steven Spielberg,1988), e outras españolas, como El río de oro (Jaime Chavarri, 1986) ouLa forja de un rebelde (Mario Camus, 1988).

A experiencia profesional de Carré queda reflectida no axeitadoacabado técnico de Dame Lume, un interesante "thriller" non exento decerto xorne retranqueiro, rodado na Coruña e producido por Xosé XoánCabanas Cao a través da súa empresa Vici Produccións, que lle valeu aCarré unha nominación ó mellor director novel nos premios Goya de1994.

Por outro lado, salientar a rodaxe en Galicia doutras longa-metraxes vencelladas á temática galega (e incluso con suhvencións dapropia Xunta), como as interesantes Martes de Carnaval (1990), debutna dirección de Pedro Carvajal e Fernando Bauluz, e sobre

todo, El baile de las ¿Mimas, de Pedro Carvajal, enfeitizante aproxi-mación á ancestral Galicia "máxica" que é sen dúbida, a carón de Elbosque del lobo, de Pedro Olea, ou El bosque animado, de José LuisCuerda, a menor película española no seu achegamento á historia, áslendas e á propia idiosincrasia galega. Outro dos filmes "galegos" foiHuidos, a ópera prima como director de Sancho Gracia —quen xaproducira e interpretara en 1987 Gallego, do cubano Manuel OctavioGómez, coproducida gola TVG—. O coñecido actor, que taméninterpretara o papel principal, contou con algúns actores galegos nasúa producción rodada polas terras do Deza, entre eles Uxía Blanco.Sen embargo, desaproveitou totalmente a ocasión de retratar con cercorigor a loita dos "maquis", inspirándose no relato "Fuxidos de sona" doxornalista lugués Carlos G. Reigosa.

No ano 1994, Chano, comprometido xa de pleno coa súacidade que é Vigo, propón ó Concello a organización no verán dungrande festival de cine ó aire libre que, obrigatoriamente, debe tercomo escenario o auditorio do parque de Castrelos. "Sempre que fían aCastrelos pensei, quizj por deformación profesional, que aquel espacioestaba feito para ver cine. Cine con maiúsculas, cine ó gran-de, comoten que ser. Creo que como eu, calquera afeccionado ó cineinmediatamente recoñece que unha proxección vese Auditorio podeser unha pasada".

E foi unha "pasada" de festival, como Chano desexaba. Ungrande espectáculo .audiovisual, nas menores condicións técnicas —pan-talla de 180 metros cadrados, proxector de 7.000 watios de potencialumínica, son Dolby Stereo SR..— e no menor dos escenarios posibles.Cinema -e natureza. Todo un éxito.

Chano está seguro de conseguilo. Remove Roma con Santiago,acude a distribuidores e exhibidores. Ten cortos problemas con algúnsdestes últimos, absurdamente ciumentos de que este home de tan fráxilaparenza como rexa vontade teña a ousadía de "competir", pretendendorecuperar a verdadeira maxia da asistencia ó cine fóra das estreitasmiras dunhas salas e unhas mentes cativas.

Enreda a todo Vigo no proxecto. E tamén, por derradeiravegada, ó seu fiel amigo Pablo Barreiro, que se encarga do deserto deson e da gravación e montaxe musical. Antes de cada proxección, entreefectos de fume e raios láser, envolve á xente nunha atmosfera axeitadacon música clásica de fondo, recitado de poesías e presentación daspelículas a cargo de escritores, pintores, deportistas, políticos ouxornalistas —quen esto asma tamén foi requerido por Chano parapresentar Veludo azul, de David Lynch—. Por alí pasan poetas comoMaría do Carme Krukemberg, Xela Arias, Román Raña ou Xosé MaríaAlvarez Cáccamo —ademais do propio Chano que recitou "O Lobo e aSerea"—; escritores como Carlos Casares, Víctor Freixanes e AntónReixa; ou pintores como Fernando Quesada e Darío Álvarez Basso.

Ademais, o director de Marnasunción —que tamén se proxectano auditorio ó aire libre— organiza coloquios e trae desde Madrid adirectores como José Luis Cuerda e Mario Camus, dos cales se pasanEl bosque animado, do primeiro, e Los santos inocentes, do segundo,películas que Chano aprecia especialmente. O festival, que dura todoun mes, inaugúrase o 25 de xullo, (esta maior de Galicia, coaproxección de O Carniño das Estrelas, previa actuación en directo dogaiteiro Carlos Núñez. Por coto que o músico vigués xa tivera uncontacto previo co cinema, gracias ó scu mentor, Paddy Moloney, líderdo grupo irlandés Thc Chieftains. O ano anterior viña de participar,cun tema tradicional á gaita, na banda sonora de La isla del tesoro,

quinta versión da coñecida novela de Robert Louis Stevenson,interpretada por Charlton Heston e Oliver Reed e dirixida polo filiodo primeiro, Fraser Heston.

Os iniciadores da colaboración de músicos galegos actuais nasproduccións cinematográficas foron os compoñentes do grupoMilladoiro na película La mitad del cielo (1986), de Manuel GutiérrezAragón, coa que acadaron o Goya á menor banda sonora. Logotraballarían con José Luis García Sánchez en Divinas palabras (1987),e de novo con Aragón en El rey del río (1994). Outro músico galegoque comeza ser asiduo nas bandas sonoras de películas españolas é ocoruñés Manuel Balboa, que compuxo a música de Martes de carnaval(1991), de Pedro Carvajal e Fernando Bauluz e Canción de cuna (1994), de José Luis Garci.

E mentres no bosque animado de Castrelos cobran escinti-lante nova vida, en toda a súa magnificencia, as imaxes, a música e aspalabras de Cidadán Kane, O nome da rosa, E.T., O último empera-dor, A lei do silencio, Cabaret, Bailando con lobos, Memorias de Africaou Tomates verdes fritos, entre outros filmes, a carón do proxector odirector-boticario contempla en silencio o espectáculo. Está cansopero ledo porque a xente é feliz. Xa fatalmente tocado polaenfermidade, aínda bulen no seu maxín un feixe de proxectos para osvindeiros anos.

Os últimos meses da vida de Chano Piñeiro estiveron mar-cados por unha frenética actividade. Sabe que non lle queda moito equere gorentar os seus días ata o límite. O tempo aprema. En xullo,mentres organiza o festival de Castrelos, é xa totalmente consciente deque en calquera momento pode perder a batalla que dende os anosmozos está a librar contra a súa doenza. A unha compañeira do quesubscribe, María J. Bruzon, no xornal Atlántico faille ese mes Chanoestas reveladoras declaracións: "Non teño ningunha decisiónaprazada. Procuro vivir ó día e disfrutar da xente que me rodea, tra-tando de ser comprensivo. Mai que pasar polo mundo transmitindo

o maior cariño posible. A vida é curta e c ómpre vivila a tope".E vive a tope escribindo, pintando, facendo guións, viaxando

por América para seguir presentando as súas películas, colaborandode novo na televisión galega, sendo xurado do Festival de Cine doXacobeo que organiza a Xunta en novcrnbro en Pontevedra, escri-bindo en prensa, asistindo a tódolos actos culturais que pode, per-correndo Galicia para presentar o seu libro Conversas co vento...

A paixón pola pintura é un dos seus derradeiros descobri-mentos. Sempre lle gustou debuxar. Nas viaxes toma apuntes e fotosde todo canto chaina a súa atención. Inscríbese nunha academia de arteviguesa e comeza a pintar en 1993. Os seus poucos cidros amo-san asensibilidade e maila inxenua tenrura do artista instintivo e noncontaminado que sempre foi Chano.

A principios de setembro viaxa ó Brasil para presentar enBahía O Camiño... Aproveita para escribir o guión da que houberasido, probablemente, a súa seguinte película. Estaba baseado na nove-la Turbo, de Miguel Suárez Abel, o escritor e amigo que o acompa-ñara na súa derradeira viaxe a Portland facía uns meses. No proxectoestaba traballando tamén co productor Vicente Vieitez, de Iberoame-ricana Films —productora que viña de participar, entre outras, enpelículas tan coñecidas como Bailando con lobos—. Vieitez, que égalego, estaba interesado en producir "a gran película galega" do rea-lizador vigués, e para tal fin tivera as primeiras reunións co director nasúa casa de Coruxo.

Chano tiña en mente tamén outros proxectos. Un dos roáisantigos —do que lle Pala a Manuel Rivas no programa inaugural daTVG, en 1985—, é levar á pantalla a vida de Xelmirez, un personaxeque lle apaixona dende os seus tempos universitarios. Nesa liña his-tórica sempre quixo facer tamén unha grande longametraxe sobre arevolta dos Irmandiños.

En 1990, a Sociedad Estatal Quinto Centenario pensa en Chanopara artellar o capítulo "Galicia" da serie documental "EspañaUniversal", un proxecto frustrado. Por outra banda, con Suárez Abelfantasea un día sobre que tal sería traer a Jacqueline Bisset comoprotagonista de Sabor a ti, unha posible versión da segunda novela doescritor de Arzúa. Entre outros proxectos, Chano estaba ademaisinteresado en levar ó cine a novela Traballos e paixóns

de Benito Prada (editada en Galicia por Ir Indo, Vigo, 1994), unhaemocionada crónica da emigración galega a Portugal escrita polofalecido autor portugués, neto de galego, Fernando Assis Pacheco.

En decembro colabora durante todo o mes coa TVG, andevolve amosar as súas dotes de tabulador contando varias historiasentrañables e máxicas dende o programa "Galicia Directa". Taménparticipa no espacio "Cousas da Lingua", tras recibir o premio daFundación San Martiño, da Estrada, "pola defensa da lingua galega eo uso continuado corno ferramenta de traballo".

Ademais de cineasta e boticario, Chano era un afervoado dasletras_ O seu amor pola literatura faise libro coa publicación, nesemes de Nadal do 94, das súas Conversas co vento. Unha escolma deartigos que dende 1992 viña publicando no xornal Faro de V igo , e

que foron editados coa colaboración do Colexio Oficial de Farma-céuticos da provincia de Pontevedra. Pequenas historias cotiás cheasde amor pola humanidade, polas xentes galegas máis sinxelas. Contosincribles e marabillosos ateigados de humor e poesía, agarimo e ten-

rura, misterio e lembranzas, erotismo e inquedanzas.Un libro, o único de Chano —logo sería publicado postu-

mamente o segundo, A luz dun soño, un feixe de textos sobre cine—,que la comezar unha carreira literaria cos ollos postos no escepticismodun país que parece non crer en si mesmo. Nestas poéticas conversas,das que o prologuista do libro, o xornalista vigués Anxel Vence,afirmou que estaban escritas por "un ser cunqueiriano daquela épocainserta e feliz na que os anirnais fajaban e os honres gardaban no fáiadoraiolas de sol, retais de vento e ajiacos de soños", agroman tamén conironía as lúas críticas a unha sociedade coa que non estaba moi deacordo, como bo "conservador anarquista" que, retranqueiro, gostabade se definir.

Chano presenta o libro en Vigo a mediados de decembro. Olocal está a rebordar. Ademais de Mariluz, unha chea de amigos,compañeiros e admiradores, de artistas, políticos, xornalistas... Falanamigos como )(osé Luís Portela, Anxel Vence ou Fernando Quesada,autor dos excelentes debuxos que acompañan o texto. Chano, que

agacha a gravidade do seu mal, que nas últimas semanas obrígao avisitar en varias ocasións o hospital, reivindica unha vez mis a reali-dade dos soños: a importancia do cine e da literatura galegas paraamolar o noso xeito de estarmos no mundo. E remata con estas pala-bras: "No futuro, gustaríame que recordaran este libro e as películasque fixen, non a miña persoa. O importante son as obras, que é o quequeda".

Varios días despois presenta o libro na Coruña, con MiguelAnxo Fernán-Vello, e máis en Santiago, con Neira Vilas. En Compos-tela atópase de novo con Lluís Llach, o grande cantautor catalán co queChano fixera amizade en Madrid mentres presentaba Sempre Xonxa.Son as súas derradeiras aparicións en público.

Nas testas do Nadal, atopándose en Pontecaldelas na casa dospais, sofre unha nova recaída. En xaneiro do 95 é ingresado noHospital Xeral de Vigo. Recupérase e volve a casa con Mariluz. Peroaxiña é hospitalizado, en febreiro, noutras dúas ocasións_

O honre que demostrou que Galicia pode e necesita ter unhaimaxe propia, que amaba apaixonadamente a súa terra, o cine e a vida,morre no hospital vigués na madrugada do día 21 de marzo, cando oinverno devece e abrolla a primavera.

Foi enterrado preto da igrexa de Santa Baia, no cerniterio mu-nicipal da súa benquerida Pontecaldelas, e despedido entre bágoas e

aplausos por unha impresionante multitude de amigos e admiradores.Era, paradoxalmente, un pioneiro do cinema galego. Deixan-

do unha obra única e irrepetible, foise camiño das estrelas o mermoano no que a sétima arte cumpría o seu primeiro século de existen-

cia. Era, e será sempre, Chano Piñeiro, Boticario e Director de Cine.

Epílogo

Cara o século XXI, o cinema galego, ese indefinible inventoque era consciente da súa nada a comezos dos setenta, xa vai sendoconsciente de algo: de que segue enganchado á utopía, ás subvenciónse á dependencia doutros soportes audiovisuais (televisión, vídeo...).

Con todo, tal como vimos ata agora, houbo un punto departida e uns alicerces básicos para sermos moderadamente optimistas.Se as Xornadas de Cine de Ourense de 1973 encetaron o camino,puxeron as trabes teóricas e foron o revulsivo que o país necesitaba, overdadeiro pulo cara o vindeiro milenio marcouno a estrea, en 1989,das tres primeiras longametraxes galegas.

Entre Blas, Sempre Xonxa, gracias á teima de Chano Piñeiro,significou un fito histórico en troques de primeira pedra da nosa imaxefutura, alumeando o máis importante dos vieiros posibles para oaudiovisual galego, a través do soporte cinematográfico. Ou, comoadoitaba dicir o cineasta-boticario vigués, o "da nosa imparable enecesaria proxección no mundo".

Cómpre non esquecer, emporiso, que no canto de industria,aínda inexistente, arestora xa contamos cunha infraestructura audio-visual básica: a TVG, a Escola de Imaxe e Son (EIS) e o Centro Galegode Artes da Imaxe (CGAI). Se ben é verdade que, malia un século decinema, a iniciativa privada e as clases política, empresarial eintelectual aínda non parecen demasiado interesadas no medio. Ninconscientes da importancia desa proxección da imaxe galega no con -

texto da aldea global na que, máis que inmersos, xa estarnos por

completo asolagados. Sen dúbida, o futuro, na época de Internet e outrasredes e plataformas espaciais que van trocar as profecías anticipativasdos Orwell, Huxley ou Clarke en pura prehistoria, pasa polas novastecnoloxías mediáticas e audiovisuais.

Aínda que, con certos reparos, se poida considerar xa como "cinema galego" todo canto producto audiovisual sexa realizado enGalicia —a producción, antes que a lingua ou o celme galego, como "criterio obxectivo nacional" está na xénese das últimas análises his-tóricas e dos máis recentes estudios e recopilacións encol do audio-visual artellado na nosa terra—, entre a complexa arañeira de sistemasde expresión audiovisuais, o clásico formato cinematográfico tentareconquistar o seu propio espacio: as grandes, medianas ou pequenassalas de cine. Nas entrañables catacumbas de luces e sombras, o inventodos Lumiére aínda segue a demostrar a súa eficacia comunicacional natrasmisión de ideas, emocións, sentimentos, vidas e soños, en perfectacomuñón dos espectadores enfeitizados polas faíseas da vella lumieira.Porque o cine, cando é verdadeiro cinema, segue orixinando a reflexiónsobre os valores éticos en permanente conflicto nos seres humanos, enboa parte pula súa propia e intransferible capacidade narrativa.

Xa que logo, o cinema galego seguirá no vindeiro século áprocura da súa verdadeira definición, da súa identidade. A uns mesesvista do comezo do novo milenio, os cineastas galegos continúan coasúa teima, herdanza dos clásicos pioneiros, como Velo, ou dos recen-tes, corno Chano, de demostrar que é posible unha imaxe artellada

dende esta nosa fisterra que amose o xeito propio de estarmos nomundo.

Tralo pasamento de Chano Piñeiro en 1995, o cinema galegoseguiu paseniño a súa andaina, cunhas perspectivas actuais bastanteesperanzadoras. Cineastas de certa tradición na xove imaxe galegapresentan novos títulos; os recén chegados comezan a facerse notar;fálase de varios proxectos de importancia nos vindeiros meses...

O realizador Antonio F. Simón, inactivo dende a súa últimacurtametraxe, Un café d e callos verdes (1992), vai estrear a súa pri-meira longametraxe: A noiva de medianoite (1997). A película é aposta en escena dun guión escrito por Luis Buñuel. e máis o galegoJosé Rubia Barcia (Ferrol, 1914 - Los Angeles, Estados Unidos, 1997)que o cineasta de Calanda nunca chegou dirixir. Barcia, escritor,guionista, filólogo de carreira, marchou exiliado a Francia no 1939, edende alí a Cuba e logo a Nova York, onde coñeceu ó director ara-gonés. Traballan xuntos no departamento de dobraxes da Warner, enHollywood, ata que, en 1945, Buñuel propónlle a Barcia a escrita dunguión a partires dunha idea propia. Deste xeito escriben "La novia demedianoche", que Buñuel, instalado en México desde 1946, nuncapoido dirixir. Barcia ficou en California e acabaría sendo perseguidopola funesta "caza de bruxas" do senador MacCarthy nos anos cin-cuenta, anque conservaría ata o final a cátedra de Literatura Españolana Universidade de California. Meses antes de morrer, cedeu os derei-tos do guión ós galegos Lino Braxe e Antonio Simón, que traslada-rona acción da Escocia do século pasado á Galicia dos primeiros anos doactual.

A rodaxe tivo como escenario o pazo de Torrecedeira, enRedondela (no que antes, como vimos, xa rodaran os vigueses ManuelMur Oti e Juan Pinzás). A película, que non entusiasmou á crítica, énembargantes unha honesta producción, moi ben interpretada porFrancisco Rabal, Esperanza Roy, Juan Diego e os galegos NanchoNovo, Rosa Alvarez e Roberto Vidal Bolaño, entre outros, na queAntonio Simón demostrou un dominio máis que notable das atmosfcrasinquedantes e da narrativa cinematográfica.

En 1996 tamén viu a luz a primeira edición do OFF (OurenseFilm Festival), unha mostra cinematográfica que pretende retomar o

Cacho das clásicas Xornadas da cidade das Burgas, coa ollada posta nainternacionalización (de Coito, o nome completo é Festival Interna-cional de Cine Independente de Ourense).

Precisamente, na segunda edición do festival ourensán coin-cidiran o director español José Luis Cuerda e mailo escritor galegoManuel Rivas, chegando ámbolos dous a un acordo para levar á pan-talla tres relatos do libro do coruñés "Q u e me queres amor?" (Premiode Narrativa Gonzalo Torrente Ballester e Premio Nacional deLiteratura 1997), baixo o título xenérico de La lengua de las mariposas(1998). A película do director de El bosque animado (1987),ambientada na Galicia dos anos trinta, céntrase nun mestre republi-cano, don Gregorio (Fernando Fernán Gómez) que, en palabras deRivas, "é un mestre libertario e continuador da escola libre que, coachegada da guerra, asiste á esnaquización das relacións e da vida dopobo, coma se un volcán botara enriba del toda a súa lava". O guión foiescrito polo afamado guionista Rafael Azcona (premiado cun Goyahonorífico pola súa traxectoria profesional), en colaboración co propioManuel Rivas, segundo os relatos "A lingua das bolboretas", "O saxona néboa" e "Carmiña". A película, que foi producida por Sogetel, LasProducciones del Escorpión e o Grupo Voz, foi rodada caseintegramente na vila ourensán de Allariz, con algunhas secuencias enPontevedra e outras en Santiago e Madrid. Entre os

actores galegos atópanse o neno santiagués Manuel Lozano, que in-terpreta a Moncho, o rapaz protagonista, e roáis a xa veterana nestaslides Uxía Blanco, que fai da nai, Rosa.

Por outra banda, o último libro de Manolo Rivas, "O lapis docarpinteiro", tamén será levado á pantalla co título de "La noche debodas", película que será dirixida por Manuel Gutiérrez Aragón.

Outro director galego que tamén poido estrear en 1997 foi ovigués Juan Pinzás. Tres anos despois da súa rodaxe en Ourense, ofilme La leyenda de la doncella chegou ás pantallas galegas, logo deque a multinacional americana Columbia Tristar accedera a distribuira película. Trátase dunha historia ambientada na Galicia rural dos anostrinta, escrita polo propio Pinzás e orixinalmente titulada "El abejón.La leyenda", que narra uns feitos fantásticos baseados nunha antigalenda sobre bruxas que se trocaban en abellóns para facer mal ósbornes. A película fói interpretada por Fernando Guillén, AlejandraGrepi, Mario Pardo, Rafael Alvarez "El Brujo", Marcela Walerstein,Gloria Muñoz e os galegos Luma Gómez, Manolo Botana, MiguelLlanderas e Xosé Manuel Conde, entre outros.

A crítica amosou unha indiferencia case total ante a novaaventura fantástica do vigués, que en certo xeito continuaba o camiñoemprendido con 0 xogo das mensaxes invisibles (malia que desta

vez sen subvención da Xunta, polo que non houbo copia en galego),pese a que acadou premios corno a "Garza de Oro" á mellor película noFestival de Cine Hispano de Miami'96, o Colón de Plata do Festival deCine Iberoamericano de Huelva, ou a Gárgola á mellor actriz (GloriaMuñoz) no Festival Internacional Fantástic de Burgos. A produccióncorreu de novo a cargo da productora viguesa-madrileña AtlánticoFilms, con Pilar Sueiro, productora executiva, á fronte.

Da actriz, productora e directora viguesa Pilar Sueiro xa dei-xamos constancia, ó fálarmos das realizadoras, que en 1998 se con-verteu na primeira galega que dirixe unha longametraxe. Trátase deCuando el mundo se acabe te seguiré amando (de novo unha pro-ducción Atlántico Films), longo e poético título que tonta un dramaromántico, unha historia de amor ó límite. A dunha xove pintora (interpretada pola modelo Cristina Piaget), atormentada pola estrañarelación coa súa parella, un escritor en crise (Lucas Fuica) que escribehistorias esperpénticas sobre mulleres rechamantes. Para non estragar asúa relación, a pintora acepta asumir a personalidade dunha desasmulleres. A longametraxe, na que tamén participan Beatriz Rico, JuanBecerra e Julio Diamante, ademais de colaboracións especiais dosdirectores Luis García Berlanga e Paul Naschy, e dos xornalistasNieves Herrero e Andrés Aberasturi, Coi estreada oficialmente enGalicia o 13 de novembro, dobrada á nosa lingua.

Tamén no mesmo mes de novembro comezou na Coruña arodaxe de Blanca Madison, ópera prima do galego Carlos Amil, undos primeiros integrantes do grupo coruñés Imaxe. Trátase dunhanova producción do inquieto Xosé Xoán Cabanas Cao, a través de

Vici Produccións, na que tamén participa outra empresa galega, AdaiFilmes, ademais de contar coa axuda da Consellería de Cultura da

Xunta e do Ministerio de Cultura. O guión foi escrito por JoaquínJordá, Daniel Domínguez e o propio Carlos Amil, inspirándose nunrelato curto do escritor Boris Vian. Blanca Madison é un apaixonadomelodrama, "un bolero con vocación europea", segundo o seu director,que tonta a historia dunha cantante que regresa á cidade atlántica naque pasou a súa nenez para consumar unha vinganza. Os principaispapeis foron interpretados por Pilar Punzano, o director teatral MarioGas, Rosa María Sardá, Javier Albalá, e máis unha trintena de actoresgalegos, entre os cales se atopan Luísa Martínez, María Bouzas,Susana Dans, Xosé Manuel Olveira "Pico", Xan Cejudo, Nuria Sanz,Mercedes Castro, Tuto Vázquez e Paco Lodeiro.

Pola súa banda, o director ourensán radicado en Madrid XabierBermúdez realizou en 1997 unha suxerente película, Nena, coa que porfin comezou a ser algo coñecido na súa terra. No outono do anoseguirte, o filme foi seleccionado para representar a España no Festivalde Mar del Plata. Bermúdez comezara a súa andaina no terreo dalongametraxe en 1992 coa producción madrileña Luz negra, queacadou premios en varios festivais, amais de ser coñecido comoguionista da interesante ópera prima da súa dona, Manane Rodríguez,que leva por título Retrato de mujer con hombre al fondo. No queatinxe a Nena, salientar que se trata dun filme basca-do nunha historiado ruso 'van Turgueniev, producido pola empresa coruñesa XamalúFilmes, rodado en Galicia e interpretado pola santiaguesa NereaBarros. Xamalú Filmes vaise encargar tamén de producir a terceiralongametraxe de Xabier Bermúdez, La lección, que relata asconflictivas relacións entre unha rapaza e mailo seu irmán afectado desíndrome de Down.

Tamén o director coruñés Héctor Carré estreou a súa segun-dalongametraxe, Dame algo, en 1997. Nesta ocasión para contar, conguión propio, unha historia satírica sobre a violencia, o absurdo e acobiza do mundo actual, a través dunha entraña parella: un autor

frustrado que secuestra a unhas "hermanitas de la caridad" e unhaxornalista disposta a todo por unha exclusiva. Relixión, política emedios de comunicación son obxecto dos dardos envelenados deltaproducción de Sun Lúa e Benjamín P.C. que contou ademais cunhasubvención da Xunta de Galicia, e que tivo unhas críticas algo mor-nas. Os principaís protagonistas foron Nathalie Seseña e o coruñésNancho Novo. Un actor que, por cerco, representa unha das puntas delanza dos novos actores galegos que testan asentarse na industriaespañola, entre os que son de salientar a tamén coruñesa María Pujalte,o pontevedrés Francis Lorenzo, ou os vigueses Pedro Alonso, DoroteaBárcena e Manuel Manquiña, o roáis popular de todos dende o éxito dofilme Airbag (1997), do director vasco Juanma Bajo Ulloa.

Manuel Manquiña e Nancho Novo son precisamente dous dosprincipais protagonistas da nova película de Xavier Villaverde,Fisterra, onde termina o mundo. Logo de Continental, o directorcoruñés decántase no seu segundo filme polo que el define como un "thriller" emocional: a historia de dous irmáns á procura do seu desa-parecido pai. A película, con guión do escritor lucense Miguel AnxoMurado (autor da historia que deu pé ó filme La ley de la frontera, deAristarain, como xa comentarnos), foi producida polo galego PanchoCasal e contou cunha subvención da Xunta, e tamén financiamento daTVG, de TVE, da productora Tornasol Films, da portuguesa Fábricade Imagenis, e asemade do programa Media II da Unión Europea.Entre os demais actores son de salientar o galego Chete Lera, no papeldo pai, e os xoves Elena Anaya e Enrique Alcides, amáis da presenciada veterana Geraldine Chaplin no rol da nai dos dous irmáns.

Fisterra foi rodada entre a primavera e o verán do 98 enLisboa, Madrid e Galicia (Costa da Morte, Betanzos...), facendo a súapresentación oficial en outubro na Semi.nci de Valladolid, onde tivounha excelente acollida, e clausurando, o 14 de novembro, a terceiraedición do Festival Internacional de Cine de Ourense. A estreacomercial tivo lugar o día 8 de xaneiro nos cines de toda Galicia,dobrada á nosa lingua e obtendo un máis que sorprendente, e mere-cido, éxito de público, pese á división da crítica española. Villaverdeten ademais en proxecto unha adaptación do libro de Suso de Toro "Asombra cazadora".

Precisamente o guionista de Continental, Raúl Veiga, rematouno mesmo verán do 98 a súa segunda longametraxe, Arde amor.

Do mesmo xcito que a súa ópera prima, A metade da vida, a películafoi producida por Fenda Filmes e rodada integramente na cidade daCoruña. Trátase dun belido "conto de amor e morte sobre a posi-bilidade de construir, no umbral do milenio, un novo mundo de afectolúcido e intenso, máis aló das ruinas de amor e paixón", segun-do apropia sinopse do seu guionista e director. Os protagonistas son ocatalán Sergi López (premio en Cannes 97 por Western), RosanaPastor, o descobrimento de Tierra y Libertad, de Ken Loach, e máis osgalegos Chete Lera, María Bouzas, Miguel Pernas, Isabel Vallejo eSuso Lodeiro.

Entre os proxectos que se materializarán en Galicia, ou arte-llados por galegos, antes do mítico ano 2000, cómpre salientar ato-menos a posta en marcha doutras sete longametraxes. Trala curtame-traxe A gran liquidación, o lugués Jorge Coira rodará a súa óperaprima, Avante toda, unha comedia aloucada e "bravú" producida porPancho Casal.

O xove Angel de la Cruz artellará outra comedia costumistaen formato "thriller", cunhas pingas de cinema fantástico, que leva portítulo Os mortos van depresa. A producción corre a cargo da empresagalega Artemática e da madrileña La Iguana, propiedade da actriz edirectora [ciar Bollaín. A propia Bollaín interpretará o principal papelfeminino, na compaña de Alex Angulo e os galegos Francis Lorenzo,Beatriz Santana, Pedro Alonso, Tacho González e Xosé ManuelOlveira "Pico", entre outros. As lúas mesmas productoras fáransecargo do filme La historia de Lena, dirixido por Gonzalo Tapia eprotagonizado de novo por Icíar Bollaín, e máis Pepe Sancho, LuisTosar e o vigués Manuel Manquiña, entre outros actores galegos. Astres películas teñen como escenario a cidade da Coruña e arredores.

Pola súa banda, Patricia Ferreira, realizadora galega afincadaen Madrid, vai poñer en pé o seu debú na grande pantalla, Los añosborrados, un filme que se rodará case íntegro na capital española.

Pese a que a producción se centra no norte de Galicia, aus-piciada polo feito de que as cidades de Santiago e A Coruña contencos únicos centros oficiais vencellados á Imaxe (CGAI, Escota deImaxe e Son, Facultade de Xornalismo ou Televisión de Galicia, ásque axiña se unirá a Facultade de Comunicación Audiovisual, que se

disputan as universidades de ámbalas dúas cidades), en Vigo, seguin-do a súa coñecida tradición de obrigada "independencia" cinemato-gráfica (as escasas encolas actuais de Imaxe son privadas), están a xur-dir novas productoras que, xunto a algunha máis veterana, van mate-rializar varios proxectos durante o período antedito. —No que atinxe ácidade, e provincia, de Ourense, de non menos tonga tradición enpersoeiros e iniciativas no ciclo audiovisual, atopamos un esquece-mento parello, agás nas posibles subvencións oficiais a eventos desempre feble consolidación, como o Festival de Cine Independente ouas Xociviga do Carballiño.

A productora Placer Films, fundada en 1997 polos viguesesJavier Cea e Cora Peña (gañadora dun Coya pola f=otografía dunhacurtametraxe de animación), coproducirá con Irlanda e Portugal alongametraxe Erín (con rodaxe en Galicia e Irlanda), logo de, en poucoroáis dun ano, erguer varios proxectos sen ningunha axudainstitucional. Entre eles, a curtametraxe La llamada, dirixida polo bri-tánico afincado en Vigo Michael Cassidy, e con fotograba da propiaCora Peña, que resultou finalista, entre novecentos títulos, no Festivalde Chicago. Asemade, Cora Peña tamén codirixiu, a carón deHumberto Torrado (sobriño do director coruñés Ramón Torrado, doque xa ternos lálado nestas páxinas), outra curtametraxe, Los perros deLeone. Mentres, producían ademais o debú do xove vigués de dez_aséisanos Roque Cameselle, Memoria indeseable, selecciona-da para opasado Festival de Cine de Ourense.

Outro dos proxectos que teñen Vigo como sede e taménescenario é a longametraxe Ilegal, dirixida por Ignacio Vilar e produ-cida por Vía Láctea Films e malla productora viguesa Faro. Os pro-tagonistas serán o portugués Joaquim de Almeida e a ferrolana PaulaVázquez.

Voltando a Xavier Villaverde e maila súa productoraContinental, cómpre non esquecer outro dos proxectos roáis impor-tantes, cun investimento de roáis de 300 millóns, que terá a cidade daCoruña corno escenario: Los años borrados. O protagonista principalserá o actor vasco Karra Elejalde, ademais das galegas María Pujalte eMaría Bouzas.

Rematemos lembrando que Xavier Villaverde, un dos direc-tores históricos do "novo" cinema galego, tamén subscribía na roda-

xe de Fisterra as palabras de Chano Piñeiro: " O s galegos ternos unxeito propio de mirar e de contar, culturalmente moi diferenciado.Atopámonos arestora nun intre inmellorable para o cinema galego, peroternos que conseguir a mobilizacián conxunta dos sectores industriais,culturais e políticos, porque sen unha forma propia de contar imaxes unpaís non existe, está condenado a desaparecer, a nl orrer".

Un século despois da chegada do cinema á nosa terra, trans-corridos dez anos dende a estrea de Urxa, Continental e Sempre Xonxa,a fábrica galega de coños principia a súa arelada andaina polaconsolidación, á procura das mil primaveras máis para a cultura gale-ga, no contexto da nova imaxe universal.

Cadro cronolóxico

ANO GALICIA

1895

1896

1897

Logo das primeiras proxeccións en Espa-ña (Madrid, 14 de maio), as cxhibiciónsde imaxes en movemento chegan a Ga-licia (A Coruña, 2 de setembro). Trátasedunha "sesión de proba" utilizando un"kinctógrafo" derivado do inventadopolo americano Thomas A. Edison.

Pontevedra e Vigo (17 e 29 de abril) coñe-

cen as primeiras proxeccións para opúblico galego do orixinal Cinemató-grafo Lumiére. Seguen A Coruña (23 demaio); Ferrol (16 de xuño); (Lugo, 7 dexullo); Ourense (23 de xuño de 1898), eSantiago (7 de xanciro de 1900).O hispano-francés José Sellier filma naCoruña (xuño) a primeira película docinema galego e español: Entierro del

General Sánchez Bregua.

1902

1905 Instálase en Vigo o fotógrafo José Gil (AsNeves, 1870), pioneiro da industria cine-matográfica galega coa súa empresa"Galicia Cinegráfica" (fundada en 1922 eradicada na cidade olívica).

1908 O empresario carballiñés Isaac FragaPenedo monta en Santiago o seu primei-ro pavillón de exhibición.

1913

1915

MUNDO

Nace oficialmente o Cinematógrafo coasprimeiras proxeccións dos irmánsAuguste e Louis Lumiére no Grand Caféde París (28 de decembro).

O francés Georges Méliés artella a pri-meira película de argumento e crea ocinema-espectáculo con Viaje a la luna,primeiro filme de ciencia-ficción.

Charles Chaplin comeza a súa colabora-ción con Mack Sennett e crea o perso-naxe de Charlot.Cecil B. De Mille roda a primeira longa-metraxe, l i j e Squaw Man.

David Wark Griffith, considerado o ver-dadeiro Pai do Cinema, cstrea o filme

ANO

1916

1917

GALICIA

José Gil produce Miss Lcdya, a primeirapelícula de ficción rodada en Galicia.

1919

1921 Isaac Fraga instala en Vigo a súa sedegalega (a central, en Madrid dende 1923)e comeza unha nova etapa como pro-ductor e documentalista.

1922 Créase en Vigo a empresa Celta Films (deHiginio Troncoso) coa intención de edi-tar as "grandes películas gallegas".

1923 Maruxa, primeiro proxecto de CeltaFilms, ródase en Vigo, segundo a famosazarzuela de Frutos e Vives.

1925 Estréase La casa de la Troya, do novelista-cineasta madrileño Alejandro PérezLugín, un home moi vencellado aGalicia.

1.926 Carmiña, flor de Galicia, unha das pri-meiras películas españolas de temáticagalega, estréase con grande éxito. Aviguesa Maruja del Mazo, intérprete dofilme ás ordes do italiano Rino Lupo.

1927 Estréase La tragedia de Xirobio, baseadaen "Cousas da Vida" de Castelao e pro-ducida pola efémera empresa viguesaVicus Films.

MUNDO

épico-histórico El nacimiento de unanación.

Estréase intolerancia, considerada a obramestra absoluta de Griffith.

Fúndase en Alemaña a productora UFA.Baixo o seu patrocinio nace o "expresio-nismo alemán" que nos primeiros anosdaría clásicos como El gabinete delDoctor Caligari (Robert Wicne, 1919),

Nosfcratu (F. W. Murnau, 1922) ouMetrópolis (Fritz Lang, 1926).

Estréase Lirios rotos, de David W. Grif-fith, cunha emocionante interpretaciónde Lillian Gish, a súa actriz preferida.

Harold Lloyd abraia con El hombremosca, o seu filme de rasáis sona mun-dial.

Estréase El acorazado Potemkin, de S. M.Eisenstein, pai do cinema ruso.Chaplin estrca I.a quimera del oro, a súaprimeira gran obra mestra.

Buster Keaton acacia o seu maior éxitocon El maquinista de la General.Morre Rodolfo Valentino.Nace Norma Jean Baker Mortenson.Acadaría sona mundial como o meiran-de mito erótico da historia do cinema conome de Marilyn Monroe.

Nace o cinema sonoro con El cantor deJazz, de Alan Crosland, interpretada porAl Jolson.Créase a Academia de Hollywood.

ANO GALICIA

1928

1930 O cinema sonoro chega a Galicia, daman de Isaac Fraga, coa estrea de El lococantor, con Al Jolson e dirixida porLloyd Bacon, no cine Tamberlick de Vigo(14 de marzo).

1932

1933 Estrea en Pontevedra (4 de marzo) dofilme a prol do Estatuto de AutonomíaI'or unha nova Galicia, dos irmánsEnrique e Ramón Barreiro, creadores daproductora pontevedresa Folk.

MUNDO

Primeiro Oscar á película Alas, deWilliam A. Wellman (entregado un anodespois).

Amanecer, considerada a gran obra mes-tra de Murnau, acada tatnén o primeiroOscar á mellor película.

Estréase Y el mundo marcha... (Thecrowd), primeira das grandes obras mes-tras de King Vidor, aínda encadrada nocinema silente.O filme xermano La caja de Pandora, deG.W. Pab.st, lanza á estrela roáis singularda década: Louise Brooks.Florián Rey roda La aldea maldita, consi-derada a primeira gran película do cine-ma español.

Estréase o filme alemán El ángel azul, deJosef Von Sternberg. A stía protagonista,Marlene Dietrich, trasládase deseguido aHollywood.Luis Buluel inaugura o surrealismo nocinema con Un perro andaluz, co-realiza-da con Salvador Dalí.James Whale roda o filme de terrorFrankenstein, inspirado no relato deMary W. Shelley.

Estrea de La parada de los monstruos(Freaks), obra mestra de Tod Browning.Oliver Hardy e Stan Iaurel, "O Gordo eo Fraco", debutan como protagonistas delongametraxes con Héroes de tachuela.Frank Borzage leva á pantalla Adiós a lasarmas, famosa novela do escritor ErnestHemingway.

King-Kong, de Ernest B. Schoedsack eMerian C. Cooper, obra mestra do cine-ma fantástico.Estréase La reina Cristina de Suecia, deRouben Mamoldian_, o mellor filme damítica Greta Garbo.Sopa de ganso, de Leo McCarey, conver-te ós Irmáns Marx en emblemas do surre-alismo.

ANO GALICIA

1935 0 cineasta e científico ourensán CarlosVelo, pioneiro do cinema documentalistaespañol, a carón do madrileño FernandoG. Mantilla, roda Galicia / Finisterre.Antonio Román, nado en Ourense co1911, presenta en Madrid o seu docu-mental galego Canto de emigración.

1936 José Suárez, fotógrafo e cineasta (Allariz,1902-A Guarda, 1974), inicia nas RíasBaixas a sita película de temática galegaMariñeiros.Comeza a guerra civil. Algúns cineastas,como o operador pontevedrés SaturninoBlanco, serán "paseados".

1937 Morre en Vigo José Gil.

1938

1939 Remata a guerra civil española.. Carlos Velo e José Suárez exilianse enMéxico e Bos Aires, respectivamente, acarón doutros intelectuais galegos, cornoCastelao, Blanco Amor ou SuárezPicallo.

1940 O vigués Cesáreo González (n. 1903), ocineasta máis importante que deu Galiciano ciclo do cinema español, comeza oseu labor como productor coa fúndaciónde Suevia Films-Cesáreo González.

MUNDO

La feria de la vanidad, de RoubcnMamoulian, primeiro filme en 'I'echni-color.

Os irmáns Marx acadan cona mundialcon Una noche en la ópera, de SamWood.

Estrea da sátira política Tiempos moder-nos, de Charles Chaplin, derradeirofilme "mudo".

Walt Disney estrea Blancanieves y lossiete enanitos, primeira longametraxe dedebuxos animados.Falece Jean I3arlow, a primeira grande"sex-symbol" da pantalla.

Estréase Sierra de Teruel (Espoir), docineasta e intelectual francés AndréMalraux, sobre distintos episodios daguerra civil española.La bestia humana, do realizador francésJean Renoir, adaptación de Zola.Estréase La fiera de mi niña, de HowardI Iawlcs.

Lo que el viento se llevó convértese nofilme de máis éxito da historia.John Ford, considerado por moitoscomo o "director de directores", triunfacon La a diligencia.Estrea de 7he roariug tweuties, obra mes-tra de Raoul Walsh.Estréase El ladrón de Bagdad, de MichaelPowell, Ludwig Berger e Tim Whelan,obra mestra do fantástico.

Rebeca, primeiro filme nos EstadosUnidos do inglés Alfred Hitchcock.Charles Chaplin estrea El gran dictador.Estréase Las uvas de la ira, de John Ford,sobre a obra de John Steinbeck.

ANO GALICIA

1941

1942 Intriga, filme "maldito" de Antonio Ro-mán, con argumento do escritor galegoWenceslao Fernández Flórez.

O director coruñés Ramón Torradocomeza a súa andaina no cinema con

¡Campeones!, producida polo vigués

1943

Cesáreo González.

Antonio Román estrea La casa de la llu-

1944

via, un dos seus mellores filmes.

0 director pontevedrés Ramón Barre ro

1945

dirixe a súa primeira longametraxe: Elsobrino de Don Búffalo Bill, protagoni-zada polo santiagués Carlos Muñoz.

A actriz galega María Casares, filia dopolitice) republicano Casares Quiroga,debuta no cinema francés no filme deMarcel Carné Les cnlánts du Paradis.

Antonio Román remara El hombre y el

carro, documental galego, segundo unproxecto e guión do tamén ourensánXaquín Lorenzo "Xocas".

MUNDO

Orson Welles abraia á crítica mundialcoa súa ópera prima: Ciudadano Kane.John Huston debuta no cinema con Elhalcón maltés, baseada na novela de

Dashiell Hammett.John Ford estrea Qué verde era valle.Estréase Los viajes de Sullivan, de PrestonSturges.

Casablanca, dirixida por Michael Curtiz,fai inmortais a Humphrey Bogart eIngrid Bergman.Ernst Lubitsch estrea Ser o no ser, maxis-tral parodia do nazismo.Orson Welles presenta a magnífica Elcuarto mandamiento.Estréase La mujer pantera, de JacquesTourneur, mestre do cinema fantástico.

Huella de luz, de Rafael Gil, pon en ima-xes un novo relato do galego WenceslaoFernández Flórez.

Laura, de Otto Preminger, con GeneTierney, convértese nunha película míti-ca do "cinema negro".Fritz I.ang estrea La mujer del cuadro,nutra obra mestra do xénero negro.Billy Wilder filma Perdición, a súa maxis-tral aportación ó "negro".Edgar Neville estrea La torre de los 7jorobados, clásico fantástico do cinemaespañol, co galego Antonio Casal.

Roberto Rosellini filma Roma, ciudadabierta, obra cume e pioneira do "neo-rrealismo italiano", con Anna Magnani eAldo Fabrizi.Howard Hawks lanza á parellaHumphrey Bogart e Laurea Bacan enTener y no tener, baseada na obra deHemingway.Estrea de Que el cielo la juzgue, maxis-tral melodrama "negro" de John M.Stahl.Edgar Neville estrea a comedia La vidaen un hilo.

ANO GALICIA

1946

1947 Botón de anda, primeiro gran éxito deSuevia Films-Cesáreo González, dirixidapor Ramón Torrado e interpretada poloactor santiagués Antonio Casal.

1948 Isaac Fraga inaugura en Vigo o edificioemblemático da súa empresa, o monu-mental Teatro-Cine Fraga, aínda hoxe omellor de Galicia.

1949 Manuel Mur Oti, nacido en Vigo en1908, dirixe a súa primeira longametraxc,Un hombre va por cl camino.

1950

MUNDO

Gilda lanza a Rita I-Iayworth como mitoerótico mundial.El sueño eterno, de Howard Hawks, conguión de William Faulkner, soberbiaadaptación de Raymond Chandlcr.Estrea de Duelo al sol, de King Vidor.Los mejores años de nuestra vida, deWilliam Wyler, Oscar á mellor película.Estréase ¡Qué bello es vivir!, de FrankCapra.Alfred Hitchcock estrea Encadenados.

Ella Kazan funda en Nova York o"Actor's Studio".Declaración dos "Dez de Hollywood" ecomezo da "caza de bruxas" do senadorMcCarthy.Charles Chaplin estrea a súa derradeiragran obra mestra: Monsieur Verdoux.Retorno al pasado, de Jacques Tourncur,obra mestra do "negro".De Mille estrea Los inconquistables.Lorenzo Llobet Gracia presenta un clási-co título "maldito" do cinema español:Vida en sombras.

Morre David Wark Griffith.O alemán-austríaco Max Ophüls artcllanos Estados Unidos o clásico do cinemaromántico Carta de una desconocida.Vittorio de Sica realiza Ladrón de bici-cletas, filme mítico do neorrealismo.Jennie, de William Dieterle, manifestoromántico do surrealismo.Rafael Gil estrea La calle sin sol.

Raoul Walsh filma Al rojo vivo, un doscumes do cinema negro e de gangsters.El tercer hombre, de Carol Reed, premioen Cannes.

Luis Buñuel estrea Los olvidados, unhadas súas menores películas nexicanas.Estréase Eva al desnudo, de Joseph LeoMankiewicz.Jean Renoir roda na India El río.Billy Wilder amosa El crepúsculo de los dioses.

ANO GALICIA

1951 Estrea de Ciclo negro, a obra mestra deManuel Mur Oti (o director españolmáis importante dos nacidos en Galicia,a carón de Antonio Román), protagoni-zada polo actor coruñés Fernando Rey.

1952

1953

1954 Nace Chano Piñeiro en Santiago deCompostela (12 de outubro). Vai serinscrito en Forcarei, onde os paisteñen unha botica.

MUNDO

John Ford roda en Irlanda El hombretranquilo, unha obra mestra na quehomenaxea as sitas orixes e coa que aca-daría o seu cuarto Oscar como mellordirector.Estrea de París, bajos fondos, de JacqucsBecker.John Huston estrea La reina de Afiicacon Humphrey Bogart e KatharineHepburn.Estréase Surcos, de J.A. Nieves Conde.

Éxito de Cantando bajo la lluvia, deStanlcy Donen e Gene Kelly, un dosmusicais máis famosos da historia.Scaramouche, de George Sidney, clásicodo cinema de aventuras.Luis García Berlanga estrea a sátiraBienvenido Mr. Marshall.

Charles Chaplin é expulsado dosEstados Unidos polas sitas "simpatíascomunistas".Inauguración do formato Cinemascope,con La túnica sagrada, de Henry Koster.Roberto Roscllini estrea Te querré siem-pre.

Estréase a enfeitizante Cuentos de la lunapálida, do xaponés Kenji Mizoguchi.George Culkor estrea Ha nacido unaestrella.Alfred Hitchcock presenta La ventanaindiscreta, con James Stcwart e GraccKclly.Luchino Visconti estrea Senso.Johnny Cuitar, de Nicholas Ray, obramestra do "western".La strada, de Federico Fellini, Oscar ámenor película estranxeira.Walt Disney presenta a sita primeira pelí-cula con "personaxes reais": a magnífica20.000 leguas de viaje submarino, dirixi-da por Richard Fleischer.O cine español consegue o seu maioréxito con Marcelino Pan y Vino, deLadislao Vajda.

ANO

1955

GALICIA

O cineasta Carlos Velo cstrea en Méxicoo filme etnográfico-documental Raíces,premiado no Festival de Cannes.

1956 Carlos Velo presenta en Venecia Tb ero!,rodada no scu exilio mexicano.

Amando de Ossorio (A Coruña, 1925)esiréase na dirección con La banderanegra, protagonizada polo vigués JoséMaría Seoane.

1958 Manuel Arís Torres (Polo-Pontevedra,1920) presenta en Uruguai a súa longa-metraxe Viaje por Galicia, un longo per-corrido documental por toda a xeo ranagalega.

1959 Armando 1-Tumida Luaces (Ribadavia,1909) estrea en Bos Aires o documentalGalicia al Día, coa voz do actor galegoEduardo Iglesias "Tacholas" (Ourense,

1909-Bos Aires, 1995).

Manuel Arís roda en Galicia Tierra de

MUNDO

Rebelde sin causa, de Nicholas Ray, con-verte en mito da xuventude a JamesDean. O actor morre o 30 de setembroen accidente de automóbil.Anthony Mann cstrea Tierras lejanas, undos grandes "westerns" do cinema.Marilyn Monroe acacia o grao de símbo-lo erótico con La tentación vive arriba,de Billy Wilder.

Estrea de Los contrabandistas deMoonfleet, de Fritz Lang.O actor Charles Laughton dirixe aenmeigante La noche del cazador.

Estréase Fresas salvajes, obra mestra dosueco Ingmar Bergman.King Vidor filma Guerra y paz, segundoa novela de Tolstoi.Centauros del desierto, "superwestern"de John Ford.Cecil B. De Mille estrea o filme épico-relixioso Los diez mandamientos.Leo McCarey roda Tú y yo, obra curvedo melodrama.Estréase Calle Mayor, de J. A. Bardcm.Estrea de Calabuch, de Berlanga.

Vértigo é considerada a máis xenial dasobras mestras de Alfred Hitchcock.Douglas Sirk estrea o filme pacifistaTiempo de amar, tiempo de morir,segundo Erich M. Remarque.Orson Welles estrea Sed de mal.Terence Fisher presenta o menor Dráculada historia do cinema, encarnado poloactor Christopher Lee.Estrea de Los vikingos, de RichardFleischcr, un dos máis grandes filmes deaventuras.Morre en Madrid Tyrone Powcr.

Alfred Hitchcock presenta La ventanaindiscreta, outra das sillas obras mestras.Jean-Luc Godard e Franc ois Truffautencetan a "nouvelle vague" con Al finalde la escapada e máis Los 400 golpes, res-pectivamente.Billy Wilder estrea Con téldas ya lo loco,

ANO GALICIA

nuestros mayores, estreada en Montevi-deo e Bos Aires.

1960

1961 Ernesto Díaz Noriega (Barcelona, 1912)instálase na Coruña e filma en super-8 ascurtametraxes El cine amateur e roáisPastizales.

1962

1963 Rafael Luca de Tena (1908-1990) organizaen Vigo o "I Concurso de CineAmateur".

MUNDO

unha comedia xenial.El fotógrafo del pánico, do inglésMichael Powell, pioneira do "thriller" depsicópatas.

Estrea de Ben-Fiur, filme épico deWilliam Wyler.- - - - - - - - - - - - - -

Alfred Hitchcock revoluciona o terrorcoa maxistral Psicosis.Federico Fellini escandaliza con La dulcevira.Billy Wilder estrea El apartamento.O italiano Mario Bava roda un dosmellares filmes fantásticos da historia: Lamáscara del demonio.Morre Clark Gable, chamado "O Rei deHollywood".

Viridiana, de Luis Buñuel, escandaliza ácensura franquista e triunfa en Cannes.Estréase Gertrud, de Carl TheodorDreyer, obra mestra do cinema nórdico.John Ford roda El hombre que mató aLiberty í/alance, maxistral "western" cre-puscular.Roger Corran comeza as súas adapta-cións de Edgar Alían Poe con El péndu-lo de la muerte, e roda sete películas enmenos dun ano.

Falece Marilyn Monroe (5 de agosto) encircunstancias aínda non aclaradas.Luchino Visconti adapta El gatopardo,de Lampedusa.Stanley Kubrick leva á pantalla Lolita,baseada na obra de Vladimir Nabokov.Estréase Duelo en la alta siena, de SamPeckinpah.Estrea de El milagro de Ana Sullivan, deArthur Penn.Stanley Kubrick dirixe Espartaco, produ-cida e protagonizada por Kirk Douglas.

El verdugo, de Luis García Berlanga, con-vértese nun dos filmes máis prestixiososdo cinema español.O actor-director Fernando Fernán Gó-mez esirea El mundo .sigue.

ANO

1964

GALICIA

0 coruñés Diaz Noriega e mailo viguésLuca de "Pena, cineastas amateurs, artellanxuntos os primeiros pasos do "cinemagalego" nos filmes Se-ver Odnuni e máisDos versiones del mar.

1966 Estreas de Pedro Páramo (Carlos Velo, enMéxico) e Alma gallega (HermidaI.uaces, en Bos Aires).

1968 Falece en Madrid Cesáreo González. Seráenterrado en Vigo, a súa cidade natal.

1970 0 libro do coruñés Carlos MartínezBarbeito "El bosque de Ancines" serve debase á película de Pedro Olea El bosquedel lobo, rodada íntegramente en Galicia.

1971. Chano Piñeiro inicia os estudios deFarmacia en Santiago de Compos-tela.

1.972

MUNDO

Alexander Mackendrick filma Viento enlas velas, clásico do cinema de aventuras.Richard Brooks adapta a Conrad en Lord

Carl Iheodor Dreyer presenta La palabra(Ordet), nova obra mestra do cinemanórdico.Os Beatles debutan en Qué noche la deaquel día, de Richard Lester.Fernando Fernán Gómez realiza El extra-ño viaje.Estréase La tía Tula, de Miguel Picazo.

John Ford estrea Siete mujeres, dcrradei-ra obra mestra coa que remata a súa

carreira no cinema.Estréase Faraón, do polaco JerzyKawalcrowicz.Falecen Walt Disney, Buster Keaton eMontgomery Clift.

Stanley Kubrick abraia con 2001: unaodisea del espacio, posta de longo doxénero de ciencia-ficción.

Billy Wilder estrea La vida privada deSherlock Hohne.s.Luis Buñucl filma en España Tristana,con Fernando Rey e Catherine Deneuve.Jaime de Armiñán roda en Vigo e 'fui Miquerida señorita, un dos grandes éxitosdo cinema español.

Charles Chaplin recibe un Oscar honorí-fico polo conxunto da súa carreira.Bernardo Bertolucci roda o "filme-escán-dalo" El último tango en París.Estrea de La última película (The last pic-ture show), de Peter Bogdanovich.Morre Harold Lloyd.

Francis Ford Coppola estrea El Padrino,con Marlon Brando.Luis Buñuel atada o Oscar á menor pelí-cula estranxeira con El discreto encantode la burguesía, interpretada polo galegoFernando Rey.

ANO GALICIA

1973 Nacen as "Xornadas de Cine enOurense" baixo os auspicios de LuísAlvarez Pousa e Xosé Paz, verdadeiro xér-molo do "aovo" cinema galego.1 "Certamen Internacional de Cine deIIumor Ciudad de La Coruña".Nace o grupo coruñés de cineastas agru-pados baixo o nome de "Imaxe", apa-droados a partires do ano seguinte porVíctor Ruppén.

1974 O ourensán Eloy Lozano Coello presen-ta a primeira película galega rodada en 35mm, Retorno a 7agen Ata, segundo unrelato de Xosé Luis Méndez Ferrín.

1975 A curtametraxe A Cola, de Miguel Gato, ésecuestrada por urde gubernativa.Nace a 1 Scmán de Cine do Carballiño,xérmolo das finuras Xociviga.

1976 Estréase Fendetestas, de Antonio Simón,baseada na novela "El bosque animado",de Fernández Flórez.

1977 Chano roda a súa primeira película,Os paxaros morren no aire, que seestrea en Vigo ó ano seguinte. Acadao "Filme de Oro" do Ministerio deCultura en Vilagarcía de Arousa.

Estrca da curtametraxe O pai deMiguelifio, de Miguel Castclo.

FStréasc Parranda, de Gonzalo Suárez,baseada na novela "A esmorga", de

MUNDO

Morre John Ford.La noche americana, de FrancoisTruffaut, Oscar á menor película estran-xeira.Estréase El espíritu de la colmena, deVíctor Erice, unha das menores películasda historia do cinema español.Carlos Saura estrea La prima Angélica.['alece Veronica Lake, sempiterna parchade Alan I.add, famosa pola súa lorigacabeleira loira.

Federico Fellini atada o Oscar á mellorpelícula estranxeira con Amarcord, unhadas sitas obras mcstras.El Padrino, Z' parte, de Francas F.Coppola, Oscar á menor película.Alcira Kurosawa estrea Dersó UzalS.Morre Vittorio de Sica.

John Huston estrea El hombre que pudoreinar, para moitos a súa menor película,baseada en Kipling.Morre asasinado o director italiano PierPaolo Pasolini (2 de novembro).José Luis Borau estrea Furtivos, derradei-ro gran título da etapa franquista.

Fellini estrea o scu singular Casanova.Estréase Pim, pam, pum... ¡fuego!, dePedro Olea, primeiro título recoñccidoda transición.Asignatura pendiente, de José Luis Garci,convértcse nun fenómeno social da tran-sición.Morte de l.uchino Visconti (30 marzo).

Falecen Charles Chaplin (25 decembro),Groucho Marx (19 agosto) e HowardHawks (26 decembro).La guerra de las galaxias, de GeorgeLucas, convértese dun dos grandes ritoseconómicos e sociais de toda a historiado cinema.Woody Allen atada sona e prestixiomundial con Annie Hall, Oscar á melcapelícula.Werncr 1 Icrzog roda unha nova versión

ANO GALICIA

Eduardo Blanco Amor, tamén co-autordo guión.

Chano e maila súa dona, MariluzMontes Quireza (coa que casara en

1979

1974), instálanse en Vigo, onderexentan unha botica na rúaTorrecedeira.

O Concello de Vigo inaugura a PrimeiraSemán de Cine Experimental.

1981 Celébranse en Vigo os PrimeirosEncontros de Cine de Autor e de Arte iEnsaio. Créase a Filomoteca do PoboGalego, presidida por José OteroAbeledo ("Laxciro").A viguesa Pilar Sueiro, primeira galegaque dirixe unha curtametraxe, VirusSpacorum.

1982 Estrea de Eu, o tolo, de Chano Piñei-ro, primeira longametraxe de ficciónde cinema galego (en super-oito), unfito compartido con Malapata (en 16mm.), de Carlos López Piñeiro.

Morre en Vigo Isaac Fraga (5 outubro).

1983

1984 Mamasunción de Chano Piñeiro con-vértese no primeiro éxito interna-

MUNDO

de Nosferatu.Fin da censura en España.Estrea de Viridiana, de Luis Buñuel.

Ridley Scott revoluciona o cinema fan-tástico e de terror con Alien.Roman Polanski adapta a Thomas Hardyen Tess.Woody Allen estrea Manhattan.Morro John Wayne, actor favorito deJohn Ford.Falcce Jean Renoir.Iván Zulueta estrea un dos títulos "mal-ditos" do cinema español: Arrebato.Pilar Miró roda El crimen de Cuenca.José Luis Borau estrea La Sabina.Gutiérrez Aragón roda Maravillas.

Katharine Hepburn, actriz tasáis premia-da do cine, acada o seu cuarto Oscar, eHenry Fonda o primeiro, con En elestanque dorado.

David Lynch estrea El hombre elefante.

Estréase Blade runner, de Ridley Scott,un clásico da ciencia-ficción moderna.Volver a empezar, de José Luis Garci,acada o primeiro Oscar de Hollywoodpara unha película española.Estrea de Oriente y Occidente, de Jameslvory.Mario Camus adapta a Camilo José Celaen La colmena.Falecen tres grandes actrices: IngridBergman, Romy Schneider e Grace Kelly.Morren o director King Vidor e o actorHenry Fonda.

Morren Luis Buñuel (29 xullo) e GeorgeCukor (2 xaneiro).Víctor Erice estrea El sur, o seu segundofilme.

David Lean estrea a súa derradeira obramestra: Pasaje a la India.

ANO GALICIA

cional do cinema galego, sendo pre-miada en diversos festivais arreo domundo. O director funda en Vigo aproductora Piñeiro, S.A. que máisadiante se trocaría en Bubela, S.L.

Nace en Vigo a productora AtlánticoFilms, fundada polos cineastas viguesesJuan Pinzás e Pilar Sueiro.

Carlos Velo, homenaxeado nas Xornadas1985

de Cine e Vídeo de Galicia, noCarballiño.

1986

Chano Piñeiro acada o Premio daCrítica Galicia 1985 no apartado deArtes e Ciencias da Representación.0 25 de xullo nace a Televisión deGalicia (TVG). A cante autonómica estreaa súa programación cinematográfica conMarnasunción.

Chano Piñeiro estrea Esperanza,

1987

patrocinada polo Concello de Vigo.

Estrea en Vigo de Noa e Xoana, da vigue-sa Luisa Peláez, outra pioneira entre asmulleres directoras do cinema galego.Juan Pinzás roda en Madrid a súa pri-meira longametraxe, La gran comedia.

Estréase El bosque animado, de José Luis

1988

Cuerda, segundo a novela de WenceslaoFernández Flórez, rodada en Galicia ecoa participación de varios actores gale-gos, entre eles, Fernando Rey e LumaGómez.

Morre en México (1 de marzo) o cineas-

ta ourensán Carlos Velo.

MUNDO

Win Wenders acalla a Palma de Ouro enCannes con París-Texas.

Falecen o director Franeois Truffaut emano actor Johnny Weissmuller, o

Tarzán de máis sona.Estréase Los santos inocentes, de MarioCamus, bascada na novela de MiguelDelibes.

Morre Orson Welies.

Akira Kurosawa estrea o filme épico Ran.Estréasc La rosa púrpura de El Cairo, deWoody Allen.Amadeus, de Milos Forman, Oscar ámenor película.

Falece Rock Hudson, primeiro actor querecoñeceu padecer a sida.

Fernando Fernán Gómez dirixe e prota-goniza El viaje a ninguna parte.

Morren o director Vincente Minnelli (25de xullo) e o actor Cary Grant (29novembro).

Bertolucci consegue 9 Oscar con El últi-mo emperador.Louis Malle estrea Adiós, muchachos.Estréase Cielo sobre Berlín, de WinWenders.Gonzálo Suárez estrea o filme Remandoal viento.Finan John Huston e Frcd Astaire.

Escándalo na estrea de La última tenta-ción de Cristo, de Martin Scorsese.Woody Allen presenta Otra mujer.Estréase Las amistades peligrosas, deStephen Frears.Pedro Almodóvar acada a internacionali-dade con Mujeres al borde de un ataquede nervios.

ANO GALICIA

1989 Sempre Xonxa, de Chavo Piñeiro,primeira longametraxe do cinemagalego.Celébrase en Vigo o festival "Cinegalicia"(novembro) no que ademais do filme deChano tamén se estrean outras dúas pri-meiras l.ongametraxes galegas: Continen-tal, de Xavier Villaverde, e Urxa, de Car-los López Piñeiro e Alfredo García Pinal.Falece en Madrid o cineasta ourensánAntonio Román.

1990 Chano viaxa por todo o mundo (Ca-nadá, Cuba, Estados Unidos, Austra-lia, Portugal, Brasil...) presentandoSempre Xonxa.Estrea de Martes de carnaval, de PedroCarvajal e Fernando Bauluz.Estréase a curtametraxe O resplandor damorse, da pontevedresa Milagros Bará.Organízase o I Festival Internacional deVídeo Cidade de Vigo.

1991 Comeza a súa andaina na Coruña (15 demarzo) o Centro Galego de Artes daImaxe (CGAI).

Juan Pinzás estrea O xogo das mensaxesinvisibles.Estréase a mediametraxe de MiguelCastclo Macana de dote, Libé.

1992 Sancho Gracia produce, dirixe e protago-niza Huidos, con guión de Carlos G.Reigosa e con Uxía Blanco nun dos prin-cipais papeis.

1993 Coa fin de promocionar o Xaco-beo'93, Chano Piñeiro roda OCarriño das Estrelas. Galicia que seestrea o 25 de xullo no Monte doGozo de Santiago.

MUNDO

Morro Bette Davis (6 outubro), a "mala"

da época dourada de Hollywood.

Clint Eastwood presenta Bird en Cannes.

Estrea de El tiempo de los gitanos, deEmir Kusturica, o realizador de máisprestixio na ex-Iugoslavia.

Falecen outras catro grandes actrices docinema clásico: Greta Garbo, AvaGardner, Barbara Stanwyck e PauletteGodard.

O británico Ken Loach estrea Agendaoculta.

Carlos Saura visita a guerra española en¡Ay, Carmela!

El silencio de los corderos, de Jonat hanDemme, Oscar á mellor película.Estréase El rey pasmado, de ImanolUribe, baseada na novela do galegoGonzalo Torrente Ballester.Vicente Aranda estrea Amantes.Morren os directores David Lean e FrankCapra, e maila actriz Gene Tierney.

Sin perdón, de Clint Eastwood, revitalizao "western".Francis Ford Coppola presenta Drácula,versión "sofisticada" da novela de BramStoker.Estrea de Instinto básico, un "thriller"erótico de Paul Verhoeven que lanza aSisaron Stonc.O director vasco Julio Medem debuta nalongametraxe con Vacas.

Fernando Trueba consegue o Oscar ámellor película estranxeira con Bolle epó-que, estreada o ano anterior.Steven Spielberg estrea a súa obra mestra:La lista de Schindler (Oscar á mellor pelí-

ANO GALICIA

Estréase El baile de las ánimas, de PedroCarvajal, posiblemente a máis axeitada

visión cinematográfica do "realismomáxico" e fantástico galego.

1994 Morre en Madrid o grande actor galegoFernando Rey (9 de marzo).Estrea de A metade da vida, do viguésRaúl Veiga, segundo un relato de MéndezFerrín.O coruñés Héctor Carré estrea DameJume.O dcsexo, de Miguel Castelo, acalla oGran Premio do "Festival Internacionalde Cine Documental y Cortometraje deBilbao".

Chano artella un grande Festival deCinc no auditorio ó aire libre deCastrelos, en Vigo, e publica o libro"Conversas co vento".

1995 Falece Chano Piñeiro, o 21 de marzo,no Hospital Xeral de Vigo, ós 40anos de idade.A Xunta concédelle a Medalla deGalicia a título póstumo.O Concello de Vigo réndelle home-naxe poñendo o seu nome a unha rúada cidade.Publícase postumamente "A luz dunsoño e outros textos de cine".

O arxentino Adolfo Aristarain roda enGalicia La ley de la frontera, con guióndo escritor galego Miguel Anxo Murado.

1996 Celébrase en Ourense a primeira edicióndo OFF (Ourense Film Festival).Juan Pinzas estrea La leyenda de la don-cella, rodada en terras ourensáns e convarios actores galegos entre o reparto.

MUNDO

cula e ó mellor director).Morre Federico Fellini.Oliver Stone completa a súa triloxíasobre Vietnam con El cielo y la tierra.O portugués Manoel de Oliveira realizaO val de Abraham.Falecen os directores Joseph L.Manlciewicz e Alexander Mackendrick.Morren as actrices Lillian Gish e Audreyllepburn.

CZuentin Tarantino presenta en CannesPulp Fiction.

Estrea de Ed Vood, unha obra mestra deTim Burton.

Estréase Rojo, terceira parte da triloxíado polaco Krysztof Kieslowslci que com-pletan Azul (primeira) e máis Blanco(segunda).

Morre Burt Lancaster (20 de outubro).

Forrest Guanp, de Robert Zemeckis,Oscar á menor película.

joel e Ethan Coen estrean Fargo.

Falecen o director francés Louis Malle eo músico Miklós Rózsa.

Morren as actrices Lana Turner e IdaLupino.

O director vasco Juanma Bato Ulloaestrea La madre muerta, premiada en SanSebastián e Montreal.

Morre Gene Kelly (2 de febreiro).Alan Parker estrea o seu polémico musi-cal Evita, con Madonna (Oscar á menorcanción) encarnando á mítica primeiradama arxentina Eva Duarte de Perón.

MUNDO

Alejandro Amenábar debuta con Tesis.

Estrea de L.A. Contidential, unha novarevisión do cinema negro clásico a cargode Curtis Hanson.

Falecen James Stewart e RobertMitchum, dous dos máis grandes actoresde Hollywood.

O filme Titanic, de James Camcron,acada 11 Oscar e iguala o récord conse-guido por Ben-f hrr, de William Wyler, en1959.

Morre Frank Sinatra (15 malo), cantantee actor que acadara un Oscar por Deaquí a la eternidad (1953), de FredGinncman.

Torrente, el brazo tonto de la ley, deSantiago Segura, convértese no maioréxito do cinema español, por riba deAirbag, de Juanma Bajo Ulloa (coa queacadou sona o vigués Manuel Manqui-ña), estreada o ano anterior.

Morre Stanley Kubricic (7 de marzo),director que conqueriu a maioría deidade para a ciencia-ficción con 2001,una odisea del espacio.

Steven Spielberg acada o seu segundoOscar como mellor director por Salvar alsoldado Ryan.

Shakespeare enamorado consegue 7Oscar, (incluido mellor película).Roberto Benigni acacia tres por La vidaes bella: mellor director, actor e películaestranxeira.

ANO GALICIA

1997

Héctor Carré roda o seu segundo filme,Dame algo.

Antonio Simón estrea a súa primeira

longametraxe, A noiva de medianoite,segundo un guión de Luis Buñuel e JoséRubia Barcia.Estréase Nena, de Xabier Bermúdez,cineasta ourensán afincado en Madrid.Fúndase en Vigo a productora PlacerFilms, de Javier Cea e Cora Peña.

1998 O coruñés Xavier Villaverde roda a súa

1999

segunda longametraxe: Fisterra... ondetermina o mundo.

A viguesa Pilar Suciro convértese na pri-meira galega que clirixe unha longametra-xe con Cuando el Inundo se acabe teseguiré amando.

Raúl Vciga filma a súa segunda película,Arde amor.

José.Luis Cuerda roda en Galicia La len-gua de las mariposas, baleada no libro"¿Que me queres, amor?", de ManuelRivas.

Estrea de Fisterra (8 de xaneiro). O filme

de Xavier Villaverde acada todo un éxito(máis de dous meses en cartel) na súa ver-sión en galego.

Falece o vigués Eugenio González de Haz(1 de febreiro), pioneiro da radio en Gali-cia e máis empresario cinematográfico.

Novos proxectos de longametraxesgalegas: Blanca Madison, de Carlos Amil;La lección, de Xabier Bermúdez; Avantetoda, de Jorge Coira; Os morros vandepresa, de Ángel de la Cruz; La historiade Lena, de Gonzalo Tapia; Erín, de CoraPeña; Ilegal, de Ignacio Vilar; Los añosborrados...

Bibliografía

AGUILAR, CARLOS: Guía del video-cine. Cátedra. Signo eImagen (Madrid, 1990).

ARRIBAS ARIAS, FERNANDO: O cine en Lugo 1897- 1977.Edicións Xcrais (Vigo, 1996).

CABO, JOSÉ LUIS: Cinematógrafos de Compostela 1900-1986. CGAI-Xunta de Galicia (A Coruña, 1992).

CASTRO DE PAZ, J.L.-PENA PÉREZ, J.: Ramón Torrado,cine de consumo no franquismo. CGAI-Xunta de Galicia (A Coruña,1993).

CHAPLIN, CHARLES: Mi autobiografía. Editorial Debate (Madrid, 1989).

FERNÁNDEZ, MIGUEL ANXO: Carlos Velo, cine e exilio.Edicións A Nosa Terra (Vigo, 1996).

FOLGAR DE LA CALLE, J.M.: El espectáculo cinematogmj-

fico en Galicia (1896-1920). Universidade de Santiago de Compostela (Santiago, 1987).

FONT, DOMÉNEC-GUBERN, ROMÁN: Un cine para elcadalso. Editorial Euros (Barcelona, 1975).

FORD, CHARLES-JEANNE, RENE: Historia Ilustrada del

Cine. Alianza Editorial (Madrid, 1974).GARCÍA FERNÁNDEZ, EMILIO C.: Historia Universal del

Cine. Planeta (Barcelona, 1982).GARCÍA FERNÁNDEZ, EMILIO C.: Historia del Cinc en

Galicia (1896-1984). La Voz de Galicia (A Coruña, 1985). GARCÍAFERNÁNDEZ, EMILIO C.: Aproximación a la

obra de Cesáreo González, productor cinematográfico. En Romaguera iRamió, J. e Aldazabal Bardaji, P. (eds.): "Hora actual del cine de lasautonomías en el estado español. II Encuentro de la AEHC". FilmotecaVasca (Donostia, 1990).

GONZÁLEZ, MANUEL: Documentos para a historia do cineen Galicia 1970 / 1990. CGAI-Xunta de Galicia (A Coruña, 1992).

GONZÁLEZ MARTÍN, XERARDO: Vigo no espello dos pososavás. Edicións Xerais (Vigo, 1991).

GUBERN, ROMÁN: Historia del cine. Lumen (Barcelona,1989).

LATORRE, JOSÉ MARÍA: El cine fantástico. ColecciónDirigido por... (Barcelona, 1987).

LATORRE, JOSÉ MARÍA: La vuelta al mundo en 80 aven-turas. Colección Dirigido por... (Barcelona, 1995).

MARÍAS, MIGUEL: Manuel Mur Oti. Las raíces del drama.As raizes do drama. Filmoteca Española-Cinemateca Portuguesa.Edición bilingüe (Madrid-Lisboa, 1992).

NOGUEIRA, XOSÉ: O cine en Galicia. Edicións A NosaTerra (Vigo, 1997).

PIÑEIRO, CHANO: A luz dun soño e outros textos de cine.CGAI-Xunta de Galicia (A Coruña, 1995).

TORRES, AUGUSTO M.: Diccionario del cine español.Espasa Calpe (Madrid, 1994).

Índice

Limiar 5

Introducción 9

1. Forcarei (1954-1969) 13

2. Das fórmulas maxistrais ó cinema (1979-1975) 23

3. Dos pioneiros ó "Rexurdimento" do cinema galego (1896-1973) 31

4. Chano Piñeiro: imaxes do celme galeguista (1976-1979)71

5. A tolemia da imaxinación (1980-1983) 89

6. Proxectar Galicia no mundo (1984-1987) 97

7. "Sempre Xonxa": nace o cinema galego (1988-1992) 1178. Chano Piñeiro, camino das estrelas (1993-1995) 133

Epílogo 151

Cadro cronolóxico 163

Bibliografía 181