zenbakiak 2009ko. maiatza-ekaina · ere, honi gaineratu behar diogu, afrikako sabanako animalia...

27
EUSKAL HERRIKO HEGAZTIAK TXORRU ARRUNTA EUSKAL HERRIKO HEGAZTIAK TXORRU ARRUNTA 2009ko. MAIATZA-EKAINA 43 ZENBAKIAK 6€ EUSKAL EUSKAL HERRIKO MEHA HERRIKO MEHA TXA TXA TUT TUT AKO F AKO F AUNA AUNA TXARADI SUGANDILA TXARADI SUGANDILA MUNDUKO P MUNDUKO P ARKE ARKE NAZIONALAK NAZIONALAK AFRIKAKO AFRIKAKO HERRIAK HERRIAK BOSKIMANOAK BOSKIMANOAK Yosemite Yosemite KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURA GOBIERNO VASCO EUSKO JAURLARITZA

Upload: others

Post on 05-Jan-2020

25 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

EUSKAL HERRIKO HEGAZTIAKTXORRU ARRUNTAEUSKAL HERRIKO HEGAZTIAKTXORRU ARRUNTA

2009ko. MAIATZA-EKAINA43ZENBAKIAK

6€

EUSKALEUSKAL HERRIKO MEHA HERRIKO MEHATXATXATUTTUTAKO FAKO FAUNAAUNATXARADI SUGANDILATXARADI SUGANDILAMUNDUKO PMUNDUKO PARKEARKE NAZIONALAKNAZIONALAK

AFRIKAKOAFRIKAKO HERRIAKHERRIAKBBOOSSKKIIMMAANNOOAAKKBBOOSSKKIIMMAANNOOAAKK

YosemiteYosemite

KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

GOBIERNO VASCOEUSKO JAURLARITZA

Page 2: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

MUNDUKO ARRAINAKAURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Kepa Zenarruzabeitia.Kolaboratzaileak: Pilar Llamazares, Aitor Atxa, Ane Ariztondo, Oskar Azkona, Fidel Korta. Anaut Paterson, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Miren Azkuna.Argazkiari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Cristina Urionabarrenetxea.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645 Aleak: 4.000 Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: [email protected]

Zazpi urtea - 43.zk - 2009ko MAIATZA-EKAINA

BIZIRIS DIRAUTEN ANIMALIAKOstruka..................................................4

MUNDUKO PRIMATEAKLemure beltza ................................6NARRASTIEN EBOLUZIOAPisanosaurus eta Stegoceras ........13HISTORIAURREKO UGAZTUNAKPhantera eta Dinofeelis..................15AFRIKAKO HERRIAKBoskimanoak..................................16MUNDUKO HEGAZTIRIKMEHATXATUENAKIbis niponiarra.................................22MUNDUKO ARRUBIOAKMarra biko arrubioa........................24EUSKAL HERRIKO MEHATXATUTAKOFAUNATxaradi sugandila...........................25Mendi tuntuna ................................25EUSKAL HERRIKO KARRAMARROAKIzkira arrunta eta izkira gardena.......27

TXAKURRAKSamoyedoa ...................................28EUSKAL HERRIKO PERREITXIKOAKGibelzuri orrizabala ........................31Gibelilun orrizabala ........................31EUSKAL HERRIKO LANDARETZAArtzain-zakua .................................32Baratxuri-belarra.............................33MUNDUKO UHARTEAKDanjugan Uhartea.............................34MUNDUKO MERUAKUrrekara izpileko meroa ...................36EUSKAL HERRIKO INTSEKTUAKPholidoptera griseoaptera ..............37EUSKAL HERRIKO UGAZTUNAKEkialdeko ur-arratoia ......................38TROPIKAL LANDAREAKBegonia rex ....................................39

EUSKAL HERRIKO UR HEGAZTIAKTxorru arrunta ................................40MUNDUKO ITSAS SUGEAKKatezko itsas sugea.......................41MUNDUKO DORTOKAKDortoka morrokoia..........................42EUSKAL HERRIKO TXIMELETAKMoko tximeleta berdexka ...............44Xake-itxurako cirsi tximeleta .........45KATUAKManx katua.....................................46EUSKAL HERRIKO MENDIAKRaso-mendia-Angostoko Hazpitartea.....................................48

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEAZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIA

“Kultura Sailak (Hizkuntza PolitikarakoSailburuordetza) diruz lagundutakoa”

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO

KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO NATURA

CHAETODON TRIFASCIALIS

CHAETODON PLEBEIUS

CHAETODON PUNCTATOFASCIATUS

CHAETODON LUNULATUS

CHAETODON MERTENSII

CHAETODON BARONESSA

ZOOLOGIA EUSKO JAURLARITZAGOBIERNO VASCO

Urteko kuota: amabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83 ARPIDETZAARPIDETZA BOLETINABOLETINA

Naturaren Ahotsa Interneten zabaltzen da EuskomediaFundazioaren bitartez, ADEVE eta EUSKO IKASKUNTZA-renarteko hitzarmena dela eta WWW.euskomedia.org/adeve

Page 3: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

Ostruka 65km orduko ailegatzeko gai da baitaabiadura hori kilometro batzuk mantentzeko

ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanakoanimalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela.Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,narrastiak eta karraskariak jaten ditu.Ostrukak lasterketa menperatzen du, eta justu-justu hau da bizirik ateratzen utzi duena eta ugaz-tunen munduan lehiatzen utzi duena. Hilabetebateko txitoak 56km orduko ere ailegatzeko gai

dira.

Babes-gaitasun handia

Ale helduek beren harrapa-kin naturalen aurrean babes-gaitasun handia erakustendute. Sarritan ostruka etaantilopeak taldekatzen diraalarma-sistema eraginkorralortzeko, modu horretaz etsainaturalak garaiz detektatzendituzte : lehoiak, gepardo-ak…Gaur egun, ostrukak AfrikakoParke Nazionaletan bakarrikbizi dira, baina esan daitekeduela mende bat, edozeinestepetatik, sabanetatik edobasamortutatik ikus zitezke-ela. Europearrek eta berenfusilek Afrika inbaditu zute-nean ostrukak beren begikoharrapakin bihurtu ziren.Mendearen erdialdian berenegoera larriagotu zen: ostru-

4EH 43Zk.

ken lumak puri-purian zeuden apaintzeko. Ehizaldi profe-sionalak benetako triskantzak izan ziren, milioika lurreratu-tako ehizaki konta zitezkeen. Horrela, 40ko hamarkadanSiriako arraza osoa suntsitua izan zen eta zientifikoek ezinzuten bere bizimodua ikasi.

Populazioen atzerapenarekin, eta etekin-iturria aseguratzeko, lehenengo base-rriak egin zituzten ostrukak hazteko,neurri honek segurki hondamenetik aterazituen. Gaur egun Afrikako herri askokhalako baserriak dituzte, Argelian etaHego Afrikan batez ere (hemen diru-sar-tze iturriak garrantzitsuak dira).Ostrukaren eboluzio-arrakasta eta berebiziraupena estepara moldatzeko gaita-sunean datza, baita bere liseri-apara-tuan eta bere bizitza-luzeran ere (50 urtearte bizi daiteke).Nahiz eta txitoen artean heriotza-tasaoso altua izan, helduak direnak ia hun-kiezinak dira eta urtero ugalketa-tasahandia manten dezakete. Nahiz etahegazti migratzailea izan ez, joan-etorriperiodikoak egin behar ditu euriteen ara-bera. Izan ere, ura edan gabe ezin daegon eta normalean edontzietara joanbehar du. Larre freskoa dagoenean edolikido-erreserbak dituzten arraboilak, edoilunsentian geratzen den ihintza , saba-netan ez ezik basamortuetako mugetanere bizi daiteke.

5EH 43Zk.

BIZIR

IKDI

RAUT

EN

ANIM

ALIAK

BIZIR

IKDI

RAUT

EN

ANIM

ALIAK

OOSSTTRRUUKKAA

Ostrukak hegaztirik handienak dira, bi metro etaerdi-ko altuera gainditzeko gai dira. Ratiteen

ondorengoak dira –hegazti ez igerilari primitibotalde handia hanka luzeekin. Haiek guztiek

hegal txikiak zeuzkaten eta hegalen muskuluakhartzen zituzten karina galdu zuten. Ratiteak

Kretazeoan edo Tertziarioaren hasieran agertu ziren eta banatzen ziren kontinenteen

gainetik eboluzionatu zuten. Lurraren gaineanbizi zen hegazti handienak Ratiteen subordene-koa ziren, adibidez Madagaskarko elefante-txo-

riak –Ostrukaren antza zuten baina handiagoak (3´5m-ko altuera baino gehiago eta 500kg-ko

pisua), edo Zeelanda Berriko moak -XIX.mendearen amaierara arte irla honetan

bizi zirela-.

OOSSTTRRUUKKAA

Page 4: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

6EH 43Zk.

7EH 43Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O Z

UHAI

TZAK

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: zuhaitz handia altuerahandia lor dezakeena. Zurtiona zuzena, azala gaztetan grisaskaeta leuna du baina luzetara arin zartatu egiten da. Hostoak eror-korrak dira eta parakuntza txandakatua dute. Bai gainazala baiazpialdea berde kolorekoa da eta ez dute ilerik.Loreak gerba erako infloreszentziatan antolatuta daude; emeakluzeagoak, finagoak eta meheagoak dira arrak baino. Fruituakkapsula itxurakoak dira eta haziak ile kotoikaraz estaliak daude.Espezie honek ez ditu makalek normalean azpialdetik agertzendituzten ile zuriak (Populus albak); hostoek ertza zeharargitsua,puntako amaiera fina eta oinaldea aurreruntz okerturik dute, ezdute inolako ilerik. Nahiko esanguratsua da ere zurtionak daukanilun kolorea.LORATZE: otsail-martxoan loratzen da eta haziak apiril-maia-tzean heltzen da.Ekologikoki garrantzitsua da, erreka eta ibaien ezpondak etaertzak babesten dituelako. Gainera, alerik zaharrenak eta gehien bat lepatuak direnetan(zurtoineko adarrondotik edo gunetik kimatzen zaie, egurra etakimu berriak eskuratzeko) animali komunitate interesgarriak bizidira; zurtoin hutsetan babesa bilatzen duten ornodun handiakere egoten dira. Hauen artean hegaztiak, Apo-hontza (Otusscops); mamalio haragijaleak, Katajineta (Genetta genetta),Lepazuria (Martes foina), Ipurtatsa (Mustela putorius) eta

Basakatua ere aurki ditzakegu.ERABILERAK: atal guztietatikoso erabilia den espeziea da;bere egurra paper pasta egitekoerabiltzen zen eta gaur egun zur-gintzan erabiltzen da. Bere hos-toak eta adar finak, abereentzako

sorobelar gisa eta adar lodiak erregai gisa erabiltzen dira. Bere hazkuntza arina, itxura liraina, eta adar-adasken bitartezdaukan birsorketa erreza dela eta, lorezaintzan erabilia da. Gaur egun hazkuntza handiagoa daukaten espezieek ordez-katzen daudelarik.Basoko espezie bezala ere ordezkatua izan da; bere familiakoPopulus canadiensis adibidez, itxura zuzena eta etekin eko-nomiko handiagoa duena.Bere egurra biguna eta arina da, erresistentzia gutxikoa etahauskorraHABITATA: ibaien ertzean bizi ohi da, ibarbaso, haltzadi etasahastien baitan; sarritan ikusi ohi da ezponda eta bizkargunefreskoetan, urtegien ertzean eta, kultibatua, bide eta errepide-en alboan; zoru solte eta arinak guztatzen zaizkio, maila frea-tikoa azaletik hurbil daukatenak, eta argi-eskakizun handikoadenez, ez du onartzen beste zuhaitzen itzalik. Haltzadi etasahastietan agertzen da, hezetasun handiko guneetan eta ibaibazterretan (sakonera handikoak badira ere).HEDAPENA: Europako parterik handienean, Asian etaAfrikako iparraldean dago banatuta; dena dela, aspalditik kul-tibatuak izan diren beste espezieetan bezalaxe, zaila dahonen kasuan ere bere jatorrizko banaketa-area zehaztea; ezdirudi bertakoa Penintsula iberiarrean, aspaldiko hultibo bidezsartua baizik.Euskal Herrian bertako geografía guztian zehar aurkitzen dasakabanatuta eta tamaina handiko oinak ikusten dira ibaigehienen ertzean zehar.

MAKALA(POPULUS NIGRA)

MUN

DUKO

PRIM

ATEA

K

EZAUGARRIAK: Koroatutako lemure arren bizkarra gris-kolo-rekoa da, bere sabela eta gorputzadarrak, berriz, gris argi-kolo-rekoak dira. Bere aurpegia zurixka da, bekokian V-formakoorban laranja du eta buruaren gainean beltz-koloreko koroa.Emearen sabela eta koroa argiagoak dira.TAMAINA: Bere gorputzak, buruarekin, 32-36 cm artean neur-tzen du. Bere buztana 42-51 cm artean dago.Berak 2 kg inguru pisatzen du.BIOLOGIA: Espezie arborikola hau eguna eta egunsentia etor-tzean, jardunean mantentzen da. Talde handietan bizi da, nonar menperatzaile batzuk baitaude.Sarritan lurzorutik mugitzen da.

Bi urte dituenerako heldutasun sexuala lortzen du eta bereestalaldia urterokoa da.Ernaldiak 120-136 egun bitartean irauten du. Emea kumebakar batez erditzen da.ELIKADURA: Zuhaitzetan elikatzen da, fruituak, hostoaketa loreak janez.HABITATA: Baso lehorretan bizi da, eta duela gutxi, altue-ra handiko basoetan eta baso hezeetan bizi da.BANAKETA: Bere banaketa-aldeak Madagaskarreko ipa-rraldea bakarrik osatzen du.

EZAUGARRIAK: Lemure beltzak dimor-fismo sexual txikia du. Arrak zeharo bel-tzak dira, emeek, berriz, nahiz eta ilunakizan, marroi-koloreko sabela dute eta bela-rrietan zuri-koloreko ile-xerlo trinkoak dituz-te.TAMAINA: Bere gorputzak, buruarekin,38-45 cm artean neurtzen du. Bere buz-tana 51-64 cm artean dago.Berak 2-2,9 kg artean pisatzen du.BIOLOGIA : Espezie zuhaiztarra da. Egu-nean eta iluntzeanjardueran manten-tzen da. Egunsen-tian etortzean, talde-ka biltzen da (5-15ale artean).Elkarre-kin janariaren bilajoan ohi dira.Bi urte ditueneanheldutasun sexualalortzen du. Bereestalaldia urtarokoada.Ernaldiak 120-136egun bitartean irau-ten du. Emeak kumebakar batez erditzen

da.ELIKADURA: Zuhaitzetan eli-katzen da, fruituak, hostoak etaloreak janez.HABITATA: Baso hezeetan,hosto erorkorreko eta bigarrenmailako basoetan bizi da.BANAKETA: Bere banaketa-aldeak Madagaskarreko ipar-mendebaldea bakarrik osatzendu.

KOROATUTAKO LEMUREAEulemur coronatus

LEMURE BELTZAEulemur macaco

Page 5: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

8EH 43Zk.

9EH 43Zk.

MUND

UKO P

ARKE

NAZI

ONA

LAK

MUND

UKO P

ARKE

NAZI

ONA

LAK

150 km-ra baino gutxiagora,Merced, Fresno, eta Lee

Vining hiriak daude. Haietatiketa 140, 141 eta 120 errepide-en bidez parkera ailega daite-ke. Mercedetik Greyhoundautokar zuzenak joan ohi diraYosemitera.Mercedetik eta SanFrantziskotik GoldengateAirlinesen hegazkiak daude,baina dauden trenak nahikodeserosoak eta urriak izan ohidira.Urtero, edozein urtarotan,2.000.000 turista baino gehia-go bisita egitera joaten dirahara. Dauden turismo-instala-zioak egokiak dira, ongi horni-tua, beren egonaldiaz goxa-tzeko -denetik dago-, adibi-dez, museoa non arte india-rren erakusketa ikus dezake-gun.

Klimatologia epela

Hango klima egonkorra da,bai haranetan bai mendietan.Tenperatura 20ºC-koa da etabatez besteko tenperaturek ezdute 1270 mm gainditzen.1868.urtean, Lincon presiden-teak naturaren babesarakomugimenduak ezagutu zituenbaita hedapen-industrialarenkontra egiten dutena ere, hau

zela kausa, YosemiteValleyko babesa dekre-tatu zuen. Jadanikgarai honetanYosemite oso ospetsuazen Mariposa basokosekuoia erraldoiagatik.Egungo ParkeNazionala 1890.urteansortua izan zen, bainaaldea erreserbatzathartuta izan zen hogeiurte lehenago.Paisaia malkartsuhonek granitozko men-diak ditu, adibidez Leyllmendia (4300m) baitaaldapa malkartsuak

ere, zein 1000m-ko bertikal bate-an haran glaziarreraino erortzenbaitira. Arintasunez ur-lasterasko darie, aparteko ur-jauziaketa lakua eratuz.Glacier Point begiratokitik,1000m-ko altuerara, Yosemiteur-jauzi ospetsua mirets daiteke(Munduko bigarren ur-jauzi han-diena da), hiru jauziren bidezamiltzen da mendilerroen tonto-rren artean, horretarako 739 merabiltzen ditu. Aparteko besteleku batzuk hauek dira: BridalVeil ur-jauzia -eztei-beloarenantzekoa dela-, El Capitán arro-ka handia -zein YosemiteValleyren sarreran dagoen 2307m-ko altuerara, bera bakartiaigotzen da 1100 m-ko altuerara. Alde honetan ur asko dagoenez,landaredia oso ugaria da, 1300espezie aipa daitezke, haienartean: pinuak, zedroak, eta

milaka urteko sekuoiaerraldoiak.Faunari buruz hitz egitenbadugu ondo ordezkaturik

dagoela esan dezakegu: 60 ugaztun-espezie baino gehiago eta 220 hegazti-espezie parkeko hainbat biotopotan bizidira.

Sierra Nevadako erdialdean dago (Kalifornia), SanFrantziskotik 320 km-ra. Parkeak 3083 km-ko aza-lera du. Askok pentsatzen dute parkearen lurraldea

oso handia dela, baina bakarrik lurraldearen %bata da.

YYOOSSEEMMIITTEE PARKE NAZIONALAYYOOSSEEMMIITTEE PARKE NAZIONALA

KALIFORNIA-EABKALIFORNIA-EAB

Page 6: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

10EH 43Zk.

11EH 43Zk.

MUN

DUKO

MUSK

ERRA

K ET

A SU

GAND

ILAK

EZAUGARRIAK: Balea-rretako sugandilarengorputza nahikoa sen-doa da. Ezkata oso finaketa lehunak ditu (70-90bitarteko bizkar-zeharka-ko ezkatak, arraroa daezkata gutxi edukitzea).Populazio askotan alegehienak gainetik nabaredo berdazka koloreta-koak dira, sarritan biz-kar-alboetako marraargiekin, haien arteanilun-koloreko hiru marradaude (generalki moztu-ta daudela). Ale batzuekkolore argiko marrazkibat bakarrik dute.Batzuetan bere alboakerretikulatuak dira etabeheko aldea zuriska,horia, edo gorriska da,maiz orban ilunekin,eztarrian batez ere.Kumeen buztana berde-urdinska izan daiteke.Irletako populaziobatzuek tamaina, itxuraeta kolore asko izatendituzte. Luzera, muturre-tik kloakara arte 6 cm-tikbaino gutxiago 8 cm-raarte joaten da. Ale batzuk nahikoa lirainak izaten dira, bainagehienak potxoloak izaten dira eta buru zorrotza, buztan lodia(maiz arbi-itxurakoa) eta hanka motzak izaten dituzte.Populazio melanikoak (ilunak) ohikoak dira, gainetik kolore bel-tza, urdina edo nabarra dituzte, beheko aldetik, ordea, maiz urdinbizi koloretakoa izaten dira eta oso gutxitan beltzak. Beste alde-tik barietate batzuengan bizkar-kolorea, nabar argia edo berde

bizia da eta buztana berdezka.Balearretako sugandila Pitiusas-eko sugandilarenantzekoa da (Podarcis pityusensis).TAMAINA: Ale helduak muturretik kloakara arte 8cm-ko luzera izatera ailega daitezke (Buztana gor-putza baino 1-3/4 luzeagoa izan daiteke) bainanormalean txikiagoa izaten da.HABITATA: Balearretako sugandila Balearretakoartxipelagoko irlatxo harritsu txikietan bizi ohi da,hemen landaredia urria da. Dena den, irla handie-

netan ere koloniak egon ohi dira. Normalean lurzoruan bizi da,baina maiz zuhaitz eta harrien artean gorantz joaten da. Ezpe-ziea nahikoa sendoa da, aurkako inguruneak jasateko gai dela.Batzuetan janari begetalaren kopuru handia jaten du.BANAKETA: Bere banaketa-aldeak Balearretako Irlak bakarrikosatzen ditu (Mallorca, Menorca, eta ondoko irla-txoak).

EZAUGARRIAK: Eremiasa muske-rra da, zeinek gorputz potxolo sama-rra du. Bere muturra zorrotza da etasudurzuloak irten samarrak dira.Bizkar-ezkata asko edukitzeagatik(14 tik -20 ra sabelaren erdian) etaezkata azpiokularra ezpainara arteez delako ailegatzen., bere familiakokideengandik desberdintzen da.Bere kolorea grisa edo nabar-grisaska izan ohi da, gene-ralki ozelozko edo marra argiz-ko diseinu batekin, sarritan mos-tutak, eta ilun-koloreko orbanirregularrekin. Bere alboak biz-karraldea baino ilunagoak izandaitezke.TAMAINA: Ale helduak muturre-tik kloakara arte 7´5 cm-ko luze-ra izatera ailega daitezke. Berebuztanak ere 7´5 cm edo zertxo-bait gehiago neurtzen du.

HABITATA: Espezie hau leku idorre-tan eta bakanetan bizi da, adibidezestepetan, non landaretza urria baita.Baita duna hareatsuetan ere.leenarabera marrazki asko daude.BANAKETA: Bere banaketa- aldeakErrumaniako Ekialdea (Danubiokodelta) eta Errusiako Hegomendebal-dea, osatzen ditu.

KOKALEKUA: “El Viveroko bidea”izenezezaguten dugun errepideaBilboko iparraldean Artxandako etaGangurengo tontorren arteanhedatzen den bizkar luzetik doa.Mendi txikion hegaletan finkatzendiren ia udalerri guztiek dituztegoiko alderanzko sarbideak.Errepide horren 11. kilometroan,ganguren gainaren oinean, atse-denlekua aurkituko dugu, BizkaikoFori Aldundiaren basozaintza-erai-kinen ondoan.DESKRIBAPENA: Elorritxueta (El vive-ro) Bizkaiko atsedenlekurik zabaleneta-koa da eta ezin hobeki hornituta dago.Horren bitartez erantzun nahi zaio atse-den hartzeko lekuen eskariari. Biztanleasko dituzten Bilborentzat eta beronenmugako eskualdeentzat beharrezkoa dahorrelako atsedenleku bat.Atsedenlekuak hartu duen inguru zaba-laren barruan egutera eta itzalguneakaurkitu ahal ditugu.Zuhaizti mota ezberdinak, lurra-ren morfologia eta sarbide txi-kiak lagungarri dira instalazioakzona batzuetan banatzeko,batzuk haritz gorriz osatutakobasopean, beste batzuk nekos-ta sarrien artean bilduta, edopinudiaren gerizpean; eta bes-teak, lurra hartzen duten landaeta eguzkitsuetan.Atsedenleku honek beste atse-denlekuetan aurki ditzakegunohiko higikorrak ditu, baita kirol

egin eta atsedenhartzeko interes handi-ko instalazio batzuk ere. Honakook ditu:areto-futbolerako eta saskibaloirakojokalekuak, bolatokia, frontoiak, dutxaketa bertatzen diren ibilgailuen kopuruhandia hartzeko gai den aparkalekua.Instalazio komuna duen taberna batezeta ibiltoki batez osatuak dira. Ibiltokihori atsedenlekuaren ingurukoa eta ins-talazioak elkarrekin lortzen dituIBILBIDEAK ETA INTERESGUNEAK

Burdin-gerrikoaHartxintxarrezko basabide zabal bat

frontoien ezkerraldetik igotzenhasten da. Basabide horretanzehar joan eta zuhaixka-erakolandaretzak estalitako bizkar txi-kiaren goiko aldean kokatukogara.Lurrok harturik dituzten itsas trin-koen artean zailtasunik gabe aur-kituko ditugu hormigoizko erai-

kuntza asko, Gerra Zibilean eraikitakoBurdin-Gerriko zaharraren instalazioenhondakinak. Gaur egun oraindik bereizditzakegu metrailadoreen zuloak etakanoien kokaguneak.Bizkar hau postuak elkarrekin lortzenzituzten tunelek zulatuta dago. Horrela,tropak leku batetik bestera migi zitezke-en bonbardatuak izateko arriskurikgabe.Ez da harritzekoa, toki honetan ditugunbista ederri so eginez, toki hau kokapenmilitar bezala hautatua izatea. Izan ere,estrategi kokaleku ezin hobea izan zen.Ganguren mendia

Ganguren mendia Botxoko ipa-rraldean hedatzen den mendika-tea txiki honen goreneko kota daeta Txorieriko eskualdea banatzendu, Atsedenlekuaren goiko aldetikabiatuko gara, aparkalekuarengainetik, eta Lezamako errepideazeharkatuko dugu. Lurbide zabalbatean gora joango gara pinuen,eukalituen eta pago jarri berrienartean. Pagoek, gazteak eta goie-ra eskaseoak direla eta, ibilbideabista ederrekin gozatzea ahalbi-detuko digute.Goiko aldean pinu gorriaren man-txa ederra aurkituko dugu, tonto-rrean kokatuta dauden antena

ugariak apur bat ezkutatzen dituena.Komunikazioko instalazioetara sartzekoerrepidea hartuko dugu eta, haien arte-an pasata, xenda bat aurkiko dugu, otezurien artean bidea egiten duena.Tontorrean dagoen gutunontziarenondoan jarrizko garra. Gure aurreanzabaltzen dira Abrako bokaleraino heda-tzen diren bista ederrak.

EELLOORRRRIITTXXUUEETTAA--EELL VVIIVVEERROOEELLOORRRRIITTXXUUEETTAA--EELL VVIIVVEERROO

GGAALLDDAAKKAAOOGGAALLDDAAKKAAOO

JOLA

SALD

EAK

BIZK

AIKO

MEN

DIET

AN

BALEARRETAKO SUGANDILA Podarcis lilfordi

EREMIASA Eremias arguta

Page 7: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

12EH 43Zk.

13EH 43Zk.

EZAUGARRIAK: Sturnius izeneko arrainaDeboniarreko Ripidistioetatik zaharrenetarikobat eta arraroenetariko bat da. Onikodontidoenordenakoa izan zen, eta ordena horretakokideen ezaugarri nagusia zen Sarkopterigioprimitiboenak zirela, hegats lobuludun gihar-tsurik gabekoak. Bere gorputza motza zen, albotik konprimitutazegoen eta hezur-ezkata borobildu handiezzegoen estalita. Ripidistioetan eta zelakantoe-tan bakarrik -ez arrain birikadunetan- ikusi dai-tekeen garezur artikulatu bat zuen.Mekanismo horrek barailen hozka egiteko gai-tasuna areagotzeko egokitzapen bat bezalaeboluzionatu zuen. Paleoniszido txikiez, hots,

hezur-ezkata lodiez estalitako hegats erradiatuak zituztenarrainez elikatzen zen. Garezur-sabaiko hezurrak bitan zeuden bereizita, artikulaziosakon baten bidez: garezurraren aurrealdea eta garezurrarenatzealdea. Paleontologoek uste dute garezur-kaxak antzekoartikulazioa zuela, eta, litekeena dela, bi zati horiek muskuluhandi batez lotuta egotea (mekanismo hori bera ikusi daEustenopteron izeneko arrainean eta Makropoma bezalakozelakantoetan).Muskulu hori uzkurtzerakoan, garezurraren aurrealdea behe-rantz bultzatzen zen, eta hortzak biktimaren haragian sartzenziren. Strunius arrainaren hegatsak antolatzeko modua gaine-rako Ripidistioetan eta, oro har, sarkopterigioetan ikusi daite-keenaren antzekoa da. Isatsetik gertu kokatzen ziren bi bizkar-hegatsez, bular-hegats

pare batez, sabel-hegats pare batezeta uzki-hegats batez zegoen horni-tua. Isatsa bitan zegoen adarkatua,ardatz zentral baten alde bietarakokatzen ziren bi lobulu berdinekin. Bitxia bada ere, Strunius arrainarenhega-tsak ez ziren ohiko lobulu gihar-tsuak; hega-tsak hainbat hezur-erra-dioen bidez eusten ziren,Aktinopterigioen kasuan bezala. TAMAINA: Strunius 10 zentimetrokoluzera zuen arrain txiki bat izan zen. ELIKADURA: arrain txikiez elikatzenzen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?:Deboniarraren amaiera bizi izan zen,egun Europa kokatzen deneko horre-tan zeuden itsasoetan. Bere aztarnafosilduak Alemanian aurkitu dira.

LEHE

NENG

OAR

RAIN

AKAR

RAIN

EN E

BOLU

ZIOA

STRUNIUS

HEGATS MAMITSUAKDITUZTEN ARRAINAK

LEHE

NENG

O NA

RRAS

YTIA

KNA

RRAS

TIEN

EBO

LUZI

OA

DESKRIBAPENA: Pisanosaurusa ezagutzen dutendinosauru Ornitiskiorik zaharrena da, Triasikoarenamaierakoa, alegia. “Hegaztien pelbiseko” gainerakodinosauruak agertu baino milioika urte arinago ager-tu zen.Paleontologoek arrasto asko topatu ez duten arren,Heterodontosauruen familiakotzat hartzen dutePisanosaurusa. Horrez gain, animalia hauek guztiakHego Amerikan eta Afrikako hegoaldean egon izanakTriasikoaren amaieran kontinente biak elkartuta zeu-dela erakusten du.

TAMAINA: 90 zentimetro luze zen.

NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Triasikoarenamaierakoa da eta Hego Amerikan (Argentina) biziizan zen.

D E S K R I B A P E N A :Egindako ikerketen ondoriozpaleontologoek diotenez,Stegocerasak burua jotzeraegiteko erabiltzen zuen.Beste animalia baten kontraegiten zuenean, ziurrenikburua makurtu eta lepoa etagorputza horizontalean jarrizaurrera egingo zuen, alda-kan lortuz oreka. Kaskoarenhezurrak batu egingo zirenganga-formakoegitura gogorrasortzeko eta era-soan eragintsuaizateaz gain, bar-neko burmuin txi-kia babesteko;buruarekin kolpa-tzean hezurrakhartuko baitzuenkolpea. Aregehiago, ganga-

formako hezurraren “zainak”kolpe handiak hartzekoprestatuta zegoela erakus-ten du. Horrez gain,Stegocerasak 54,4 kg pisa-tzen zuen.TAMAINA: 2 metro luzezuen.NOIZ ETA NON BIZI IZANZEN?: Kretazeoaren amaie-rakoa da eta Ipar Amerikan(Alberta) bizi izan zen.

PISANOSAURUS

FAMILIA PAKIZEFALOSÁURIDOAKBuru marduleko muskerren” garezurra ganga-formakoa zen, animaliek, ondorioz, irudi bitxia zuten. Bekoki luzea eta hezur

lodiko kaskoa zuten buruan, eta espezie batzuek lepokoa, irtenguneak eta hezurrezko arantzak ere bazituzten, atzealde-an, alboetan zein muturrean.Paleontologoen esanetan, Pakizefalosauridoek gaur eguneko basahuntzen bizimodu bera zuten, hau da, taldeka bizi ziren etaindartsuenaren legea inposatu nahi zutenean, arrek euren artean elkar borrokatzen zuten burua bata bestearen kontra kolpa-tuz. Beste alde batetik, Pakizefalosauridoek antz handia zuten gainerako Ornitopodoekin, adibidez, belarjaleak ziren, hankabikoak, aurreko gorputz-adarretan bost hatzekin eta hiru atzekoetan, eta buztan luze eta pisutsua. Ipar Amerikan eta Asiakoerdialdean bizi izan ziren Kretazeoaren amaieran. Hala ere, aroaren hasierako arroketan, Ingalaterrako hegoaldean, komune-ko ezaugarriak zituen Yaverlandia izeneko dinosaurua ezagutzen da. Paleontologo batzuen esanetan, Paquicefalosauridoaketa Ornitopodoak talde bi dira, ezberdintasun handiak daudelako animalia multzo bien artean.

STEGOCERAS

Sarkopterigioak

Duela gutxi gorabehera 390 milioi urte, Deboniarrarenhasieran, hegats mamitsuak dituzten lehendabiziko

arrainak azaldu ziren itsasoan (sarkopterigioak). Horietatik16 espeziek lortu dute gaur arte bizirik irautea; horietatik 15arrain birikadun gisa ezagutzen diren horiek dira, eta, zazpi-garrena, Latimeria Chalumae izeneko zelakanto bat, 1957.urtean Hego Afrikan aurkitua. 10 milioi bat urte lehenago,jadanik eboluzionatu zuten hegats erradiatuko lehendabizi-ko arrainek (aktinopterigioak), eta egun bizirik dauden21.000 espezieak bere arrakastaren lekukotza dira.Bi arrain-mota horiek -hegats mami-tsuak dituztenak eta

hegats erradiatuak dituztenak- hezur-ezkataz eratutako kan-poko eskeleto batez hornitutako hezur-arrainak dira. Bainaberen hegatsen arteko desberdintasunak nabarmenak dira.

Aktinopterigioen hegatsak hainbat hezur-erradioz daudeosatuta, eta ez dute giharrik barruan. Izan ere, hegatsakgorputzaren barruan dauden giharren bidez mugitzen dira.Bestalde, Sarkopterigioen hegats pareak gihar-lobulumamitsu luzez eratzen dira; horregatik esaten da "hegatsmamitsuak" dituztela. Lobulu bakoitza beren artean artiku-latuta dauden hezur indibidualez osatutako nukleo zentralbaten bidez eusten da. Hezur-zerrendako lehendabizikohezurra bular- edo sabel-gerriarekin artikulatzen da. Hezurhorietako gehienak animalia lehortarren gorputz-adarrakosatzen dituzten hezurrekin erlazionatu daitezke. Gihar-hegats horien egiturak garrantzi handia izan zuen eboluzio-aren ikuspegitik, hegats mamitsuak zituzten arrain batzuklehendabiziko anfibio bilakatu arte eboluzionatu baitzuten.Hegats mamitsuak dituzten arrainak bi multzo nagusitan

banatzen dira. Bi multzo horiek dituzte ordezkari biziak,nahiz eta oso eskasak diren. Jadanik desagertuta daudenRidipistioak, Onikodontidoekin, Porolepiformeekin etaOsteolepiformeekin, eta horien ahaide diren zelakanto edoAktinistioak, egun bizirik dirauen Latimeria Chalumae itsasespeziearekin. Hegats mamitsuak dituzten arrainen bigarren talde nagu-sia arrain birikadunez edo dipneoez eratuta dago. Egun 6espezieek irauten dute bizirik.

Page 8: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

EZAUGARRIAK: "Lurrak zeharkatuduen suntsiteka makina bihurrena", hauizan zitekeen teropodo honek esnatuduen ideiaren azalpena. Dinosauruharagijale handiena izan zen eta zalan-tzarik gabe, lurrean egon den haragi-jale handiena. Tyrannosaurus-a, nor-malean, luzaeran 12 metro neurtzenzuen, 6 metroko altuera eta 7 tona bai-no gehiago pisatzen zuen ere (Afrika-ko elefante heldu bat baino gehiago).Burua 1,25 metro neurtzen zuen etabetagin ugari zituen, bakoitza luzaeran15 zentimetrokoak. Oraindik ez da aurkitu Tyrannosaurus-areneskeleto oso bat ere, nahiz eta hezur etahagin asko aurkitu izan ere. 1902. urtean,Estatu Batuetako mendebaldean lehen aur-kikuntza izan zen. Lehenengoko berrerai-kuntzak ez ziren zuzenak izan, eskeletobatzuk animali tente bat aurkezten dute,bere buztana sendoaren laguntzarekin etabizkarra 45º-ko angeluan. Beste tirano-

sauridoen eskeleto osoenaurkikuntzari esker, Tarbo-saurus-arena Mongolianbezala, paleontologoek ideiazehatzago bat dute dinosau-ru hauen jarrerari buruz. Hirurogei hamarkadan,Tyrannosaurusa, Kretazeokoodoltzale handiena izan zenedo ez ikertu zen. Ikerketa

hauetan azpila-ren estrukturaneta animaliarenhankak aztertuzituzten batez ere. Heldu zirenondoriora izan zen, Tyranno-saurus-a, mugimendu geldo-ak eta elikagaiak haratustelakzirela uste izan zuten. Pasumotzak eta traketsak ematenzituztela, beste ehiztari batzueiehizatutako biktimak kentze-ko. Hala ere, geroztik ikus-puntu hau zalantzak esnatuditu paleontologo batzuenartean, hauek diote, garezu-rrak zuen zabalgune zabalabegien atzean masail hezu-rren gihar indartsuak eustekozela. Hau beste ezaugarribatzuekin bildurik (hagin sen-do eta zerradunak, lepo luzeaeta magula, garuneko unehandiak ikusmena eta usai-menarekikoak eta agian bino-

kular bista eduki zezakeela), guzti hau kon-tutan izanik esan liteke oso odoltzale akti-boa izango zena. Tyrannosaurus-aren eli-kadura ahate erako mokoa zituzten dino-sauruak edo hadrosaurioak zirenak usteda, Ipar Amerikako basoetan bizi bait ziren.Animali hauek taldeka bizi ziren eta betizelatari zeunden, bere hanka biekin ihesegiteko arriskua somatzen zutenean. Agian,Tyrannosaurusa zuhaitzen artean ezkuta-tzen zen bere biktima zelatatzeko. Ziurre-nik, kaltedunaren gainean jauzi egiten zenabiadura pixkat hartu eta gero. Ahoa zaba-legia baldin bazuen eraso egitean, kolpeabere hagin indartsuek, garezur handia etalepo sendoa jasango zuten. TAMAINA:14-15 metroko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Kreta-zeo amaieran Asian (Mongolian) eta IparAmerikan (Alberta, Montana, Saskatche-wan, Texas eta Wyoming-en) bizi zen.

14EH 43Zk.

15EH 43Zk.

HIST

ORIA

URRE

KOUG

AZTU

NAK

DINO

SAUR

UEN

HELD

UERA

TIRANOSAURIDOAK FAMILIA

EZAUGARRIAK: Phantera leo, aro berriko lehoia,gaur egun Afrikako leku batzuetan, eta Girreko baso-an, Indiako mendebaldean dago. Katuki haginkaritipikoa da, bere letaginak eta ezagutzen dituztenkatuki agortua gehienak baino motzagoak dira, etaerabiltzen dute hezurren artean eta lepoaren zaintxu-rien artean koxka eginez beren harrapakinak hiltzeko.Erpe luzeak eta zorrotzak dira eta hankaren barruan,zaintxuri batzuen bidez, oso- osorik sar daitezke.Erpe bana larruzko zaku txiki batean izkutatzen daeta orduan ez dira amozten.Lehoien bi espezie nabarmenakagortu dira. Panthera leo spelaea,Europako kobazuloetatik izan zen.Litekeena da historian zehar katukihandiena izatea , lehoi modernoabaino %25 handiagoa zen,Panthera leo spelaea katuki bizirikhandiena baino handiagoa da, tigre-aren Siberiako azpi-espezie,Panthera tigris altaica. Pintura erru-pestreen bidez eta beste aurkikun-de arkeologikoen bidez, kobazuloe-tako lehoia era historikoa arte biziizan zela, Europako hegoekialdean,dakigu.Lehoi agortuaren beste azpi-espe-zie. Panthera leo atrox zen. IparAmerika osoan garatu egin zen,baita Hego Amerikako iparraldeanere. Argi dagoena da, azpi-espeziehau Beringo itsasartea gurutzatuzIpar Amerikara ailegatu zela, azke-nengo izotzaldian zehar, orain dela

35.000 eta 20.000 urteren artean.Momentu horretan itsasoaren nibelabehera joan egin zen eta itsasartealurra sendoa zen.Lehoi honen aztarnak Alaskan aurki-tu dira. Baina fosila ospetsuenak LosAngelesen “Rancho La Brea” tik alki-tranezko gordelekuetatik datoz, denaden, aztarna hauek beste haragijale-enak baino eskasagoak dira.Dirudienez lehoi hau nahiko trebeazen, tranpa naturalak sahiesteko.TAMAINA: 3,5 metroko luzera artehar dezake.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?:Pleistozenoaren sasoitik egungosasoira arte bizi izan zen, Afrikan(Hego Afrika), Asian (India), Europan(Inglaterra) eta Ipar Amerikan(Kalifornia).

PPAANNTTHHEERRAA

EZAUGARRIAK: Dinofelisak panteraren tamai-na zeukan, letagin launekin. Bere letaginaksabezko hortzen katukiarenak, zimitarrezko hor-tzenak eta dagazko hortzenak baino motzago-ak ziren. Baina haienak katuki haginkarienak bai-no luzeagoak ziren (beren harrapakinak auska-da baten bidez, leku aproposa batean,hil egitendituzte), beraz paleontologoak momentuz, Dino-felisari dagokion katukien azpifamiliarekin ezdaude batere ados. Nahiz eta Dinofelisa Pleistozenoaren erdialde-ra arte iraundu, DinofelisaEurasian eta Ipar Amerikanakatu egin zen, Pleistozenoa-ren hasieran. Txinako espezie,D. abeli, esagutzen diren itxu-ra, handiena da. Dinofelisa ize-nak, “katuki erraldoia” esannahi du, espezie honen izenapaleontologo batari ezker da(Abel irakaslea, Austriako pale-ontologoa)TAMAINA: 1,2 metroko luze-

ra.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Pliozenoaren amaie-ratik Pleistozeno-aren erdialdera arte bizi izan zen Afri-kan (Hego Afrika), Asian (Txina eta India), Europan(Frantzia) eta Ipar Amerikan (Texas).

DDIINNOOFFEELLIISS

TTYYRRAANNNNOOSSAAUURRUUSS

Page 9: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

16EH 43Zk.

17EH 43Zk.

an oso nahasturik daude, gaineraHotentotek eta Boskimanoek bi hiz-kuntz oso antzekoak hitz egitendituzte. Boskimano askok bere ohi-ko bizimodua bertan behera uztendute edo ohitura exogenoak hartzendituzte, sedentarioak eginez etazurien landetxeetan lan eginez.Emakumeak ere kanpoaldekoarenmenpe daude eta Bantù emeku-meen orrazkera lodia eta kizkurtuaerabiltzen dute. Beste kasu batzue-tan, ondoko Afrikako tribuekin harre-manak hartzen dituzte: “Tswana”k.Hauekin, nekazaritzat eta abel-tzaintzat lan egiten dute. Kalahari-ko basamortuan bizi direnek, ordea,existentzia alderraia eramaten dute,talde txikiak eratuz (40-70 pertso-na). Ez dute ezagutzen nekazaritza,ezta abeltzantza ere, eta beren bizi-moduak bakarrik ehiza eta uztaldiadira.

Gizon argalak etaemakume lodiak

Ehiztari talde bana familiatan zatitutadago, bakoitzean gizon bat, bere emaz-tea edo emazteak, eta seme-alabak.Gizonak argalak dira eta emakumeaklodiak, bekoki zabalekin, begi laprane-kin, masailbo-hezur altuekin eta titi han-diekin. Bere larrua marroi koloretakoa daeta ia-ia bilusik ibiltzen dira, gerripekotriangeluar txiki bat izan ezik eta josita-ko larruzko geruza bat . Emakumeek,ipurmasailetan eta izterretan gantzametatzen dute, horrela janaria urri dene-an, gordekin korporaltzat hartuko dute.

Emakumeak dotoreak dira ,beren irudia asko zaintzendute. Beren seme-alabak era-mateko, saihetsari heldutadagoen beso-euskarriarenantzeko bat erabiltzen dute.Bitxi asko eta ostrukarenarrautza-oskolezko koilareakeramate dituzte. Afrikako herribat izateko beren aurpegikoazala oso argia da, beretamaina txikia da (1´55-1´60m) eta ilea kizkurturik eta

motza eramaten dute. Generalki, zaha-rrak eta ehiztariak trebeenak aldra bakoi-tzeko buruzagiak dira. Honek ez du zen-tzuzko aginpiderik, ezta delituak zigor-tzen duen koderik ere, hau dela kausa,indibiduoek beren irainak modu priba-tuan konpontzen dituzte eta bakarriksekulako kasuetan indarkeria erabiltzendute, baina ez zaie batere gustatzen, izanere, zeharo paketzaileak eta adeitsuakdira. Boskimano batek bere jarrera anti-sozialarekin jarraitzen duenean, bere tal-deak baztertu egiten du eta komunita-tetik at kanporatua izan daiteke. Herri

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

Inork ez daki erabateko segurtasunez Boskimanoherriaren jatorria. Bakarrik jakiten da Kristo ondo-

rengo XII. eta XV.mendean tribu hauen antzekobatzuk, zeinek gaur egungo Hegoafrikara etorri ziren,Bantú tribuen bi boladengandik desplazatuak izan zire-la. Tribu hauek kultura garatuagoak zituztenez neka-zaritza eta ganaduen hazkuntza zituen. Boskimanobatzuek teknika hauek ikasi zituzten eta geroago“Hotentotak” esango zitzaien.Populazioaren gainerakoak, Kalahariko basamortukohareako sustraien uztaldian ihardun ohi zuela, 40.000urtetan zehar existentzia ekologikoa eraman zeza-keen, ehizaldian, landareen uztaldian (100 mota bai-no gehiago) eta animaliengan (55 mota,ostruka etaantilopea azpimarra daiteke) oinarritua.Europako lehenengo kolonizatzaileek nomadei Bos-kimano terminoa esaten zieten. Iparraldeko beltzenpresionen menpean, eta Hegoaldeko zurienak, Bos-kimanoak Kalahariko basamortura erretiratu ziren,non baldintzak haientzat onuragarriagoak baitira, izanere ehizari eta biltzeari ekiten zioten. Gaur egun100.000Boskimano ia-ia baztertuta eta desplazatutadaude. Haiek, Afrikako kontinenteko alde zabalakbetetzen zituen herri baten azken aztarna dira, Kala-hariko basamortutik, Bostwanan, Hegoafrikar Erre-publikako ondoko eskualdeetara arte, Zimbawe, Zam-bia, Angola, eta Namibia, baita Namib-eko basamor-tua ere.Tanzanian, Etiopian, Ugandan, eta Sudán, labar-pin-turak -edertasun handiz-, eskeletoen aztarna fosilak,eta tresna batzuk hesola lurzoruan iltzatzeko -gauregun erabiltzen dutela- aurkitu dira.Gaur egun oso erraza da, Boskimanoak Hotentote-kin eta Bantú tribuekin nahastea, izan ere, haien arte-

Aspaldian Afrikako konti-nenteko alde zabaletan biziziren Boskimanoak,Kalahariko basamortutikHegoafrikar Errepublikaraarte, gaur egun 100.000dira eta herri honen azkenaztarnak dira. BOSKIMANOAKBOSKIMANOAK

Page 10: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

hau, normalean monogamoa da, baina gizon bat ehiz-taria oso ona bada eta emakume bat baino gehiago-ri janaria eman diezaioke, emakume biekin edo gehia-gorekin ezkon daiteke. Bigarren emaztea normaleanlehenengoaren ahizpa izaten da, izan ere, modu hone-tan zelo txikienak izango dira. Adulterioa ohizkoa ezda., baina dibortzioa egingarria da, zatien batek nahiduenean. Tribu batzuetan, gazte batek ezkondu nahiduenean emazgaiaren gurasoentzat lan egin behardu.Ez dutenez ganadurik, beren seme-alabei ez dieteanimalien esnerik ematen, horregatik ume bakoitzakbi edo hiru urte arte amaren esnea eduki ohi du, etadenboraldi honetan, amak beste ume bat edukitze-kotan, jaiotzean hiltzen diote “amaren bihotzean negar

egin ahal baino lehen”, Boskimanoek esaten duten bezala.Izan ere elikatua ezin izan du. Agian, arrazoi honengatik fami-liak urri dira eta populazioa ez da gehitzen edo soilik auto-kon-tserbaziorako maila dago.Boskimanoek beren hildakoak lurperatzeko, ondasun guztiakgorpuaren ondoan jartzen dituzte. Gero leku honetara ez dirahurbilduko urte bat arte edo bi urte pasa ondoren. Dena den,beren arbasoei ez diete gurtzen, baina beren eraginean etahildakoen izpirituen etengabeko agerpenean sinestsi ohi dute.Sinesmen erlijiosei dagokienez, oso isilkorrak dira eta gizonhelduek bakarrik misterioak ezagut ditzakete. Haientzak natu-raz-gaindiko izaki bi daude: Munduaren eta bizitzaren sor-tzailea, eta heriotzaren eta gaixotasunaren arduraduna.Beren garapen teknikoa eta materiala oso urri da. Emakume-ek etxeak eraikitzen dituzte, estalpe erdizirkularrak dira, ada-rrez egindak eta belarrezko sabaiekin estalirik. Eraikuntza zaka-rrak eta tenporalak, beti zuhaitzaren ondoan egiten dira, enbo-rrari heltzeko, eta posible izatekotan ur-putzuaren ondoan.Beren arma nagusiak, uztaiak eta geziak dira, beren izpiak,landaren edo sugearen pozoiarekin igurtzen dira. Makilekin,

18EH 43Zk.

19EH 43Zk.

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

lantzekin eta lakioekin ere ehizatzendute.Boskimanoek ia-ia ez dute jabetza-pri-batuaren zentzurik. Ehiztari batek harra-pakin handia hiltzen duenean, bereharagia denen artean jaten dute. Basa-mortuan ura bilatzeko trebeak dira, aur-kitzen dutenean, luzera handiko tutue-tatik zurgatzen dute; gero ostrukarenarrautza-oskolaz eginak ontzietan uragordetzen dute, eta bukatzeko ontzihauek lurperatzen dituzte, lehorteak eto-rri direnerako

Suaren dantzariakBoskimanoek musika, kantua, eta dan-tza maite dituzte. Beren instru-mento musikal nagusiena arkubat da. Hau ahoarekin heltzenda , korda bat dar-dar eragiteko,baina liraren antzeko bat ( laukordekin) ere jotzen dute. Sarri-tan, dantzatzen dute errito- arra-zoiagatik edo bakarrik ondopasatzeko. Dantzarik lilurraga-rrienak antilopearena eta suare-na dira, baina ilbetean dantzapurifikatzailea egiten dute. Horre-tarako gauaren argian, zuhaitzbakarti, zurrun eta beltz batenondoan biltzen dira, emakume-ak su handi baten ondoan, ume-ekin beren bizkarren gainean,jartzen dira; zapladaz, eta kala-bazazko marakekin erritmo mar-katzeko, abesti purifikatzaileakabesten hasi dira. Bata bestea-ren atzetik, marakekin orkatile-tan, emakumeen atzetik etainguruan zirkulo bat egiten dute.Pausu txikiak ematen eta oinakarrastatzen dituzte (basamortu-ko harea idorretik hauts-lainoaaltxatuz). Apurka-apurka dantza

are eta azkarragoa egitenda, kantua gogorragoa etaatmosfera biziagoa.Tupuste-an, belagileak -dantzariakzuzentzen dituela- barrukozirkulura -emazteengandikeratua- salto egiten du, etafrenetikoki dantzatzen hastenda, oihukatuz eta besoakastinduz. Sugarretara joatendenean, emakumeek aparta-tzea nahi dute, baina beraaskatzen da eta sutzara bota-tzen da.Emakumeek belagi-lea sutzatik ateratzen dutenbitartean, txingarrak kentzendizkiote eta lurzoruan etza-

narazten dute, kanpoko zirkuluaegiten duten gizonek dantzatzenjarraitzen dute. Belagilea, trantzeosoan, bihurritzen eta adiakatu ohida; orduan berriro beren zirkuluaegiten dute eta abesten jarraitzendute.Belagilea altxatzen denean eme-kumeengana zuzentzen da etabanan banan ikutzen ditu, izpiritugaiztoak ateratzeko. Kontaktubakoitzaren ondoren aiene zorrotzbat botatzen du, honek adierazten

du gaitza desager-tuta dagoela. Sarri-tan emakumebatzuk zorabiatzendira. Gizonek ema-kumeen sudurrean,belarrietan, ahoaneta zilborrean putzegiten dute, gaine-ra zuhaitz batekosustraiak murtxika-tzen dute eta ate-ratzen duten likidoatxistua botatzendute. Egunsentian, guz-tiek lo egiten dute-nean, bakarrik txin-gar goriak eta dan-tzarien oinatzakzutik geratzen dira.

AFRI

KAKO

HE

RRIA

K

Page 11: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

20EH 43Zk.

21EH 43Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O IN

TSEK

TUAKNOLA EZAGUTU? Ezki-

esfingearen bereizgarrinagusia gorputz ososendoa eta hiruki forma-ko aurrealdeko hegoestu eta berdeak dira,hegoak erditik zeharka-tzen dituen zerrendaberde ilun zabal batekinguratzen du. Behekomuturrean ere, zeharka-tzen duen beste zerren-da berde lodi bat dauka,eta mutur batean orban zuri bat dauka.NEURRIA: Bere hegoak luzeran 4 cm izatera iritsi daitezke.BIOLOGIA: Gauez ibiltzen da, eta udaberriaren bukaeraaldetik udaren erdialdera arte izaten da haren hegan egitekosasoia, eta aldi horretan ugaltzen da.Emeek beren arrautzak banan-banan edo binaka jartzendituzte, ezkien hostoen azpiko aldean, eta hosto horiek bel-darrentzako elikagai izango dira.Larba faseak udaberriaren bukaeratik udaren bukaerara arteirauten du. Beldarra berde distiratsua da, marra zeihar argiaketa eraztun gorriak dauzka. Gorputzaren atzeko aldean kolo-re biziko “adar” bat daukate.Garatzen bukatzen dutenean eta krisalida osatzeko orduairisten zaienean, lurrera joaten dira, zulo bat egiten dute eta

bertan lurperatzen dira. Kapulua beraiek jariatzen dituztenzetazko hariz osatzen dute. Tximeleta hzelduak udaberrikogauetan jaiotzen dira.ELIKADURA: Beldarrek nagusiki ezkien hostoak jaten dituz-te, baita haltz, haritz edo urkien hostoak ere, baina ez hainmaiz.HABITATA: Ezki ugari dauzkaten baso mistoetan bizi dira.BANAKETA EREMUA: Europa osotik zehar aurkitu daitez-ke, baina ez da Laothoe populi edo esfinge ozelatua bezainanitza. Euskal Herrian, lurralde guztietan aurkitu daitekeen arren, ezdaude asko. Azken bi hamarkadetan ezki-esfingearen popu-lazioa ere asko murriztu da.

NOLA EZAGUTU?Polyploca diluta txime-letaren ezaugarri nagu-sia haren hego luze-luzeak dira; geldi dago-enean, teilatua ematendute.Aurreko hegoen goial-dea marroi eta grisbitartekoa izaten da.Barneko eta kanpokomarrek marroi-kolorekozerrenda lodi bat dirudite, eta diluitu eta hondoa bainogehiago iluntzen da. Behealdean, puntu txikiz osatutakomarra bat izaten du.Atzeko hegoen goialdea argiagoa izaten da.Thetea or tximeletek ez bezala, Polyploca diluta espezieko-ek ilez inguratutako begiak dituzte, eta haien sentsoreakhori gorrixkak dira. Buruan eta toraxean bilo itxi-itxia izatendute.NEURRIA: Aurreko hegoek 1,5 eta 1,8 cm bitarteko luzeradute.BIOLOGIA: Gauez da aktiboa eta beroa du gustuko.Belaunaldi bakarra ematen du urtean. Helduek uda osoanegiten dute hegan. Garai horretan ugaltzen dira. Emeak ernalduta daudenean,arte-hostoen pedunkuluen gainean jartzen dituzte arrau-tzak, banan-banan. Hosto horiez elikatuko dira, ondoren,

beldarrak.Larba-aldia udaberrian izaten da. Beldarrak berdeak izatendira; bizkarraldean, zeharkako marra ilunak izaten dituzteeta, alboetan, puntuz osatutako marrak.ELIKADURA: Beldarrek arteen hostoak jaten dituzte soilik.HABITATA: Argi askoko arte-basoetan eta arte ugarikobaso mistoetan bizi dira. Batzuetan, larreetan ere agertudaitezke.BANAKETA: Tximeleta honen banaketa-eremuakEuroparen hegoaldea eta erdialdea hartzen ditu. Bizirautekoarte-basoak behar dituenez, Europaren ipar-mendebaldekobasoetan oso urria da, baso horietan pinuak eta izeiak bai-tira nagusi.Euskal Herrian, lurralde osoko arte-basoetan ageri da espe-zie hau.

EUSK

ALHE

RRIK

OGA

UEKO

TXI

MELE

TAK EZKI-ESFINGEA TXIMELETA

Mimas tiliae

POLYPLOCA DILUTA TXIMELETAPolyploca Diluta

DESKRIBAPENA: Bizkarraldeko tegumentua, kobre-kolorekoa,isla berdexkak dituena; sabelaldean berde metalikoa; zerrenda-itxurako orban elitral puntiformeak azaldu ohi ditu. Burua, bizka-rraldetik, ketatua du neurri batean, begien atzealdeko ertzarenalboan; bekoki glabroa, labro horixka, ezpain palpo testazeoak,azken palpomero berdea ezik; bikoloretako barailak (horia eta beltza);arren 4 palpomeroak eskuila-forma-ko itxura berezia du, eta sabelaldeankokatzen da. Pronotoa ia zabalbezain luzea, alboko ertzetan eta dis-koan ketaduna. Elitroek estua dutealboko kanala, ildo-itxurakoa; apexa-ren ertza, zerra-itxurakoa (apexareneta preapexaren orbanak betetzenduen eremuarekin bat dator); oroko-rrean, elitro bakoitzean, orban zuri-marfilak: humeroan bat (albotikzabaltzen da, eta disko osoa hartzendu), bi perieskutelarrak puntiformemotakoak, erdian bi (bata, albokokanalaren aldamenean, zinta itxurazdiskorantz zabaltzen da, eta, bestea, diskala, puntiforme motakoaeta suturaren aldamenekoa), preapexean bat, eta beste bat ape-xea, preapexekoarekin bat egin dezakeena. Edeagoak erdiko gin-gila doi bat makurtua; apexa doi bat eroria, estua eta kamutsa;barneko zakuak arantza-itxura duen atal handi bat eta flagelo

luzea ditu. TAMAINA: Neurri ertaineko zizindelidoa(9-12 mm).BANAKETA ETA BIOLOGIA:Mediterraneoko eta atlantikoko eraginpe-an dauden Europako zenbait eremu har-tzen ditu; Afrikako iparraldean ere agerida. Atlantikoaren eraginpeko eremuenkostaldean hartzeko joera badu ere,Mediterraneoa inguratzen duen lurretakoespeziea da. Mediterraneo motako ele-mentu biogeografikoa. IberiaPenintsulako gune zingiratsuetan eta

ibaien ibarretako hondarrezko terrazetan agertzen denez, mendiertainetara erraz iristen da. Euskadin, Bizkaiko kostaldeko harea-tzak Arenaria espeziearen menpe daude; barrualdean (Araban),Cistus, Helycrisum eta Salvia generoetako landareak ageri direnhareatzetan agertzen dira.

LOPHYRA FLEXUOSA

DESKRIBAPENA: Hegaldunak. Kolorazioberde metalikoko tegumentua, kobre-kolorekozenbait islarekin; orban elitralak, gehienetan,zerrenda-itxurakoak eta puntiformeak. Buruanlabro horixka, hiru hortzekoa, eta alboetakohortzak ez hain nabariak; ezpain-palpoak etabaraila-palpoak testazeoak, azken palpomeroilunagoa ezik (orokorrean berdexka); bi kolore-tako barailak (horia eta beltza). Pronotoak, luzebezain zabala, alboko ertzetan biloa du. Elitroluze eta estuak (aldeak ia-paraleloak); albokokanala estua eta ildo itxurakoa; apexaren ertzamikrozerra-itxurakoa (handipen handiarekinikusgai); orokorrean elitro bakoitzean orbanzuri-marfilak: humeroan bat (puntiformea), erdian beste bat(alboko kanalaren aldamenekoa), eta apexean bestea (albokokanalean zehar hedatzen da, suturaren alboan). Edeagoak erdi-ko gingila zuzena; apex motza, kamutsa eta arinki harrotua; bar-neko zakuak atal esklerotizatu handiak ditu, hortz-itxurakoak etafusiformeak, eta flagelo luze bat. TAMAINA: Neurria, 11 mm baino txikiagoa.BANAKETA ETA BIOLOGIA: Banaketa zabaleko espeziea:Ingalaterran, Europa Kontinentalean, Siberian, Turkestanean,

Txinan, Asia Txikian eta Pertsia iparraldean ageri da.Eurosiberiar motako elementu geografikoa bada ere, hedatzekojoera du. Iberia Penintsulan, Pirinioen eta Ebro ibaiaren artekoeskualdeetan bakarrik ageri da. Euskadiri dagokionez, hemenbildu dugun aipua zaharra da; denbora aurrera doan heineaneuskal lurraldeetako C. germanica espeziearen presentzia txiki-tuz joan da, ziurrenik, ez baita berriz aipatu. Eremu honetan izanduen alderdi biologikorik ez dugu ezagutzen.

CYLINDERA GERMANICA

Page 12: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

22EH 43Zk.

23EH 43Zk.

MUN

DUKO

MEHA

TXAT

UTAK

O AN

IMAL

IAK

Ibis nipondarra oso hegazti ederra da.Bere lumajea zuru-zuria da, arrosa-

laranja-koloreko ñabardura batekin buz-tanean eta hegaletan. Bere aurpegi-maskara eta hankak gorriak dira. Beremokoa beltza da eta tontorrean gorri-kolorekoa. Luma zurizko gandor bat dugarondoan eta pileoaren atzeko aldean.Dena den, hazkuntza-garaian, lumajea-ren zuritasuna gris bihurtzen da, eta ani-malia hain desberdina da garai horretan(araldia), ezen zientifikoek beste arrazabatetik (sinensis) zela pentsatu zuten.Beste ibis batzuek bezala, lohiaren arte-an edo uretan elikadura bilatzen du, hanmokoka, arrain txikiak harrapatzen ditu,esate baterako, mazkarrak, karpak,bagreak, anfibioak (uhandreak, arrabio-ak), ibai-karramarroak, moluskuak etauretako intsektuak.Ibis nipondarra egunero kilo-erdiajaten du, hori kopuru handia da, etahau dela kausa estrategia batzukgaratu behar izan zituen janaria lor-tzeko, adibidez, miaketak esploratze-ko, eta janariaren bilaketa soziala: ibisnipondarra egunez jaten du, ibis-saldo txikiak eratuz, antzinean han-diagoak zirela ematen zuen, izan ere,XIX.mendean ikusi zen ibis-saldoak50 ale baino gehiago zuen. Egun,munduko hegaztirik bitxiena etamehatxatuena da.Populazioaren gehipenak etengabe-ko deforestazioa dakar, izan ere, egu-rra behar dute etxeak egiteko etaetxeak berotzeko. Honek zuhaitz han-dien ezabapena ekarri zuen eta

orduan hegaztiek ez zutenlekurik habiak egiteko edogaua pasatzeko. 1981.urtean,Japonian ibis nipondarrabehin betirako agortu zen, edoespezie basatitzat gutxienez.Txinan, 1930.urtera arte,espeziea nahiko ugaria zenbaina pixkanaka-pixkanakamurrizten ari zen eta1960.urtean zeharo desager-tuta geratu zen. 1978.urtean,Txinako Zientzi AkademiakoZ o o l o g i a - I k e r k e t a k oInstitutuak espeziearen bila-keta zorrotzari ekin zion,horretarako 50.000 km eta 13 probintziaibili zen. 1981.urtean Shanxiko probin-

tzian 7 ale aurkitu arte; haien artean bibikote ugaltzaile zeuden, honek itxaro-

penak ematen zituen. Aurkikuntzagertatu ondoren Txinako gober-nuak ibis babesteko santutegi batezarri zuen, eta ikerketak jarraituzituzten. Ikerketa zorrotz hauekinamaitu ondoren, 1989.urtean 46hegazti zeuden.Gaur egun, herriko aginpideak etaWWFa espeziearen kontserbazioa-rako programak egiten ari diraTxinan eta Japonian, eta Beijingozoologikoan (Txina) hazkuntza- etaberreskuratze-gunea ezarrida,(gatibualdian lortzeko), helburu-tzat: naturara eramatea, egin ahaldenean.UICNek “arrisku larrian dagoenespezietzat” hartzen du etaCITESek I. Gehiagarrian aipatzendu.

Animalia honen sorbaldaren atzetikbi marra zurik arku bat eragiten

dute, zaldi-edergailuaren antza izanez.Handik dator bere izena -Bridak dituenwallabiak-Izen generikoari dagokionez -Onochogalea- esan daiteke, espezieguztiek buztanaren tontorrean azazkalkorneo ilun bat dutela. Apendize honekgeneroko ezaugarri berezia du, osoluzea eta estua izatea, gainontzekowallabiena eta kanguruena baino gehia-go.Animalia horrek gau-ohiturak ditu etaoso lotsatia da.Egunez, sakonera txikiko habian denbo-ra ematen du, normalean zuhaixken edobelarraren azpian egiten du habia. Oso

g u t x i t a negun bete-an doa.Dirudienez,bere oina-rrizko dieta,h a i n b a te s p e z i ebelarkara-tan datza.Bridak dituen wallabiak animalia bakar-tia da. Emea, maiatzaren hasieran,kume batez erditzen da.UICN-ek “arriskuan dagoen espezie-tzat” hartzen du eta CITES-ek LehengoGehigarrian sartzen du. Ondoko espe-zie bat -wallabi tantoduna -(Onichogalea lunata), agortuta dago,

UICN-aren esanetan. Onichogaleaunguofera generoko hirugarren espe-ziea, oraindik Australiako iparraldetikhedaturik dago, eta ematen du herriaskotan ugari dela.Lehenengo bi espezieen murrizketa,habitataren asalduraren ondorioz da-gehiegizko artzaintzagatik- baina ez da

ahaztekoa ere, azerieketa txakur basatiekegiten zuten harrapari-tza.XX.mendearen hasie-ran, Queenslanden etaHego Gales Berrianbridak dituen wallabiasko zeuden. Baina1937.urtetik -1973.urte-ra ez zen beste wallabigehiagorik ikusi, arrazaagortuta zegoela pen-tsatu zen. Azken urtehorretan, Queeslandenpopulazio txikia aurkituzuen (100km2-etan).Hamarkadaren azke-nean, Australiako gor-bernuak alde horretakoerdia erosi zuen etagero erreserba bat eginzuen espezientzat.Gaur egun bizirik dirau-ten espezie bakarraTaunto-ko ParkeNazionalean dago(Queenland) eta esanbehar da ale gutxidituela.

MUN

DUKO

HEG

AZTI

RIK

MEHA

TXAT

UENA

K

Tamaina:Animaliaren luzeraosoa, 55-78,5 cm-koa da.Habitata: Ibaiak,urmaelak, lakuak,errekak, istinga-diak, arroz-soruaketa beste loboran-tza batzuetan, basoz inguratutako men-dietan edo zuhaitz handietatik gertu,hegaztiak lo egiteko edo habia egitekoerabiltzen ditu.Banaketa: Antzinean, Asia kontinentale-ko ipar-ekialdetik eta Japoniatik banatu-ta. Gaur egun, ezagutzen den populaziobakarra Quinling mendietan bizirikjarraitzen du. Normalean, 875-1150 m-ko altueraraikus daitezke. Shantxi probintzian ere dago (Txinakoipar-ekialdeara).Lekualdaketak: Naturan bizirik jarraitzen duten espe-zie bakarrak Txinako erdialdean daude. Siberiakoek,

Txinako iparraldekoek eta Mantxuriakoek, Txinakohego-ekialdean eta Hainanen hibernatzen zuten.Japoniako erdialdekoak sedentarioak ziren etaHonshuko iparraldekoak eta Hokkaidoko mendebalde-koak Hegoalderantz -Ryukyu uharteetaraino- joatenziren.

IBIS NIPONIARRA(Nipponia nippon)

Tamaina: Bere gor-putzak (buruarekin)43-70 cm arteanneurtzen du.Buztana, 36-73 cmartean dago.Pisua: 49 kg pisa-tzen du.Habitata: Lursail

arbolatsuak, sabanak eta basobehera.Banaketa: Erdialdeko Queensland (Australia).

BRIDAK DITUEN WALLABIA(Onychogalea fraenata)

Page 13: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

24EH 43Zk.

25EH 43Zk.

MUN

DUKO

ARR

UBIO

AK

EUSK

ALHE

RRIK

O M

EHAT

XATU

TAKO

FAU

NA

DESKRIBAPENA: luzean 22-27 cm izan ditzake, bereiz-garri duen isats luze-luze eta zurruna barne; izan ere,gorputza bera baino bi aldiz luzeagoa izan ohi du, etahortik datorkio gaztelaniazko izena, "sugandila buztanlu-zea". Euskal Herrian bizi diren sugandiletarik luzeena da,hala nola, horma-sugandilak, sugandila iberiarrak edotasugandila bizierruleak baino luzeagoa. Gorputz sendo eta zilindrikoa dauka, ondokoez hornituri-koa: idunekorik gabeko lepo lodia; eta ezkatatzar zapaleta punta-zorrotzak, zeharo inbrikatuak eta bizkar gaine-an gainjartzen zaizkionak. Arrak emeak baino apur bathandiagoak izan ohi dira; kolore urdin biziko puntutxo bat edobi izaten dituzte bereizgarri, eta sorbalda ertzak ilunak.Beroaldian daudenean, ordea, laranja-kolorez pigmentatutaizaten dituzte eztarria eta masailak. Txaradi-sugandilak kolore nahiko iraunkorra du. Oro har,arrak nahiz emeak arre-grisaxkak izaten dira -distira gehiagoedo gutxiagorekin-, eta bi lerro nabarmen zuri edo horixkaizaten dituzte albo banatan; goialdekoek, bizkar-alboetakomarra ilunak dituzte gainean ertzetatik. Saihetsalde ilunaageri dute, atzeko aldea lerro ilun meheez horniturikoa zen-baitetan. Sabelaldea eta beheko aldeak, berriz, zurixkak iza-ten dituzte, apur bat irisatuak; horko ezkatak apur bat inbri-katuak dira, luzeak barik zabalak, eta seierrenkadatan jarritakoak.Gure landetan bizi den txaradi-sugandila,hain zuzen, Psammodromus algirus algi-rus subespezieari dagokio. BIOLOGIA: jardun etengabean diharduegun osoan. Txaradi-sugandilak berekasa egin ohi du ezkutalekua, ingurukozuhaitz edo zuhaixken oin azpian; horienadarretara igo ohi da maiz, elikagai bilaeta harrapariengandik ezkutatu nahianedo ihesi dabilenean. Adar gainean luzeirauten du, zirkinik egiteke, arerioen etabalizko harrapakinen begien oharkabeanisil-gordeka.Biziki zalua eta lasterra da. Badu ahal-men bitxi bat -saurioen artean oso ezohi-koa-: kurrixkatxo edo zarata karraskaribat egitea, harrapatzen dutenean.

Orduan bortizki erantzun ohi du, kosk eginez; baina libratuorduko, askatzen saiatzen da apur bat eta askatutakoan aiseezkutatzen da landaredi artean.Espezie iberiarra eta Afrika iparraldekoa da, hedapen-eremumugatua duena: Afrika iparraldean, Iberiar Penintsulan etaMediterraneo frantseseko zirrinta estu batean bakarrik aurkidaiteke. Neguaren hondarrean hasi eta urriaren amaieraaldera arte luzatzen zaio jardun beteko aldia.Udaberri sasoian, apirilaren amaiera aldera edota maiatza-ren hasiera aldera gure basoetako saurio guztiek bezalatsu–bikote bila hasten dira arrak eta parekatu egiten dira. Handikhilabetera gutxi gorabehera, ekain aldera-edo, emeek 7-10arrautza inguru erruten dituzte eta lurpean ezkutatzen. Pare

bat hilabeteren buruan jaiotzen dirakumeak eta kolore grisaxka argiaizan ohi dute. Eme askok bigarrenerrunaldia izaten dute uztailarenamaiera aldera, baina lehendabizi-koa baino urriagoa, 3-6 arrautzainguru bakarrik erruten baitituzte.ELIKADURA: kumeen nahiz gura-soen elikadurak ondokoak ditu oina-rrizko gaitzat: intsektuak, armiarmaketa molusku txikiak; erruz kontsumi-tzen dituzte horiek guztiak, daukatenneurriari dagokion arabera.HABITATA: txaradi-sugandilarenbizileku dira, besteak beste, pinudizeta karraskaz edo artediz osatutakobasoak, eta eremu erabat eguzki-tsuak, alegia sastrakadi mediterra-neoak usu ageri dituztenak.

EZAUGARRIAK: Marra biko arrubioa sendoa etaluzea da eta azala marroi argi kolorekoa dauka. Izenakadierazten duen moduan, gorputza zeharkatzen dutenalbo-marra beltz bi ditu, begietatik atera eta buztana-ren puntara heltzen direnak. Are gehiago, zenbait arru-bio-aleek bizkarraldean orban beltzak dituzte, marrabeltz bi osatzen dutenak. Beste hainbatek bizkarraldeaberdea edo gorria dute eta alboeta-ko marrak buztanera heltzeanbanantzen dira.Marra biko arrubio guztiek daukate13 eta 16 bitarteko saihets ildoalboetan.Horrez gain, burua oso txikia duteeta begiak oso deigarriak dira.TAMAINA: 6-12 zentimetro luzeda.BIOLOGIA: Uretan bizi den anima-lia da, hori horrela igeriketan osoabila da. Erreken ondoan daudenarroketan ezkutatzen da eta horematen du egunaren parte gehie-na, gauetan aldiz, gordelekutik ate-ratzen da elikagaiaren bila joateko.Udaberriaren erdialdean sabelabeltza duen arrubioaren ugalketagaraia hasten da eta uztaila arteirauten du. Eztei-gorteiatzearenostean arrak espermatozoideak

kanporatu eta emeak kloakarekinbatzen ditu. Hori horrela, arrautzakernalduta geratzen dira.Horren ostean, emeak 20 eta 100arrautza bitartean erruten ditu etaondoratutako arroketan gorde gero.Uda amaieran eklosioa izaten da etalarba itxura dute 1-3 urte izan arte.ELIKADURA: Intsektuak, moluskuaketa uretako krustazeo txikiak jatenditu elikatzeko.BIZI TOKIA: Erreka txikietan, iturbe-gietan eta arrokaz betetako ondoaduten uharretan bizi da.HEDAPENA: Ipar Amerikako anima-lia da, baina batez ere sortaldekoerregioetan izaten da, hau da,Quebecetik Mississipiraino.

EZAUGARRIAK: Ipar Amerikako arrubio honek ez dauka biri-kirik, gorputza luzanga da eta azala leuna eta hezea dauka.Animaliaren kolorea laranja da edo bestela, arre horixka, etaizenak berak dioen moduan, alboetako ildo asko ditu bertikal-ki marraztuak gorputz osoan. Buztana luzea da eta hiruki-for-mako ebakidura dauka. Gorputz-adarrei dagokionez, txi-kiak eta meheak dira.Gorputz-enborraren alde bietan 14-15 alboetako ildo ditu.TAMAINA: 6-10,5 zentimetro luze da.BIOLOGIA: Uretako eta haitzuloetako arrubioa da, etahori horrela dela, igerikari oso ona da. Egunean errekenondoetan dauden arroken artean eta kobazuloetan iza-ten da, iluntasunean. Ugalketa garaian, eztei-gorteia-tzearen ostean arrak espermatozoideak kanporatzen ditueta emeak kloakarekin batzen ditu, horri esker ernaltzendira arrautzak. Gero, emeak 50-90 arrautza erruten ditu

hondora-tutakoarroketan usteko, larbakbilakatu arte (zentimetrobatekin) zainduz. Larbek5,7 zentimetro lortzendutenean helduaren itxu-ra hartzen dute.ELIKADURA: Intsek-tuak, moluskuak eta ure-tako krustazeo txikiakjaten ditu elikatzeko.

BIZI TOKIA: Arrokazko haitzuloak dituzten errekatan bizi dira,batez ere, haitzulo horien artean egon ahal izateko.HEDAPENA: Aurrekoan esan bezala, Ipar Amerikakoa da, bai-na batez ere, Kansas, Arkansas eta Oklahomako estatuetanizaten da.

DESKRIBAPENA: tutun arruntaren antzekoa baina tamaina han-diagoa eta kolore gehiagokoa. Nabarmenak dira saihets gorriztaketa eztarri zuria, orban beltz txikiak dituenak.TAMAINA: luzera: 18 cm. Pisua: 23-35 gr.BIOLOGIA: habia arrak eta emeak egiten dute zulo edo arrakalatxikietan. Habia goroldioz, belarrez eta sustraiz estalita dago etabertan emeak urtean bi errunaldi egiten ditu 4 edo 5an arrautzako-ak. ELIKADURA: bai intsektuz eta ornogabe txikiz bai haziz elikatzenda. Hortaz, intsektu eta bikorjalea dugu. HABITATA: goi-mendietako hegaztia da eta Euskadin 960 m-koaltueratik gorako mendi-mazela arrokatsuetan baino ez da aurki-tzen.Haitzeko zona malkartsuetan eta goialdeetan bizi da.

TXARADI SUGANDILA (Psammodromus algirus)MARRA BIKO ARRUBIOAEurycea bislineata

HAINBAT ALBOETAKO ERREKAKO ARRUBIOAEurycea multiplicata

MENDI TUNTUNA (Prunella collaris)

Page 14: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

26EH 43Zk.

27EH 43Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O K

ARRA

MARR

OAK

EUSK

ALHE

RRIK

O A

LGAK

DESKRIBAPENA: ardatz nagusietatik arestikoak baino adar luzeago eta urria-goak ateratzen dira, algaren mordoak zirpil itxura azaltzen du.Gelidium sesquipedale-ko itxura hariztatuko espezimenekin nahasten da osoerraza. Espezie honek bezala ardatz zutunikoak eta harrastakariak aurkeztenditu lehendabizikoaren nagusigoz, kolorea ere antzekoa da. Bere adarkaduranahiko ezberdina da eta, barne morfologiazko kriterioak salbu, bereizterakoangakoa da; zutuniko ardatzen kontrako adarrak Gelidium sesquipedale-renakbaino (pinatu txikiagoei eutsi ezin dietela) askozaz luzeagoak daramatzate.NEURRIAK: 6-20 cm.HABITATA: behe mediolitoraleko kubetetan eta infralitoralean aurkitzen dira,batez ere olatuek astintzen ez dituzten lekuetan.Bere ugaritasuna ikusirik, Nueva Zelandan agara lortzeko erabiltzen dute, erre-kurtsoaren gestio txar beten ondorioz bigarren gerrate mundialaren urteetandesagertu egin zen irlandar kostaldetik.

GRACILARIA FOLIIFERA

PTEROCLADIA CAPILLACEA

DESKRIBAPENA: adarherrestarietatik, beste tentebatzuk jaiotzen dira, zeintzuk beste txikiago eta laundubatzui oso hurren ezarririk eusten bait dieten. Honekostertxuri edo kizkur itxura ematen die er-tzei. Adarrenpuntak oso aldakorrak dira, borobildu formatik zorrotza-raino.

Gelidium latifolium-an nagusiagoa zutuniko arda-tzek dute herrestakarien gainetik, ertain neurria etaadarkadura irregularra ardatzetan. Hemendik kon-trako adarrak oso trinkoak irtetzen dira ertzei itxurakizkurra emanaz.Adar herrestarietatik, beste tente batzuk jaiotzendira, zeintzuk beste txikiago eta laundu batzui osohurren ezarririk eusten bait dieten. Honek ostertxuriedo kizkur itxura ematen die ertzei. Adarren puntakoso aldakorrak dira, borobildu formatik zorrotzarai-

no.NEURRIAK: 5-10 cm.HABITATA: arrunta infralito-ralean eta mediolitoralean.Bere kontserbaketan erre-kurtso naturalen gestioakduen garrantziaren adibideona da, agararen lorpenera-ko erabilia Irlandan, kontrol-gabeko bilketek desagerarazi dute kostalde hauetatik.

DESKRIBAPENA: Gracilaria foliifera zeharrargitsuada, gogorra eta hauskorra, kolore gorri iluna edo maiztxuriska (alga zantartuak) izan daitekeen kolore marroi-tu batez. Oinarri disko bat du nondik irtetzen bait dentakete- rako lamina bat emanaz pixkaka zabaltzen denardatz laun bat. Ardatz hau irregularki zatitzen da pun-tan bukatzen diren adarkadura anitz emateko.Rhodymenia palmata alga bai eta ere gorriaren formabatzukin nahas daiteke, G. Foliifera-tik mehegoa etahauskorra izateagatik bereizten baita.HABITATA: mediolitoraleko kubetetan eta infralitorale-an aurkitzen da.NEURRIAK: 30 cm.

Aurreko espezieen antzekoa da, baina gardena iza-teak bereizten du orain artekoetatik. Oskolean

marra beltz edo oso ilunak ditu, baita sabelaldean ere.Errostroa zabala, zuzena, kurbarik gabea eta hortzezjosia du. Goian 8 edo 9 hortz ditu eta behean 4. Haginakurdinxkak ditu eta hanken artikulazioak edo pereiopodo-ak, berriz, hori bizi eta urdin ilun kolorekoak. Gehienez 6zentimetro neurtzen du eta apiriletik maiatzera artekotartean ugaltzen da. Itsasertzean bertan bizi da, zenti-metro gutxiko sakoneran, eta betiere harri artean.Gizakiak, bere kontsumorako asko preziatzen duen eli-kagaia da, eta hauek, merkatuetan errez aurki daitezke.Batzuetan, izkira gorriarekin nahasturik saltzen da, zereninguru berdinean bizi baitira. Hala ere, ezberdintasuna nabaria da, beraien tamainaren aldearengatik, nahiz eta egosiak egon.

IZKIRA ARRUNTAPALAEMON ELEGANS

Espezie hau bere erabateko gardentasunagatik bereizten da. Halaere, bioleta koloreko orbanak eta krematoforoak dituenez, ikusteko

aukera ematen du. Gainontzeko paleomonidoen itxura du. Batez ereanemonen tentakuluen artean bizi da eta oso zaila izaten da lokaliza-tzea. 20 metro sakon bitartean aurki daiteke eta arrautzak apiriletik aza-rora erruten ditu.Espezie hau harrapatzeko, lehenik eta behin, beraien bizi lekura joanbehar gara, hau da, itsasertzeko algek osatzen dituzten baso txikietara.

Ondoren, zetabe bat dugularik, behin eta berriz pasakodugu hemendik, ea aleren bat lortu dugun ikusiaz.Kontutan eduki behar da, gardena dela, beraz, ur tante-kin nahas dezakegula. Zetabea ondo behatu behar da,zeren hauek, gel gardenaren itxura hartzen baitute.

IZKIRA GARDENAPERICLIMENES SCRIPTUS

Emeek gehienez 10 zentimetro neurtzen dute eta arrak txikixe-agoak izaten dira. Gorputza zeharrargia dute, eta marra gorrix-

ka eta arreska ilunak ageri zaizkie. Zefalotorax inguruanokerrak, eta sabelaldean, zeharkakoak. Gorputz osoan kro-matoforo gorrixka dezente ditu. Beren errostroa, eskafoze-ritoa baino luzeagoa eta goranzko jarreran, hortzek estal-tzen dute hein batean. Goialdean 7 hortz ditu, behean,berriz, 5. Hanketan kolore gorri, hori eta urdina du.Itsasertzeko hondo harritsuetan, badietan eta ibai ahoetanbizi da; alga asko egoten den inguruan izaten da gehien.Urtean bi errunaldi izaten ditu, edozein unetan, eta errunal-di bakoitzean gehienez ere 2.500 arrautza jartzen ditu.Urtebete bete arte larba pelagiko izaten da, eta hortik aurre-

ra heltzen da sexualki. Gaueko animalia da, egunez hondarretanezkutatuta egoten baita. Itsas alga eta animalia txikiak janez bizi da.

IZKIRA GORRIAPALAEMON SERRATUS

GELIDIUM LATIFOLIUM

Page 15: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

28EH 43Zk.

29EH 43Zk.

TXAK

URRA

K

TXAK

URRA

K

Europako iparraldeko jatorriz-koa da. Samoyedoa, bizi

diren txakurrarik politena da.Bere izugarrizko mantu orbanga-be luzea, zeta-pilota dirudi, leuneta beroa, kume bat deneanbatez ere. Orduan, bere burubiribilak sentipen hau gehiagoazpimarratzen du. Mendeetanzehar, gizonekin lotuta egon da,horregatik txakurren artean giza-tiartuenetariko bat da.Bere izaera gozo eta maitekorrada, bere aurpegian, txakurlasaiaren, alaiaren eta biziarenbaldintza ikusten da. Oso leialaeta pazientzia handiko txakurrada. Bere izaera onari, mantsota-sunari, eta berezko ondasunariesker umeentzako lagun perfek-tua da, haiekin jolastea askogustatzen zaio. Honi gaineratubehar diogu, ia-ia ez duela usai-nik ematen, hau dela kausa mas-kota perfektua da apartamentubatean bizitzeko. Dena den,sarritan kalera atera behar daariketa fisikoak egitera eta etxe-ratzean zehatz mehatz garbitu behar da. Nahiz etaSamoyedoa animalia bizi eta adeitsua izan, bere berezkomantsotasunak ez dio uzten haginkari ona izaten. Konpainiaanimalia da, atari-txakurra baino. Txakurren artean erromanti-koenetariko bat da, bere bizitza bere bikotearekin partekatzeaasko gustatzen zaio eta.Animalia adimentsu honek hotza eta euria jasaten ditu. Bereeboluzioan zehar txakur-birusari oso iraunkor bihurtu da etanahikoa da urtero behin, txerto bat jartzea. Kumeek hiru hila-

bete dutenean lehenengo txer-toa hartuko dute.

EzaugarriakEgunero bere ilajea orraztubehar da, Udan batez ere.Urtarohonetan bizkarroiak agertzendira. Bere mantua, berez, zuri-kolorekoa mantentzen da (aldiz-ka garbitu gabe). Dena den,bere ilearen disdira gehitzeko,jakian landare-koipe apur batgainera daiteke. Leku berotsue-tan eta hezeetan bizi diren ani-maliek onddoen infekzio hartze-ko joera dute. Hain dentsoa dabere mantua ezen batzuetan ezditugun kontuan hartu bizka-rroiek egiten dutena. Horregatikilea eskuilatuz gain, larrua azter-tu behar da (arrosa eta ezkatakgabe izan behar).Arrazaren estandarraren ofizia-laren ustez, Samoyedoa txakursendo, eraginkor eta barregarriaizan behar da.. Bere gorputzaluzea baina ondo gihartzua izanbehar da, bular sakonaz horni-tua, alboak ondo makurturik, etalepoa, sendoa. Proportzionalkibulararren sakontasunari, han-kak zuzenak, gihartsuak eta luzesamarrak izan behar dira.

Buztana luzea, ondo garatua eta ilez beteta, bizkarraren gai-netik makurtuta egon behar da, txakurra adi egoten deneanbatez ere.Bere gorputza osoa azpi-ilez estalita dago (dentso, gogor etakiribilik gabe, hotzez babesteko) .Zuri orbangabeko kolorerikkutunena da, baina beixa, horia eta zuria, zuria eta beltza edozuria eta marroia onarturik daude. Bere buruak konoaren antza du, eta bere aurpegia puntanamaitzen da. Belarriak ez dira luzeak baina puntan biribilsamarrak dira. Bere begi ilunek, ondo banaturik,eta zakonek

bere aurpegiari espresio gozoa eta adimentsuaematen dizkiote. Ematen du bere begirada etorki-zunera proiektatua egoten dela. Sudurra etabetazalak beltzak izango dira baina marroiak ereizan daitezke. Ezpainak ordea, beltzak eta loka-rrietan altu samarrak izan behar dira. Ematen dubarre egiten duela. Ingelesek Txakur irrebarretsuaesaten diote.

Historia apur batCanis Lupus Borealisen ondorengoa izanez, oraindela milurteko asko, ia-ia gaur egungo itxurarekinagertu zen. “Cinologos” delakoen arabera, otsoboreala Spitz arraza guztien arbasoa da (belarrizuzenak eta buztana makurturik).Bere izena, Samoyedoen tribu nomadatik dator.Haiek, Siberiako mongoliarrak dira. Ehizari etaarrantzari ekin ohi zioten eta etengabe ItsasoZuria eta Yenisei Ibaiaren artean ibiltzen ziren.Iparraldeko biztanle hauek, beren txakurrekinberen bizitza partekatzen zituzten: Itsas txakurrak

eta mortsak ehizatu ohi zituzten, trineoei tira egiten zieten, onda-sunak zaintzen zituzten eta artzain-txakur bezala lan egiten zuten,izan ere, Samoyedoen herriak elur-oreinen abeltzaintza haragialortzeko, praktikatu ohi zuen. Beren txakurrek artaldeak gidatu etazaindu ohi zituzten.1880. urtean Poloetako esplorazio batzuengatik, Europan,Europako iparraldeko arrazek interes handia sorrarazi zuten. 1889.urtean, Robert Scott Ingalaterrako esploratzaileak lehenengo aleakIngalaterrara eraman zituen. Hurrengo urtean ale batzuk inportatuzituzten, eta haiekin benetako hazkuntza eta aukeraketa hasi zen.II Mundu Gerra ondoren bere edertasunari eta jatortasunari esker,ospe bihurtu zen. Elurpean lo egiteko, barau luzeak egiteko etabalore nutritiborik eza duen janaria jateko ohitura dituenez ez dazorrotzik bere elikadurarekin Bere dieta idealan 300 gr haragi eta150 gr arroza barazkiekin dago, baina edozein mota janari onar-tzen du: bai etxekoa bai jaki ontziratua (hezurrak izan ezik).

SAMOYEDOA

Dandie Dinmonta txakur txikia da, beregorputza luzea da ete bere begirada

oso adierazkorra. Ororen gainetik Terrierdesberdin bat da: maitetsu,sensibera,mainontza, eztitsu, jostalaria…Bere ileak eta gorputza luzangak nor-tsun liluragarria ematen diote , izan ere,bere ilea eta Eskoziako Terrierraren ileabaino leunagoa da, gainera bere begiengainetik tupe barregarria erortzen zaio.Bere burua handia eta biribila da.Dandie konpainia-txakur bat oso prezia-tua da, bere izaera alaitsuagatik eta betetamaina txikiagatik: 20cm-tik 25 cm-ra

bitarteko tamaina du,eta zortzi kg pisatzendu. Bere buru handiagogorki eginda dagobaina neurrigabeaez da. Bere giharrakoso garaturik daude,barailetan batez ere.Bere bekokia kon-kortua dago eta bereburua, ile zetatsuezeta oso leunak estali-ta dago. Ile-xerloak ahalik eta argien izanbehar dira. Masailak pixkanaka-pixkanaka

leuntzen dira mutursendo eta zakonara arte,hau ilez estalita dagobaina burezurraren ileabaino ilunagoak dira.Bere begiek, banaturik,handiak eta biribilak, ilu-nak, begirada malekonia-tsua eta adimentsuaadierazten dute.

Historia apur batBere belarri zintzilikariakpuntan leuntzen dira(7cm-tik 10cm-ra bitarte-ko tamaina dute) etahaien kolorea eta man-tuarena harmonizatzenda. Alearen kolorea piper-beltza bada, belarriak ileleunez, eta ilunez estalirikegon behar dira.Txakurraren kolorea zia-pea bada, belarrien kolo-rea gorputzarena bainoilunagoa izango da, bainainoiz ez da beltza izango.Dena den, ale guztiek ile

argien marra bat, tupearen ehundur berdi-nez, eduki behar dute. Txakurrak urte batedo bi urte eduki arte, marra hori ez daagertzen. Bere ilajean ile gogorrak ile leu-nekin nahasten dira. Bere kolorea piper-beltza edo ziapea da. Txakur honek, ia-iabeti bularran ile-xerlo zuri bat dauka etaale batzuek hatz zuriak dituzte. Denaden, oinak zeharo zuriak badira akatsa-tzat hartzen dituzte. Azkazalak ilunak dira.Dandie Dinmonta orain dela 200 urte jaiozela, arratoien ehiztari-txakurra izan zen.Dirudienez Cairn-a eta Border Terrierarenarteko gurutzatzearen fruitua da.Eskoziako mugan zehar bizi ziren ijitonomaden taldeek gurutzatze hauek eginzituzten, txakurrak ehiza egiteko beharzituztelako.Aditu batzuek esaten dutegurutzatze hauetan Skie-aren odola ager-tu zela eta hau zela kausa bere hankakhain motzak zirela. Birminghanan,1879.urtean lehenengo aldiz, erakusketabatean ale batzuk aurkeztu ziren bainaepaileak, sasikumetzat hartu ondoren, ezzituen onartu. Handik aurrera hazleek etaamateurrek interes handiagoa arrazan etabere jatorrian jarri zituzten.Otterhoundaren odola etaBedlingtonarena sartu zuten, gaur egungoDandie Dinmonta lortzeko arte. Azkenmendean zehar bere itxura ez da aldatu.

DANDIE-DINMONT-A

Page 16: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

30EH 43Zk.

31EH 43Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O P

ERRE

TXIK

OAK

EUSK

ALHE

RRIK

O Z

UHAI

XKAK

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: zuhaixka, altue-ran 2 m ingurukoa, (6 m-rainokoa kultiboan); zurtoinak oso

adartsuak eta nahaspilatsuak, haien azala arre-gri-seska eta arantzak kolore gorriskakoak. Hostoaklarrukarak, lustredunak, 2-4 cm, eliptiko eta oboba-tu-eliptiko bitartekoak, ertzean krenatu-dentatuak;glabroak edo pitin bat iledunak azpialdean gazte-tan, txorten laburra. Loreak 7-8 mm diametroan,zima korinbiformeetan ugari. Fruituak 5-7 mm-koak, laranjakolore bizikoak. LORATZE: apiriletik ekainera bitartean loratzen daeta fruituak irailetik aurrera heltzen dira, udazkene-an eta ia negu osoan zehar arbola gainean irau-nez.HABITATA ETA HEDAPENA: berez Europakohego-ekialdekoa eta Asiako mendebaldekoa da;ornamentazioan kultibatua izaki, sarri bihurtzen dabasati heskai, sastrakadi eta areketan. Berdin ger-tatzen zaio genero bereko beste bati, Pyracanthaangustifolia Schneid., honen hostoak estuagoak

dira, azpialdean tomentudunak eta fruituak horiak.

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaixka edo zuhaitz txikia, altueran 7 m arte-koa, adar bihurriak dituena, egonik haietakogazteenak ilaun hauskara edo horiz estalita.Hostoak 5-10 x 3,5-7,5 cm-koak, obatuak edobiribilduak, berdeak gainaldetik, hauskarra-tomentudunak azpialdetik txortenlaburrak.Loreak handiak, diametroan 4-5 cm, edukizsepalo foliazeoak, luzatuak, eta petalo subor-bikularrak, zuriak edo arrosak; obulutegiainferoa. Fruitua biribildua edo piriformea,horia, adasketako ilaun kotoikara bera daukagainean, igurtzean malutatan askatzen dena;oso usaintsua da eta bere zaporea latza; frui-tuaren mamia belztu egiten da airearekin kon-taktuan.LORATZE: martxotik maiatzera loratzen daeta irasagarrak irailean heltzen dira.

HABITATA ETAHEDAPENA: jato-rriz Asiako erdialdeeta hego-ekialde-koa izaki, aspalditikda kultibatuaMediterraneoarenarro guztian fruituakaprobetxatzeko.Haiekin egiten damenbrilo-dultzea,ezaugarri astrigenteak dituena;arropa artean ere gordetzen dira,ematen duten usain atseginagatik.Bere kultiboa beheraka doa EuskalHerrian eta aldizka bertakotua ikusdaiteke heskaietan, erreka eta aze-kien bazterretan.

PPYYRRAACCAANNTTHHAA CCOOCCIINNEEAADESKRIBAPENA: gibelzuri orrizabala osoperretxiku handia da. Txapelak 5 cm-raino-ko diametroa du. Hasieran ganbila da etagero laundua, inbutu formakoa. Txapelekoertza biribilkatua du, eta azala zimurra etamatea, hasieran kolore zuri-zikinekoa etagero okre-zuria. Orriak lodiak, ez oso her-tsiak eta adnatu edo dekurrenteak dira,hasieran zuriskak baina gero okreskak, etaaskotan herdoil koloreko orbanak ditu.Hanka lodi, motz, bete eta gogorra du, kolo-re zuri-matekoa.Esporak ia esferikoak dira, kolore zuri-kre-makoak, eta apaindura amiloide erdi-sare-tuak. Russula chloroides eta Russula pseu-dodelica espezieek ere antz handia dute,baina lehenaren orriak mehe eta hertsiago-ak dira eta islada urdin berdea dute, perre-txiku ttikiagoa da gainera eta hanka mehea-goa du. Bigarrenaren orriak horiskagoak dira eta txapelekoazala zuriskagoa eta ez hain zimurtua. Horrezaz gain, ezauga-rri mikroskopiko desberdinak dituzte. Esporak esferikoak edo elipsoidalak dira eta apaindura amiloi-deak dituzte (yodo disoluzio tantaz bustiz gero urdindu egitendenari deitzen zaio “amiloide”). Azkenik, denak arbolen sus-traien sinbiomteak dira. Russula generoak 350 espezie inguru

ditu eta barietate eta forma pila. Oso genero inportantea da,Euskal Herrian ugari eta preziatu baita eta hauetako batzuk janere egiten dira, gibelkiak eta gibelurdinak izenez ezagutzen dire-nak alegia.HABITATA: gibel zuri orrizabala udan eta udazkenean atera-tzen da, bai hostozabal eta bai koniferoen basoetan.JANGARRITASUNA: jangarri txarra da, botatzekoa.

DESKRIBAPENA: gibeliun orrizabalaoso handia da. Bere txapelak 20 cm-rai-noko diametroa du. Hasieran ganbila da,baina gero laundua, erdialdean sartuaeta ertza biribilkatua. Txapeleko azalamatea da, balusatu antxekoa, batzuetanpitzatua, eta hasieran kolore zuriska du,gero ilundu egiten da kolore beltz-horia

hartuz eta azkenean beltziska. Orriakadnatuak, lodiak eta oso bakanak diraeta tarteka orriska asko dituzte.Hasieran krema-zuriak dira, eta igurtzizgero gorritu egiten dira, baina gero kolo-re gris-beltziska hartzen dute. Hankamotza, lodia, gogorra eta hasieran zuris-ka, baina iluntzeko eta bezteko joera du.

Esporak zuriak eta ia esferikoak diraeta apaindura amiloideak ditu, saretuantxak. Russulen arteko dozenerdi batespeziek antz handia dute, eta beztuere egiten dira, baina haiek denek orrihertsiagoak dituzte, beste ezaugarrimakro eta mikroskopikoen antzera.HABITATA: gibeliun orrizabala osoperretxiku arrunta da. Udan eta udaz-kenean ateratzen da, bai hostozabaleta bai koniferoen basoetan, bai kareeta bai silize-lurretan.JANGARRITASUNA: jangarria da,baina oso txarra. Hobe da uztea.Mamia trinkoa, gogorra eta zuria,baina ebakitzerakoan, zenbait minutupasa ondoren, gorri-ilunera aldatzenda, alea gaztea bada batez ere, etaberanduxeago asko bezten da. Zapore

geza eta fruta usaina du.Mikofagoek, hots, perretxikutara jatekoasmoz bakarrik joaten direnek, Russulagenerokoak bereizten jakinez gero, erra-za dute, zalantzarik gabe, Russula horijangarria denetz jakitea. Horretarakoaski da zati ttiki bat ahora eramatea.Mina bada ez jan.

GGIIBBEELLZZUURRII OORRRRIIZZAABBAALLAARussula delica

GGIIBBEELLIILLUUNN OORRRRIIZZAABBAALLAABoletus nigricans

IDENTIFIKAZIOAETA EZAUGA-RRIAK: zuhaixkaedo zuhaitza,altueran 6 m arte-koa. Hostoak 5-12 cm-koak, lan-tzeolatuak edoobobatuak,pubeszenteak,batzuetan glabro-ak gainaldean,

osoak edo serrulatuak puntaldean.Loreak handiak, diametroan 3-4cm, eta haien sepaloak 10-16 mm-koak, linear-triangeluarrak, petalo-ak zuriak. Fruitua biribildua edo piri-formea, 2-3 cm, arre-berdeska edo

gaztaina iluna, edukiz 5 hezurtxo barnean.Arbolan bildutako mizpirak latzak eta jane-zinak dira, eta uma-tzen eduki behar dirabigundu eta zapore gozo azidulua hartuarte.HABITATA ETA HEDAPENA: Asiako men-debaldekoa eta Europako hego-ekialdekoajatorriz, aspalditik kultibatu izan da, gaurgaltzen ari bada ere. Bere egurra gogorraeta zalua da eta makilak egiteko erabiltzenda. Nahiko sarri azaltzen da basati bihur-tuta heskai eta erriberetan, batez ere isu-rialde kantauriarrean.Mizpira izenarekin familia honetako bestearbola baten fruitu hori batzuk saltzen dira,Eriobotrya japonica Lindley, “Japoniako miz-pira” izenaz ezaguna, nahiz eta jatorriz Txi-nakoa izan.

MMIIZZPPIIRROONNDDOOAA Mesplius germanica

IIRRAASSAAGGAARRRROONNDDOOAA Cydonia oblonga

Page 17: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

32EH 43Zk.

33EH 43Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OLA

NDAR

E DI

KOTIL

EDON

EOAK

EUSK

ALHE

RRIK

O LA

NDAR

E DI

KOTIL

EDON

EOAK

DESKRIBAPENA: baratxuri belarra itxura ederre-ko gurutziferoa da, lore zuri eta fruitu luzeskarekin.Bere hostoek, nahiko handiak.LORALDIA: apiriletik ekainera loratzen da.HABITATA: lekuetako itzal eta umeltasunkondizioak isladatzen dituzte, Kantaurikobaso eta zelai nitrogenatuetakoak hazten da.OHARRAK: eskuetan lauskitu ezkero, baratxuriusaia zabaltzen du. Normalean freskoa jaten da,entsaladan, vitamina guztiak aprobetxatzeko.Bere ura, edo landarea zehatua, oso onak dirazauriak sendatzeko.

DESKRIBAPENA: erra-za da ezagutzeko legal

txiki batek inguratzen dituen lorezuri eta bihotz itxura duten fruituen-gatik. LORALDIA: apiriletik ekaineraloratzen da.HABITATA: Thlaspi arvense ugariada bide, kuneta eta zelai ertzetan,hegoaldean batez ere.

DESKRIBAPENA: zurtoinak: 10-60 cm-kogaraiera. Tenteak.Hostoak oinaldekoak errosetan bilduak, zatituak.Goialdekoak gezi-formakoak eta zurtoin-besarka-tzaileak.Loreak: petalo zuriak, sepaloak halako bi luzeko-ak.Fruitua: 6-9 mm-koa, zapaldua, triangeluar bihotz-

formakoa, artzain-zakuaren formakoa.LORALDIA: otsailetik urrira loratzen da.HABITATA: lur landuak eta bide-ertzak. OHARRAK: espezie oso ugaria, oso erraza identifikatzeko, ia urteosoan loratua ikus dezakegun artzain-zakua Capsella bursa-pasto-ris, kolore zuriko lore txiki eta itxura triangeluarra duten fruitu tipiko-ekin. C bitaminan oso aberatsa den espeziea da, eta entsaladan jangenerzake.

DESKRIBAPENA: bere loreek, kolore hori osobizidunak, kolore asko ematen die egoten denlekuei, eta ziaoea ematehn duten fruitu luzes-kak dituzte.LORALDIA: apiriletik urrira loratzen da.HABITATA: basa ziapea gure soroetan askoagertzen den belar txarra da. OHARRAK: XIIIgarren mendetik dator hazihauek ozpin edo mostoarekin nahastu ondorenlortzen den orea sal-tsakari bezala erabiltzekoohitura. Gaur egun asko erabiltzen da ziapea,duen zapore onarengatik eta dosi txikietanhartu ezkero liseriketan laguntzen duelako.

BASA-ZAIPEASinapsis arvensis

DESKRIBAPENA: erejantxoa, ile sacares estalirikolandarea da, fruitu nolabait bereziak ematen dituztenlore zuri edo horiekin. Fruitu hauek luzeskak dira,eta segmentuetan, kunder modura, banatzen dituz-ten konstrikzio ugariekin, piku luze baten bukatuz.LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzen da.

HABITATA: lur umeletan , baita urez beterikoetanere, bai giro ozpel, bai kostaldekoetan, gurutziferazenbait espezie oso konkretuak aurkitu ditzakegu.

ERREJANTXOARaphanus raphanistrum

THLASPI ARVENSE

ARTZAIN-ZAKUACapsella bursa-pastoris

DESKRIBAPENA: Corydalis cavak erreserbako substantziak gordetzendituen tuberkulu bat du. Tuberkulu honi esker udaberrian azkar loratzen da,normalean oinetan bizitzeko lekua uzten dizkien pagoak hostoz estali bainolehen.Loreak: 2-4 cm-ko mordoskak, biribilduak edo arrautza-formakoak, bakarkazein binaka, gehienetan eseriak eta inbolukruz hornituak. Korola gehiene-tan purpura-gorriska edo arrosa.TAMAINA: zurtoinak 10-30 cmLORALDIA: apiriletik urrira. Loratzen daHABITATA: belarkiak, muinoak.

DESKRIBAPENA: ile erresumingarriz estalita dagoen 30-150 cm-ko landarea. Hosto opo-satuak ditu, obalatuak edo zertxobait bihotz itxuradunak eta etzea zakartasunez ematenda eta haziak indar handiz jaurtikiak izaten dira.LORALDIA: martxotik ekainera loratzen da. HABITATA: belardiak, sastrakadiak eta baso soilduak. BANAKETA: Europoa osoa.

CORDALIS CAVA

BIOLETA RIVINIANA

BARATXURI BELARRAAllliaria petiolata

Page 18: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

34EH43Zk.

35EH 43Zk.

batetik biztanleek ingurune babestu behar zuteneta horretarako biztanleei konturatzen lagunduko zieten etabeste aldetik bizibide alternatiboak garatzeko behartasunahaiengan sortu nahi zuten. Proiektuak fruituak emateari ekindizkio. Arrantzaleek beraiek Danjugango kostaldean santutagibatzuk ezarri dituzte, leku hauetan arrantza egitea guztizdebekatuta dago. Gero, alde neutral bat egin dute, arrantzara-ko kanabera baten bidez bakarrik arrantza egiteko.Harrapaketak handiagotu direla ematen du. Baina Coral Cay-en ikasketek momentuz, teoria hau ez dute baieztatu. Bere kanpamentua -hondartzaren ondoan dagoena-, soro-ikasketak egiteko zentru bihurtu da. Hemen, ikasleek eta kon-tserbazionistek alokamenduak aurkitzen dituzte.Komunitatearen arteko lanak jarraitzen du eta Bulata etaSipalay gainean muino gorrietan dauden baso-berritzerakoprestakuntza hasi da.Nazional-ezkalaz, proiektua oso garrantzitsua ez izan arren,Filipinetako beste natural-guneek eredutzat har lezakete,honela herriko ekonomia hobe lezakete. Duela gutxi arte, Sipalay-en hoteleko eskaintza bakarra zego-en -Bulatako hegoaldetik 10 km-ra-. Honela bisitariari Bulay-Danjugan alokatzea asko kostatzenzitzaion.Duela gutxi, Bulatan hotel txiki berribat inauguratua izan da. Beste irlabatetan dagoen beste hotel batek -Danjuanen ondoan-, oso goiz bereateak irekiko ditu.Hotel biek, haien eraketagatik,ingurunea ez ezik PRRCFI-arenarauak ere errespetatzen dituzte.Bulata arrantza herriska izan arren,

alaia eta erosoa da, baina bisitariak oihanaren surrumurruekinbakarrik gozatu nahi baditu inor gabeko irletara joan besterikez du egin behar . Txalupaz Danjuganerantz hurbiltzean,hegaztien kantuak eta intsektuen burrunbak nahasten dira, sin-fonia bitxia, hain zuzen ere. Gauez sinfonia hau desagertzenda eta bere lekuan igelen korroak entzuten dira, batera ipurtar-gien argiak-izpi gori ñimiñoak- izarrekin nahasten dira.

Interes datuak

Kokapena: Beltzetako hegoekialdeko kostaldetako 3 km-tik,Bulata herriskaren aurrean eta Bakolod-eko hegoaldeko 150km-ra (probintziaren hirigunea).Klima: Azarotik maiatzera arte lehorteak dirau. Ekainetik urri-ra edo azarora arte euriteak. Eguneko tenperaturak urtarrileanedo otsailean hotzagoak dira -30ºC- eta maiatzean 34-36ºCarte ailega daitezke. Itsas haize gozoak gau hotzak lortzenditu. Hezetasuna beti handia da -%80-%90-.Noiz joan: Urteko sasoirik onena lehorra da. Euritean eguneguzkitsuak izan daitezke, baina ekaitzak oso ugariak izatendirenez, azkenean egun batzuez irla blokeatua geratzen da.

Sarbideak: Manila-tikBacolod-erantz egunerohegaldiak egiten dituzte.Bacolod-etik Sipalay-erantzmaizko autobus-zerbitzuakdaude -Bulata-tik pasatuz-.Agian Kabankalan-en autobu-saz aldatu behar izango duzu.Zebú-tik Bakolod-erantz heganegin dezakezu eta ferry azka-rra hartu Dumaguete-ra arte-Beltzeetako hegoekialdean-.Hortik autobus bat har dezake-zu Kabankalan-era arte etabeste autobus bat Sipalay-era

joateko. Danjugan Uhartera ailegatzeko, Bulatan txalupa balaloka dezakezu.Baimenak: Filipinetako Baso Tropikal eta ArrezifeenKontserbaziorako Fundazioan -Bakolod-en- lor ditzakezu.Ekipoa: Senderismorako oinetakoa, bainujantzia. Urpean igeriegiteko ekipoa eta urpekaritzarako (ezinezkoa da alokatzeaBulatan), belzteko krema, eta intsektizidaZerbitzuak: Bulatan eta Sipalay-en ostatua, Bulatan txalipaaloka daiteke. Danjugan-en bideska batzuk daude.Naturaren behaketa: Ekialdeko pigargoak, zaguzar fruitujale-ak, oihaneko hegazti batzuk, landaredi kalzikoak, mangladiak,itsas dortokak, eta arrezifeetan arrain eta koral asko.

MUN

DUKO

UHAR

TEAK

MUN

DUKO

UHAR

TEAK

Danjugan uhartea oso txikia da, ia 1´5km-koluzera eta 500m-ko zabalera. Dena den, han-

txe baso trinkoa dago, zein karekizko muino alda-patsuetan zehar hazten baitu, gainera bost aintzi-ra -mangladiz inguratuak-, koba batzuk eta hon-dartzak.Basoan eta mangladietan 68 hegazti mota daude( gehiegi da, izan ere irla oso txikia da), nektarjaten duten hegazti ñimiñoetatik, ekialdeko pigargopare bi arte -hauek urtero Typhoon Beach gaine-an altxatzen den zuhaitz batean habia egiten dute-. Habia ada-rrezko egitura zakar batean datza. Oihanean eta kobetan zagu-zar fruitujale eta intsektiboro mota asko bizi dira, baita dortola

berdeak eta Karei dorkokak ere.Koralezko arrezifeetan egin zituzten ikasketek, 240 koral mota(450 dira herrialde honetako koralezko espezie guztiak) 72 gene-rotan banaturik eta 239 arrain mota daudela baiestatzen dute.Irla ez dago ukitu gabe, oihanaren zati bat moztuta izan da, etaarrezifeek dinamitarekin eta zianuroarekin arrantza egiteagatik,kalteak jaso dituzte.Hau 1980.urtean gertatu zen, herriko harro-bi baten itxierak langabezi asko eragin zuenean eta dinamita etazianuro baten uharra komunitatearen gainean erori zen. Bi tifoibeldurgarriek ere izugarrizko kalteak eragin zituzten. Izan ere,lohia itsasoan erori zen. Osterantzean, arrainen populazioagutxitzen da, alde batetik arrantza-enpresa kanpotarren sarbi-deagatik eta beste aldetik, herriko arrantzaleek egiten dituztenahaleginagatik eguneroko mantenua lortzeko.

Danjugan-en eta bere inguruan egiten diren ahaleginakkontserbazioa lortzeko.

1995.urtean Filipinetako Baso Tropikal eta ArrezifeenKontserbaziorako Fundazioak (PRRCFI) sortu berriko gobernu-ko fundazioa, Bacolod-en (Beltzetako iparraldeko hiriburua)kokatuta. Wordl Land Trust-en laguntzarekin irla erosi zuen.Egun horretatik PRRCFI-k kontserbaziorako programa zorrotzeta eraginkorra hasi zuen. Danjuganeko esparrua berrezaritzekoeta herriko arrantzaleen bizmodua hobetzeko.Programaren lehengo fasea flora eta faunaren inbentarioarenprestaketan zetzan. Horretarako kanpoaldeko eta Filipinetakozientifiko talde batek Lurreko espazioa ikasi zuten eta Coral Cay-k -talde britaniar batek- inguruetako arrezifeen mapa egin zuten.Ikasketak beste iniziatiba batzuekin osatuak izan ziren, alde

DANJUGAN UHARTEABeltzeetakohegoekialdekokostaldearenaurreankokaturik,Filipinakuharteetan, irlatxiki haubenetako bitxiada, alde batetikbere inguruan

koral-hezia dagoelako eta beste aldetik,oihanez guztiz estalita dagoelako etaanimalia basati asko dituelako. Nahizeta 80ko hamarkadan inguru-kaltehandiak jasaten hasi, 90ekohamarkadaren erditik kontserbazio-programa garrantzitsu batean sartutadago eta honek inguru babestua izateraeraman du.

DANJUGAN UHARTEA

Page 19: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

36EH 43Zk.

37EH 43Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

OIN

TSEK

TUAK

MUN

DUKO

KO

RAL

UGAR

RIET

AKO

MERU

AK

EZAUGARRIAK: buru handia dute, begi konposatupare batek ia osorik betetzen dutena; begi hauek osogaratuak daude (30.000 omatidio baino gehiagodituzte) eta haiei eskerrak ikaragarrizko doitasunezhaien harrapakinak.Pausaturik daudenean, hegalak elkartuta eta zut, edomakurturik eta atzerantz luzaturik izaten dituzte,Anisopteroek ,ordea, banaturik eta gutxi gorabeheraalboetara luzaturik.Kurioski, hegaldian zain bere aldetik higitzen dute(hau nahiko aparta da intsektuen munduan, bilakae-raren ondorioz hegaz-aparatuaren sinkronizapen ezinhobea erdietsi dutenez) eta hamaika akrobazia egitendituzte: maniobra azkarrak, norabidea aldatu, eta,baita ere, atzerantz hegaldatu.TAMAINA: 3 centimetro luze da.

BIOLOGIA: txitxibururduntzi uretan bizi dira haien bizitzarenlehen aldietan. Larba direnean trakeetako zakatzen bidezhartzen dute arnasa, haragijaleak dira eta ahoko aparatu oso

berezia dute, bertan mozorro izeneko ezpain batbaitute, kizkurturik dagoenean buruaren beheal-dea esaltzen duena, eta luzaturik dagoenean luze-era bikoitza lort dezakeena.Mozorro hau doitasunez jaurtiz atzematen ituzteharrapakinak, gehienetan intsektuak edo, baitaere, arraintxoak eta zapaburuak.ELIKADURA: benetan ase ezinak dira, baina osoonuragarriak intsektu kaltegarrien populazioa heinegokien artean gordearatzen bait dute. Euliak eta eltxoak hegaldia bitartean haien gaine-ra oldarturik, haien hanka zorrotzen artean harra-

poatzen dituzte.HABITATA: ohiz gure ibai eta hidoetako inguruetan hegazegiten topa ditzakegunak.

EZAUGARRIAK: Pholidoptera griseoaptera gorputz marroiiluna, antena luzeak eta hegalik ez edukitzeagatik bereizten da. Tamaina ertain izaten dira, eta atzeko hankak oso haziak dituztejauzi egiteko.Bere burua babesteko hainbat sistima erabiltzen ditu: atzekohanken giltz bat nahita galdu, bere bizi-inguruari egokituriko kolo-rapena.Animalia jauzkariak dira, eta hegalez baliatzen dira planeatuz

jauzia luzeagotzeko. Arrak eta emeak bereizteko azkenhauek sabelaren atzekaldean duten obiskapto luze.TAMAINA: 1,5-1,7 zentimetro luze da.BIOLOGIA: oropteroek sexu bereiztuak dituzte.Emearen ugalketa-aparatuak bi obario ditu eta arrare-nak bi testikulu. Akoplamenduan arrak zuzenean sar-tzen ditu espermatozoideak emearen bide genitaletaneta bigarrenak arrautza handi eta luzeak jartzen dituzoruan.ELIKADURA: belarrak edo bestelako landareak jatendituzte.HABITATA: belardi eta basoen bizi da.

KIRKIRRAK, MATXINSALTOAK ETA TXITXIBURDUNTXIAK

COENAGRION PUELLA

PHOLIDOPTERA GRISEOAPTERA

NOLA EZAGUTU? Zizta luzekomeroa (Epinephelus longispinis) gor-putz luze, sendo eta kolore aldaga-rrikoa edukitzeagatik bereizten da,nahiz eta nabar argia izan, beresabel aldean batez ere eta bere atzealdean izpil nabarrak ditu, burutikbere gorputz erdiraino; bere atzealdean, izpil hauek luzatu egiten diraeta lerrotan bihurturik. Lerro marroiiluna bere gorputzaren atzean duere, eta arrain askok izpil marroi ilunbat dute bere eskardako lehen take-tetan edota beste izpil bat berdinalehenengo taket bigunetan, bereeskardan daudenak ere. Bere bula-rreko hegalak pintarnak marroiak dituzte,beste hegaletan ia ikus ezinak direnak, hainzuzen ere. Bakarrik, kaudal hegalean,nabar iluna dena, pintarna argi batzuk ikusditzakegu. Bere burua eta ahoa handiakdira eta bere ormazan taket indartsu batdu. TAMAINA: 55 zentimetroak eta 3 kiloak lortu ditzake. BIOLOGIA: Arrain geldoa da, oso jangalea eta gaba gustoko

duena. Egunean zehar zartadura eta koralekokobazuloetan ezkutaturik dihardu eta gabeanzehar elikagai bila dijoa, arrain eta oskordunakosatzen dute bereziki. BIZI TOKIA: Helduak ugarrietako lokatz sako-netan bizi dira, Gazteak, algengatik estalitakdauden harkaitzetan edo koral hiletan, 25-30

metroko sakontasun bitartean, aldiz. BANAKETA: Bere banaketa oso zabala da, Indiako ozeanoaneta Itsas Nausiaren mendebaldean aurki dezakegu.

NOLA EZAGUTU? Kabra meroa (Epinephelus adscensionis)gorputz luze, buru eta aho handia ditu. Bere kolorea oso naba-rra da, baina orlegia da argiena, nahiz eta pintarna gorri eta

beltz ugari eduki horrek sakon harkaitztuetan ezkutatzeaerrezten dio. Bere begi handien atzean izpil ilun bat du.Bere eskardaren oinarrian beste bi izpil beltz ditu ere etabaita bere ipurdiko txortenean ere. Bere hegal guztiak pin-tarna gorri eta beltzekin josiak daude. TAMAINA: 30-60 zentimetro eta 1-4 kilo bitartean ditu. BIOLOGIA: Arrain fidakorra eta jakingura handikoa da.Gazteak itsas zabalguneetan eta bazter harkaitztuetanbizi dira, handiak eta zaharrak ur sakonak nahiago dituz-te, ordea. BIZI TOKIA: Arkaitz sakonak, 2-40 metro bitartean dau-denak. BANAKETA: Ozeano Atlantikoan aurki dezakegu, Azoresugartetik Buena Esperanza sudafrikar itsas muturreraino.Atlantiko mendebaldeko ugarteetan, Cabo Verde,

Ascensión, Santa Elena, Santo Tomé eta abar bezala. Espeziehau Santa Elenako arrantzaleen artean gustokoena da, 90%harrapaketak errepresentatzen du sakoneko arrainen artean.

URREKARA IZPILEKO MEROAEpinephelus longispinis

KABRA MENOAEpinephelus adcensionis

Page 20: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

38EH 43Zk.

39EH 43Zk.

DESKRIBAPENA: lurrazpia errizomakditu. Hosto obatuak, azalera zimurrekoak,iledun edo ilelatzak eta margo ugaridunak(berde ilun, larrosa, metalizatua, granatea,etab.). arrosa-koloreko loreak ditu, multzotente txikietan.Barietateak: barietate eta azpibarietateugati dago, batipat Lorategi Botanikoetansortuak. Denen ezaugarri nabarmenahostoetako margo deigarrien nahastea da.Begonia rex “Merry Chrismas”: larrosa,berde eta marroia.Begonia rex “Silver Queen”: berde argiaeta metalizatuak.Begonia rex “Her Majesty”: marroi etalarua.Begonia rex “Yuletide”: larrosa, laru etamarroia.JATORRIA: Australasia. Begonia izena, Michel Bégon (1638-1710) botanikari eta Kanadako frantziar koloniako gobernadore-ari zor zaio.ZAINKETA:Argia: argitasun handia atsegin du. Beraz, etxeko toki argitsue-nean jarri, eguzkia zuzenean izan gabe. Pixkanaka toki ilunxea-goetara ere ohitzen da.Tenperatura: etxe barruko ohizko tenperaturatan ondo bizi da.Negu partean 13ºC-tik behera sekula ez eduki.Ureztaketa: lurra heze mantentzea garrantzitsua da. Udan lurra-zala lehortu ahala ureztatu. Neguan ur gutxi behar du, baldin etatoki bero-beroan ez badago. Inguruko airea ihinztatu, baina hos-toak zuzenean sekula ez.Ongarriketa: sasoi aktiboan ureztaketa-urari ongarri likidoagehitu, baina oso dosi txikia.Ugalketa: hosto-zatiekin aldaska edo eskejeak egin, maiatzeanedo ekainean. Udaberrian lorapotea edo lurra aldatzean, landa-

re batzuk zati daitezke.GAITZAK ETA IZURRITEAK: Botritisa: ontto honek, hostoak zimurtu eta usteldu egiten ditu.Lurra edo ingurua hezeegia denaren adierazle. Toki lehorragoraeraman, gutxiago ureztatu, erasotako hostoak ebaki eta kendu.Mildiua eta gainerako onttoak: gutxi aireztatutako inguruansortzen dira. Erasotako zatiak ebaki eta kendu eta toki egokiraeraman.Armiarma gorria: izerdia zurrupatuz, hostoak horiztatu, zimeldueta eroriarazi egiten ditu. Malathionez tratatu.SEKRETUAK ETA KOKAPENA:Hostoen kokapena orekatzeko, noizbehinka lorapotea giratu.Hostoak berak sekula ez ihinztatu edo busti, gaitzak segituanerasoko lioke eta.Toki bero eta lehorrak ez ditu atsegin.Ugalketa-sistema arraro samarra denez, saiatzeak merezi du.Udaberriro lurra berritu, bestela zeharo zarpaildu eta desitxura-tzen da eta.Ingurua heze mantentzeko, lurrazalean goroldioa jarri ohi da.Hau ere urtero berritu.

TRO

PIKA

LLA

NDAR

EAK

BEGONIA REX

EUSK

ALHE

RRIK

O U

GAZT

UNAK

NOLA EZAGUTU: ekialdeko ur-arra-toia eta mendebaldeko ur-arratoia osoantzekoak dira. Ekialdeko ur-arratoiak,ordea, txikiagoak ditu gorputz-tamainaeta buztana. Kolore erabat aldakorradu, hasi arre-horixkatik eta beltzabitarteraino. Ohiko ur-arratoiak ezbezala, hainbat ñabardura horixkaurre-kolore ageri du buruan. Ile arte-an ezkutatuta izan ohi ditu belarriak.Buru biribila dauka, muturra kamu-tsa eta buztana laburra. TAMAINA: burua eta gorputza,12,5-22 cm. Buztana, 4,5-13 cm.Pisua, 78-120 gr.BIOLOGIA: eguneko nahiz gauekojarduna dagozkio. Igerilari eta urpe-kari ezinago trebea da. Galeria-sis-tema zabalak zulatzen ditu lurraza-letik oso hurbil; hain hurbil, non lur-zorua konkortu egiten baita maizeta aise asma baitaiteke nondik-nora dabilen. Tartetik tartera azale-an pilatzen du lurra, satorrak antzo.Espezie honek bi mota ekologikobereizi hartzen ditu bere baitan:Frantzia iparraldeko populazioak, ure-tako ohiturak dituztenak zeharo eta ur-arratoi arruntaren oso antzekoak dire-nak; eta, gainerako populazioetakoak,Iberiar Penintsulakoak eta Frantziahegoaldekoak kasu, ohitura lehorreko-agoak eta lurpekoagoak dituztenak eta

lursaguen oso antze-koak direnak, halanola Euskadin bizi denmendebaldeko ur-arratoia. Martxotik urri-

ra bitartean dagokio ugalketa-garaia.Emeek 2-9 kume inguru izaten dituzte,21 eguneko sabelaldiaren ostean; hila-beteren barruan beregain bilakatzenzaizkie. Ugaztun ugalkorra da oso,urtean hiruzpalau kumaldi izan ditzake-ena. ELIKADURA: belarra (gramineoak edo

lastodunak eta leguminosoak edolekadunak). Espezie honek ezpainenbidez itxi dezake aho-barrunbea, hortzkarraskarien atzetik, eta ondorioz lan-dareak karraska ditzake urpean mur-gilduta dagoenean.HABITATA: ur-ibilguen ertzean biziohi da, landaredi sarriaz horniturikoe-tan; baita ur-inguruneetako larre-belardi hezeetan. Euskal AutonomiaErkidegoko ipar-ekialdeko eta ipar-mendebaldeko muturretan ageri da(Karrantza haraneko larre-belardietaneta Bidasoaren itsas-bokaletik hurbildauden belardietan).

NOLA EZAGUTU: etxe-saguaren subespezie-tzat jo izan da luzaroan landa-sagua, kanpoal-deko itxura oso antzekoa baitute. Halere, elka-rrekiko zertzelada bereizgarriak dituzte, buztanaesate baterako. Landa-saguak isats txikiadauka, etxe-saguarenaren aldean; kolore arre-olibakara ageri du bizkarraldea eta beheko alde-ak ia-ia zurixkak ditu. Etxe-saguaren garezurrakplaka zigomatiko bat dauka, aurre-profilzuzena ageri duena; landa-saguarenplaka zigomatikoak, aldiz, profil biribil-dua du.TAMAINA: burua eta gorputza, 7,5-8cm. Buztana, 5,8-6,6 cm. Pisua, 14-18gr.BIOLOGIA: eremu agorretan bizitzeramoldatutako espeziea da. Etxe-saguakbaino aiseago aurre egiten dio egarria-ri. Halaber, lozorro-egoeran emandezake negu partea. Udaberrian ekitendio ugalketa-garaiari, udazkenera bitar-tean, nahiz eta jarduna bertan behera

eten ohi duen uztail eta abuztuko egunikberoenetan. Emeek 4-8 kume izaten dituzte20-23 egun inguruko sabelaldiaren ostean;hiru astetan ematen diete titia eta gero bere-gain bilakatzen dira. Sei aste betetakoanerdiesten dute sexu-heldutasuna. ELIKADURA: landareen zurtoin berriak,baiak, haziak, intsektuak…HABITATA: labore-lurrak, bertan beherautzitako olibadiak, ibaiertzak, sastrakadiak.

EKIALDEKO UR-ARRATOIAArvicola terrestis

LANDA SAGUAMus spretus

Page 21: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

40EH 43Zk.

NOLA EZAGUTU?: Katezko itsas sugea, gorputzmarroi ilunetik beltza izateraino, marrakin, kataiantzerakoak, hori argiak, sarritan interkonektatuaketa irregularrak. Euren begiak horiak dira ere. TAMAINA: Luzaeran 75 zentimetroak lortu ditza-ke, baina ohikoa izaten da 30-45 zentimetro bitar-tean edukitzea. BIOLOGIA: Espezie hau bere aktibitateak gauenaurrera eramaten ditu, kolorez azkar aldatzekoahalmena du. Geldoa da, hondar azpian bizi daedota sakonean eroritako koral bazterren artean.Itsas suge hau hermafrodita sinkronikoa da, hots,aldi berean bere arra eta emeko gonadak aktiboakizan ditzake, beraz, arra eta eme bezala jokatudezakete umatze garaian. BIZI TOKIA: Malda harkaitztuetan eta ur gardene-tako uharrietan bizi da, 3-15metro bitarteko sakontasunean.

BANAKETA: Bere banaketa unea Karibe itsasoada, Bermudas eta Bahamas ugarteak eta baitaBrasileko malda atlantikoan.

41EH 43Zk.

MUN

DUKO

ITSA

SSU

GEAK

EUSK

ALHE

RRIK

OLU

RHE

GAZT

IAK

DESKRIBAPENA: Arrak, bekokia, garondoa, bularra eta ipur-txuntxurra kolore hori-berdeska bizikoak ditu. Hegan doaneanikusten zaizkion hegaletako lerro deigarri biak ere kolore bereko-ak dira. Ugalgaraian agertzen duen jarrera berezia, nabarmenada; zuhaitz baten puntan kantuan dagoela, eta kantuari utzi gabe,hegalak astiro astinduz eta balantzaka hegan egiten du, saguza-harren antzera, azkenean zuhaitz berean edobesteren batean pausatuz. Bere kantua, giltzentalkak egiten duen soinu zorrotzaren antzekoada. Sexu bietan agertzen den kolore horiko ipur-txuntxur nabarmena ikusita berehala ezagutukodugu. TAMAINA: luzera: 11-11,5 cm. Hego-luzera: 23 cm. Pisua: 9-14 g.BIOLOGIA: Dirudienez, habia hemen egitendutenek, neguan eguraldi hobeagoko lurraldee-tara migratzen dute. Zenbait alek Gibraltarrekoitsasertea ere zeharkatzen dute negua Afrikareniparraldean igarotzeko.Iparraldeko populazioen parterik handienamigratzailea da, eta azaroan hauen presentzianabarmena izaten da gure itsasertzean. BatzukKantauri aldean pasatzen dute, uda, baina gutxienak dira. Apirilarenerdialdean habia enborretik urrun dauden adarretan egiten dute, eta3 edo 4 arrautza jartzen dituzte. Emea 13 edo 15 egunetan egongoda arrautzak berotzen, eta bien bitartean arrak ematen dio jaten.

Txitoak, 15 egun habian eman ondoren,hegan hasten dira, eta hurrengo hamar egu-netan helduek ematen diete jaten. Bikoteatxitoak egiten saiatuko da berriro ere. ELIKADURA: Soilik gramineoen, plantaineneta karduen hazi txikiz elikatzen direla esangenezake, baina urrian, ortuetara joaten dirabarazkien hazi bila, eta noizean behin, orno-gabe txikiak ere jaten dituzte.HABITATA: Espezie hau arrunta izaten daDonostian.

Urriagoa egiten da geografia menditsuagoa eta habitata basotsua-goa den heinean. Sakabanaturiko zuhaitzak eta zuhaixkak dituzteningurune irekietan aurkitzen da, eta bai baso-ertzetan eta argiunee-tan.

KATEZKO ITSAS SUGEAEchidna catenbata

DESKRIBAPENA: Txolarrearen antzeko hegazti mardulhonek graniboroen moko bereizgarria aurkezten du, sendoeta zabala. Bizkarra oliba-berdea da eta sabelaldea berde-horiska. Hankak eta buztana ilunagoak dira, eta hauenalboak horiz margotuta daude.Emeak lumaje hitsagoaagertzen du. Ezaugarri bereizgarrienak buztanaren oina etahegoen alboak apaintzen dituzten zerrenda horiak dira,hegan egiten duenean oraindik ikusgarriagoak baitira.TAMAINA: luzera: 13-14 cm. Hego-luzera: 25-27 cm. Pisua: 25-31 g.BIOLOGIA: Espezie sedentario horren udaberriko paseaapirilak edo martxoak aldera gertatzen da, eta udazkene-koa urrian edo azaroan. Bertako aleakezin dira benetako migratzailetzat hartu,elikagai bila abiatzen direnean oso ibil-bide laburrak burutzen baitituzte.Europako erdialdeko txorruek bide luze-agoari ekiten diote, eta urtearen arabe-ra, klima epelagoetara bideratutakomigrazioak burutzen dituztela esan dai-teke. Zuhaitzetako urkiletan egiten duhabia, eta, esaten denez, lehenengoerrunaldian koniferoak aukeratzen ditu,eta bigarrenean, berriz, hostozabalak.4-5 arrautza erruten ditu, eta emea 12-15 egunetako inkubazioan aritzen denbitartean, arrak elikagaiak eramangodizkio. Txitoak jaio eta gero, amakoraindik egun gutxi batzuk emango dituhabian, eta arrak familia osoarentzakoelikagaiak biltzen jarraituko du. 13-15egun igaro direnean, txitoek, hegaldi

traketsetan habiatik alde egingo dute.Familiaren batasuna uda osoan zeharmantentzen da, eta negua heltzerakoanbeste txolarreekin batera saldo handia-gotan bilduko dira hurrengo udaberriaarte.ELIKADURA: Graniboroak dira, etaberaz, haziz eta garauz elikatuko dira,Txitoak elikatzeko, paparrean bildudituzten elikagaiak berriro ere kanpora-tuko dituzte, erdiliserituta.HABITATA: Baso eta zuhaizti bakaneta-ko bazterretan bizi da,landa eta labore-lurretatik hurbil.Giza ingurunetik gertu dauden basoak eregogoko ditu.

TXIRRISKIL ARRUNTASerinus serinus

TXORRU ARRUNTACarduelis chloris

NOLA EZAGUTU?: Pintatutako itsassugea gorputz zuriduna baina marroiezzikindurik edukitzeagatik bereizten da, buru-tik buztaneraino. Bere azal likina ez du ezkatarik, baina muki-tasun ugari baten bitartez babestua dago.Mukintasuna poro mukin batzuk sortzendute, buruan eduki arren oso ikus ezinakdira, bi masail hezurretan bananduak dau-de. Hauek, aho oso handia, irtena eta arrai-la, ez du mingainik eta hagin indartsuakditu, euren punta zorrotzak atzerantz dituz-te eta ez daude bakarrik masail hezurretanbomerrean aurki ditzakegu baita ere. Eurenbegiak eta orkatz zabalguneak txikiak dira,azken hauek obal eran eta ia sumaezinak,azalaren makulak estaltzen bait dituzte.Bere azal likina ez du ezkatarik, baina muki-tasun ugari baten bitartez babestua dago.Mukintasuna poro mukin batzuk sortzen

dute, buruan eduki arren oso ikus ezinakdira, bi masail hezurretan bananduak dau-de. Hauek, aho oso handia, irtena eta arrai-la, ez du mingainik eta hagin indartsuakditu, euren punta zorrotzak atzerantz dituz-te eta ez daude bakarrik masail hezurretanbomerrean aurki ditzakegu baita ere. Eurenbegiak eta orkatz zabalguneak txikiak dira,azken hauek obal eran eta ia sumaezinak,azalaren makulak estaltzen bait dituzte.

TAMAINA: 68 zentime-troko luzaera lortu dezake.BIOLOGIA: Espezie haubere aktibitateak gauenaurrera eramaten ditu,kolorez azkar aldatzekoahalmena du. Geldoa da,hondar azpian bizi da edo-ta sakonean eroritako koralbazterren artean. Itsassuge hau hermafrodita sin-kronikoa da, hots, aldiberean bere arra eta eme-ko gonadak aktiboak izan

ditzake, beraz, arra eta eme bezala jokatudezakete umatze garaian. Itsas suge hau hermafrodita proterandrikada, hau da, jaiotzean denak arrak dira bai-na hazten diren neurrian eme bihurtzendira. Euren koskadak zauri oso mingarriakeragiten dute, ez bakarrik bere hagin zorro-tzak azalean sartu eta oso erraz ebatzendutelako, substantzia pozointsu bat dute-lako baizik eta, beraz berehala zauriakinfektatu egiten dira. Haginak bi glandulapozointsuekin harremanetan daude, berazbere jariatzea hagin guztiak busti egitenditu. BIZI TOKIA: Sakontasun gutxiko koral uha-rrietan bizi da, bazterretik 35-40 metrobitarteko sakontasuneraino. Maiz, mareaurmaheletan aurki ditzakegu. BANAKETA:Bere banaketa unea Indiako Ozeanoa da(Madagascar, Chagosko, andamarko etaNicobarko ugartediak, Seychelles, Masca-reñas, Mentawai, Java, Sumatra etabar).Eta baita Itsas Gorria eta Aden-eko itsasgolkoan ere.

PINTATUTAKO ITSAS SUGEASidera picta

Page 22: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

42EH 43Zk.

43EH 43Zk.

MUN

DUKO

DOR

TOKA

K

MUN

DUKO

DOR

TOKA

K

EZAUGARRIAK: Loroaren mokoaduen dortoka Homopus generoansarturik dago, genero honek bostespezie, Afrikako hegoaldean bizidirenak, osatzen ditu. Haiek guztiaktxikiak dira, 14 cm-ko luzera gainditzen ez duen tamaina batizan ohi dute, loroaren mokoa duten dortoken emeak izan ezik,haiek 30 cm-ko luzera izatera ailega daitezke, eta haiek guztiakberen habitaten aldakuntzagatik mehatzaturik daude.Loroaren mokoa duen dortokaren oskola luzanga eta konkortuada, bere kolorea beltza, marroi eta horixka. Bere bizkar-plakak

zimurtzuak dira,bere puntan beltzkolorekoa eta erdial-dean marroia.Bere plastroia nahi-

ko ahurra da eta horixka kolorekoa.Ale gazteak helduak baino ilunagoak dira, zeinek ai-ia beltzakbaitira, helduek oskolan dituzten marrazkia eta koloreak, gaz-teek hamar edo hamasbost urterekin hartuko dituzte.TAMAINA: Emeak arrak baina handiagoak dira oso, izan ere 30cm-ko luzera izatera irits daitezke, eta arrek 10 cm-ko luzeragainditzen ez duen tamaina bat izan ohi dute.BIOLOGIA: Dortoka hau nahiko ipurtarina da. Apirilaren etaazaroaren artean, bere ugaltze-garaia ez ezik, bere errunaldiakere gertatzen dira.Eme bakoitzak urtero, errunaldi batzuk lortzen ditu. Errunaldibanatan lurrean zulatzen duten putxu batean hiru arrautza

ezartzen dituzte, haiek 30 mm-ko diame-troa dute. Inkubazioak 7 hilabetik 8 hilabe-tera bitartean irauten du.Gaur egun, honen dortokaren biologiariburuzko aspektu batzuk, ez daki ezer.Jakin badaki, etsai asko dituela, haien arte-an, harrapariak, eta ugaztun haragijaledesberdinak daude.Zorionez, salerosketa ez da garantzitsue-na.Bere biziraupena mehatxatu ohi dutenarrazo garrantzitsuenak beren habitatekoalterazioak dira, izan ere agudo urbaniza-tzen den eskualde batean bizi da.ELIKADURA: Bere elikadura belarjaleada batez ere, nahiz eta batzuetan edo-zein intsektuarekin bete.HABITATA: Landaretza baxua dutenbasoetan eta mediterraneoko klimarenantzekoa dauden lekuetan bizi da, udaberotsu eta lehorrekin eta neguak hotzhandiak eta euritsuak.Itsas-mailatik 900 metrora arte aurki dai-teke. Dena den hondar-populazio batzuek1300 metroko altitudera heldu ohi dute.BANAKETA: Hego Afrikako endemikoada, loroaren mokoa duen dortokarenbanaketa-aldeak Hego Afrikako lurraldetxiki bat osatzen ditu, Cap-eko HegoAfrikako Probintzian, triangelu bat osa-tzen duena, itsasoaren, Est Londonekohiriaren eta Cederbergeko mendebaldea-ren artean.

LOROAREN MOKOA DUEN DORTOKAHomopus areolatus

EZAUGARRIAK: Boulen-gerren dortokaren oskolaluzea, nahiko zapaldua etakolorea aldakorra da. Ale-en arabera marroi-horixkaedo gorrixka izan daiteke,grafismo egiaztaturik gabe.Bere plaken bildurek, sarri-tan bazter beltz bat dute.Bere plastroia hori-unifor-me kolorekoaren eta gorrixkaren arteanibiltzen da, orban ilunekin.Arrek beren plastroietan ahurtasun txiki bataurkezten dute.Bere buruaren, buztanaren eta gorputza-darren kolorea horia- nabarra edo laranjada. Boruaren goiko aldean eta lepoa horiargi kolorekoak dira.TAMAINA: Emeak arrekin konparatuz,handiago samarrak dira. Emeak 11 cm-koluzera izatera irits daitezke eta arrak baka-rrik 9 cm-ko luzera.BIOLOGIA: Dortoka hau gutxi emankorrada. Emeek bakarrik arrautza handi bat ezar-tzen dituzte (55mm-ko diametroa) bere gor-putzarekin konparatuz arrautza oso handiada, izan ere emearen luzeraren % 40 aur-kezten du.Arrautza hain handiaren errunaldia posibleada plastroiaren mugikortasunagatik.ELIKADURA: Bere elikadura zeharo belar-jalea da. Landareen hostoak, erraboilak,loreak eta fruituak jaten ditu.HABITATA: Lurrade lehorretan dauden

baso txikietan bizi da.BANAKETA: Hego Afrikako ende-mikoa da, bakarrik Lurmutur Hirianaurki daiteke, itsasotik urrun dau-den lurraldeetan.Espezie honen populazioa oso

murriztua dago, baina bere banaketa-aldeaez dago mehatxaturik ez deforestazioaga-tik, ez nekazaritzagatik ez da salneurria-gatik ere.Herriko legea espezie hau, oso ondobabesten du, gainera, erreserbetan bizidenez zeharo babestuta dago.

EZAUGARRIAK: Nataleko dorto-karen oskola obalatua eta zapalada, nabar horixka-kolorekoa, plakabanatan beltz koloreko marrekin.Arren eta emeen plastroiak osoantzekoak dira, ia-ia berdinak,baina arrak emeak baino txikisamarragoak dira (12 cm-ko luze-ra). Ale gazteek oskola oso kolore-tsua dute, marroi koloreko aldee-kin, hori argi eta hori-laranja kolorekoaldeekin txandakatuz. Baina zahartzendiren heinean, kolorazio hau galtzen duteeta kolore nabar uniformea hartzen dute.TAMAINA: Espezie txikia da. Arrak 12cm-ko luzera izatera ailega daitezke, etaemeak, ordea, 15 cm-ko luzera.Bere plastroia horia da, beltz kolorekoorban simetrikoekin.BIOLOGIA: Egunean, dortoka hau landa-rediaren artean kamuflatua egoten da etailuntzean bere ekintza berreskuratzen du

eta janariarenbila joaten da.Maiatzaren etaIrailaren artean hibernatzen du, gatibual-dian eta bere estalketak otsailean gerta-tzen dira.ELIKADURA: Bere dieta orojalea da: bailandareak bai animaliak jaten ditu.HABITATA: Bere habitatak alde harri-tsuak osatzen ditu (300 m-tik 1000 m-koaltituderaino).BANAKETA: Bere banaketa-aldea

Afrikako hegoekialdea murriztuta dago.Espezie hau metxatuta dago: alde batetikbizi diren habitatearen degradazioagatiketa beste aldetik gizakion presioagatik.Baso-suteak eta nekazaritza aleen kopu-rua murrizten ari dira.Nataleko dotoka hainbat nazio-parketanbabestua dago : Natal, Transvaal etaSwazilandiako parkeetan.

BOULENGERREN DORTOKAHomopus boulengeri

NATAL-EKO DORTOKAKinixys natalensis

Page 23: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

44EH 43Zk.

45EH 43Zk.

EUSK

ALHE

RRIK

O EG

UNEK

O TX

IMEL

ETAK

EUSK

ALHE

RRIK

O EG

UNEK

O TX

IMEL

ETAK

HESPERIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU? Xake-itxurako tximeletak ia ez dudimorfismo sexualik.Bi sexuetan aurreko hegoen goiko aldea arre grisax-ka iluna da eta argi eta garbi bereizten dira hainbattanto zuri. Atzekoek disko-orbanak eta puntu azpi-marjinalak dituzte. Ohiz horiak dira.Hegoen beheko aldea berde oliba horixka edo arregorrixka da, indibiduoen arabera.TAMAINA: aurreko hegoek 12 eta 13 milimetro bitar-tean neurtzen dituzte eta hegoluzera 24 eta 26 mmbitartean aldatzen da.BIOLOGIA: tximeletek belaunaldi bakarra dute urte-an. Indibiduo helduak hegan ikus daitezke uztailetikirailera bitartean.Estali ondoren, emeek arrautzak landareetakohostoen artean jartzen dituzte eta, gero, belda-rrak landare horiek berak elikatzeko erabilikoditu. Negua beldar-egoeran igarotzen dute.Udaberria iristen denean, berriz ere jarduerariekiten diote eta biziki elikatu ostean, krisalidaeratzen dute zurtoinean egindako kapuluan edoelikaduralandareetako hostoen artean.ELIKADURA: beldarrek errosazeo familiakohainbat landare jaten dituzte, baita zenbaitpotentilla (Potentilla verna, Potentilla fragarias-trum, Potentilla reptans eta Potentilla sylvestris)ere.HABITATA: zelai lehorretan bizi da, hain zuzenere, landaretza urria den tokietan, baita larre

loretsu etahezeetan ere.Habitat horiek guztiak behe-maile-tatik 1.800 metroraino hedatzendira.BANAKETA: iberiar penintsulan,Frantzian, Suitzan, Alemanian etaAustrian hedatzen da. Turkiarainoeta Armeniako SobietarBatasuneraino iristen da. Halaber,Korsikako uhartea kolonizatu du.Euskal Herrian oso espezie urriada eta bakarrik Araban etaNafarroan aurki daiteke.

XAKE-ITXURAKO CIRSI TXIMELETAPyrgus cirsii

BANAKETA

RIODINIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU? mendiko moko txi-meletak ez du dimorfismo sexualik. Ildohorri jarraiki, arrak eta emeak antzekoakdira. Hala eta guztiz ere, urte-sasoiarenarabera, kolorea aldatu egiten da. Hala,lehenengo belaunaldiko indibiduoek(maiatzean) hegoen goiko aldea iluna-goa dute. Bigarrenekoak (ekainarenamaieran), berriz, arre grisaxka argiago-ak dira; sarritan, kolore hareatsura jotzendu. Hirugarren belaunaldia (abuztua, irai-la) arre hareatsu argia da. Era berean,aurreko hegoetako beheko aldeko ile-pintzela belaunaldien arabera aldakorrada ere. Lehenengo eta bigarren belau-naldiko indibiduoetan handiagoa eta ilu-nagoa da. Azkeneko belaunaldian,

berriz, arre hareatsu argia da etabatzuetan txikiagoa da.Bi sexuetan aurreko hegoen goiko aldea arre grisaxka daeta orban ilun ugari ditu sakabanatuak. Oinarri ilunagoamugatzeko, disko-banda gris argi estua du.Atzeko hegoetako goiko aldea arre oso iluna da eta, nor-malean, oinarrian puntu argi txikia du. Gainera puntuargien eta lunulen disko eta disko osteko seriea du.Aurreko hegoetako beheko aldea gris horixka argia da etazainak, oinarriko puntuak, puntu diskalak eta disko ostekolunulak zuriak dira. Guztira multzo erretikulatua eratzendute. Iletxoak xake-itxurakoak dira.TAMAINA: aurreko hegoek 13 eta 14 milimetro bitarteanneurtzen dituzte eta hegoluzera 26 eta 28 mm bitarteanaldatzen da.BIOLOGIA: tximeletak bi edo hiru belaunaldi ditu urtean.Lehenengo belaunaldiko indibiduo helduak maiatzeanhegan ikus daitezke; bigarrenekoek ekainaren amaieranegiten dute eta hirugarrenekoek abuztuan eta irailean.Estali ondoren, emeek arrautzak landareetako hostoenartean jartzen dituzte eta, gero, landare horiek berak bel-darrak elikatzeko erabiliko ditu. Hirugarren belaunaldikoenkasuan, negua beldar-egoeran igarotzen dute.Udaberria iristen denean, berriz ere jarduerari ekiten dioteeta biziki elikatu ondoren, krisalidak eratzen dituzte elika-dura-landareetako hostoen artean egiten duten kapuluan.ELIKADURA: beldarrek lekugia (Marrubium vulgare) etaBallota foetida jaten dituzte.HABITATA: tximeleta hau hegan ikus daiteke zelai lore-tsuetan eta lursail irekietan, landaretza ugaria izanez gero.Habitat hauek, batez ere, zona menditsuetan aurkitzendira, 200 metrotik 1.500 metroraino.BANAKETA: Afrikaren iparraldean, Europaren hego-men-debaldean eta Italiaren erdian banatzen da eta AsiaTxikiraino eta Iraneraino hedatzen da.Euskal Herrian oso espezie urria da eta iraungitze-bideandago. Nafarroako toki zehatzetan agertzen da.

MOKO TXIMELETACarcharodus boeticus

BANAKETA

NOLA EZAGUTU? Carcharodus alceae tximeletak ez du dimor-fismo sexualik. Hala eta guztiz ere, emeak arrak baino pixka bathandiagoak dira. Halaber, bigarren belaunaldiko indibiduoak lehe-nengo belaunaldikoak baino argiagoak dira.Bi sexuetan hegoen goiko aldea marroia da eta orban ilun ugariditu sakabanatuak. Aurreko hegoetan disko eta disko osteko tantotxiki-txiki zuriak ikus daitezke.Hegoen beheko aldea marroi grisaxka da, argiagoa goiko aldeaneta, gainera, bi hegoetan orban zurixka txikiak ditu sakabanatuak.TAMAINA: aurreko hegoek 13 eta 16 milimetro bitartean neur-tzen dituzte eta hegoluzera 24 eta 33 mm bitartean aldatzen da.BIOLOGIA: tximeletak bi belaunaldi ditu urtean. Lehenengobelaunaldiko indibiduo helduak hegan ikus daitezke maiatzeaneta ekainean; bien bitartean, bigarrengoek uztailetik abuztura edoirailaren hasierara egiten dute.Estali ondoren, emeek arrautzak landareetako hostoen artean jar-tzen dituzte eta, gero, beldarrak landare horiek berak elikatzekoerabiliko ditu. Negua beldar-egoeran igarotzen dute.Tximeletaren beldarra berdexka da, burua izan ezik. Hori beltzada. Krisalida eratu baino pixka bat lehentxeago, 2,2 cm lortzendituzte. Ordura arte, jaiotzen direnetik babeslekuetan bizi dira.Babeslekuak elikadura-landareen hostoak kiribilduz egiten dituz-te.Udaberria iristen denean, berriz ere jarduerari ekiten diote etabiziki elikatu ondoren, krisalida eratzen dute elikadura-landarea-

ren hostoetan egindako kapuluan.ELIKADURA: beldarrek malba (Malva syl-vestris), malba zuria (Althea officinalis) eta lekugia (Marrubiumvulgare) jaten dituzte.HABITATA: tximeleta hau hegan ikus daiteke zelai ireki eta lore-tsuetan, baina landaretza urria denean. Habitat horiek itsas mai-latik 1.600 metroraino aurkitzen dira.BANAKETA: Europaren hegoaldean eta erdialdean banatzenda, baita Liberiaren hegoaldean eta Asia Txikian ere. Iraneraino,Kaukasoraino eta Liberiaren ekialderaino iristen da. Halaber,Afrikaren iparraldean (Maroko, Aljeria, Tunez), ia penintsula guz-tian eta Balearretan aurkitzen da.Euskal Herrian espezie urria da, baina lurralde guztietan ikusdaiteke.

MOKO TXIMELETA GAZTAINKARACarcharodus alcae

BANAKETA

Page 24: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

46EH 43Zk.

Aintzinako katuen arraza bat da, Manx-a (eta berelehengusu Cimrico-a), katuenetariko bat da, zei-

nek buztana faltza batzaio. Bere lekuan zokogune txikibat dago, batzuetan ilez estalita. Nahiz eta hau ezau-garri berezia eman, edertasuna kentzen zaio. Pertsonaaskok , buztanik eza, forma-anormaltasun bat delaezaugarria baino, pentsatzen dute. Manx-i, buztanikeza, oztopo bat ekartzen zaio, izan ere, bere ibilkera ezda beste katurena bezalakoa. Inglatreraren etaIrlandaren artean Manx-eko Irla dago, eta gure katua,Jatorriz Manxekoa da. Bertsio batzuk daude esaneznola ailegatu zen hara buztanik gabe. Fidegarrienakesaten du, 1588. Urtean, Itsas Armada Garaiezinarengaleoi batek, sotoetako arratoiak akabatzeko, buztana-rik gabeko katuak eraman zituela. Itsasuntzia eta berezama hondoratu zirela. Katu hauek lehorrera ailegatuzirela eta arrazak bere buruari natura-moduz aukera-tzen ziola. Hango katuek ez zituzten utzi haien arteangututzatzeak egiten.Gaur egun biztanleak oso harrodaude beren katuekin eta hau dela kausa monetak,katuaren irudiarekin, egin dituzte.

Etxeko ehiztari mantsoa

Gaur egungo Zientziak katu honen buztanik eza, genemutante menperatzaileari leporatu dio. Orain dela den-bora asko hasierako mutazioa gertatzu zen, gauregungo “gatofilia” delakoa hasi baino lehen, arrazahonek ospea zeukalako jadanik. 1909. Urtean,Inglaterran Manx katuen Kluba sortu egin zen. EEBB-etan arraza hau pedigri-en erregistroetan ere agertzen da. 30eko hamarka-

dan, Inglaterran bere ospea gutxitu zen, nahiz eta gerra oste-an Atlantikoko bi alboetan bere ospea berriro berpiztu.Animalia honen gorputza gihartsua da eta bere bizkarra motzada. Atzeko hanken luzera aurreko hankena baino handiagoada, orduan bere ibilkera jauzilaria da, untxien antzekoa. Bereburua zabala ete biribila da, masailalbo garatuekin. Lepoamotza eta sendoa da eta sudurra luzea. Belarriak urrunak diraeta begiak biribilak eta biziak dira.

ZOOL

OGIA

- KA

TUAK

Bere ilajea disdiratsua eta bikoitza da, izan ere, barruko bilo den-tsoa du eta goiko aldean ile disdiratsua eta zakarra dauka.Europako katuen kasuan bezala, kolore guztiak onarturik daude:tigraren larruak, zuriak, marmorizadoak, dortokaren ezkatak,beltzak…..Manx katu bizia, eraginkorra eta jostalaria da, zainketak etajanaria ematen dizkion edozein familiako kide maite du. Bereerreflexuak onak dira, arratoien ehiztari ona da eta erraztasunezzuhaitzetara igotzen da. Etxezalea da, oso arraraoa da etxetik atirtezea irtetzeagatik. Oso maitekorra, mantsoa, alaia eta errazahezteko da.Sarritan leunki eskuilatu behar dugu. Elikadurari dagokionez, ezdauka arazorik, nahiz eta desorduetan apeta ez eman, ez lodi-tzeko.

Ugalketa zaila

Bere ugalketa oso konplikatua da, izan ere bustanik gabekoManx-ek gurutzatzen badira, gurasoen Manx-en gene oinor-detzan hartzen duten fetu homozigotoak uteroaren barruanhiltzen dira ( sabelaldiko fase goiztiarren). Kopurua, kumal-diaren launa izan daiteke. Jaio direnak heterozigotoak dira :buztanik eza edukitzeko gene bat daukate eta beste genebuztana arrunta edukitzeko dute. Dena den haien artean erekopuru handi bat hilik jaiotzen dira edo goiz hiltzen dira mal-formazioagatik : hezurretako fusioak, arantzabifidoa…Saiesteko, buztanarik gabeko Manx-ek, buztanoinarrizko duten Manx-ekin edo buztan duten beste kature-kin gurutzatu behar da, nahiz eta azken hauek Manxarengenea eduki.Manx kumeak jaio ohi direnean, lau taldetan sailkatzen direnbarietate batzuk aurkezten dituzte : Buztanik gabekoak,hauek, sarritan bizkarrezurreko oinaldean hutsune bat dute.Buztan ornoak dituztenek, protuberantzia txikia edo konkor-txo bat eratu ohi dutela. Buztan motza dutenek, buztan-mui-noi mugatua dute, normalean mugikorra eta kurbatua da.Eta buztan luzea dutenek, buztan ia-ia arrunta dute.Halako barianteak dituzten kume guztiak Manx-ek dira, bainaerakusketetan bakarrik buztanik gabekoek parte har dezake-te. Arazo hauek arrastatuz gain, emeak ez dira oso emanko-rrak. Erditze banatan bakarrik lau kume gehienez lortzendituzte. Hau dela kausa ez dira oso ugariak.

ZOOL

OGIA

- KA

TUAK

47EH 43Zk.

MM AA NN XX -- KK AA TT UU AA

Page 25: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

48EH 43Zk.

49EH 43Zk.

mu potentzialak dira, erkameztirako leku-rik onenak, berriz, haranaren lurzoru sako-nenetan daude, gehien bat laborantza-are-ek okupatuta.Gaur egun, karraskala nonahi agertzen da,kalitate desberdineko basoak osatuz, bere-ziki area natural honen erdi-ekialdekohegaletan. Arte (Quercus ilex subsp. rotun-difolia) urria material gogorren gaineanezartzen da -konglomerastuak, dolomiak,eta harearrizko kalkarenitak- hauek besteespezieak egotea eragotzen duten lurzo-ru eskas eta harritsuak sortzen dituztela-ko. Baso hauek, jasan duten presioarenarabera, arintasun desberdinekoa izan dai-tezke, eta argiuneetan edo oihanpeanzuhaiska-etapa desberdinekin batera ager-tzen dira, baldintza litologiko eta inguru-nekoen arabera. Zuhaiska-etapa maizenatxilar mediterranioarena da, bertan gurbi-tza eta txilar desberdinak nagusi izanik (Eri-ca scoparia, E. cinerea eta E. vagans). Eraberean, ipurudi-larreak agertzen dira ere,sabina feniziarra (Juniperus phoenicea),ipuru eta mulu batzuez gain. Are eskasa-goak dira noizean behin ikus daitezkeen

pretxilardi harritarrak edo borraiakgailurlerro haizetsuetan eta hai-tzetako azaleramenduetan.Angostoko sakanaren hondoan,gogortxua (Viburnum tinus) dutenkarraskal-eremu txikiak agertzendira. Gogortxua garai bateanziren basoen aztarna da eta aipa-tutako sakanean baldintza ego-kiak aurkitzen dituelako bizi da.Pinu gorriaren pinudiak (Pinussylvestris) mendi hauen laiotzak oparota-sunez estaltzen ditu eta mendebaldean,hegoaldeko hegalak ere. Orokorrean, mar-ga edo hareak bezalako substratu bigui-nagoak okupatzen ditu, eta baso masa trin-ko eta sarriak eratzen ditu. Bere eremue-tan, mozketa edo sute-argiuneetan,fisonomia desberdineko sastrakadiak ager-tzen dira: ipurudi-larreak, txilar mediterra-niarrak eta, bereziki, txilar subkantauria-rrak. Arabako mendebaldeko beste espa-ziotan esan dugun bezala, eskualdehonetan konifera-baso hauen areei lehen-tasuna eman zaie karraskal, pagadi edoerkameztiak bezalako hostozabalen kal-

terako.Castros eta Raso mendien laiotzaltuenak bi pagadi zerroekzeharkatzen dituzte. Azkenhonen egungo eremu asko pinugorria lantzeko erabili dela esanbeharra dago.Burguillos mendiaren goiunee-tan, eta karraskala eta pinugorria nagusi diren zonetan,itsas pinuko (Pinus pinaster)pinudia agertzen da, eta zonanjasotako testigantzek diotenez,autoktonoa izan daiteke.Hona hemen beste landaredi-komunitate puntualak, bereninteres ekologikoa dela-eta, bes-teak bezain garrantzitsuak dire-nak: harkaiztegi eta gailurlerro-ei berez dagozkien landaredi-multzoak (haitzetako landaredia)Horca eta Castros mendietannabarmenak direnak; zonahezeei loturiko komunitateak,lizardi-zumardiak eta Tumecilloibaiaren sahastiak eta sakanhauen hondoetan agertzen direnbelardi-ihidiak eta zingirak dira

azpimarragarriak.Landaredi-espezie interesgarrienei dago-kienez, honako hauek dira aipatzekoakEuskal Autonomi Elkarteko floran arraroxamarrak direlako: Asplenium seelosiisubsp. glabrum (iparekialdeko penintsula-rreko endemismoa), Saxifraga cuneata(iparraldeko penintsularreko endemismoa),Aristolochia pistolochia, Salvia lavanduli-folia, Cistus albidus, Orchis provincialis,Hypericum caprifolium eta Lysimachiaephemerum.

Interes bereziko faunaHarkaiztegi txandakatuak agertzen dituz-ten baso-masen hedadura eta jarraipena,gizakien eragin eskasa izan duen zonamenditsu honetan, baso-espezieak nagu-si diren bertako komunitate faunistikoanisladatzen da. Azpimarratuko ditugu: apopintatu iberiarra (Discoglossus pictus),pinudi hauen erreka eta putzuetan, Eus-kal Autonomi Elkartean ezagutzen direnespezie honen populazio bakarretako bataurki daiteke.Hegaztien artean, espezie anitz ikus ditza-kegu. Baso-paseriformeak nagusi dira,ondo artatutako basoekin loturiko harra-pariekin batera. Adibidez aztorea (Accipi-ter gentilis), arrano sugezalea (Circaëtusgallicus), okil handia (Dendrocoposmayor), mokokerra (Loxia curvirostra),mendi erregetxoa (Regulus regulus)... etagainera mendi txirta (Anthus spinoletta),ur-zozoa (Cinclus cinclus) eta martinarrantzalea (Alcedo atthis) aurki daitezke.Malkar harritsuetan arrano beltzak (Aqui-la chrysaëtos) bere habiak egiten ditu.Ugaztunei dagokienez, honako hauekazpimarratuko ditugu: soro-muxarra (Elyo-mis quercinus), basakatua (Felis sylves-tris) eta orkatza (Capreolus capreolus)..

EUSK

ALHE

RRIK

O M

ENDIA

K

EUSK

ALHE

RRIK

O M

ENDIA

K

Bereziki menditsua den area hau Araba-ko erdi-mendebaldean kokatuta dago,

Valdegovia haranaren gainean.Valdegovia udalerriaren dauden Raso, Cas-tros eta Cerrado (edo Burguillos) mendieidagozkien lur menditsuak hartzen ditu.Iparraldean eta hegoaldean Tumecillo etaOmecillo ibaien haranekin egiten du muga,eta mendebaldetik Miranda-Orduña errepi-dearen ingurura iristen da; ekialdetik, berriz,Burgosko San Zadornil herrira, ValpuestaHaranaren erdian.Lurralde menditsu hau landa-herri txikiekinguratzen dute, eta garrantziagatik azpi-marragarria da Villanueva de Valdegovia,herriburua, eta neurri txikiagoan, Villanañe,Caranca eta Burgosko lurralde dagoen Val-puesta.

Berezitasun geologikoakRaso mendia Arcamo eta Arzena Mendize-rretan kokatua dago, eta konifero zein hos-tozabalen baso-masa autoktono zabalezestalita dago.Material gogorrek substratu nagusiak osatzendituzte eta espazio Natural hau definitzenduten erliebe gogorrak baldintzatzen dituzte.Bertan, Angostoko haizpitartea eta San Mar-tingo sakana bezalako sakonune ederrakagertzen dira.Inguru hauen berezitasun orografikoak etalandaredia dira, beraz, area natural honen pai-sajearen ezaugarririk nabarmenenak. Goial-deetan, Raso eta Peña Rubia mendien gai-lurlerroetan, Arabako mendebaldeko hurbileko mendizerren pano-ramika ezinhobeak izan ditzakegu, bertatik, inguruan nagusi direnartadiaren eta pinu gorriaren tonu berde ilunak eta berde urdins-kez goza dezakegu.Zenbait errekastok eta Tumecillo bezalako ibai txikiren batek sakaestuak egin dituzte, iparraldetik hegoalderako norabidean nagu-siki. Horien guztiek hurbileko Ebroren ibaiadarra den eta lurraldehonetan nagusi den Omecillo ibaiari isuriko dizkiote beren urak.Raso mendiaren gailurra, 1.046 metrokoak, da inguruneko muga-rik altuena, eta honako hauek dira beste kota baxuagoak: Cas-tros (828 m) eta Cerrado mendiaren tontorra (774 m). urtero, men-dizale asko igotzen da San Martin edo Linaresko sakanetatikRaso eta Peña Rubia mendien gailurretara. Angostoko sakane-ra jende gehiago hurbiltzen da sarbide erraza duelako eta bertan izen bereko Santutegia dagoelako.

Geologiari dagokionez, material basikoak, tertziarioak eta sekun-darioak dira nagusi. Raso mendiaren gailurrean eta goiunee-tan, eta sakan hauen zenbait tokitan, material azidoak aurki dai-tezke (hareak eta harearriak).Hegoaldean, konglomeratu masiboak sortzen dituzten Mioze-noaren sedimentu detritiko lodiak, areako gainerako aldeetannagusi diren Paleozenoaren eta Goi-Kretazikoaren materialengainean datzate.Mendi hauen eguterak konglomeratu masiboen eta kararri dolo-mitikoen gainean eratuta daude; iparraldeko hegal maldatsue-tan, berriz, pinudi trinkoek inguruan nagusi diren marga grisensubstratuen gainean ezartzen dituzte beren sustraiak.

Interes bereziko landaredia Lurralde hau estaltzen duten pinu gorriko pinudi zabalek etakarraskalek bere zuhaitz-landaredien eremu potentzialak marraz-ten dituzte. Laiotz altuenak eta lainotsuenak, pagadiaren ere-

Ur zozoa.

Mendi erregetxo.

Lurralde Historikoa: Araba.Udalerriak: Valdegobia.Sarbideak: Lurralde hau bi eskualde-errepideek inguratzen dute -EspejotikOsmara doana eta Villanañetik Bovedara doana- eta hauek herri periferikoekineta mendi hauetan sartzen diren bideekin komunikatzen dute. Errepide lokalestu batek Angostoko sakanaren trazadura bihurria zeharkatzen du, Villanañeeta Carancaren ondoan, eta Angostoko Komentuarekin komunikatuz, parajeberezi honen edertasun naturaletara hurbiltzen gaitu.

RASO MENDIA-ANGOSTOKO HAIZPITARTEA

Page 26: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

50EH 43Zk.

Gaur egun ezagutzen dugunArrigunaga hondartza zabala izen

bereko hondartza txikiaren handitzea-ren ondorio da. Neurri batean, beraz,hondartza artifiziala da, Bizkaiko ForuAldundiaren Ingurugiro Sailak eragin-dako lanek ahalbidetu baitzuten hondar-tza honen sorrera. 90eko hamarkadaarte Labe Garaietatik ateratako zepa-bloke handiz beteta zegoen hondartza,

eta hondarra beharrean itsasoak etenga-be mugiarazten zituen harri koskorrezbeteta zegoen. Gaur egungo hondartzaegiteko ezkerraldeko Pilotu Haitzaren

ondoan dike handi bat egin zuten,eta ondoren beste hiru hondartza-ren eskuin aldean, Aixerrotakoerrotaren azpian. Dike horienbidez itsasoaren indarra baretuegin zen, eta hondartza egitekoerabili zen harea -ez oso fina etailun samarra- urak ez eramatealortu zen. Itsasoak itsaslabarrean

jo ondoren hartzen duen indarra ikusita,zalantzan jarri zuen batek baino gehia-gok hori baina, oraingoz, eusten dio hon-dartzak hareari...Punta Galean kokatutako hondartza hauGetxoko erdigunetik oso gertu dago, etaoso egokia da eguzkia hartzeko, egunguztian jotzen baitio eguzkiak. Uraren kali-tateak onera egin du hemen ere. ItsasoaEreagakoak baino hurbilago duenez, erra-zago berriztatzen da ura eta bainua libreada, baina uretan ez denbora gehiegi ema-tea eta uretatik irten eta gero dutxa on bathartzea gomendatzen da. Punta Galeakbabesten badu ere, itsasora irekitako hon-dartza da Arrigunaga, eta olatu bikainakizan ohi ditu. Bainugunerik arriskutsuenakeskuinekoa eta erdikoa dira, igerilariakitsaso barrura erakartzen dituzten bikorronte baitaude gune horietan. Korron-te hauek ez dira Ereagakoak bezain begi-runetsuak, eta ez dute igerilaria ertzerabueltatzen... Hondartzaren eskuineko aldaasko estimatzen dute surflariek, baina bai-nurako askoz ere egokiago eta lasaiagoada kai-mutur batek babesten duen ezke-

rreko aldea,batere korronte-rik gabekoa.Herritik hain ger-tu egonik, hon-dartza nahikojendetsua da, etaaparkaleku txikibat baldinbadauka ereudako eguneguzkitsuetan ezda erraza izatenaparkatzekolekurik aurkitzea.Hobe, beraz,garraio publikoaedo zangoakerabiltzea.

EUSK

ALHE

RRIK

O H

ONDA

RTZA

K

OCTOPUS PARVUS OCTOPUS SUPERCILIOSUS

OCTOPUS WARRINGA OCTOPUS WOLFI

OCTOPUS AUSTRALIS OCTOPUS BERRIMA

MUNDUKO OILAGARRIAKZOOLOGIA

HONDARTZAAARRRRIIGGUUNNAAGGAA

* Udalerria: Getxo.Luzera: 628 m.

Azalera: Itsasbeheran, 51425 m2.Itsasgoran, 34.780 m2

Page 27: ZENBAKIAK 2009ko. MAIATZA-EKAINA · ere, honi gaineratu behar diogu, Afrikako sabanako animalia korrikalari iraunkorrenetarikoa dela. Afrikan bizi da eta landare mota asko, intsektuak,

PAPER EKOLOGIKOAN IMPRIMATUAArrain EditorialaArrain Editoriala

KOLABORATZAILEAK EUSKOIKASKUNTZA

Arrain EditorialaArrain Editoriala

PEDIDOS EINFORMACIÓN.TLF: 94 490 34 04

e-mail:[email protected]: www.arrain.es

Arrain EditorialaLa mayor obra escrita en euskera de Antropología y Biodiversidad

ARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUKCATÁLOGO DE PUBLICACIONES 22000088