tmmob- hidroelektrik santrallar raporu- ehim 2011
TRANSCRIPT
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
1/104
TMMOBHDROELEKTRK SANTRALLER
RAPORU
Ekim 2011
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
2/104
ISBN: 978-605-01-0174-4
Kapak ve Sayfa Tasarm: Dijle Konuk
Bask:Maek Basn Yayn Tanm Tic. San. Ltd. Tel: (312) 433 23 10 Faks: (312) 434 03 56Adakale Sokak No:32/27 Kzlay/ANKARA
Trk Mhendis ve Mimar Odalar BirliiSelanik Caddesi No:19/1Yeniehir 06650 ANKARA
Tel: 0312 418 12 75Faks: 0312 417 48 24
Web: www.tmmob.org.trE-Posta: [email protected]
Bask Tarihi:
08.10.2011
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
3/104
Sunu...............................................................................................................7
lk Sz..............................................................................................................9
1. GR.................................................................................................11
2. DNYADA VE TRKYEDE ENERJ POLTKALARI..............................14
2.1. Dnyada Enerji Polikalar..................................................14
2.2. Trkiyenin Enerji Polikalar...............................................18
2.3. Elektrik Enerjisi reminde Birincil (Primer) Kaynaklar ArasEntegrasyon........................................................................20
2.4 Trkiye Su Kaynaklar..........................................................24
2.5. Hidroelektrik Enerji.............................................................263. ELEKTRK ENERJS LE LGL MEVZUAT............................................28
3.1. Suyun Hukuksal Durumu.....................................................29
3.2. Enerji remi le lgili Kanunlar...........................................32
3.3. evre Mevzua...................................................................42
3.4. lgili Dier Kanunlar.............................................................46
3.5. Su Kullanm Haklar.............................................................544. ELEKTRK RETMNDE HESLER.......................................................56
4.1. 4628 Sayl EPDK Kanunu ncesi Enerji ve HES...................56
4.2. 4628 Sayl EPDK Kanunu Sonras HES................................57
4.3. HES Projeleri Blgesel Dalmlar.......................................61
4.4. lem/Dam Sistemi Balanlar.....................................62
4.5. HES ve Havza Planlamas.....................................................634.6. HES Proje Kabulleri..............................................................63
4.7. Akarsularda Can Suyu..........................................................64
4.8. HES ve evresel Etki Deerlendirmesi.................................70
4.9. ptal Edilen ya da Vazgeilen Projeler..................................75
5. SU YAPILARINDA MHENDSLK ALIMALARI................................75
5.1. Su Yaplarnda Mhendislik Hidrolojisi................................765.2. Su Yaplarnda Mhendislik Jeolojisi...................................78
5.3. HES Yaplarnn Mhendislik Asndan Kontrol.................79
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
4/104
5.4. HES Raporlarn Kimler Hazrlamaktadr?............................80
5.5. Su Yaplarnda Denem.......................................................81
6. HESLERE KARI TOPLUMSAL TEPKLER VE HUKUKSAL DURUM.......82
6.1. evresel Tepkiler.................................................................82
6.2. Yargsal Denem.................................................................83
7. SONU.............................................................................................89
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
5/104
KISALTMALAR
BM Birlemi Milletler
DPT Devlet Planlama Tekila
DS Devlet Su leri Genel Mdrl
EE Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl
EPDK Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu
ESKHS BM oluturulan Ekonomik, Sosyalve Kltrel Haklar Szlemesi
ESM Enerji Sanayi ve Maden Kamu Emekileri Sendikas
ESM Enerji, Sanayi ve Maden Kamu Emekileri Sendikas
ETKB Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl
HES Hidroelektrik Santral
KESK Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu
KESK Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu
KHGM Ky Hizmetleri Genel Mdrl
MGEM Maden leri Genel Mdrl
OECD Ekonomik birlii ve Gelime Tekila
TEDA Trkiye Elektrik Dam A..
TEK Trkiye Elektrik Kurumu
TMMOB Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii
TUK Trkiye Ulusal stask Kurumu
UEA Uluslararas Enerji Ajans
Y Yap let
YD Yap let Devret
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
6/104
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
7/104
7
SUNU
Tkemi gelimiliin gstergesi olan enerji, g ve teknolojik gelimenin
arac olarak sunulmaktadr. Bu anlamda enerji kaynaklarna ve ynemine
sahip olmak ok nemli bir duruma gelirken, enerji kaynaklarn her
bakmdan kontrol edebilecek yasa ve ynetmelikler ile sre ynelmeye
allmaktadr.
Temiz ve yerli bir enerji kayna olan hidroelektrik enerjinin kullanlmas
enerji polikalarnn oluturulmasnda nemli bir yer tutmaktadr. Ancak,
su gcne bal enerjinin elde edilmesinde suyun ncelikli kullanm sz
konusu olduundan suya bal ekolojik ve kltrel deerler mutlaka dikkate
alnmaldr.
TMMOB, su gcnden enerji elde edilmesini yllardr savunan bir meslek
rgt olmutur. Ancak, zellikle son yllarda ortaya konan HESler enerji
ihyacnn giderilmesi konusunda nemli bir deer yaratmad gibi ekolojik
ve kltrel anlamda birok sorunu da beraberinde germektedir.
Kresel iklim deiiminde enerji reminden kaynakl etkinin azallmas
amacyla yenilenebilir enerji ve temiz enerji kaynaklarna ynelinmeye
balanmr. Bu adan deerlendirildiinde hidroelektrik enerji reminin
arrlmas, iklim deiiminin etkisinin azallmasnda nemli olarakgrlmektedir. Ancak su kaynaklarnn korunmamas ve suyun srekliliinin
engellenmesi durumunda iklim deiiminin bile oluturamayaca
olumsuzluklarn, daha ksa srede ve ok daha etkili olarak ortaya kmas
kanlmaz olacakr.
Son yllarda enerjinin serbest piyasaya almas nedeniyle hidroelektrik
tesislerine ilikin toplumsal tepkiler younlamaya balamr. HESler
konusundaki toplumsal tepkiler suyumuza sahip kyoruz sylemiyle
gndemimize yerlemi durumdadr. Uygulamalardaki sorunlar yerindegren ve yaayan halkn taleplerinin karlanmas ve kayglarnn giderilmesi
konusunda gerekli admlar almazken, halkn tepkisi emniyet glerince
basrlmaya allmaktadr. Yaamn savunmak iin tepkisini ortaya koyanlar
bazen ok tuhaf/ anlamsz cezalar ile deyemeyecekleri para ya da hapis
cezalarna arprlmaktadrlar. Bu uygulamalar, ekolojik ve kltrel yaamn
yok edilmesinin yan sra yaam hakkna sahip kan halka uygulanan idden
de artarak devam einin gstergesidir.
Birliimiz bugne kadar enerji konularnda hazrlad deiik raporlardahidroelektrik enerjiye ilikin yaklamn aka ortaya koymutur. Enerjinin
serbest piyasa koullarna terk edilmesi konusunda yaanabilecek olan
birok soruna raporlarmzda dikkat ekilmir. Ancak hidroelektrik ile ilgili
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
8/104
uygulamalar, son yllarda zellikle nehir pi santraller ile ok daha farkl
bir boyuta ulandan, Birliimiz zellikle HES konusunda ayr bir rapor
hazrlanmasna gerek grmtr.
Bu raporun hazrlanmasnda emei geen Enerji alma Grubu yelerine,smail Kk, Olgun Sakarya, Adem Uluahin, uayip Yalman, Niyazi Karadeniz,Ayhan Sardikmen, Recep Kzlkoca, Ergl Ayaz, Hasan evki ii, ule Ergn,Ege Kaska, Mustafa Mnir Atagn, Menure Ik, Fatma Berna Vatan, HseyinYeil, Alaeddin Aras, Aye Ik Ezer ve Blent Aka arkadalarmza teekkrediyoruz.
TMMOB dnyann, lkemizin, insanmzn ve yelerimizin iinde bulunduubugnk koullarda, bir meslek rgtne, bir mesleki demokrak kitle rgtneden grevlerin gl, bykl ve bunlara kar sorumluluklarnnbilinciyle almalarn srdrmeye devam edecekr.
Mehmet SoancTMMOB Ynem Kurulu BakanEkim 2011
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
9/104
9
lk Sz
Enerji reminde yenilenebilir kaynaklarn kullanlmas kabul gren birpolikadr. Ancak enerji kaynann yenilenebilirlii kaynan kullanm ekliyle
dorudan ilgilidir. Kaynann yenilenebilir zelliinin, enerji remindekikullanmyla yenilenemeyecek duruma dntrlmesi mmkndr. Bunedenledir ki enerji kaynann kulanm ekli birinci derecede nemlidir.
Enerji eitliliinin arrlmas ve yerli enerji kaynaklarnn kullanlmas konusuenerji gvenlii iin kabul edilen en nemli unsurlardan birisidir. Bu anlamdabakldnda hidroelektrik potansiyelden opmum lekte yararlanlmasgereki kabul grmektedir.
Yenilenebilir enerji kaynaklarndan saylan hidroelektrik enerji tesislerinin
zelliklerine bal olarak ksmen yenilenebilir kaynaklar olarakadlandrlmaktadr. Son yllarda ortaya konan HESlerin, su kaynaklarnnyenilenmesini korumaya dair nlemleri yok eini sylemek yanl olmaz.
HESler genel enerji polikalarndan ayr dnlemez. lkemizdeki HESile ilgili en nemli sorunlar 3096 sayl Kanun ile yaanmaya balam olup4628 sayl Kanun ile ok daha hzl gelien bir boyut kazanmr. HES ile ilgiliyaanan sorunlar dier sorunlara ek olarak sucul yaamn yok edilmesineneden olmu ve dolaysyla su kaynaklarna ilikin sorunlar gndeme
tamr. HESler lkenin tek bir noktas ya da blgesine ilikin olmayp btnakarsular kapsayacak ekilde gelimir.
HESlerin yaplmas konusunda kolaylk salamak amacyla da yasaldzenlemelere hz verilmir. Mera kanunundan, orman kanununa,maden kanunundan evre kanununa, imar kanunundan, ky kanununakadar birok alandaki dzenlemeler HESleri dorudan ya da dolayl olarakilgilendirmektedir. 4628 sayl Kanundan sonra bir ok kanun ve ynetmelikile HESleri ilgilendiren ilgili belgeler ksa srelerde toplumsal uzlamay
dikkate almadan irketlerin lehine olacak ekilde ok kere deirilmir vedeirilmektedir.
Bu raporun hazrlanmas srasnda zellikle Kanun Hkmnde Kararnamelerile kamu kurumlarnda idari yapda birok deiiklikler yaplmr ve budeiikliklerin yaplmasna devam edecei de anlalmaktadr. HESler mevcutyasal dzenlemelerle fizibilite ve ED aamasndan balamak zere inaataamas ve iletme sonras iin de birok sorunlar yaratmaktadr. Yasaldzenlemeler ekolojik ve kltrel yaamn devamn salayacak ekilde
olmas gerekirken, piyasac ileyiin kar hrsndan dolay bu dzenlemelerirketlerin taleplerine gre ekillenmektedir. Deiiklikler, HESler konusundakarar vericilere ynelik kurumsal dzenleme yapmazken ileyiin piyasakoullarna terk edilmesi konusunda ok daha ciddi admlar almas eklindegelimektedir.
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
10/104
Bu konuda yaanan sorunlarn zm taraflarn gr ve dnceleridikkate alnarak yaplabilir. Tek tarafl ben yapm oldu anlayyla yaplanilerin yara zararlarn katlanarak arn gemiteki rneklerden vegnmzdeki uygulamalardan grmekteyiz. Bu rnekleri arrmak deil
azaltmak anlayndaki irade soruna zm bulacakr.
Unutulmamas gereken en nemli konu yasa ve ynetmelikler ile doannynelemeyeceidir. Doa ile bark yaayabilmek doann kurallarna greolur. Piyasac kuralar ile deil.
Geri dnlmesi daha zor olan noktalara varmadan ya da geri dnmeninanlam kalmayan noktaya varmadan bir eyler yaplmaldr.
nemli olduunu dndmz not;
HESler ve benzeri yaplar iin izin verenler ile hazrlanan EDlerde ya damahkeme kararlarna esas olan bilirkii raporlarnda bir ey olmaz, doalyaam korunacak ve ekonomik gelimeler artacakr diye not denlere; sizinyazdklarnz gibi olmaz ise oluacak zararlar sonucunda denen bedeldenkimler sorumlu olacakr? sorusunu yneltmek yanl olmayacakr.
Sonuta, vicdanlar adna karar vererek toplumsal bedeller denmesineneden olanlarn yzleri unutulsa da yaananlar/yaanacaklar bu kiileriunuuramayacakr.
Raporda kullanlan izelgelerdeki baz deerler kk de olsa birbirlerindenfarkllklar gsterebilmektedir. Bunun nedeni izelgelerde deerlerini aldmzya da kullandmz kurumlarn, kendi deerlerini olutururken kullandklarverilerin zamansal farklarndan kaynaklanmaktadr. Ancak iin zn ortayakoyan deerlerin mertebesi deimemektedir.
Yaanabilecek bir dnya, ncelikle var olduumuz noktadaki yaama sahipkmak ile korunmaya balayabilir.
Enerji alma GrubuEkim 2011
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
11/104
11
1- GR
Yenilenebilir enerji, doada sreklilii olan kaynaklardan elde edilenenerji olarak tanmlanabilir. Doal kaynaklarn tm yaam biimleri iin
vazgeilmez neme sahip olmas nedeniyle bulunduklar konumdan birbaka konuma aktarlmas veya dntrlmesi durumunda sregelen yaambu deiimden etkilenmektedir. Bu dnmde kaynaklarn enerjilerininmevcut yaam yok edecek ekilde baka alanlara aktarlmas yenilenebilirenerji remi felsefesinin zne aykrdr. Kaynan yenilenme potansiyeliortadan kaldrdnda enerjinin yenilenebilirliinden de sz etmek mmkndeildir. Esas olan, doal kaynan ekil deirmesinde veya baka bir alanaaktarlmasnda yaam alanlarnn yok edilmeden korunmaya allmasdr.Tersi durum, kii veya kurululara kar salamak uruna yenilenebilir enerji
remi sylemi felsefesine snmaktan baka bir ey deildir.
Yenilenebilir kaynaklara bal enerji remleri enerji alannda da bamllazalrken, iklim deiimi gibi srelerde de olumsuzluklarn azallmasna katksalamaktadr. klim deiiminde en fazla etkilenecek olan doal kaynaklardanbirisi sudur. Su yaamn olmazsa olmaz olduundan suyun kullanmnda yada durumunun deirilmesinde ok duyarl ve dikkatli olunmas gerekir.Suyun kullanmnda, suyun yenilenme kapasitesinin korunmas temel koulolmaldr. Dier bir ifadeyle suyun srekli kullanm, doal varlk olarak
kendini yenileme kapasitesinin korunmas n kouluna baldr.
Enerji planlamasnda enerjinin eitlendirilmesi ve yerli kaynaklarn orannnarrlmas her koulda salanmaldr. Bu kapsamda bakldnda hidrolik enerji,enerji kaynaklar ierisinde yararlanlmas gereken ncelikli kaynaklardan biriolarak deerlendirilmektedir. Ancak, hidrolik enerji tesisleri fizibilitesindenbalamak zere rem srecini de kapsayacak ekilde havza bir btn olarakdeerlendirilerek su kullanm ncelikleri doal ve kltrel yaam dikkatealnarak belirlenmelidir.
Enerji talepleri ve arz konusunda ortaya konan varsaymlar ve bu kapsamdaalnan kararlar her geen gn deimektedir. ngrlerin ve kararlarn sreklideimesi enerji gvenlii asndan risk olutururken enerji alannda birikensorunlar her geen gn daha da iinden klmaz duruma gelmektedir.
Son yllarda, insan kaynakl etkilerin iklim deiimi zerindeki basksnngiderek artmas, yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelimi arrm ve yarmkonusunda tevikleri gndeme germir. Ksmen yenilenebilir enerji olarakdeerlendirilen enerji kaynaklarndan birisi olan hidrolik enerji potansiyelinin
gelirilmesi ve deerlendirilmesi almalar iinde iklim deiimine srekliaflar yaplmaktadr. klim deiimine insan faaliyetlerinin katksnn somutks olan sera gaz emisyon arnn azallmas ynnde nemli adm olarakortaya srlen, adeta kurtarc olarak gsterilen, klim Deiiklii ereve
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
12/104
12
Szlemesi/ Kyoto Protokolyle, temiz enerji borsas aldatmacasylahavann ve suyun piyasa malna evrilerek yeni bir smr arac halinegerildii; Emisyon carende Trkiyenin katksnn temiz enerji kredisisalama rolnn Hidroelektrik Santral (HES) belirsizlii olarak yansd daunutulmamaldr.
Trkiyede hidrolik enerji potansiyelinin yeterince deerlendirilmediitarmalar uzun yllardr devam etmektedir. 2001 ylnda karlan 4628Sayl Kanun ve 2003 ylnda yaynlanan Elektrik Piyasasnda remFaaliyetlerinde bulunmak zere Su Kullanm Hakk Anlamas mzalanmasnalikin Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik ile hidrolik enerjinin serbestpiyasa kurallarna gre deerlendirilmesi konusunda ciddi admn aldbilinmektedir. Ancak bu srecin, btncl planlamadan uzak yrtlmesinin
kamu yarar asndan zafiyete yol a, ayn zamanda yarmclar asndanda birok sorunu barndrd bilinmektedir.
Suya dayal yaplarn projelerinin ilk girdilerini hidrometrik lmleroluturmaktadr. Son yllarda yeterli zaman periyodu ve temsiliyete sahipolmayan haa hi lm bulunmayan birok su yaps projesinin olduubilinmektedir. Bu yaplar ekonomik ve evreye uyumlu olamayaca gibizellikle birikrmeli yaplarda farkl olarak kazalarn (sel ve takn gibi)olumasna da neden olaca bilinmektedir. zellikle son yllarda enerji remi
amal olarak ortaya konan HES projelerinin mhendislik hizmetleri asndaneksik olduu ve srelerin yanl yneldiini sylemek mmkndr.
Halk arasnda HESlere kar artan tepkiler, idari ileme dntrlen,evresel Etki Deerlendirme (ED) raporlar ile giderilmeye allmaktadr.Oysa zellikle bu alanda hazrlanan ED raporlarnn bilimsel ve teknik olaraksorunlu olduu gerei unutulmamaldr. Birbirlerinin kopyas eklindedzenlenen bu raporlarn sadece formaliteyi yerine germekten te gitmeyenyasak savmak amacyla hazrlandklar akr.
HESlerin sadece enerji amacna ilikin projeler zelinde noktasal olarakele alnmas doru deildir. HES ve benzeri tesislerin yaplmasnda, akarsuhavzalar bir btn olarak ele alnarak, havzann doal zelliklerinin temelinioluturan hidrolojik dngnn lmlere bal su rejimleri belirlenerek, havzaiinde yer alan sucul ve karasal ekosistem zeliklerinin duyarllk durumununbelirlenmesi doal ve kltrel yaamn her eyden nemlisi suyun kendisiniyenilemesine izin verilmesi n kouldur.
Buradan hareketle, doal ve kltrel yaamn sreklilii iin, suyun kullanm
nceliine gre planlama yaplmasnn zorunlu olduu bilinmesine ramenbu durumun 4628 sayl Kanun ile fiilen ortadan kalk gerei kamuoyununbilgisindedir. Bu srete, HES projesi diye ortaya konan birok tesis, doal vekltrel deerlere zarar verecei gibi, teknik olarak iddia ekleri enerjiyi de
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
13/104
13
retemeyeceinden, enerji planlamalarnda da bu deerlerin kullanlmasayrca sorun yaratacakr.
Bir havzada ardk yaplarn her biri iin ayr ED deil, btnleik
deerlendirme yaplmas ve kmlaf etkinin ortaya karlmas gereklidir. Eerhavzalar arasnda etkileim sz konusu ise komu havza veya havzalarda ortayakacak olas etkilerin de deerlendirmeye alnmas gereklidir. Gnmzdekiuygulamalar bu yaklamdan uzakr. Sadece HESlerin EDleri deil diersektrler iin hazrlanan EDlerde de btnleik yaklam gz ard edilmekte,kmlaf etki ve toplumsal fayda/maliyet analizi yaplmamaktadr.
Son yllarda HESler konusunda yaplan tarmalar kart ya da taraf olmakgibi yanl ve yanl ynlendirmeler ile znden saprlmaktadr. HESler
sadece enerji remine bal deil, havzann sosyo-ekonomik, kltrel yaps,ekolojik zellikleri ve doal yaam ile birlikte ele alnarak deerlendirildiindekamusal adan uygun karar verilebilir.
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
14/104
14
2- DNYADA VE TRKYEDE ENERJ POLTKALARI
Ulusal enerji polikalarn kresel lekteki polikalar ynlendirmektedir.Kresel lekteki polikalardan en az etkilenenler yerli enerji kaynaklarna sahip
olanlardr. Ancak uluslararas irketler kresel polikalarn belirlenmesindekiglerini arrmak iin lkelerin yerli kaynaklarn ynemini de ele geirmeyealmaktadrlar.
nceleri kii ba enerji tkeminin fazlal bir gelimilik gstergesi olarakgsterilirken son yllarda bu sylem deirilerek, enerji verimlilii vetasarrufuna aflar yaplmaya balanmr. Yine de gelimilik derecesindeenerji tkeminin gsterge olarak kullanlmasnda sektrel enerji tkemyounluunun iyi deerlendirilmesi gerekir.
2.1. Dnyada Enerji Polikalar
Uluslararas Enerji Ajansnn (UEA), 2010 Yl Dnya Enerji GrnmRaporunda; referans senaryoda 2007 ila 2035 yllar arasnda Dnyada enerjitkeminin %49 orannda artaca ngrlmektedir.
ekil 1. Dnya Toplam Enerji Tkemi ngrs
1
ngrde, bu arn %84lik ksm Ekonomik birlii ve Gelime Tekila(OECD) dnda bulunan geliememi olan lkelerden %14lk ksmnnise OECD lkelerinden kaynaklanacana ilikindir (ekil 1). Ancak gemingrlere bakldnda, ngrlerin yaklak olarak ayn fakat gereklemedeerlerinin farkl olduu grlecekr. Geliememi lkelerde enerjitkemindeki arn ok daha fazla olacana ilikin tespit, kirlilik yaratanremler ve madenciliin yan sra ucuz i gcnden dolay bu lkelerin tercih
edilmesinden kaynaklanacana dair yaklama dayandrlabilir.
1UEA, Dnya Enerji Grnm Raporu (2010)
0
2.000
4.000
6.000
8.000
10.000
12.000
14.000
16.000
18.000
20.000
2007 2015 2020 2025 2030 2035
DNYA ENERJ TKETM [MTEP]
OECD OECD-D
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
15/104
15
2007de sv yaktlarn tkem oran %35 iken, yksek seyredecek petrolfiyatlar nedeniyle 2035de %30a decei beklenmektedir. Sv yaktlarnkullanm tm sektrlerde azalmasna ramen zellikle ulamda kullanmnnsrmesi beklenmektedir (ekil 2). Bylece, fosil yaktlarn en yksek enerjikayna olmaya devam edecei ngrlmektedir.
ekil 2. Dnya Sektrel Enerji Tkemi ngrs1
Kresel doal gaz tkeminin, referans senaryoda %44 artarak 2007 ylndaki3.06 trilyon m3den (%33 pay) 2035 ylnda 4.42 trilyon m3e (%36 pay)
ulaaca ngrlmektedir. %39 pay bulunan sanayi sektrnn (ki elektrikrem amal doal gaz tkemi de srekli artmaktadr) doal gaz kullanmnnsrekli artaca ve doal gaz rem arnn ok nemli bir ksmnn (0.45trilyon m3) Orta Dou lkelerinden gelecei ngrlmektedir.
klim deiimi ile ilgili olarak 2012 sonras balayc bir emisyon drmemekanizmas kurulamad takdirde, Dnya kmr tkeminin, bata inolmak zere 2035e kadar %55 civarnda artacana ilikin ngrler ortayakonmaktadr.
Dnya elektrik tkeminin referans senaryoda 2035 ylna kadar %87 artarak2007 ylndaki 18,8 trilyon kWhden 2020 ylnda 25 trilyon kWhe, 2035ylnda da 35,2 trilyon kWhe ulaaca ngrlmektedir. OECD lkelerindeyllk elektrik rem ar ortalama %1,1 iken bu deerin OECD d lkelerde3 ka %3,3 olmas beklenmektedir.
Elektrik enerjisi reminde birincil (primer) kaynak kullanmnda, enbyk arn yenilenebilir enerji kaynaklarndan olaca ngrlrken, svyaktlarn tkeminde ise azalma beklenmektedir. Toplam 4,5 trilyon kWhlk
yenilenebilir enerjilerdeki bu arn %54 hidroelektrik (2,4 trilyon kWh) ve%26s rzgar (1,2 trilyon kWh) kaynakl olmas beklenmektedir (ekil 3).
1UEA, Dnya Enerji Grnm Raporu (2010)
DNYA ENERJ TKETM [MTEP]Sv Yaktlar
Doal Gaz
Kmr
Nkleer
Yenilenebilir
0
1.000
2.000
3.000
4.000
5.000
6.000
1990 2000 2010 2020 2030
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
16/104
16
Kresel snmann gndemi daha fazla megul etmeye balamas ile birlikte fosilyaktlara alternaf olarak yenilenebilir enerjiler ve enerji verimlilii konular nplana kmaya balamr. Ykselen enerji fiyatlarna zm olarak hkmetlerbu alternaflere finansal destek programlar aklamaya balamlardr. Buyaklamlarn enerji sektrnn merkezi olarak rol oynamasnn yan srakarll gibi konularn da dikkate alnarak deerlendirilmesi gerekmektedir.
ekil 3. Dnya Elektrik reminde Kullanlacak Kaynaklar ngrs1
Dnyada enerji kaynakl CO2 emisyonlarnn, 2007 ylndaki 29,7 milyar tondeerinden 2020 ylnda 33,8 milyar tona ve 2035 ylnda 42,4 milyar tona(%43 ar) ykselecei ngrlmektedir. Ekonomik byme gsteren ve younolarak fosil yaktlara baml olan OECD d lkelerde karbon salnmlarndabyk oranda ar grlecei (yaklak 2 kana varaca) hesaplanmaktadr.Bu hesaplamalarn gerei ne lde yans ise tarmaldr. nk gelimilkelerin geliememi lkelere ykledikleri grevler uluslararas uygulamalaragre srekli deimektedir. Gemite bu konuda yaplan ngr rakamlarnntutmad bilinmektedir. Burada yaplmak istenen, gelecei ynlendirirken
ngrlerin belli kesimlerin hedeflerine gre kullanlmasdr. Yine de bu ngrler,lkemizdeki HES deerlendirmelerinde temkinli olarak dikkate alnmaldr.
1UEA, Dnya Enerji Grnm Raporu (2010)
0
5
10
15
20
25
30
35
40
2007 2015 2020 2025 2030 2035
YAKITLARA GREDNYA - ELEKTRK RETM TAHMN
[TRLYON KWh]
Nkleer
Yenilenebilir
Doal Gaz
Kmr
Sv Yaktlar
izelge1.ElektrikretimindeKullanlanYaktlarnArtngrs1
Yaktlar 20072035
SvYaktlar 12%
Kmr 90%
DoalGaz 77%
Yenilenebilir 130%
Nkleer 74%
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
17/104
17
ekil 4. Enerjiden Kaynaklanacak CO2 Emisyon ngrleri1
Enerji tkemi ve kullanlacak yakt tr ngrlerinin zorluu nedeni ile enerjikaynakl CO2 emisyonlarnn uzun vadeli projeksiyonunda nemli derecedeglklerle karlalmaktadr.
Gelimi lkelerin, az karbon salan ileri teknoloji rnleri kullanarak enerjipolikalarn oluturduklar ve kendi yerli yksek teknolojili sanayilerinidestekledikleri bilinmektedir. Geliememi olan lkeler ise dk olan kii baenerji tkemi miktarn arrarak refah dzeylerini gelimi lkelerin seviyesineyaklarmaya alrken, karbon salm az enerji teknolojileri yerine maliyenispeten daha dk olan genelde kmr ve doal gaz arlkl teknolojilereynelmektedirler. Karbon salnm miktarlarnn teknolojiyle doru ilikisi olduu gznne alndnda geliememi lkelerin karbon salnm miktarlarnn azallmaskonusunda gelimi lkelere baml olduklar gerei unutulmamaldr. Ksacageliememi lkelerin karbon salnmlar konusunda belirleyici olmalar mmkngrlmemektedir.
Btn bu oluumlarn yan sra dk i gc, evre koruma konusundaki duyarszlk
gibi nedenlere bal olarak ulus tesi irketler eski teknoloji ile kirlilik remiyksek olan remlerini geliememi lkelerde gereklermektedirler.
Dier taraan, birincil enerji kaynaklarnn belirli lkelerin elinde toplanmas veartan enerji fiyatlar enerjide arz gvenlii sorununu srekli gndemde tutmaktadr.Gelimemi lkelerin kullandklar eski teknolojiler ve sahip olduklar enerji ihyacyksek sektrlerin yan sra, yksek nfus ar oranna bal olarak enerji tkemleriartan geliememi lkeler, maliyetli olmasna ramen yenilenebilir enerjilere dezorunlu olarak arlk vermeye almaktadr. Gelimi ve geliememi olan lkelerin
bulutuu ortak nokta ise enerji verimlilii uygulamalarnn zorunluluudur.
1UEA, Dnya Enerji Grnm Raporu (2010)
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
2007 2015 2020 2025 2030 2035
ENERJ KAYNAKLI CO2 EMSYONLARI
[MLYAR-TON]
OECD OECD D
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
18/104
18
Her alanda olduu gibi enerji alannda da geliememi lkelerin mevzuatlarndakideiikler ulus tesi irketlerin talepleri dorultusunda uluslar araskurulular araclyla yaprlarak, finansal programlarn uygulamaya konduubilinmektedir.
2.2. Trkiyede Enerjisi Polikas
Elektrik Enerjisi; gnlk yaamdaki kullanm kolayl, tkem yaygnl veistenildii anda dier enerji trlerine dntrlebilmesi nedeniyle yaamn heralannda kullanlrken, lkelerin en nemli gelimilik dzeyi gstergelerindenbiri olarak kabul edilmektedir.
lkemizde kii ba den elektrik enerjisi tkemi 1923 ylnda 3,3 kWh/yl iken2008 ylnda 2.400 kWh (gnmzde bu deer 2.781 kWh) deerine ulamr.
Bu deer 2.782 kWh olan Dnya ortalamas ile 9.800 kWh olan gelimi lkelerinenerji tkemlerinin ok alndadr.
Jeotermal rem termik rem iindedir. rem santrallerinin i ihya tkemleri dahildir.
2UEA, Dnya Enerji staskleri (2010) ve DPT yaynlar.
3TEA 2010 yl faaliyet raporu
izelge3.YllartibarylaElektrikretimTketimveKuruluGGeliimi3
YIL
Termik
retim
(GWh)
Hidrolik
retim
(GWh)
Rzgar
retim
(GWh)
retim
Toplam
(GWh)
D
Alm
(GWh)
D
Satm
(GWh)
Tketim
Toplam
Kurulu
G
(MW)
1970 5.590 3.033 8.623 8.623 2.235
1975 9.719 5.904 15.623 96 15.719 4.187
1980 11.927 11.348 23.275 1.341 24.617 5.119
1985 22.174 12.045 34.219 2.142 36.361 9.1191990 34.395 23.148 57.543 176 907 56.812 16.315
1995 50.706 35.541 86.247 696 85.552 20.952
2000 94.014 30.879 33 124.926 3.791 437 128.280 27.264
2005 122.337 39.561 59 161.956 636 1.798 160.794 38.820
2006 131.929 44.244 127 176.300 573 2.236 174.637 40.502
2007 155.352 35.851 355 191.558 864 2.422 190.000 40.836
2008 164.302 33.270 847 198.418 789 1.122 198.085 41.817
2009 157.359 35.958 1.495 194.813 812 1.546 194.079 44.761
2010 156.496 51.795 2.916 211.207 1.144 1.918 210.434 49.524
izelge2.EnerjiTketimDeerleri2
lkeler KiiBaTketimkWh/yl
DnyaOrtalamas 2.782
Gelimilkeler 8.900
ABD 13.647
Trkiye
2020Ylhedef(DPT)2.400
5.200
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
19/104
19
lkemiz elektrik enerjisi alanna ilikin sorunlarn banda, yerli veyenilenebilir enerji kaynaklarmz potansiyelinin opmal bir ekilde nasldeerlendirilebileceine dair gerek verilerle yaplacak planlamaya dayalksa-orta-uzun erimli bir Devlet Polikasnn olmay gelmektedir. Bualana mdahil olan birden ok kamu kurumunda grev ve yetki uzlamazl,egdm ve gven eksiklii, grev paylam yerine yetki yarnn nedenolduu ynem boluu nemli bir etkendir. Buna, zel sektrn sadecekr dnerek mdahil olmasnn gerdii olumsuzluklar da eklendiindesorunlar daha da artmaktadr.
Elektrik alannda zm bulunmas gereken en nemli sorunlardan biri dedam kayplardr. Bu kayplar kabul edilebilir snrlarn ok stndedir.TEDA verilerine gre, dam sisteminde 2001-2009 yllar arasndagerekleen kayp/kaak oranlar %15-21 arasnda deimektedir (izelge.4).2009 yl iin kayp kaak orannn enerji karl yaklak olarak 31.000 GWhdr. Bu miktar g faktrne bal olarak yaklak 3-4 Atatrk barajndanelde edilecek enerjiye e deerdir. Bu oranlara yllar ibaryla ortalama% 2-3 orannda ilem kayplarnn da eklenmesiyle boa giden enerjininmiktar daha da artmaktadr. Oysa gelimi lkelerde kayp/kaak orann% 5-7 arasnda olduu bilinen bir gereklikr. Kayp kaak oranlarnn %10seviyesine indirilmesi durumunda bir, %5 seviyesine indirilmesi durumuda ise en az iki Atatrk barajnn retecei enerji kadar elektrik enerjisinintasarruf edilmesi mmkndr.
4TEDA Dam staskleri (2009)
izelge 4. Datmda Yllara Gre Kayp/Kaak
Oranlar4
Yl Oran(%)2001 21,43
2002 20,86
2003 19,93
2004 18,58
2005 17,80
2006 15,08
2007 14,82
2008 14,372009 15,59
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
20/104
20
2.3. Elektrik Enerjisi reminde Birincil (Primer) Kaynaklar ArasEntegrasyon
ekil 5. Enerjide Kurulu gcn deiimi5
lkemizin ilk kayda deer elektrik rem tesisi 1914-1983 yllar arasndahizmet veren Silahtaraa Termik Santralidir. Birincil enerjide termik (kmr)kaynakl balayan rem, 1930larn sonlarna kadar baz il ve ile merkezininihyacn karlamak zere kk gte hidrolik ve dizel santraller tesisedilmesiyle gnn koullarna gre hidrolik, fueloil ve kmr kaynakl olaraksrdrlmtr.
1980 ylna gelindiinde termik kaynakl (kmr, fueloil, motorin ve dierolmak zere) remin toplam 11.927,2 GWh, hidrolik kaynakl remin de11.348,2 GWh olduu ve termik ile hidrolik arasndaki dengenin neredeyse
birebir olduu grlmektedir.
Kamusal bir anlay ve merkezi planlama almalar ile yrtlen birincilkaynak seiminde, ithal ile yerli kaynak dengesi gz nne alnm, yerlikaynaklarda da fosil ve yenilenebilir kaynak dengesi ile enerji ekonomisigzelmeye allmr.
1984 ylnda karlan 3096 sayl Yasann zel irketlere de rem yapmaolanann salanmas ile birlikte 1980li yllarn sonunda doalgaz kaynakl
rem arl artmaya balamr (ekil 5).
5ETKB, (23 Mart 2010) a gre hp://www.enerji.gov.tr/index.php?dil=tr&sf=webpages&b=y
istask&bn=244&hn=244&id=398#
Elektrik Enerjisi retiminde kurulu G
0
5.000
10.000
15.000
20.000
25.000
30.000
35.000
40.000
45.000
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
KuruluG(MW)
Termik Hidrolik Jeotermal Rzgar Toplam
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
21/104
21
1990l yllarda Yap let Devret (YD) ve Yap let (Y) modelli zel irket remmodellerinin uygulamaya girmesiyle doalgazn elektrik remindeki pay heryl artarken, 4628 sayl Yasann uygulamaya girmesiyle birlikte 2000li yllarnbanda doalgaz kaynakl elektrik reminin pay nceleri % 40n zerinekm ve 2008 ylnda % 49,7ye ulamr.
2010 ylnda kurulu gte grlen % 10,6 oranndaki (4763 MW) arincelendiinde; bu gcn te ikisini da bamllmz arran ithal (kmrve doalgaz) kaynakl ve kurulu gleri ibaryla byk olan rem tesislerioluturmaktadr. Kurulu g arndaki dier te birlik blm ise arlklolarak hidrolik potansiyelin kullanld yerli kaynakl rem tesislerine air.Ancak, bu tesislerden birka dnda byk blm su rejimine bal olarakmevsimlik alan ve sreklilii olmayan akarsu santrallerine air.
Kurulu g geliiminden de grlecei zere, 2001 ylnda karlan 4628sayl Yasa gerei, Kamu rem yarmlarndan elini ekmi ve Kamu adnadevam eden rem tesislerinin de 2002-2003 yllarnda byk orandatamamlanmas nedeniyle devam eden yllarda arzu edilen rem yarmlargerekleememir.
2001 ylndan sonra merkezi planlama ve kamu deneminden yoksun, serbestpiyasa koullarna ve sermayenin kr gdsne terk edilen elektrik enerjisi
alanndaki kurulu g arlar, byk gteki rem yarmlarnn gerekfinansman sorunlar ve gerekse yaplan yarmn ksa srede geri dnmesibeklensi iinde olan zel irketlerin kk gteki rem tesisi yarmlarnaynelmeleri gibi nedenlerle istenen seviyeye karlamamr.
1970-2010 yllar arasnda, elektrik enerjisinin lkemizdeki rem ve tkemgeliimi incelendiinde, 2001 ve 2008 yllarnda yaanan ekonomik krizleride iinde barndran 1997-2010 yllar arasnda tkemin iki kana kgrlmektedir. Yukarda da ifade edildii zere zellikle 2001 ylnda yrrlegiren 4628 sayl Kanun ile Kamunun rem tesisi yarmlarndan eliniekmesiyle balayan sre iinde, bu talep arna karlk gelmesi beklenenrem yarmlar ne yazk ki gerekleememir. 2008 ylnda balayanekonomik kriz, tm enerji kaynaklarnda olduu gibi elektrik enerjisinde detalebi daraltm ve 2007 ylnda tkemin youn olduu saatlerde kesinleringezdirilmesi ile giderilmeye allan muhtemel bir arz sknsnn zerinirtmtr.
2003 yl bandan 2010 yl sonuna kadar geen sre iinde Enerji PiyasasDzenleme Kurumundan (EPDK) lisans alm 1198 adet rem tesisinin kurulu
glerinin toplam yaklak 70.995 MWr. Lisansl projelerin ina halindeki31.770 MWlk blmnn 2003 ylndan bu yana iletmeye alnamamolmas, oluturulmaya allan piyasann yapsn gstermektedir (izelge 5).
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
22/104
22
4628 sayl Kanunun Piyasa anlayndaki yaps ile tam anlamyla zel sektreteslim edilen elektrik reminde, zellikle ithal kaynaa ynelim artm ve2008 ylnda ithal kaynakl rem % 59,7 oranna ykselmir. 2010 yl sonuibar ile de bu orann yaklak % 55 olduu bilinmektedir.
Elektrik sektrnn kamusal karlar gzeten merkezi planlama anlayndankoparlarak Piyasa ad alnda zel sektrn nceliklerine terk edilmesi,Enerji Piyasas Dzenleme Kurulunun nne gelen her bavuruyu remolsun da nasl olursa olsun anlay ile lisanslamas, doal olarak bu sonucudourmutur.
ekil 6. Elektrik Enerjisi reminin Birincil Enerji Kaynaklarna Gre
Yllar baryla geliimi7
6EPDK( Ekim 2010) hp://www2.epdk.org.tr/lisans/elektrik/lisansdatabase/verilentesispi.asp
7EA (2010) staskleri
izelge5.EPDKdanLisansAlanElektrikretimTesisleri(2010)6
KuruluG(MW)
Birincil(Primer)Enerji
LisansAlmTesis
SaysnaHalinde letmede Toplam
Termik 324 14.899,02 23.412,81 38.311,83
Hidrolik 749 14.098,52 14.405,24 28.503,76
Rzgar 93 2.550,95 1.262,45 3.813,40
pGaz+Biyoyakt 20 28,87 49,83 78,70
Jeotermal 12 192,85 94,20 287,05
TOPLAM 1198 31.770,21 39.224,53 70.994,74
Elektrik retimin Birincil Kaynaklara Gre Geliimi
0
20.000
40.000
60.000
80.000
100.000
120.000
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Yl
retim(GWh)
Ta Kmr thal Kmr Linyit Fuel Oil Doal GAz Hidrolik
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
23/104
23
4628 sayl Yasann uygulamaya girdii 2001 ylndan sonra elektrik reminde enfazla paya sahip olan Hidrolik, Linyit, Takmr, Fueloil, Doalgaz ve thal Kmrile yaplan enerji reminin 1985-2009 yllar arasndaki geliimi incelendiinde(ekil 6.); birincil (primer) kaynaklar arasndaki geliimin nereden nereye geldii,
kaynaklar arasndaki entegrasyon ve rekabet durumunun, kaynak planlamasndada bamllk dzeyinin ve merkezi planlamadan uzaklalmasnn yarasonular asndan ne kadar ciddi bir sorunla kar karya olduumuz ak olarakgrlmektedir.
2010 yl Kurulu g ve remin (izelge.6) birincil kaynaklara gre dalmincelendiinde, elektrik sistemi kurulu gcnn %31,97sini hidrolik remtesisleri oluturduu halde elektrik reminde bu orann 24,5 olduugrlmektedir. Hidrolik potansiyelin deerlendirilmesini 2009 yl (izelge.6) ilekarlardmzda; 2010 yl reminde bir nceki yla gre yaklak % 7,8lik bir
ar olduu grlmektedir. Yerli ve yenilenebilir kaynaklarn kullanm ve enerjideda bamlln azallmas asndan bu husus nemlidir. Hidrolik potansiyelindeerlendirilmesinde aklc yaklam ve btncl planlamadan uzaklap, evreve insana zarar veren projelerden saknlarak, tarih ve kltr miras gz ardedilmemelidir.
Ayn deerlendirmeyi doalgaz santralleri iin yapmzda ise; doal gaz kaynaklrem tesislerine ait kurulu gcn, toplam g iindeki orannn ok az arrdnbuna karlk rem iindeki orannn dtn grmekteyiz. Doal gazn remiindeki oran dm olmasna karn rem miktarndaki iki milyar kWhlik arn
gzden karlmamas gereki de, zerinde durulmas gereken bir noktadr.
8TEA 2009 ve 2010 Yl Sistem letme Faaliyetleri Raporlar
izelge6.TrkiyeKuruluGveretiminBirincilKaynaklaraGreDalm8
BirincilKaynakKurulu
G(MW)
Pay(%)
KuruluG
(MW)
Pay(%)
retim(GWh)
Pay(%)
retim(GWh)
Pay(%)
2009 2010 2009 2010
BarajlHidrolik 12.681,6 29,72 13.067,1 26,39 30.603,3 15,3 44.468,4 21,05
AkarsuHidrolik 1.871,7 3,36 2.761,1 5,57 5.355,0 1,4 7.327,0 3,46
Motorin 26,5 0,06 26,5 0,05 345,8 0,1 4,2 0,0
thalKmr 1.921,0 3,95 3.281,0 6,62 12.813,2 6,3 14.531,7 6,9
Takmr 335,0 0,80 335,0 0,68 3.334,8 1,7 3.588,3 1,7
Rzgar 791,6 0,87 1.320,2 2,67 1.495,4 0,4 2.916,4 1,4
Linyit 8.109,6 19,39 8.139,7 16,44 39.089,5 21,1 35.942,1 17,0
Jeotermal 77,2 0,07 94,2 0,19 435,7 0,1 668,2 0,3
Doalgaz+LPG 14.555,0 32,11 96.095,1 49,7
DoalGaz 16.112,2 32,53 98.143,7 46,5
Nafta 21,4 0,05 16,9 0,03 17,6 0,2 31,9 0,0
Kat+Sv okYaktl
551,5 1,34 2.652,7 5,36 0,0 0,0 0,0 0,0
FuelOil+Asfaltit
1.675,6 4,17 1.617,8 3,26 4.887,4 3,6 3.128,1 1.5
Yenilenebilir+Atk
81,5 0,14 96,9 0,20 340,1 0,1 457,5 0,2
Sv+Doalgaz 2.062,0 3,97 0,0 0,0
TOPLAM 44.761,2 100,0 49.524,1 100,0 194.812,90 100,0 211.207,7 100,0
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
24/104
24
2.4. Trkiye Su Kaynaklar
HESlerin enerji remi iin birinci derecede belirleyici olan sudur. Bunedenle hidrolik potansiyelin kullanmna ilikin olarak gelecee ynelik
deerlendirmenin/ngrnn yaplabilmesi iin ncelikle lkemiz sukaynaklarnn mevcut durumu, kaynaklarn mevcut kullanm ve geleceeilikin kullanm gelimelerinin bilinmesi gereklidir
2.4.1. Yzey Sular
Devlet Su leri Genel Mdrlnn (DS) verilerine gre; 78 milyon hektarolan Trkiye yzlmnn yaklak % 1.8i (1.4 milyon hektar) doal gller vebaraj gllerinden olumaktadr. Doal gller dnda Trkiyede 677 adet barajgl bulunmaktadr (Atatrk baraj; 817 km2, Keban: 675 km2, Karakaya: 268km2, Hirfanl: 263 km2, Alnkaya: 118 km2).
Trkiye yzey sular yllk toplam akmlarnn 195 milyar m3 ile 65 milyar m3
arasnda deii ve kullanlabilir yllk ortalama toplam akm ise 123 milyarm3 olarak hesaplanmr.
9
Trkiye genelinde, kullanlabilir yllk toplam akmlarn 100 milyar m3lk birdeerin alna dt yllarda birok havzada, 95 milyar m3lk bir deerinalna dt yllarda ise Trkiye genelinde hidrolojik kuraklklar yaanmr.Bu nedenle kullanlabilir yzeysel akmlarda, yllk toplam 100 milyar m3lkbir deeri krik eik olarak hidrolojik kurakln balang gstergesi eklinde
kabul etmenin yerinde olaca dnlmektedir.Trkiyedeki yzeysel akmlarn dalm blgelere gre farkllklargstermektedir. Bu duruma, kullanlabilirlik ve nfus asndan bakldndabaz blgelerin su bakmndan olduka yetersiz olduu grlmektedir.rnek olarak Marmara ve Ege Blgeleri, Trkiye toplamnda, potansiyel vekullanlabilirlik asndan srasyla %11,9 ile %9,6 orannda pay alrken nfusolarak Trkiyenin % 38,8ini kapsamaktadr. Ayrca her iki blge akmlarndabelirgin bir azalma trendinin olmas bu yetersizlii zaman ierisinde dahada byk boyutlara kartacakr. Trkiyenin toplam yzeysel akmlarnda
herhangi bir anlaml azalma grlmese de blgeler arasndaki su potansiyeli,nfus younluu, sanayileme oran vb. gibi farkllklar, su potansiyeli veihyalar arasnda var olan dengesizlii arrc ynde rol oynamaktadr.
lkemizdeki kullanlabilir su potansiyeli her ne kadar 123 milyar m3 olarakhesaplanm olsa da bu deer uzun yllar ortalamasdr. Bu deerin 195milyar m3 ile 65 milyar m3 arasnda deii yaplan almalarda akagrlmektedir. Bu nedenle suya ilikin yaplacak planlarda suyun yllk 65milyar m3n alna inebilecei de bilinmelidir.
10
9TMMOB klim Deiimi Sempozyumu lkemiz Su kaynaklarna klim Deiiminin Etkilerinin
teki Yz, A.E.Ang..Kk.S:289
10TMMOB klim Deiimi Sempozyumu lkemiz Su kaynaklarna klim Deiiminin Etkilerinin
teki Yz, A.Ang..Kk.S:295
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
25/104
25
2.4.2. Yeral Sular
lkemizde bugne kadar yaplm olan hidrojeolojik ettler sonucunda 14milyar m3 yeral suyu potansiyeli tespit edilmir. Son yllarda, yeral suyu
kullanmna ynelik youn talebin yan sra, gerek su kaynaklarnn bilime veteknie aykr bir ekilde su kuyusu almas ilelmesi, gerekse kaak sondajve tahsis miktarndan fazla kullanmlar gibi yasal olmayan kullanmlara balolarak, birok blgede yeral suyu seviyeleri ok derinlere (stak su seviyesininalna) kadar dmtr. rnein Konya Ovasnda yaklak 30.000 ruhsatlkuyunun yan sra 50.000i de akn ruhsatsz kuyu ile su kullanlmas sonucuyeral sular tkelerek kullanlamayacak duruma gelmir. Bu rnek dierblgeler iin de benzer ekildedir. Ayrca ak sularn yeralna kanunsuz vekuralsz bir ekilde verilmesi de (zellikte Trakya blgesinde) yeral sularnn
kirlenmesine neden olmutur ve olmaktadr. zellikle Marmara blgesindedenize yakn akiferler tuzlu su giriimi nedeniyle kirlelmir.
Yeral sular stratejik adan da ok byk bir nem tamaktadr. nkyeral su kaynaklar afet annda evresel bozulmalardan en az etkilenen sukayna olmas nedeniyle, ncelikli olarak korunmaldr. Yeral sular kurakmevsimlerde ve doal afet zamanlarnda kullanlabilecek kaynaklardr. Bubakmdan yeral su kaynaklarnn korunma ve ilelmesinde teknik kurallarauyum ok nemlidir. Genel anlamyla, yeral su rezervlerini korumak ulusalpolika haline gerilmelidir.
2.4.3. Su Kaynaklarnn Durumu
Su zengini olmayan lkemizde kii bana den yenilenebilir su potansiyeli,2000 yl nfusu gz nne alndnda yaklak 3.500 mdr. Dnya ortalamasolan 7.600 mn yaklak yarsna karlk gelen bu deer nedeniyle, lkemiz suyoksulu olmamakla birlikte, su skns bulunan lkeler arasnda saylmaktadr.Kii bana den teknik ve ekonomik olarak kullanlabilir yllk su miktar1.500 1.735 m mertebesinde olup, lkemiz su azl yaayan bir lkekonumundadr.
Su kaynaklar kentleme, sanayileme ve dier yanl kullanmlarn yarabasklardan dolay olumsuz olarak dorudan etkilenmektedir. Bu etkilenme suhavzalar yaplamaya alarak su kaynaklarnn yok edilmesinin yan sra sukaynaklarnn dorudan kirlelmesi ile olumaktadr. rnein Sakarya NehriTrkiyenin toplam yzeysel akmlarnn yaklak olarak %5ine sahipr. Ancakkirleldii iin bu su kaynaklar hibir ama iin kullanlamamaktadr. Buradasuyun kullanlamamas iklim deiiminden deil insan kaynakl etkilerdenkaynaklanmaktadr.
nsan kaynakl etkiler, su havzalarnda suyun nitelik, nicelik ve kalitesinideirdiinden sucul yaam da dorudan etkilemektedir. Ayrca budeiiklikler, sel ve taknlara yol aarak, can ve mal kayplarnn yaanmasnada neden olabilmektedir.
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
26/104
26
Yzeysel sularn kayna olan havzalarn korunmas ve gelirilmesi her geengn daha da nem kazanmken lkemizde bu durumun tam tersi uygulamalarnyapld aka grlmektedir. Sularn havza baznda planlanmas konusundayetkili olan DS uygulanan polikalar nedeniyle grevini yerine geremezduruma gerilmir.
Su ile ilgili yasal dzenlemelerde, suyun bir doal varlk olarak ele alnmadakr. Suyun kullanmnda srekliliinin engellenmemesi iin, suyun varlkdeerinin korunmas, dier bir ifade ile hidrolojik dngnn doal ekosistemiindeki temel rolnn kabul edilmesi zorunludur. Bunun dier ifadesi, suyunkendini yenileyebilen doal varlk olduu bilinci ile yenileme potansiyelininnne engel konmayarak korunmasdr.
Gndemde olduu bilinen Su Kanunu Tasars ile nasl bir dzenlemeyaplaca henz bilinmemektedir. Ancak, Orman ve Su leri Bakanlnnana hizmet birimi olarak kurulan Su Ynemi Genel Mdrl lkemiz suhizmetlerinde ki kamusal talepleri karlayacak ekilde yaplandrlmamr.Bugne kadar yaplan yasal dzenlemelerde sergilenen tutumun kamu lehineolmad dnldnde sermayenin karlarnn gzeleceini sylemekyanl olmayacakr. Su sadece piyasa mal olarak ele alndnda, kamu ihyacnceliinin yerini sermaye ncelii alacakr.
Ksaca su ile ilgili karlmaya allan yasa ve ynetmeliklerin, su kaynaklarna
lkemiz insanlarnn eriimi asndan kstlama gererek, uluslararasirketlerin taleplerini karlayacak ekilde dzenlenecei kaygs vardr.
Hidroelektrik enerji, sudan elde edileceine gre su kaynaklarnn beslenmealanlarn oluturan havza gz ard edilerek HES projelerinin yaplmas teknikve bilimsel adan doru olmad gibi bu projelerle opmum enerjinin eldeedilmesi de mmkn olmayacakr.
2.5. Hidroelektrik Enerji
Hidroelektrik enerji, suyun potansiyel enerjisinin kinek enerjiyedntrlmesi ile elde edilir. Bu sistem iin ykseklik farkndan yararlanlaraksuyun basnl bir ekilde trbin iinden geirilerek an/alternatrnevrilmesi salanarak elektrik enerjisi relir. Sudan elektrik enerjisi eldeedilmesinde kullanlan teknoloji dier kaynaklardan elektrik enerjisi eldeedilmesinde kullanlan teknolojilerden daha basir.
Hidrolik enerji reminde ithal kaynak kullanlmadndan, bu tesislerde eldeedilen enerji yerli olarak kabul edilmekte ve tesisin yap zellii bakmndan
da ksmen yenilenebilir enerji kaynaklar snna girmektedir. Ancak su rejimideiken olduundan dolay zellikle doal ekosistem zerinde baz olumsuzetkilere de neden olabilmektedir. Hidrolik enerji birikrmeli yaplarda puantalmas gibi ok nemli bir zelliin olmasnn yan sra zellikle nehir piyaplar ya deiimlerinden dorudan etkilenmektedir.
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
27/104
27
2.5.1. Hidroelektrik Enerji Potansiyeli
DS verilerine gre, lkemizdeki akarsu ve gletlerdeki doal akn % 100
deerlendirilmesi varsaym ile hesaplanan hidrolik potansiyel, toplam
hidrolik potansiyel olarak ifade edilmektedir. Bu ifade ile lkemizdeki teorikhidrolik potansiyel 433 milyar kWh/yl olarak belirlmektedir.
11
Halen mevcut olan teknoloji kullanlarak deerlendirilebilecek hidrolik
potansiyel teknik potansiyel olarak adlandrlmakta olup, lkemizdeki teknik
hidrolik potansiyel kapasitesinin de teorik kapasitenin yars kadar yaklak
216 milyar kWh/yl olduu yine DS verilerinde belirlmektedir.
lkemizdeki hidrolik potansiyelin, teknik ve ekonomik ynden
deerlendirilebilir blmnn de yaklak 140 milyar kWh/yl olduu ve
bunun ancak %30luk ksmnn gelirildii, gerek Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanl (ETKB) gerekse DS raporlarnda belirlmektedir.
Teknolojik gelimeler ve yeni yaplan lmlemelerle oluturulan projelerle
bu kapasitenin 150 milyar kWh/yla kadar kabilecei, 2023 ylnda ise 180
milyar kWh/yl olaca yine DSnin raporlarnda yer almaktayd. Ancak, DS
son raporlarnda, hidrolik enerjide gerekleme miktarn 2023 yl iin 140
milyar kWh /yl olarak yenilemir .
lkelerin corafi yaplar, iklim zellikleri hidrolik enerji potansiyelleriiin belirleyicidir. Bu bakmdan lkeler arasnda hidrolik enerji remi ve
kullanm eklinde bir karlarma doru bir yaklam olmaz. Her lke
haa her klimatolojik alt blge kendi ierisinde ayrca deerlendirilmek
zorundadr. Bu deerlendirmelerde her hidrolik potansiyelin enerjiye
dntrlemeyecei de bilinmelidir. nk toplumsal fayda asndan
hidrolik enerji remi iin kurulacak tesis ve suyun tanmasnn doal
yaama olan etkileri btnsellik ierisinde deerlendirilmelidir.
Ancak 4628 sayl Kanun kapsamnda geliren HES projeleri dikkatealndnda (lkemizin btn nehirleri zerine hi aralksz HES projeleri
mevcuur) resmi olarak ifade edilen teknik ya da teorik potansiyele
ulalabilmesinin mmkn olmad akr.
lkemizin hidrolik potansiyeli zerine ifade edilen resmi rakamlar greceli
ifadelere dayandrldndan tekrardan gzden geirilmesi gerekmektedir.
Suyun nitelik ve niceliinin belirlenemedii yerlere potansiyel hidrolik g
olarak bakp bu yerleri sanal saylarla ifade etmek gereki bir yaklam
deildir.
11DS (Austos 2011) hp://www2.dsi.gov.tr/topraksu.htm
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
28/104
28
Ayrca gelien srecin her yap iin bir evresel etki deerlendirmeyi zorunlukld gerei dikkate alndnda, nceden evresel hibir alma yaplmadanhidrolik g potansiyelleri olarak ifade edilen yerlerin ounun hidrolik golarak kullanlamayaca gerei gz ard edilmemelidir.
Mevcut HES projeleri (ki bu projelerin ounun teknik ve evresel etki boyutuylasorunlu olduu bilinmektedir) zerinden bir deerlendirme yapldnda daaklanan resmi rakamlarn gereki olmad kolayca anlalacakr.
Baka bir ifade ile lkemizdeki btn akarsularn her noktas HES iinparsellenmi durumdadr. Bu rakamlarn toplanmas durumunda bile Hidrolikpotansiyel olarak ifade edilen deere yaklalamad akr. Ksaca gerekanlamda hidrolik enerji potansiyeli ekolojik, sosyolojik, kltrel ve doalyaam dikkate alnarak sanal olmayan gereki lmlere gre yeniden
belirlenmek zorundadr.
3. ELEKTRK ENERJS LE LGL MEVZUAT
Elektrik enerjisi ile ilgili dzenlemeler deiik tarihlerde karlan kanun veynetmeliklerle srekli deiiklie uramr ve bu deiiklikler devametmektedir. Kanun ve ynetmeliklerde yer alan dzenlemelerin iptaline ynelikverilen mahkeme kararlar sonucu yaplmak zorunda kalnan deiiklikler deenerjinin serbest piyasaya almasnda irketlerin taleplerinin karlanmasnaynelik gereklerilmir.
Ayrca, kanun ve ynetmeliklerin uygulanmasnda da kamu yarar deilirket karlar gzelmir. Saytay, enerji alannda yap denetlemede(Yap-let-Devret ve Yap-let modeli kapsamnda yaprlan enerji projelerihakknda Saytay Enerji Raporu) Grevli irketlerle imzalanan uygulama/imyaz szlemeleri defalarca deirilmi ve her deiiklikle, projelerintoplam yarm tutarlar ve elektrik sa tarifeleri yksellmi, iletme sreleriuzalm, erken rem, eksik ve fazla rem fiyatlar deirilmir. Bu trdeiiklikler tamamen irketlerin talepleri dorultusunda ve firmalarn lehine
olmu, kamu yarar asndan yaplmas zorunlu olan deiiklikler yaplmam,bu da kamu kesiminin riskinin artmasna yol amr12 tespini yapmr.
Kanunlarda, ynetmeliklerde ya da uygulamada yaplan deiiklikler sonucuenerjiye ulamda bir kolaylk salanmad gibi enerji fiyatlar srekli artarkenkamu zararlar da srekli bymtr ve bymeye devam etmektedir.
Enerji ve su sektr ile ilgili yasal dzenlemeler, suya bal elektrik enerjisiremi sektrn dorudan etkilemektedir. Bu nedenle HES ile ilgili sredeerlendirilirken su ve enerji ile ilgili yasal dzenlemeler ve uygulamalar
btnlk ierisinde ele alnmaldr.
12Saytay Dergisi Say 52 Sayfa 172
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
29/104
29
3.1. Suyun Hukuksal Durumu
Su ile ilgili paylamlar srekli dava konusu olmutur. Ancak suyun mlkiyeneilikin en nemli hukuksal karar 1950 ylnda Yargtay tarandan verilmir.
Yargtayn kararnda, bir suyu veren yeral glnn, suyun kaynadgayrimenkuln snrlar iinde kalamayacak kadar byk olmas veya suyunyeryzne kar kmaz bir dere haline gelmesi, yahut suyun zel mlkiyetebal saylmas kamu iin zararl olaca hallerde, kaynak tanmaznmlkiyene tabi deildir yargsyla bu tr sularn genel su saylacan kabuletmi ve bu sular zel mlkiyet dnda tutmutur.
zel mlkiyet dnda tutulan bu sular birok yasal dzenleme ile farklamalarda kullanlmak zere sahiplendirilmir. Suyun kullanmna ynelik
dzenlemeleri ieren ulusal mevzuan yan sra, lke snrlar dna kansularn kullanm haklar uluslar aras nitelik kazanmaktadr. Snr aan sularkonusu blgesel lekten kresel lee tanmak istenmektedir. Uluslararasanlamalar ile de su hukukunda deiimlerin yapld bilinmektedir.Uluslararas irketler kendi amalarna ulamada lkelerin yasalarndagrdkleri kstlar amak iin, lkelerin anayasalarn dahi kendi talepleridorultusunda deirtmektedirler. Bu gereklilik hukukun ne ekildedeirilebileceinin de iaretlerini vermektedir.
3.1.1. Sular Hakknda Kanun ve YnetmeliklerSudan yararlanmak, suyun zararlarndan korunmak, suyun niteliini korumakve idari yap ile ilgili yaplan hukuksal dzenleme erevesindeki kanunlar;
442 sayl Ky Kanunu (1924), 831 sayl Sular Hakknda Kanun (1926), 743sayl Trk Kanun-i Medenisi (1926), 927 sayl Scak ve Souk Maden Sularnnssmar ile Kaplcalar Tesisa Hakknda Kanun (1926), 1471 sayl BelediyeKanunu (1930), 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanunu (1930), 2510 sayl sknKanunu (1934), 2819 sayl Elektrik leri Ett daresinin Tekiline Dair Kanun
(1935), 4373 Takn Sulara ve Su Basknlarna Kar Korunma Kanunu(1943),4759 sayl ller Bankas Kanunu (1945), 5516 sayl Bataklklarn Kurutulmasve Bunlardan Elde Edilecek Topraklar Hakknda Kanun (1950), 6200 saylDevlet Su leri Umum Mdrl Tekilat ve Vazifeleri Hakknda Kanun(1953), 7478 sayl Ky me Sular Hakknda Kanun (1960), 167 Yeral SularHakknda Kanun (1960), 7478 Ky me Sular Hakknda Kanun (1960), 1380sayl Su rnleri Kanunu (1971), Su rnleri Tz (1973), 2560 saylstanbul Su ve Kanalizasyon daresi Genel Mdrl Kurulu ve GrevleriHakknda Kanun (1981), 2674 Karasular Kanunu (1982), 2872 sayl evre
Kanunu (1983), 3083 Sulama Alanlarnda Arazi Dzenlemesine Dair TarmReformu Kanunu (1984), 505 sayl Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanlnnTekilat ve Grevleri Hakknda Kanun (1985), 3202 sayl Ky Hizmetleri GenelMdrlnn Tekila ve Grevleri Hakknda Kanun (1985) (Ky Hizmetleri
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
30/104
30
Genel Mdrl, 13/01/2005 tarih ve 5286 Sayl, Ky Hizmetleri GenelMdrlnn Kaldrlmas ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas HakkndakiKanun ile 16 Mays 2005te kapalarak hizmetleri illerde l zel daresinedevredilmir), 3305 sayl 2560 Sayl stanbul Su ve Kanalizasyon daresiGenel Mdrl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanunun 21, 23, Ek 4, 5inciMaddelerinde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun (1986) (Bu kanun ile IZSU,ASKI vb. Bykehir su ve kanalizasyon Genel Mdrlkleri kurulmutur),3621 Sayl Ky Kanunu (1990), 3998 sayl Mezarlklarn Korunmas HakkndaKanun (1994), 4721 sayl Trk Medeni Kanunu (2001), 5216 sayl BykehirBelediyesi Kanunu (2004), 5686 Sayl Jeotermal Kaynaklar ve Doal MineralliSular Kanunu (2007), 6107 sayl ller Bankas Anonim irke Hakknda Kanun(2011), 644 sayl evre ve ehircilik Bakanlnn Tekila ve Kurulmas
hakknda KHK(2011), 645 sayl Orman ve Su leri Bakanlnn Tekila veKurulmas hakknda KHK (2011), 648 sayl evre ve ehircilik BakanlnnTekilat Ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname le Baz KanunVe Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair KanunHkmnde Kararname (2011), eklinde sralamak mmkndr.
Ynetmelik olarak yaplan yasal dzenlemeler de; evresel Etki DeerlendirmesiYnetmelii, me ve Kullanma Suyu Temin Edilen ve Edilecek Olan Yzeysel SuKaynaklarnn Kirlenmeye Kar Korunmas Hakknda Ynetmelik, nsani Tkm
Amal Sular Hakkndaki Ynetmelik, Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, AkSularn Kanalizasyon ebekesine Dearj Ynetmelii, Ka Aklarn KontrolYnetmelii, Ky Kanununun Uygulanmasna Dair Ynetmelik, GayrishhiMesseseler Ynetmelii, Tehlikeli Aklarn Kontrol Ynetmeliidir.
Dorudan ya da dolayl olarak suyu ilgilendiren btn bu yasa ve ynetmeliklerincelendiinde, su kaynaklarnn hibir ekilde kirlelmemesi ve korunmasgereki ynnde nlemlere ilikin dzenlemeleri grebilmek mmkndr.Ancak son yllarda yaplan ya da yaplmas dnlen taslak dzenlemeler, ilk
nceki belgelerde suyun korunmasn salayan zle ilikin dzenlemeleri yokedecek ekildedir.
3.1.2. Su Hizmetlerinde Kurumsal Dnmler
Su hizmetlerinin salanmasnda birok dzenleme yaplmr. 1945 ylndakurulan ller Bankas, belediyelere su ve kanalizasyon ileri de dahil olmakzere altyap projelerinde kredi amak iin kurulmu olmakla beraber aynzamanda yerel ynemlere sz konusu projelerde teknik yardm salamakamac ile de yaplandrlmr. ller Bankas kurumsal yaps ve yklendii
grevleriyle, belediyeler, il zel idareleri, kyler ve yerel ynem birimlerinedestek olmas nedeniyle dierlerinden ayrlmaktayd. 1960 ylnda gndemegelen su sistemlerinin kurulmas ile ilgili grev ve finansmann baz belediyelerve tm kylerden alnarak merkezi bir kurulua devredilmesi sonucunda,kylerin ve nfusu 3000in alnda olan belediyelerin ime suyu ilerinin
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
31/104
31
yrtlmesi grevi 1953 ylnda kurulan DSye verilmir. Bylece kkyerleimlerin ime ve kullanma suyu ileri iin gerekli harcamalar direkthazine gelirlerinden karlanm olup, DS bu grevleri 1964 ylnda Ky leriBakanlna devretmir. 1968 ylnda yrrle giren 1053 sayl Yasa ilenfusu 100.000den fazla olan ehirlere su salama yetkisi, belediyelerin 30yl sreyle faizsiz borlandrlmas yntemi ile yeniden DSye verilmir. 1984ylnda Bykehir Belediyelerinin kurulmaya balanmas ile ller Bankasnnbyk lekli ehirlerde etkisi azallm ve su sistemleri dorudan belediyelertarandan yaplmaya balanmr. Bylece SK modeli ile su iletmeciliidnemine girilmi olup, bu model Bykehir belediyelerinin tamamnayaylmr.
1980li yllarn ortalarndan ibaren ller Bankasnn grevleri, uluslararas
kurulularn yaklamlar dorultusunda yeniden ekillenmeye balam veller Bankasnn hareket alan kstlanmr. Bu sayede, su ve kanalizasyonhizmetlerinin finansman dorudan belediyelere braklm ve daha nceleribavuru miktarlar ok az olan cari ve d kredi kullanmnn artmassalanmr. Kentsel altyap alannda kamusal kredi salama ynndeBankann boal alan uluslararas finansman kurulular tarandandoldurulmutur. Bylece, su ve kanalizasyon yarmlarnn yerellerilmesiile hizmetlerin zel sektre aktarlmas ve zellermeler hz kazanmr.
1990l yllarn bandan ibaren, yeni liberal polikalarn suya ynelik etkileridaha fazla kene kendisini gstermeye balam; yerellerme polikalarile zellerme, alternaf finansman ad alnda d borlanma ve sonuolarak kamu hizmetlerinin piyasa koullarna gre cretlendirilmesi gndemegelmir.
Son dzenlemeler13 ile ller Bankas, zel hukuk hkmlerine tabi, tzel kiiliesahip, anonim irket statsnde ller Bankas Anonim irke unvanyla birkalknma ve yarm bankasna dntrlmtr. Bylece ller Bankas, kamu
kredileri salayan bir kurum olmaktan karlarak uluslararas piyasadansalanan krediyi, kredi kstaslar dorultusunda yerel ynemlere datmaroln stlenen arac bir kurum haline dntrlmtr.
Kreselleme srecinde, uluslararas kurulularn basklaryla, sular zerindekikamu hizme tekeli zararl ve israf gsterilmeye balanmr. Su ynemitanm deirilerek, yarmlarla snrl olan haklar, mlkiyet ve rgtlenmeboyutlarn da ierecek ekilde geniletmir. Mhendislik hizmenin eklitarafl siyaset etkisine sokularak su hizmetlerinin kamu elinden karlppiyasalarlmasnn temelleri almr.
13TC Resmi Gazete tarih 08/02/2011, Say 27840
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
32/104
32
Tarmsal sulama hizmetlerinde 1993 ylndan ibaren Sulama Birlikleri ve
Sulama Kooperaflerine devir ilemleri yaplmaktadr. Devir yaplan birlikler
teknik yap bakmndan bu hizme yapabilecek durumda deildir. Hizmee
aksamalar devam ei srece hizmetlerin uluslararas irketlere gemesikanlmaz olacakr. Sonu olarak bu hizmetler reciye daha pahalya
mal olacakr. Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn (KHGM) kapalmas
ve DSnin bu hizmetlerden el ekrilmeye allmas, su hizmetlerinin
tamamnn gelecekte zellerileceinin habercisidir.
Su kaynaklarnn korunmas iin yeni kurullar ve birimler oluturulmasna
gerek yoktur. Burada sorun DSye yetkilerinin kullandrlmamasdr.
Yllarn birikimine sahip olan kurum zerindeki siyasi basklar ve siyasi
kadrolamalar kaldrlarak kurumun grevlerini yerine germesinin nalmaldr.
Suyun enerji reminde kullanmnda yaanacak sorunlar, suyun
enerji remi d alanlardaki kullanmnda, su hizmetlerinde ve suyun
blmn de yaanan sorunlar ile benzerlik gsterecekr. Bu durum,
suyun paylamndaki sorunlar arracakr.
3.2. Enerji remi ile lgili Kanunlar
Btn kanunlarn ve ynetmeliklerin ama maddeleri enerjinin iyi kalitede,dk maliyee ve evreye olumlu katksndan sz ederken, uygulama da
ama maddelerinin karlnn yazld gibi olmad gereini yaayarak
renmekteyiz.
3.2.1. 3154 Sayl Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn Tekilat veGrevleri Hakknda Kanun14
Bu Kanunun amac, enerji ve tabii kaynaklarla ilgili hedef ve polikalarn,
lkenin savunmas, gvenlii ve refah, milli ekonominin gelimesi ve
glenmesi dorultusunda tespine yardmc olmak, enerji ve tabiikaynaklarn bu hedef ve polikalara uygun olarak ararlmasn,
gelirilmesini, relmesini ve tkelmesini salamak iin Enerji ve Tabii
Kaynaklar Bakanlnn kurulmasna, tekilat ve grevlerine ilikin esaslar
dzenlemekr.
14TC Resmi Gazete tarih 01/03/1985, say 18681
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
33/104
33
Bakanlnn grevleri ilgili Kanunlarda piyasada faaliyet gsteren kurum vekurululara braklmad takdirde ve lde kouluyla lkenin enerji vetabii kaynaklara olan ksa ve uzun vadeli ihyacn belirlemek, temini iingerekli polikalarn tespine yardmc olmak, planlamalarn yapmak, Enerji
ve tabii kaynaklarn lke yararna, teknik icaplara ve ekonomik gelimelereuygun olarak ararlmas, ilelmesi, gelirilmesi, deerlendirilmesi,kontrol ve korunmas amacyla genel polika esaslarnn tespit ve tayinineyardmc olmak, gerekli programlar yapmak, plan ve projeleri hazrlamakveya hazrlatmak, Bu kaynaklarn deerlendirilmesine ynelik arama, tesiskurma, iletme ve faydalanma haklarn vermek, gerekinde bu haklarndevir, inkal, iptal ilemlerini yapmak, ipotek, ismlak ve dier takyit edicihaklar tesis etmek, bunlarn sicillerini tutmak ve muhafaza etmek, Kamuihya, gvenlik ve yararna uygun olarak enerji ve tabii kaynaklar ile
enerjinin rem, ilem, dam, tesislerinin ett, kurulu, iletme ve devamerme hizmetlerinin genel polikasn tespit almalarnn koordinasyonunutemin etmek ve denetlemek, Yeral ve yerst enerji ve tabii kaynaklar ilernlerinin rem, ilem, dam ve tkem fiyatlandrma polikasn tayinve gerekinde fiyatlarn tespit etmek, Bakanln bal ve ilgili kurulularnniletme ve yarm programlarn inceleyerek tasvip etmek ve yllk programlaragre faaliyetlerini takip etmek, deerlendirmek, Bakanla bal ve Bakanlklailgili kurulularn almalarn ve ilemlerini her bakmdan tetkik, tahkik veteie tabi tutmak, gerekli her trl emri vermek ve denetlemek, belirlengrevleri yerine germek amac ile gerekli bilgileri toplamak, deerlendirmek
ve uzun vadeli polikalarn tespi ve gelirilmesi ile ilgili hazrlk almalarnyapmak eklinde belirlenmir.
3.2.1.1. Elektrik Tesisleri Kabul Ynetmelii 15
Bu ynetmeliin amac; kamu grevi yapan Devlet, il, belediye ve kylerile gerek ve tzel kiiler tarandan elektrik enerjisi retmek, iletmek ve/veya datmak zere kurulacak tesislerin kabul ilemlerinin yapmakr. Buynetmelik ile 23/11/1947 tarihli ve 5264 sayl Resmi Gazetede yaynlanmolan Elektrik Santral ve Tesislerinin Kabullerine ait Talimatname ve bununla
ilgili ynerge niteliindeki bakanlk yazlar (eitli kurululara kabul yetkisiverenler hari ) yrrlkten kaldrlmr.
3.2.1.2. Elektrik Tesisleri Proje Ynetmelii 16
Bu ynetmeliin amac, yurt dzeyinde kamu kurum ve kurulular ve/veyazel sektr tarandan tesis edilecek elektrik tesislerinin ulusal ilem, damebekelerine uyumlu olarak balanmasn, can ve mal emniyenin salanmasnamalayarak elektrik tesislerine ait projelerin, ilgili standart, mevzuat venorma uygun yaplmasn/yaprlmasn temin etmekr. Bu ynetmelik ile09/12/1978 tarihli ve 16484 sayl Resm Gazetede yaymlanarak yrrle
giren Elektrik Enerji Tesisleri Proje Ynetmelii yrrlkten kaldrlmr.
15TC Resmi Gazete tarih 07/05/1995, say 22280
16TC Resmi Gazete tarih 16/12/2009, say 27434
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
34/104
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
35/104
35
3.2.2.1.1. Su Yaplar Denem Ynetmelii (Mlga)19
HES projelerindeki arlar sonucunda, ilk denemlerinin zaman almas veimalatlardaki denemleri hzlandrmak amacyla 15 Austos 2009 tarihinde
Su Yaplar Denem Ynetmelii yaynlanmr. Bu Ynetmelik, 18.12.1953tarihli ve 6200 sayl Devlet Su leri Umum Mdrl Tekilat ve VazifeleriHakknda Kanunun 2 nci maddesine dayanlarak hazrlanmr.
Bu ynetmeliin amac; gerek veya tzel kiiler tarandan, yeral ve yerstsularndan faydalanmak ve bunlarn zararlarn nlemek amacyla yaplacak hertrl su yaplarnn inas esnasnda yarmlarn hzlandrlmas, takn, depremgibi doal felaketlerden sonra meydana gelebilecek lke kaynaklarnn isrannnlenmesi, evre ile uyumlu uygulama projelerinin ve yapm aamasndakiteknik denemlerinin yaplmas ve bu denemi yapacak firmalara verilecek
izin belgeleri ile alracaklar yetkili elemanlarn niteliklerine ilikin usulve esaslar belirlemek olarak, kapsam; gerek veya tzel kiiler tarandantesis edilecek su yaplarnn proje onayn, yapm aamasndaki denemi ve ilemlerini ve bu ilemlerin yerine gerilmesi aamasnda denemfirmalarnn grev ve sorumluluklar ile bu firmalarn yetkilendirilmesini vebu ilerde alacak denem elemanlarnn niteliklerinin belirlenmesini, yetkibelgesi ile ilgili ilemlerin yaplmasn, yetkilendirilmi firma ve bu firmalardaalan denem elemanlarnn grev ve sorumluluklar ile su yaplar denemhizmet szlemesinin dzenlenmesi ve hizmet bedellerinin denmesineilikin hususlar kapsar olarak belirlenmir.
Ynetmeliin bal ile ama maddesi birbiriyle uyumad da akr. Ancakbu ynetmelikte esas ele alnmas gereken konu, projenin ya da denemiyaplacak olan imalan deneminin nasl yaplacan ortaya koyarak bufirmalarda belli ltleri ararken bu projeleri kimlerin yapacana ilikin hibirtanmlamaya yer vermemesidir.
Bu ynetmelik her ne kadar bu alandaki denemi salamay hedeflese deuygulamada bu konunun denemden uzak olduu akr. Ksaca bu ynetmelikekil asndan ED benzeri bir uygulamay ortaya koyarken, piyasa asndan
4708 sayl Yap Denem Kanununun emsali olduu akr.15 Austos 2009 tarihinde yaymlanan ynetmeliin de bu konudakieksiklikleri gideremeyecei ve haa denemsizlii meru duruma gereceigerei aka grlmektedir.
Bu ynetmeliin yetki ynnden tamamen iptali konusunda Trk Mhendis veMimar Odalar Birlii (TMMOB), Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu(KESK) Enerji Sanayi ve Maden Kamu Emekileri Sendikas (ESM) ve Meslekiadan da birok Oda tarandan ayr ayr davalar almr. Dantay, TMMOBve ESMnin a davalarn her ikisi iinde yrtmesinin durdurulmasna karar
vermir.
19TC Resmi Gazete tarih 15/08/2009, say 27320
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
36/104
36
Dantayn yrtmeyi durdurma kararnn gerekesini ortadan kaldrmak amacyla,torba yasa olarak bilinen 6111 sayl Baz Alacaklarn Yeniden Yaplandrlmas leSosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu ve Dier Baz Kanun ve KanunHkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile, 20/02/2001
tarihli ve 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanununun geici 14 nc maddesinin birincikrasnn (d) bendi deirilmi ve maddeye (e) bendinden sonra gelmek zere (f)bendi olarak (13/02/2011-6111/204 md.) 20/02/2001 tarihli ve 4628 sayl ElektrikPiyasas Kanunu ve Su Kullanm Hakk Anlamas erevesinde elektrik enerjisiretmek maksadyla yaplacak olan rem tesislerinin su yapsyla ilgili ksmlarile gerek ve tzel kiiler tarandan ina edilecek suyla ilgili yaplarn inasnninceleme ve denemi, masraflar ilgililerine ait olmak zere DS tarandan yaplrveya gerekinde yetkilendirilecek denem irketlerine yaprlmas salanr.Denem irketleri ile ilgili uygulamaya ilikin usul ve esaslar, ilgili bakanlklarn
gr alnmak kaydyla DS tarandan karlacak ynetmelikle dzenlenir.eklinde dzenlenmir.
Yasada yaplan bu deiiklie dayanarak yrtmesi durdurulan ynetmeliin bazmaddelerinde ierie ynelik olmayan deiiklikler ile 13/05/2011 tarihinde yenidenyaynlanmr. 13/05/2011 tarih ve 27933 sayl Resmi Gazetede yaymlanan SuYaplar Denem Hizmetleri Ynetmeliinin 18. Maddesi ile 15/08/2009 tarih ve27320 sayl Resmi gazetede yaymlanarak yrrlk kazanan Su Yaplar DenemYnetmelii ortadan kaldrlmr.
3.2.2.1.2. Su Yaplar Denem Ynetmelii20
Bu Ynetmeliin amac, gerek veya tzel kiiler tarandan, yeral ve yerstsularndan faydalanmak ve bunlarn zararlarn nlemek amacyla yaplacak hertrl su yaplarnn inas esnasnda yarmlarn hzlandrlmas, takn, depremgibi doal felaketlerden sonra meydana gelebilecek lke kaynaklarnn isrannnlenmesi, evre ile uyumlu uygulama projelerinin ve yapm aamasndakiteknik denemlerinin yaplmas ve bu denemi yapacak firmalara verilecek izinbelgeleri ile alracaklar yetkili elemanlarn niteliklerine ilikin usul ve esaslarbelirlemekr.
Bu ynetmelik, 20/02/2001 tarihli ve 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu ve SuKullanm Hakk Anlamas erevesinde elektrik enerjisi retmek maksadylayaplacak olan rem tesislerinin su yapsyla ilgili ksmlar ile gerek veyatzel kiiler tarandan ina edilecek suyla ilgili yaplarn proje onayn, yapmaamasndaki inceleme ve deneminin DS tarandan yaplmasn veyagerekinde DS tarandan yetkilendirilecek denem firmalarna yaprlmasn vebu ilerde alacak denem elemanlarnn niteliklerinin belirlenmesini, verilecekyetki belgesi ile ilgili ilemlerin yaplmasn, yetkilendirilmi denem firmalar vebu firmalarda alan denem elemanlarnn grev ve sorumluluklar ile su yaplar
denem hizmet szlemesinin dzenlenmesi ve hizmet bedellerinin denmesineilikin hususlar kapsamaktadr.
20TC Resmi Gazete 13/05/2011 tarih, Say 27933
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
37/104
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
38/104
38
3.2.3.1. Trkiye Elektrik rem lem Anonim irke ve Trkiye Elektrik DamAnonim irke Dndaki Kurululara Elektrik Enerjisi remi, lemi, Damve Ticare Konusunda Grev Verilmesi Esaslar Hakknda Ynetmelik23
Bu Ynetmeliin amac, Trkiye Elektrik Kurumu dndaki yerli ve yabancsermaye irketlerine belli bir blgede elektrik enerjisi remi, ilemi, damve care grevlerinin tamamn veya blgedeki tesislerin zelliine grebunlardan bazlarn yapma yetkisinin verilmesine dair esas ve usulleri belirlemekolup, 3096 sayl Trkiye Elektrik Kurumu Dndaki Kurulularn Elektrik remi,lemi, Dam ve Ticare ile Grevlendirilmesi Hakkndaki Kanunun 10 uncumaddesine gre hazrlanmr.
3.2.4. 4283 Sayl Yap-let Modeli ile Elektrik Enerjisi rem Tesislerinin
Kurulmas ve lelmesi ile Enerji Sann Dzenlenmesi Hakknda Kanun
24
Bu kanunun amac, Yap-let Modeli ile rem irketlerine lke enerji planve polikalarna uygun biimde elektrik enerjisi retmek iin mlkiyetlerikendilerine ait olmak zere termik santral kurma ve iletme izni verilmesiile enerji sana dair esas ve usulleri belirlemekr. Hidroelektrik, jeotermal,nkleer santralar ve dier yenilenebilir enerji kaynaklar ile alrlabileceksantralar bu kanun kapsam dnda saylmr.
3.2.5. Baz Yarm ve Hizmetlerin Yap-let-Devret Modeli erevesinde
Yaprlmas Hakknda Kanun25
Kanunun amac, kamu kurum ve kurulularnca (kamu iksadi teebbsleridahil) ifa edilen, ileri teknoloji veya yksek maddi kaynak gerekren baz yarmve hizmetlerin, yap-ilet-devret modeli erevesinde yaprlmasn salamakolup, kapsam, (Deiik birinci kra: 24/11/1994 - 4047/1 md.) Bu Kanun,kpr, tnel, baraj, sulama, ime ve kullanma suyu, artma tesisi, kanalizasyon,haberleme, (Ek ibare: 20/12/1999 - 4493/1 md.) elektrik rem, ilem, damve care maden ve iletmeleri, fabrika ve benzeri tesisler, evre kirliliininleyici yarmlar, otoyol, trafii youn karayolu, demiryolu, gar kompleksi,lojisk merkezi, yeral ve yerst otopark ve sivil kullanma ynelik deniz vehava alanlar ve limanlar, yk ve/veya yolcu ve yat limanlar ile kompleksleri,snr kaplar, milli park (zel kanunu olan hari), tabiat park, tabia korumaalan ve yaban haya koruma ve gelirme sahalarnda planlarda ngrlenyap ve tesisleri, toptanc halleri ve benzeri yarm ve hizmetlerin yaprlmas,ilelmesi ve devredilmesi konularnda, yap-ilet-devret modeli erevesindesermaye irketlerinin veya yabanc irketlerin grevlendirilmesine ilikin usul veesaslar eklindedir.
23TC Resmi Gazete tarih 23/02/1987, say 19381
24TC Resmi Gazete tarih 19/07/1997, say 23054
25TC Resmi Gazete tarih 13/06/1994, say 21959
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
39/104
39
Birinci krada ngrlen yarm ve hizmetlerin bu Kanuna gre sermeyeirketleri veya yabanc irketler eli ile gereklerilmesi bu yarm vehizmetlerin, ilgili kamu ve kurulular (kamu iksadi teebbsleri dahil)tarandan grlmesine ilikin kanunlarn issnasn tekil eder.
3.2.6 4628 Sayl Elektrik Piyasas Kanunu26
Bu kanunun amac, elektriin yeterli, kaliteli, srekli, dk maliyetli veevreyle uyumlu bir ekilde tkecilerin kullanmna sunulmas iin, rekabetortamnda zel hukuk hkmlerine gre faaliyet gsterebilecek, mali adangl, iskrarl ve effaf bir elektrik enerjisi piyasasnn oluturulmas ve bupiyasada bamsz bir dzenleme ve denemin salanmasdr.
Bu kanun; 18/04/2001 de 4646 Sayl Kanun ile, 04/12/2003 tarihinde 5015sayl Kanun ile, 02/03/2005 tarihinde 5307 sayl Kanun ile, 03/07/2005tarihinde 5398 sayl Kanun ile, 10/05/2006 tarihinde 5496 sayl Kanun ile,18/04/2007 tarihinde 5627 sayl Kanun ile, 23/01/2008 tarihinde 5728Sayl Kanun ile, 09/07/2008 tarihinde 5784 Sayl Kanun ile ve 13/02/2011tarihinde 6111 Sayl Kanun ile deiiklie uralmr. En kapsaml deiiklik09/07/2008 tarihinde 5784 sayl kanun ile yaplmr.
3.2.6.1. Elektrik Piyasas Lisans Ynetmelii 27
Bu Ynetmelik ile, elektriin yeterli, kaliteli, srekli, dk maliyetli veevreyle uyumlu bir ekilde tkecilerin kullanmna sunulmas iin 4628
sayl Elektrik Piyasas Kanunu uyarnca oluturulmas ngrlen mali adangl, iskrarl ve effaf bir elektrik piyasasnda rekabet ortamnda zel hukukhkmlerine gre faaliyet gsterecek tzel kiilere verilecek lisanslara ilikinusul ve esaslarn belirlenmesi olup, ilk k gnden gnmze kadar buynetmelikte 37 kez deiiklie gidilmir.
3.2.6.2. Elektrik Piyasasnda Lisanssz Elektrik remine likin Ynetmelik 28, 29
Bu ynetmeliin ama ve kapsam, elektrik piyasasnda; yalnzca kendiihyalarn karlamak amacyla kojenerasyon tesisi kuran gerek ve tzel
kiilerden lisans alma ve irket kurma ykmllnden muaf tutulacaklarauygulanacak usul ve esaslar ile yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal kurulugc azami be yz kilovatlk rem tesisi ve/veya mikro kojenerasyon tesisikuran gerek ve tzel kiilerin lisans alma ve irket kurma ykmllndenmuaf tutulmas ve bu kapsamdaki tesislerin denemi ile relen ihya fazlaselektrik enerjisinin sisteme verilmesi halinde uygulanacak usul ve esaslarkapsar, eklinde belirlenmir. 21/07/2011 tarihinde yaynlanan ynetmelikile ilk ynetmelik iptal edilmir.
26TC Resmi Gazete tarih 03/03/2001, say 2433527
TC Resmi Gazete tarih 04/08/2002, say 2483628
TC Resmi Gazete tarih 03/12/2010, say 2777429TC Resmi Gazete tarih 21/07/2011, say 28001
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
40/104
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
41/104
41
Bu kanunda kapsaml deiiklik 29/12/2010 tarihinde 6094 sayl kanun ile
yaplarak zellikle birinci derecede korunmas gerekli alanlara tesis yaplmasna
kolaylk salanmr.
3.2.8.1. Yenilenebilir Enerji Kaynak Belgesi Verilmesine likin Usul veEsaslar Hakknda Ynetmelik 34
Bu Ynetmelik ile; yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal rem tesisleri
iin rem lisans sahibi tzel kiilere Yenilenebilir Enerji Kaynak Belgesi
verilmesine ilikin usul ve esaslarn belirlenmesi amalanmr.
3.2.8.2. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Belgelendirilmesi veDesteklenmesine likin Ynetmelik 35
Bu ynetmeliin ama ve kapsam, rem lisans sahibi tzel kiilere
yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal rem tesisleri iin Yenilenebilir Enerji
Kaynak Belgesi verilmesi ile 5346 sayl Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn
Elektrik Enerjisi remi Amal Kullanmna likin Kanun kapsamnda
ilelecek YEK Destekleme Mekanizmasnn kuruluu ve ileyiini dzenlemek
amacyla kamu tzel kiilerinin grev ve yetkileri ile ilgili gerek ve tzel
kiilerin hak ve sorumluluklarna ilikin usul ve esaslar kapsar, ekilde
belirlenmir. Bu ynetmelikle birlikte 04/10/2005 tarihinde ayn konuda
yaynlanan ynetmelik ile iptal edilmir.
3.2.8.3. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarndan Elektrik Enerjisi retenTesislerde Kullanlan Aksamn Yurt iinden mala Hakknda Ynetmelik 36
Ama ve kapsam, yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik enerjisi reten
tesislerde kullanlan ve btnlerici paralar ile birlikte yurt iinde imal edilen
aksamn, 10/5/2005 tarihli ve 5346 sayl Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn
Elektrik Enerjisi remi Amal Kullanmna likin Kanunun ekinde yer
alan II sayl Cetvele gre ilave fiyann belirlenmesi, belgelendirilmesive denetlenmesi ile ilgili usul ve esaslarn belirlenmesi olup, 5346 sayl
Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi remi Amal Kullanmna
likin Kanunun 6/B maddesine dayanlarak hazrlanmr.
34 TC Resmi Gazete tarih 04/10/2005, say 25956
35 TC Resmi Gazete tarih 21/07/2011, say 28001
36 TC Resmi Gazete tarih 19/06/2011 tarih, Say 27969
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
42/104
42
3.3.evre Mevzua
1970li yllardan balayarak evre sorunlarna kar artan duyarllk, kalknmaile evre arasndaki sk ilikiyi de gndeme germir. nceleri kalknmann
evresel etkilerinin giderilmesi ynnde kabul edilen tepki-ve-tedavi(react-and-cure) stratejisinin, dier bir deyile, nce kirlep sonra temizlemeyaklamnn teknolojik adan olduu kadar ekonomik adan da glortaya kka baka bir stratejiye, tahmin-ve-nleme (ancipate-and-prevent) stratejisine geilmesi gerei anlalmr. Kalknmann evre zerindeyara ar tahriba onarmann ve kirlilikleri gidermenin pahas ykseldike,evreyi tahrip etmeden ve kirletmeden kalknmann daha aklc bir yaklamolaca anlay, evre Etki Deerlendirme sistemainin gelirilmesinin
temel nedeni olmutur 37 .
Su yaplar ve dolaysyla HESler ile ilgili olan yasal dzenlemeler evre Kanunuve evre Etki Deerlendirmesi (ED) Ynetmeliinde deerlendirilmir.
3.3.1. evre Kanunu (2872) 38
Bu kanunun amac; btn canllarn ortak varl olan evrenin, srdrlebilirevre ve srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda korunmasn salamakolarak belirlmi olup, su yaplaryla ilgili evresel ltler ED de ayrnlolarak belirlmir.
3.3.1.1. evre Etki Deerlendirmesi Ynetmelii 39, 40
Bu ynetmelik ile ED srecinde uyulacak idari ve teknik usul ve esaslarbelirlenmir. ED kapsamna giren projelerin iletme ncesi, iletme srasve iletme sonras dnemde izlenmesi ve denetlenmesini; bavuru dosyas;rapor ile proje tanm dosyasnn hangi tr projeler iin istenecei veierecei konular; uyulacak idari ve teknik usul ve esaslar; kapsam belirlemeve inceleme deerlendirme komisyonunun oluturulmas ile ilgili almalar;sistemin, evre yneminde etkin ve yaygn biimde uygulanabilmesi vekurumsal yapsnn glendirilmesi iin gerekli eim almalarn kapsar. Budeerlendirmelerde evresel etkinin olumsuzluu belirlenmesi durumundauygulamalarn iptal edilmesi de esasr.
37zer, A.. evresel Etki Deerlendirilmesine Giri, -Nedir, Nasl Uygulanmaldr, S.111,
TMMOB ehir Planclar Odas Yaynlar Ankara (1996).
38TC Resmi Gazete tarih 11/08/1983, Say 18132
39TC Resmi Gazete tarih 17/07/2008, Say 26939
40TC Resmi Gazete tarih 30/06/2011, Say 27980
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
43/104
43
Bu Ynetmelik, 11/08/1983 tarihli ve 2872 sayl evre Kanununun 10 uncumaddesine dayanlarak hazrlanmr. ED ynetmelii ilk olarak 07/02/1993tarih ve 21489 sayl resmi gazete yaynlanm olup, 23/06/1997 tarih ve 23028sayl resmi gazete, 13/08/1999 tarih ve 23875 sayl resmi gazete, 14/04/2000tarih ve 24020 sayl resmi gazete, 29/09/2000 tarih ve 24185 sayl resmi gazete,26/10/2000 tarih ve 24212 sayl resmi gazete, 06.06.2002 tarih ve 24777 saylresmi gazete, 16/12/2003 tarih ve 25318 sayl resmi gazete, 16/12/2004 tarihve 25672 sayl resmi gazete, 17/07/2008 tarih ve 26939 sayl resmi gazete,19/12/2009 tarih ve 27437 sayl resmi gazete, 14/04/2011 tarih ve 27905sayl resmi gazete, 30/06/2011 tarih ve 27980 sayl resmi gazetede defalarcadeirilerek yaynlanmr.
Trkiyede 1993 ylndan beri srdrlen ED uygulamalar sonucunda; yaplan
deiikliklere ramen, idari kapasitenin hala beklenen dzeye geldii sylenemez.07/02/1993 - 31/12/2004 tarihleri arasnda evre ve Orman Bakanlnca 810 adetprojeye ilikin ED olumlu karar verilmi olup, bu kararlardan 156 tanesi sanayi,123 tanesi enerji, 268 tanesi madencilik, 126 tanesi tarm-gda,74 tanesi ulam-ky,127 tanesi turizm-konut projelerine ilikin olarak verilmir. Bu tarihler arasndatoplam 16 projeye ED Olumsuz Karar verilmir. 07/02/1993- 31/12/2004tarihleri arasnda Bakanlk Merkez ve Tara tekilatlarnca ED Ynetmeliinin Ek IIListesi kapsamnda yer alan 10081 adet proje incelenmi-deerlendirilmi olup bu
projelerden 9906 ade iin ED Gereksiz, 175 ade iin ise ED Gereklidir Kararverilmir. (alma Belgesi Tasla, I. evre ve Ormanclk uras, III. Komisyon, I.Alt Grup, 2005:3)
2003 ED ynetmeliinin 18 maddesi uyarnca, projeye ilikin hazrlarlan EDRaporu ile Proje Tanm Dosyasnda faaliyet sahibi tarandan taahht edilen(inaat-iletme-iletme sonras) hususlarn yerine gerilip gerilmediini evre veOrman Bakanl izler ve kontrol eder. evre ve Orman Bakanl, zleme ve KontrolDairesi Bakanl, 1997 ylnda (ilk ED ynetmeliinin yasalamasndan drt
sene sonra) kurulmu olup, bu daire tarandan 1997-2004 tarihleri arasnda 580ED (%66,05) ve 1075 ED n Ararma (%12,61) faaliyenin izleme ve kontrolyaplmr (alma Belgesi Tasla, I. evre ve Ormanclk uras, III. Komisyon, I.Alt Grup, 2005:5).
Grld zere ED srecinde ilk ED ynetmeliinin yrrle girmesindenbugne dein 18 sene gemi olmasna ramen faaliyetlerin birounun denetlemesiyaplmamr. dari kapasitede yaanan bu eksiklik proje sahipleri tarandanEDin sadece alnan ED Olumlu karar veya ED Gerekli Deildir karar ile bitenzorunlu, brokrak bir sre olarak alglanmasn salamr. Sk sk ekonomikkrizler yaayan iletmeler, idari kapasitede yaanan bu eksiklii deerlendirmekteve evre konusunda ED raporunda taahht ekleri birok konuyu faaliyetlerisrasnda veya faaliyet sonrasnda yerine germemektedirler. Dier yandanok sk yenilenen ynetmelikler bal bana idarelerin kapasitelerini ve
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
44/104
44
yapabilirliklerini kstlayan bir durumdur. Birleen Bakanlklar ve sreci belirsizolan Kamu Ynemi Reformu Tasarlar idari yaplardaki belirsizlii arrmakta,bu da idare elemanlarnn yapklar ie olan inanlarn yirmelerine sebep
olmaktadr 41 .
Gelimekte olan lkeler ierisinde halk tarandan en ok eletrilen konulardanbiri de effaflkr. lkemizin de dahil olduu bu tr lkeler snndademokrasi gelenei henz tam oturmam olduundan alnan kararlarndenetlenmesi halk tarandan etkin bir ekilde yerine gerilememekte, bir okzaman da bu tr denetleyici mekanizmalardan halk bilerek dlanmaktadr. Budurum, gelimekte olan lkelerin en temel sorunlarndan olan patron-adam(patron-client) ilikisi ile aklanabilir. Patron-adam (patron-client) ilikisi,denetledii kaynaklar siyasal sadakat ya da ballk gsteren kimselere kiisel
kar salayacak biimde, yasal dzeni belli llerde bozarak datmaktadr.Bu iliki denetlenen kaynaa, kar datan tabann geniliine, siyasalsadakan gsterilme biimlerine bal olarak deiik biimler alabilmektedir.Ama byle bir iliki zerinde dnlmeye balandnda iki sonu ortayakmaktadr. Bunlardan birincisi bir siyasal g sahibinin denetledii kaynaklarsnrl olaca iin, ancak ok kk bir taraar grubuna dalabileceidir. Buise ulus-devlen, vatandalar eit gren normlar karsnda bir ie standartyaratacakr. Eer dam eitliki kayglarla geni kitlelere ynelirse sistem
deiik bakmlardan zmszlklere gidecek ya da krize girecekr42
.lk nceleri (16/12/2003 tarih ve 25318 sayl resmi gazetede yaynlanan EDynetmelikleri ve ncekilerinde) kurulu gc 50 MW stnde olan HESleriin ED zorunluluu isteniyordu. 10-50 MW arasndaki HESler iin n EDisteniyordu. 10 MW dan kk HESler iin ED zorunluluu yoktu. 17/07/2008tarih ve 26939 sayl resmi gazetede yaynlanan ED ynetmeliinde, Suyaplarna ilikin ilemler; evresel etki deerlendirmesine tabi projeler veseme eleme kriterleri Uygulama Yntemi diye iki balk alnda saylmr.
Ynetmeliin evresel etki deerlendirmesine tabi projeler balnda;Madde 7 (1) Bu Ynetmeliin; a) EK-I listesinde yer alan projelere, b) SemeEleme Kriterlerine tabi olup evresel Etki Deerlendirmesi Gereklidir kararverilen projelere, c) Bu Ynetmelik kapsamnda ya da kapsam dnda bulunanprojelere ilikin kapasite arrm ve/veya genilelmesi halinde, kapasitear toplam bu Ynetmeliin EK-Iinde belirlen eik deer veya zerindekiprojelere, evresel Etki Deerlendirmesi Raporu hazrlanmas zorunludurdenmektedir.
41Serter, G. (2004) evresel Etki Deerlendirme Srecinin Trkiyedeki Tarihsel Geliimi ve
evresel Etki Deerlendirmesi (ED) Stratejik evresel Deerlendirme (SD) likisi, Ankara,Ankara niversitesi, Yaymlanmam Y.Lisans Tezi, Kent ve evre Bilimleri Anabilim Dal.
42Tekeli, . (2001) Modernite Alrken Kent Planlamas, Ankara, mge Yaynevi.
-
8/2/2019 TMMOB- Hidroelektrik Santrallar Raporu- Ehim 2011
45/104
45
EK I Listesi (evresel Etki Deerlendirmesi Uygulanacak Projeler Listesi)15- Su depolama tesisleri (Gl hacmi 10 milyon m3 ve zeri olan baraj vegletler.) 16- Kurulu gc 25 MW ve zeri olan nehir pi santraller. olarakbelirlenmir.
Ynetmeliin Seme, Eleme Kriterleri Uygulama Yntemi Madde 15 (1) BuYnetmeliin; a) EK-II listesinde yer alan projeler, b) Bu Ynetmelik kapsamndaya da kapsam dnda bulunan projelere ilikin kapasite arrm ve/veyagenilelmesi halinde, kapasite ar toplam bu Ynetmeliin EK-IIsindekieik deer veya zerindeki projeler, seme eleme kriterlerine tabidir diyebelirlemektedir.
EK II Listesi (Seme-Eleme Kriterleri Uygulanacak Projeler Listesi) (Ek 1
Listesinde Yer Alan Alt Snrlar Bu Listede st Snr Olarak Alnr).Ulam, altyap ve ky yaplar; 27- Alt yap tesisleri: m) Su depolama tesisleri(gl hacmi 5 milyon m3 ve zeri baraj ve gletler), 28- Kurulu gc 0,5 MW vezeri olan nehir pi santraller olarak belirlenmi.
30/06/2011 tarih ve 27980 sayl Resmi gazetede yaplan deiiklik ile Ek -II yeniden dzenlenerek, bu madde 32- kurulu gc 0-25 MWm arasndaolarak deirilmir.
14 Nisan 2011 tarihinde ED Ynetmeliinin43 geici 3 nc maddesindedeiiklik yaplarak 07.02.1993 tarihli ve 21489 sayl Resm Gazetedeyaymlanan evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmeliinden nce onaylananprojelere muafiyet gerilerek bir ok HES ED kapsam dna karlmr.Bu dzenleme ile reme ve/veya iletmeye balama yerine yarmabalama esas alnm, EK 1 listesine tabi faaliyetler iin 17/07/2015, EK 2listesine tabi faaliyetler iin 17/07/2013 ylna kadar ek muafiyet gerilmir.
ED Ynetmelii yrrlle girdii gnden beri 12 kere deiiklieuralmr. Yaplan deiiklikler bir nceki ED ynetmeliinden tamamen
farkl bir anlay ve ileyii gndemimize sokmutur. Ancak yaplan deiikliklersonucunda ED raporlarnn kalitesi giderek dm ED sreci inandrclnyirmi, ED sadece sre asndan deerlendirilen, yarmc tarandansadece tamamlanmas zorunlu brokrak bir sre olarak alglanm, siyasiikdarlar da sermaye grubunun bu anlayna uygun ekilde ynetmeliklerincelikle sreci ksaltacak biimde srekli yenilemilerdir. Ancak ED sreciile ilgili olarak lkemizde yaanan zorluklar ve problemler hala zmekavumu deildir. Trkiyede yrtlen ED sreci ile ilgili zorluklar tespit
edebilmek iin ncelikle, etkin bir ED sreci iin gerekli kriterlerin ortayakonmas gerekmektedir.
43TC Resmi Gazete tarih 14/04/2011, say 27905
-
8/2/2