telesforo monzon - suazia.com etchebest jüje urhe pierre urhe jeannot onnainty marcel accoceberry...

184

Upload: truongkhue

Post on 28-Jun-2018

220 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Telesforo Monzonpastorala

LARRAINEN2011ko agorrilaren 7an eta 13an

± ± ±

Idazlea : Johañe BORDAXAR

Errejenta :Jean-Pierra RECALT-ALTHABE

Kantoreen moldazalea eta erakaslea :Jean-Louis ARAMBURU-BIDABE

Dantza berrien egilea :Johañe ETXEBEST

Arropen asmazalea :Erramun GARCIA-ZABALEGI

Margolariak :IRKUS - PARTARRIEU

Frantses ützülpena :Christelle ELGOYHEN - Johañe BORDAXAR

Dépôt légal : août 2011Imp. IDEKI - Ozaze - RCS C. 345 171 961

3

A R I Z A L E A KLes acteurs

Kiristien aldetik

Monzon gazteMonzon

Maria Josefa gazteMaria Josefa

IsidroAitaAma

LizardiAndoni

AjuriagerraAüzapeza

AgirreIrujo

LeizaolaPikazaRezola

Beldarrain Aita Larzabal

GaxuxaDominika

MaiderOrdoki

IralaFidelaHenri

MaritxuJoanaMaiteIñaki

PantxikaItziar

Itziaren semeaAita Arregi

Ximun AccoceberryDominique UrrutyMaitesa AccoceberryNadine ElgoyhenAlexis IriartPierrot LarrandaburuMartine IriartJapi EtchebestFrédéric ElgoyhenJeannot LastiriJean-Pelelu BarneixRobert LarrandaburuMathieu BengocheaArnaud BassahonJando IriartAlain IriartAdrien BengocheaMarcel AccoceberryPantxika EtcheberNicolas Lecarotz Anne-Marie AmestoyMathieu EtchebestArnaud JonnetBabeth IriartHenri UrheEvelyne JaragoyhenMaite HarrichourryColette BarneixJean-Pelelu BarneixGermaine UrrutyMaite HarrichourryJüje AccoceberryJean-Pelelu Barneix

EtxandiaBentaberriaOrhinEtxeberribordaErrekistaEtxebarneaMendiarteaEtxebesteaEtxeberribordaEtxekopaibordaJauregiaHaritx-HandiaElixabeaÜharteaIntxauspeaSalaElixabeaEtxandiaBentaberriaHasmehekaTtirroaEtxebesteaEtxebarneaErrekistaElgoheneaBeropeaOzezkiaJauregiaJauregiaBentaberriaOzezkiaOrhinJauregia

4

5

A R I Z A L E A KLes acteurs

ThartaEtxekopaibordaElixegaraiaOrhinBordaberriaElixabeaBeropeaBentaberriaEtxagoeneaBentaberriaBeropeaLogibareaSalaEtxarteaThartaMañulaIragaraiaSalaThartaMendiondoaSala

UrheaKarrikiriaEtxalüzeaElixabeaBentaberriaErrekistaTtirroaElixegaraiaHasmehekaMendiondoaElixabea

FagoagaEtxabe

IzkoOnaindia

TxillardegiArgala

Txikia MendizabalElkoro

Mari CarmenXabierMikele

BedeziaAmaiaMiren

MaddalenaBegoña

UsueTerexa

AñaMaitena

Maddi

Türken aldetik

Don JustoDon Astolarri

Don KaskoMola

SchmidtMancini

FrancoAuzitegiko Presidenta

KomandantaPrefeta

Carrero Blanco

Jean EtchetoJeannot LastiriJohaine EtchebestJ.-Pierra AccoceberryJean-Claude BorthiryMathieu BengocheaTxomin JaragoyhenJean-Claude UrrutyEliane CamyJean-Claude UrrutyEvelyne JaragoyhenXavier QuihilliryJoëlle IriartIolanda MolinaMaddalen EtchetoMaylis BorthelleMaddalen JonnetMarie IriartTina EtchetoJoëlle CarricaburuMarie Iriart

Christian UrheBeñat LarrandaburuJean-Michel UthurburuNicolas BengocheaRoger UrrutyGilen IriartHervé AmestoyAntton EtchebestAlexandre LecarotzSébastien UthurriagueJean-Marc Bengochea

6

A R I Z A L E A KLes acteurs

WandelBeato

BiagioGuardaGuarda

Türk andereak

Doña LehuDoña Gazi

Doña PertikaDoña SardeDoña Piper

Doña LozebiñaDoña Zozo

Doña TtonttorDoña Küküso

Doña AinharbaDoña Errausle

Doña BasuilDoña ZorriDoña Usain

Doña Sabelkoi

Satanak

eta dantzariak

LazkarroLozabi

Alexandre LecarotzMarc SagouspePette EtchebestDominika IriartJüje Etchebest

Katti LarrandaburuOihana LarrandaburuChristelle ElgoyhenMarie-Christine SagaspeChristelle UthurburuKattalin EtchebestAines AccoceberryLea IriartJoana LarrandaburuMirentxu CamySéverine IriartMaitena IrigoyenAline LarrandaburuMariline OnnaintyCamille Iriart

J.-Pierra AccoceberryJüje Accoceberry

Tina EtchetoPeio BorthiryTxomin JaragoyhenAines AccoceberryChristelle Elgoyhen

HasmehekaEtxebesteaEtxebesteaErrekarteaElixegaraia

Haritx-HandiaLatxagapeaEtxeberribordaIragaraiaEtxalüzeaElixegaraiaEtxandiaSalaHaritx-HandiaEtxagoeneaErrekarteaUrheaKarrikiriaDondaSala

OrhinOrhin

ThartaBordaberriaBeropeaEtxandiaEtxeberriborda

7

A R I Z A L E A KLes acteurs

Dantzariak

(segida)

Erdikoak

eta orokorak

Lehen perediküaAzken perediküa

Apezak

Iriart-UrrütyMgr MathieuMgr Vincent

Aingürüak

Maitesa AccoceberryJohaine EtchebestAntton EtchebestMathieu BengocheaXimun AccoceberryLea IriartMarie IriartMaylis BorthelleMaddalen JonnetCamille Iriart

Arnaud JonnetMartine IriartNadine Elgoyhen

Johaine AccoceberryJapi EtchebestArmand Elgoyhen

Jon ElgoyhenIban EtchebehereBettan JonnetAntton LecarotzMeva EtchetoMaika JaragoyhenEmma JonnetMélanie UthurraltOihana UrrutyLeire de Ezkurra

OrhinElixegaraiaElixegaraiaElixabeaEtxandiaSalaSalaMañulaIragaraiaSala

EtxebarneaMendiarteaEtxeberriborda

OrhinEtxebesteaEtxeberriborda

EtxeberribordaEtxalüzeaIragaraiaHasmehekaThartaBeropeaEtxebarneaKihilliaBentaberriaKihillaberria

A R I Z A L E A KLes acteurs

8

Artzainak

BattittaAntoniMattinJohañe

Plaza andereak

Banderazainak

Jeannot LastiriJean-Claude UrrutyJean-Pierre BassahonJean-Pelelu BarneixRobert LarrandaburuPierrot LarrandaburuJapi EtchebestJüje UrhePierre Urhe Jeannot OnnaintyMarcel AccoceberryJohaine AccoceberryJando IriartAlain IriartJean-Claude BorthiryArnaud JonnetMaddalen EtchetoColette BarneixJean-Marc BengocheaMathieu UrheMichel UthurriagueHenri AmestoyPeio SagardoyPierrot Behety

Julie OnnaintyClaire LarrandaburuEztitxu IndartMailis Loyatho

Marie-Christine SagaspeMathieu Bengochea

EtxekopaibordaBentaberriaAgerreaJauregiaHaritx-HandiaEtxebarneaEtxebesteaElgoheneaElgoheneaDondaEtxandiaOrhinIntxauspeaSalaBordaberriaEtxebarneaThartaJauregiaElixabeaElgoheneaMendiondoaTtirroaLigetxeaKortondoa

DondaKarrikiriaElixabeaBentaberria

IragaraiaElixabea

9

Artaldea : Mendiondo, Sala, Elixabe, ElgohenTzintzarrada : Ligetx, Kortondo, Iragarai, Etxebarne, Irabarne, Ager

Makilen egileak : Dominika Iriart (Errekartea) - Julien Barneix (Karrikabürüa)

± ± ±

Sonüegileak :

Txirula : Etchecopar Mixel - Nicolas Basterreix - Gillen GamiochipiTxanbela : Filipe Uthurralt - André GuiresseArrabita : Jean-Charles Sans - Monique LucionBouzouki : Battitte BerrogainEsküsoinü : Grégoire Lauga - Carine ArhancetSaxo : Jean-Charles SansTxelo : Jérémie GaratAtabal : Mathieu Basterreix - Allande DavantPerküzioak : Dominique BarreixZeharrüxtüla : Anne-Marie Borthiry

10

Préface

Telesforo de Monzon est né à Bergara le 1er décembre 1904. Il est issu d'unefamille aristocratique qui avait des racines aragonaises. Il adhèrera très tôt aunationalisme basque et, comme sa langue maternelle est le castillan, il se metrésolument à l'étude de l'euskara, langue qu'il domine très rapidement jusqu'à endevenir un maître incontesté.

Il épouse Maria Josefa Ganuza Lardizabal, qui sera très présente tout aulong de sa vie, notamment lors de ses combats militants.

Avocat de profession, à vingt-six ans, il est élu député du Parti NationalisteBasque aux Cortés de Madrid, mais c'est le soulèvement franquiste qui va l'ame-ner à donner toute sa mesure.

Ministre de l'Intérieur du gouvernement basque de José Antonio Aguirre,dès les premiers jours, il va s'attacher à organiser l'armée basque. Il sera aussichargé de parcourir l'Europe afin de trouver des armes pour équiper lesbataillons basques et mettra aussi en place la police basque (Ertzaintza).

En janvier 1937, il arrêtera un effroyable massacre de prisonniers qu'est entrain de commettre une foule en furie après le bombardement de Bilbao par desavions allemands ; il y aura cependant 187 victimes, pour lesquelles le gouver-nement basque autorisera des obsèques publiques.

A la fin de la guerre, il y aura 50 000 morts et 150 000 réfugiés, parmi euxTelesforo de Monzon et sa femme Maria Josefa, contraints de se réfugier àSaint-Jean-de-Luz, puis obligés de partir pour Mexico, afin d'être en sécurité.

Ils reviendont à la fin de la guerre, en 1946, et séjourneront à Saint-Jean-de-Luz. Pendant ce temps, il aura commencé à écrire des pièces de théâtre, deslivres de poèmes, il se dédie donc à la culture basque, faisant partie du groupeBegiraleak en tant qu'acteur notamment.

Bientôt, le gouvernement basque en exil, lâché par les démocraties occi-dentales, fera les frais de la guerre froide et finira par désarmer ses dernierscombattants stationnés en France. Monzon siégera dans ce gouvernement jus-qu'en 1953, mais il prendra ses distances avec son parti, le PNB, qu'il accuserad'une certaine passivité et d'une propension aux compromis avec l'Espagnerépublicaine.

11

Aitzinsolaza

Telesforo de Monzon Bergaran sortü zen 1904an, abentüaren 1ean,

familia noble batetan. Arbasoak Aragoi aldetik jinik zütüan. Telesforo goi-

zik eüskal abertzalegoaren alte date ; ama-mintzoa gaztelera beitü, eüs-

kararen ikasten hasiko da gogotik, eta bertan agertüko da horren egarle

izigarri trebea.

Maria Josefa Ganuza Lardizabalekin ezkontüren zaikü, eta hau bere-

kin düke bere güdüka güzietan.

Ofizioz abokatü da ; hogeita sei urteetan, EAJ alderdiko depütatü

haütatürik, Madrileko parlamentüan parte hartzen dü, bena frankisten

oldarrari bürüz dü bere hein osoa erakutsiko.

Jose Antonio Agirre Lehendakariaren eüskal gobernüan Barne minis-

tro izanez, hatsarretik eüskal armadaren antolatzen hasiko da. Europan

gainti kurritüko da arma bila eüskal batailuen armatzeko, eta Ertzaintza

ere plantan ezarriko dü.

1937ko urtarilan, aleman hegazkinek Bilbo bonbardatürik, jente oste

bat kexüz presoner saldo baten ehaiten ari beita, masakre izigarri hori

ekürüarazten dü ; halere 187 hil badira, eta eüskal gobernüak ehortzeta

püblikoari baimena emanen deio.

Gerla ürrentzean, Eüskal Herriak 50.000 hil eta 150.000 iheslari dütü ;

Telesforo de Monzonek ere, Maria Josefa emaztearekin, ihes egin behar

dü, lehenik Donibane Lohizunera, gero Mexikora, biziaren salbatzeko.

1946an ützüliko dira gerla ürrentü baiko, eta Donibane Lohizunen

plantatüko ; arte hortan, idazlanetan hasirik zen, antzerkian eta olerkian.

Arren, eüskal kültürari lotürik da ; Begiraleak taldean parte hartzen dü

bereziki aktür bezala.

Laster arrotz herrian dagoen eüskal gobernüa, gerla hotzaren kau-

saz bazter üzten düe Amerikak eta Europako demokraziek ; Frantzian

dütüan azken güdariak desarmatü behar dütü. Monzon eüskal gobernü

hortan egonen da 1953alano, bena hor EAJ alderditik hürrüntzen da,

hau mantsoegi zaiolakoz, eta espainol errepüblikanoer soberaxe beha-

tzen.

12

Le 22 mars 1960, quand Aguirre s'éteint à Paris, c'est chez Monzon que l'ontransporte le corps. Il a gardé pour lui une grande amitié car ils sont nés la mêmeannée (1904) et, surtout, tous deux sont combattants de la cause basque, malgréleurs différences.

En 1969, avec Pierre Larzabal et Jean Fagoaga, il crée l'association AnaiArtea, chargée de venir en aide aux réfugiés basques obligés de franchir la fron-tière. Cette association servira aussi d'intermédiaire, en décembre 1970, entreETA, qui vient de séquestrer le consul allemand Beihl, et l'opinion publiquemondiale pendant le procès de Burgos (16 Basques jugés par le système fran-quiste).

Dans la défense des réfugiés, il ne craint pas d'être leur leader pour dénon-cer les abus des pouvoirs politiques, religieux, ou administratifs en participantà plusieurs grèves de la faim. Il sera aussi un des inspirateurs de la "Marche dela liberté" qui, en 1977, sillonnera tout le Pays Basque pour finir à la valléed'Arazuri où des milliers de personnes se sont réunies. Ce jour-là, il prendraencore la parole, et ses dons d'orateur et de rassembleur créeront encore une foisl'enthousiasme.

Il sera encore plusieurs fois élu député de Herri Batasuna, ses derniers com-bats pour la liberté lui vaudront encore quelques jours de prison, mais il nerenoncera jamais, il restera fidèle jusqu'au bout à ses idées, avec un idéal : voirun jour la patrie basque libérée, unie et bascophone.

Il mourra le 9 mars 1981 à Bayonne. Le peuple basque, ce jour de mars, aperdu certainement l'un de ses plus grands patriotes, à la fois poète, écrivain ethomme politique de haut rang.

13

1960ko martxoaren 22an, Agirre Parisen hil izan da ; korpitza

Monzonen etxerat ekarten düe : ber urtekoak dira biak (1904an sortürik),

eta süstut eüskal borrokan üztarriko lagünak, beren arteko diferentzien

gainetik.

1969an, Pierre Larzabal eta Jean Fagoagarekin, Anai Artea sortzen

dü, hegoaldetik ihes jin behar düen eüskaldünen lagüntzeko. Alkarte hori

1960ko abentüan arartekari date ETAren eta mündüko abürü püblikoa-

ren artean, Burgosko auzi denboran (16 Eüskaldün Francoren epaileek

jüjatzen dütüelarik) : ETAk Beilh aleman kontsüla bahitürik dü.

Iheslarien alde, horien bürü agertzen da zügünki ; potereen injüsti-

ziak salatzen dütü politikan, elizan, administrazionean, bereziki gose

greba elibatetan parte hartzez. 1977an, "Libertatearen ibilaldia" süstatü-

ko dü : hau, üda hortan Eüskal Herri osoa kurritürik, Iruñe kantüko

Arazurin ürrentüko da, jentea milaka bildüz ; hor Monzonen mintzaldiak

ürrezko elez batarzüna süstatüren dü eta oroen bihotza berotüko, beti

bezala.

Bi aldiz depütatü haütatürik date Herri Batasunaren izenean ; liberta-

tearen aldeko borrokak berriz presontegialat eramanen dü zonbait egü-

nen, bena ez da seküla zeditüko, bere ideier etxekirik egonen da bürüa-

lano, xede batekin : Eüskal Herria behin libre izan dadin, bat eta eüs-

kaldün.

1981eko martxoaren 9an Baionan hil izan da. Egün hortan, eüskal

popülüak bere abertzale handienetarik bat galdü dü balinba : ber den-

boran olerkaria, idazlea eta hein gorako gizon politikoa.

Sommaire

Prologue.

Scènes :

Les Satans.1 - Départ à la campagne, pour apprendre le basque.

Chant I : Oui à la langue basque.2 - Les meetings patriotiques, accompagné de sa fiancée.3 - Le mariage avec Maria Josefa Ganuza (les anges).

Chant II : Le souffle de l'amour.4 - Député à Madrid.5 - Les militaires se sont soulevés. Aguirre veut fonder un gouvernement

basque et envoie Monzon (ministre de l'Intérieur) acheter des armes. 6 - La bataille d'Eibar : les Basques sont vainqueurs.

Chant III : L'espérance.7 - Agirre et Monzon analysent la stratégie à adopter. Bataille.

Les Basques sont vaincus.Chant IV : A toi Pays Basque.

8 - A Mexico avec sa femme(départ de Marseille sur le bateau Alsina)

9 - Retour au Pays Basque Nord.10 - Les bergers dans les montagnes du Pays Basque.

Chant V : Le berger dans les montagnes.11 - Leizaola doit désarmer l'armée basque.12 - Monzon prend ses distances avec le gouvernement basque,

et montre son désaccord au Président Aguirre.Chant VI : L'union.

13 - Le président Aguirre meurt à Paris le 22 mars 1960,Monzon reçoit chez lui le corps du défunt (les anges).

14 - Appelé par Jean Hiriart-Urruty, Monzon initie un groupe de jeunesà l'art du théâtre, au château de Garro en décembre 1960.

15 - Monzon avec quelques membres d'ETA, rue des Cordeliers.Chant VII : Le fils d'Itziar.

16 - L'association Anai Artea avec le Père Larzabal et Anjel Arregi.

14

Edirengia

Lehen perediküa.

Jelkaldiak :Satanak sü emaile.

1 - Eüskaraz ikasteko, baserriala.

Kanta I : Bai eüskarari.

2 - Aberriaren aldeko mitina, emaztegeiarekin.

3 - Ezteiak Maria Josefa Ganuzarekin (Aingürüak).

Kanta II : Amodioaren hatsa.

4 - Madrileko ganbaran depütatü.

5 - Militarrak altxatü direla. Eüskal gobernü bat eraiki nahi dü Agirrek,

armen erostera igorten dü Monzon (Barne ministroa da).

6 - Eibarreko güdüka : Eüskaldünak irabazle.

Kanta III : Itxaropena.

7 - Agirre eta Monzon gerlaren norabideaz elestan. Güdüka.

Eüskaldünek galdü.

Kanta IV : Zuri Eüskal Herria.

8 - Emaztearekin Ameriketan, Mexicon (Marseillatik abiatzen da

Alsina itsasuntzian)

9 - Iparraldealat horra dira.

10 - Artzainak Eüskal Herriko mendietan.

Kanta V : Bortüetan artzaina.

11 - Eüsko güdarostea desarmatü behar dü Leizaolak.

12 - Gobernütik hürrüntzen da Monzon,

Agirre-ri agurra.

Kanta VI : Batasuna.

13 - Agirre Lehendakaria hiltzen da Parisen 1960/III/22,

haren korpitza hartzen dü Monzonek etxen (Aingürüak).

14 - Antzerkigintzaz gazte multzo bati mintzo, Jean Hiriart-Urruty-k

deitürik, Garroko jauregian, 1960-ko abentüan.

15 - E.T.A-ko elibatekin Kordelieren karrikan.

Kanta VII : Itziar-en semea.

16 - Anai Artea Alkartea aita Larzabal eta Anjel Arregirekin.

15

17 - Le procès de Burgos (décembre 1970), les Basques sont vainqueurs(avec Etxabe, Larzabal et Monzon).Chant VIII : Prends le sur tes épaules.

18 - Grève de la faim à la cathédrale de Bayonne en mai 1971.Le gouvernement français expulse les Basques (sous l'ordre du préfet).

19 - Txikia meurt à Algorta le 19 avril 1973.ETA tue Carrero Blanco le 20 décembre 1973.Chant IX : Txikia

20 - Franco mort à Madrid, intervention des "dames turques" le 20-11-1975.21 - Telesforo et Maria sont rappelés au Pays Basque Sud.22 - Monzon à nouveau député. La marche en faveur de la liberté se termine

par la Journée du Pays le 28 octobre 1977 près de Pampelune dans la vallée d'Arazuri (Monzon, encerclé par les gardes civils, est jeté en prison).

23 - Le peuple manifeste, Monzon est libéré.Chant X : Nous avons gagné.

24 - Monzon meurt à Bayonne le 9 mars 1981.Chant XI : Ultime prière de Monzon.

Epilogue.

Chant XII : Larraine, gure herria !

16

17 - Burgoseko Auzia (1970/XII), garaile Eüskaldünak

(Etxabe, Larzabal eta Monzon-ekin).

Kanta VIII : Lepoan hartu.

18 - Gose oporra Baionako katedralan, 1971/V. Frantziako gobernuak

kanporatzen dütü Eüskaldünak (prefeta mezülari).

19 - Algortan hiltzen Txikia 1973/IV/19-an.

ETA-k ehaiten dü Carrero Blanco 1973/XII/20-an.

Kanta IX : Txikia.

20 - Franco hilik, Madrileko Türk emazteak 1975/XI/20an.

21 - Hegoaldera deitürik dira Telesforo eta Maria Josefa.

22 - Monzon berriz depütatü. Libertatearen ibilaldia Herri Egüna

1977/X/28 Arazuri mendian.Türkek üngüratürik preso ezarten düe.

23 - Popülüak hortara behartürik, Monzon libro üzten düe.

Kanta X : Irabazi dügü.

24 - Monzon Baionan hiltzen da 1981/III/9an.

Kanta XI : Monzonen azken otoitza.

Azken perediküa.

Kanta XII : Larraine, gure herria !

17

Prologue

1 - C'est en chansons

que nous venons tous

vous saluer chaleureusement,

et vous raconter une histoire.

2 - Nous évoquerons

la vie de Monzon,

dans cette pastorale

qui analyse son parcours.

3 - Né à Bergara,

il apprendra, dans sa jeunesse,

la langue basque ancestrale

près de Tolosa.

4 - Il choisira Maria comme épouse,

et cette femme remarquable

le soutiendra

dans toutes ses épreuves.

5 - Très tôt, il adhèrera

aux idéaux basques,

et choisira

sa voie politique.

6 - Elu député

au Pays Basque,

il sera nommé

ministre de l'Intérieur.

18

Telesforo Monzon pastorala

Lehen perediküa

1 - Agur bat beroa dügükantatzez nahi hedatüHonat jin* zideen oroer etorrihistoria bat kontatü.

2 - Monzonen bizitzea daegünko gei* berezia gaiaTrajeria* honekilan pastoralaikertüz haren bizia. (eta ez tragedia)

3 - Hau sortürik zen Bergaranikasi züen gazterikTolosa ondoan eüskaraarbasoen xendetarik.

4 - Haütatü züan Mariaemazte zoin bereziaEkintzetan, nekezietanlagüntza paregabea.

5 - Bere eüskaldün ideiakgoizik zütüan asmatüEta politika mailan bere bidea haütatü.

6 - Eüskal Herriko bozketan* bozkak : bozketak,haütatürik ordezkari hauteskundeakIzentatürik izan zenbarne ministro güdari.

19

Telesforo M onzon pastorala

7 - Dès que la guerre sera perdue,

il devra s'exiler, et c'est en Amérique

qu'il commencera à écrire

des pièces de théâtre.

8 - Depuis, il a diffusé ses ouvrages

en Pays Basque Nord,

à Saint-Jean-de-Luz,

et dans le Pays Basque intérieur.

9 - Avec quelques amis, il fondera

l'association Anai Artea, qui permettra

de venir en aide à beaucoup

de réfugiés politiques basques.

10 - Il fera de nombreuses

conférences de presse, meetings

et grèves de la faim qui lui vaudront

des emprisonnements.

11 - Grâce à ses actes, il fera partie

des plus grands patriotes,

car il a été un vrai serviteur

du peuple basque.

12 - Maintenant, chers amis spectateurs,

entrons à l'unisson

dans l'univers

de la pastorale.

20

Telesforo Monzon pastorala

7 - Gerla galdü bezain sarri* lasterhürrün* ihes egin züan urrunera, urrutiraAmeriketan zen hasiantzerki idazlanetan.

8 - Geroztik iparraldeanDonibane LohizunenEt(a) Eüskal Herri barneangoraki obra hedatzen.

9 - Anai Artea Alkarteasortürik ihesliarren* iheslarientzatBere zonbait lagünekindüe hanitx salbatüren.

10 - Prentsaurreko eta mitineginen dü hanitxetanGose oporra*, presoa gose grebadirate ondoramenetan.

11 - Abertzale handietandate* haren historia izanen da, izango daIzan beita egiazkoeüskaldün zerbütxaria.

12 - Orai gitean goxokiso-egile maitagarriakPastoral baten izadian* munduansar lasaiki oro lotüak.

21

Telesforo M onzon pastorala

Les Satans

Les satans Lazkarro et Lozabi sortent

du fond de la scène.

13 - D'où viens-tu Lozabi,

après avoir semé tant de zizanie,

du Pays Basque Sud,

ou plutôt de la Soule ?

14 - Je serai sous tes ordres

pour m'opposer aux combattants basques,

pour me moquer même

de la poésie et du théâtre.

15 - Clairement,

soyons les allumeurs de mèche,

choisissons quelques piques

pour pimenter nos déjeuners.

16 - Je dois danser

pour ces hommes en guenilles,

levons nos talons

pour mieux les piétiner.

Telesforo Monzon pastorala

22

Satanak sü emaile

Jelki tiatre zolatik Lazkarro* eta Lozabi* satanak.(Latza eta Listafina, liztor txikia)

Lazkarro13 - Nontik horra* hiz Lozabi heldu, etortzen

nahasbide ezaririkHegoaldeko bidetikala Xibero aldetik.

Lozabi14 - Zure menpean nükezü

güdarier bühürtzeko* buru ematekoPoesiaz, antzerkiaz* teatroazbehar bada trüfatzeko*. burlatzeko,

adarra jotzekoLazkarro

15 - Behar diagü nabarki* klarkiizan süpizle gidariTilet* zonbait haütatürik zizta, ziztadatraputzak gure bazkari.

Lozabi16 - Gizon pardeildünentako* traste, piltzar

badit dantza egitekoAltxa detzagün aztalak* orpoak, trakoiakPekü* sordei* ezarteko. kalte tzarragoa,

gaiztoagoa, makurragoa

Telesforo M onzon pastorala

23

Scène 1

Monzon va à la campagne afin d'améliorer sa langue

basque. Sortent Monzon, son père, sa mère,

Isidro son frère, Lizardi, Amaia...

17 - Comme papa et maman,

je ne comprends pas

pourquoi tu vas à la campagne

en nous abandonnant ici.

18 - Reste en paix à Bergara,

aide nos parents tranquillement,

je dois, petit à petit, maîtriser complètement

la langue basque.

19 - Puisqu'il en est ainsi,

vas-y le cœur léger,

c'est avec joie que nous resterons

en relation avec toi.

20 - Mon fils, tu as donc

des amis à Urkizu

et ce sont tous des Basques,

fais-en tes partenaires.

24

Telesforo Monzon pastorala

1. jelkaldia

Baserriala joaiten da Monzon bere eüskararen trebatzera.Jelki Monzon, Aita, Ama, Isidro anaia, Lizardi, Amaia...

Isidro17 - Zeren gü heben* ützirik hemen

joaiten hiz baserrialaEntelegatzen* ez diat ulertzen, konprenitzenaitak et(a) amak bezala.

Monzon18 - Ago bakean Bergaran

etxekoak* lagünt goxoki aita-amak, gurasoakNik behar diat emekieüskara hezi osoki.

Aita19 - Arren* hola denaz gainen beraz

abiloa* bihotz arin habil, hoaGü botzik* gütükek beti pozik, kontentharremanetan hirekin.

Ama20 - Urkizun ene semea

badük arren* adiskide berazEüskaldünak dira oroegin etzak hire kide.

25

Telesforo M onzon pastorala

21 - Ayant choisi la même voie,

je vis moi aussi là-bas,

peut-être mon ami

tu auras plus tard la même foi.

22 - La république arrive,

où est la volonté des Basques

aujourd'hui,

il faut diffuser le patriotisme ici.

26

Telesforo Monzon pastorala

27

Lizardi21 - Ni ere han bizi nüzü

haütatürik ber bideaAgian ene lagünasari* dükek ber fedea. laster, berehala

22 - Errepüblika horra danon da eüskaldün gogoaBehar da egün hedatüheben abertzalegoa*. patriota

Telesforo M onzon pastorala

Chant 1

Oui à la langue basque

Et oui ! Et oui !

Je dis oui et oui à la langue basque.

Colombe rouge, colombe blanche

Je danse sur le feu…

Colombe blanche, colombe rouge

Le pays dit oui à la langue basque !

J'ai mon nid dans les flammes

Mes petits me protègent !

Je suis en sang dans les flammes

Au-dessus des étincelles.

Mes petits me protègent…

Ils ont trouvé la colombe blanche

A moitié morte à cause du froid

La colombe rouge revient dans les flammes

Cherchant le Pays Basque…

La colombe blanche représente le passé

La colombe rouge, l'avenir….

Une seule colombe partant du Pays Basque

S'envole vers le soleil…

28

Telesforo Monzon pastorala

Kanta I

Bai euskarari

Eta bai !, eta bai !Nik euskarari bai (e)ta bai.

Uso* zuria, uso gorria ürzoDantzan nabil* suaren gain... nabila, ibilten nizUso gorria, uso zuria,Herriak euskarari bai ! Neure kabia* daukat garretan habiaNeure umeak, neure zain* ! haidürü, behaNago odoletan garretanTxinparta* gainetan. txinka, pindarraNeure umeak, neure zain...

Uso zuria aurkitu* dute ediren, kausitüHotzak dardaraz* erd(i)hila... ikarazUso gorria garretan datorEuskal Herriaren bila*... xerkaUso zuria lehengoa duzu,Uso gorria geroa...Euskal Herritik uso bakar batEguzki aldera doa...

29

Telesforo M onzon pastorala

Les fleurs de la Saint-Jean ont un parfum

Les pays une âme….

Le Pays Basque sans langue basque

Ressemblerait à un pain sans farine !

Le Pays Basque sans langue basque

Ressemblerait à une colombe sans aile !

Jeune colombe envole-toi

Et va jusqu'au soleil.

Et oui ! Et oui !

Je dis oui et oui à la langue basque.

Et oui ! Et oui !

Disons toujours oui à la langue basque !

30

Telesforo Monzon pastorala

Sanjuan loreek* usaina dute, liliekEta herriek arima...Euskal Herria euskara barik* gabeIrin gabeko ogia !Euskal Herria euskara gabe,Hegal gabeko usoa !Uso gaztea airatu hadiEta eguzkiraino hoa !

Eta bai !, eta bai !Nik euskarari bai (e)ta bai !Eta bai !, eta bai !Guk euskarari beti bai !

Hitzak : Telesforo MonzonAhairea : Herrikoa

31

Telesforo M onzon pastorala

32

Scène 2

Un meeting en faveur de la patrie.

Sortent Monzon, sa fiancée Maria Josefa, Miren, Usue,

Begoña, Terexa, le président du parti Ajurriaguerra.

23 - Membre du Parti Nationaliste Basque

et bientôt député,

vous devrez tellement

vous impliquer.

24 - Il y aurait de quoi faire

pour la condition des femmes

et aussi, bien sûr,

pour valoriser les Basques.

25 - Regardez autour de vous,

nous sommes nombreux

au pays sur le chemin

du patriotisme.

26 - Mais aujourd'hui,

j'ose vous l'avouer,

mon cœur s'enflamme pour vous

à chaque fois que je vous vois.

Telesforo Monzon pastorala

33

2. jelkaldia

Aberriaren aldeko mitina.Jelki Monzon, Maria Josefa emaztegeia, Miren, Usue,Begoña, Terexa eta Ajuriagerra, alderdiko bürüzagia.

Maria Josefa23 - JEL alderdian sartürik

Eüskadiko buru batzar* biltzarEta laster depütatübadüzü indar non ezar.

24 - Emazte güzientakobalükezü egitekoEta prefosta* ere bai jakina, bistan denaEüskaldünen laüdatzeko.

Monzon25 - So egizü* üngürüan begira(tu)

herriaren zerbütxüanBagira hanitx bideanabertzaletarzünean.

26 - Bena bestalde zuretzatene bihotza zitazütAldikal* süaz beztitü aldiro, aldi oro(z)egün aitortzen dereizüt.

Telesforo M onzon pastorala

27 - Je suis toujours très heureuse

d'être à vos côtés,

et depuis que je vous connais,

je vous aime.

28 - Que l'amour est beau

lorsqu'il s'exprime par le regard,

je suis content de vous voir aussi

dans un même idéal.

29 - Les projets qui aboutissent

sont ceux que l'on mène ensemble,

lorsque la femme

soutient son compagnon.

30 - Mais les gens vivent

des moments difficiles,

nous devons nous organiser

pour gagner les élections.

34

Telesforo Monzon pastorala

35

Maria Josefa27 - Beti plazer handia dit

nik ere zure ondoanZü ezagütüz geroztikamodioa düt gogoan.

Andoni28 - Zoinen eijer* amodioa pollit

hitzik gabe begietanPlazer düt züen ikustezgaineala ber bideetan.

Ajuriagerra29 - Algarrekilan xedeak

hola dira egingarriEmaztea gizonarenzonbat ordüz altxagarri.

30 - Bena bizi dük jenteatenore lazgarrietanBehar diagü plantatüirabazi bai bozketan*. bozketak, hauteskundeak

Telesforo M onzon pastorala

Scène 3

Le mariage de Monzon avec Maria Josefa Ganuza.

Sortent Monzon, Maria Josefa, le maire et les amis de Monzon.

Par le milieu, le curé et les anges.

31 - Aujourd'hui, nous allons unir

deux personnes,

venez tous ensemble

car ce sera une belle réunion.

32 - Maria Josefa Ganuza, voulez vous prendre pour époux

Telesforo Monzon ici présent ?

33 - Oui.

34 - Et vous, Telesforo Monzon voulez vous prendre pour

épouse Maria Josefa Ganuza, ici présente ?

35 - Oui.

36 - Le Bon Dieu vous a donné

amour et foi,

ne trahissez jamais

la loi de l'église.

36

Telesforo Monzon pastorala

3. jelkaldia

Monzonen ezteiak, Maria Josefa Ganuzarekin.Jelki Monzon, Maria Josefa, auzapeza eta Monzonen

lagünak. Erditik apeza eta aingürüak.

Auzapeza31 - Egün gira plazerekin

bi bihotzen jüntatzeraHeltü* oro algarrekin arribatu, ailegatu, iritsihau beita biltzar ederra.

Apeza32 - Maria Josefa Ganuza, hartü nahi düzüa esposetako,

Telesforo Monzon, hortxe dena ?

Maria Josefa33 - Bai.

Apeza34 - Eta zük Telesforo Monzon, hartü nahi düzüa

esposatako Maria Josefa Ganuza, heben dügüna ?

Monzon35 - Bai.

Apezak (benedika)36 - Jinkoak eman deizüe

amodioa, fedeaEz desegin deüserengatikgure legea eliza.

37

Telesforo M onzon pastorala

37 - Vous êtes unis

devant Dieu,

sont témoins vos amis

et compagnons de lutte.

38 - La vie sera longue,

il vous faudra gérer des situations

pour voir un bel horizon,

et avancer dans la confiance.

38

Telesforo Monzon pastorala

Aingürüak37 - Egün zidee* ezkontürik zarete, zaudete

Jinkoaren aitzineanHor lagün eta lankideborrokarien bidean.

38 - Bizia lüze datekebeharko norabidetüErtza* eder ikusteko bazterra, hegiaalgarri beti fidatü.

39

Telesforo M onzon pastorala

Chant 2

Le souffle de l’amour

Quand il touche deux personnes

Il ne faut pas essayer d'y résister

Progressivement, ou comme un coup de foudre

Il nous a tous, un jour, atteint droit au cœur.

L'équilibre de l'amour, parfois si fragile

Prend quelquefois des formes particulières

Alors restez forts, ne laissez pas de fissure

Car c'est ainsi qu'on réussit sa vie.

L'amour paisible est tellement merveilleux

Parfois sujet de discorde, parfois belle flamme

Ce souffle multicolore toujours à fleur de peau

Résistera grâce à l'union des époux.

Refrain

Le souffle de l'amour arrive en silence

Sous son aile, n'ayez crainte

Chétif ou sans égal, on ne choisit pas !

Pourtant jeune ou vieux, nous voilà déjà transformés.

40

Telesforo Monzon pastorala

Kanta II

Amodioaren hatsa

Igaraiten denean, bi jenten artean buru eman,Ez da behar bühürtü*, holako denean aurka eginAspaldian gogoan, edo ühülgüan* durunda, trumoiaHeltzen zaikü oroer, bihotzen barnean.

Amodioan oreka, hauskor artetarikHartzen dü zonbaitetan, molde orotarikOrdüan egon azkar*, ez ützi arterik indartuHola beita egiten, bizi bat ederrik.

Amodio goxoa, zoiñen miresgarriBatean solasbide, bestean pizgarriAize gorri bai xuri, beti sendigarriAusarki* dü etxeki, esposer lokarri. joriki, nasaiki,

ugari

Arrapika

Amodioaren hatsa, heltzen da isilikHaren hegalaren pean, ez üken axolikMendre ala pare gabe, ez da haütatürikAlta zahar edo gazte, denak aldatürik.

Hitzak : Jean BordaxarAhairea : Jean-Louis Aramburu

41

Telesforo M onzon pastorala

42

Scène 4

Monzon député, avec d'autres jeunes à Madrid.

Les députés basques sortent du coté des chrétiens,

les espagnols du côté des "Turcs".

39 - Le Pays Basque a clairement

démontré aux élections

qu'il veut prendre son avenir en main

par l'autonomie.

40 - Nous savons que

dans toutes les provinces

vous voulez vous soulever,

en semant la zizanie.

41 - Nous allons réunir

les forces du Pays Basque Sud,

et je n'oublierai jamais

la volonté de la population.

42 - Le Basque est dangereux,

il nous donne du souci,

il a toujours été notre obstacle

car il diffuse le mensonge.

Telesforo Monzon pastorala

43

4. jelkaldia

Monzon, Madrileko parlamentüan depütatü, beste gaztezonbaitekin. Kiristien aldetik, jelki eüskaldün depütatüak.

Türken aldetik, espaiñolak eta horien lagünak Doña Zorri,Doña Zozo, Doña Usain, Doña Ttonttor, Doña Sabelkoi.

Monzon39 - Eüskal Herriak goraki

erakutsi dü bozketanAutonomia dü nahigeroa hartüz esküetan.

Don Justo40 - Badakiagü oroek

probintzia güzietanGei düzüela berriz jarrihori nahaskerietan.

Agirre41 - Hegoaldeko indarra

eraiki behar dügülaPopülüaren galtoa* eskariaez düt ahazten seküla.

Don Astolarri42 - Eüskaldüna lanjerosa* arriskutsua

emaiten dü arrenküraBeti danik gure trabahedatzen beitü gezürra.

Telesforo M onzon pastorala

44

43 - Nous avons souvent remarqué

quelles étaient vos craintes,

et nous ne serons pas assez futiles

pour nous allier avec vous.

44 - Pour le bien du royaume

prenons la Navarre,

et nous verrons comment réagira

le Basque vantard.

Les députés basques s'en vont par le côté des chrétiens

et les espagnols par le côté des "Turcs".

Telesforo Monzon pastorala

45

Irujo43 - Zer den egün züen lotsa* beldurra

askitan ikusi dügüEta züer üztartzekoez girate aski bürüngürü*. zorabiatuak

Don Kasko44 - Erresumaren* honetan Estatua,

har dezagün Nafarroa batzuetan erreinuaEta ikusiren dügüeüskaldün ahoberoa.

Kiristien aldetik badoatza eüskaldün depütatüak,türken aldetik espaiñolak.

Telesforo M onzon pastorala

46

Scène 5

Les militaires se sont soulevés. Aguirre fonde un

gouvernement basque et envoie Monzon acheter des

armes car la guerre arrive.

Sortent, Aguirre, Leizaola, Irujo et quelques Basques.

45 - Elu Président d'Euskadi,

je me dois maintenant

de fonder rapidement

un gouvernement.

46 - La guerre civile est là,

nous devons nous armer,

Monzon, tu vas nous ravitailler

au plus vite.

47 - Je vais parcourir l'Europe

au plus vite,

après avoir mis en place

une police basque.

Telesforo Monzon pastorala

47

5. jelkaldia

Militarrak altxatü direla, Eüskal gobernü bat eraikitzen dü Agirrek,

armen erostera igorten dü Monzon gerla hüllan beita.

Jelki Agirre, Leizaola, Irujo eta Eüskaldün zonbait.

.

Agirre45 - Eüskadiko Lehendakari

Bozken* bidez haütatürik bozketenOrai behar düt altxatügobernü bat bertan txütik.

46 - Gerla zibila beitügübehar diagü armatüMonzon abiloa* zale habil, hoaerosle haigü haütatü.

Monzon47 - Banoazü orai bertan* berehala

Europa düt kurritükoErtzaintza* bat airatürik euskal poliziaheben züen zerbütxüko.

Telesforo M onzon pastorala

48

48 - Les Franquistes s'approchent,

nous devons épargner

le Guipuscoa de l'enfer

en gardant l'esprit basque.

49 - Les jeunes de Biscaye

seront les combattants de demain,

levons l'armée

en suivant notre Président.

Telesforo Monzon pastorala

49

Leizaola48 - Frankistak dira hüllantzen* hurbiltzen

behar dügü GipuzkoaIfernütik begiratüzaintüz eüskaldün gogoa.

Irujo49 - Bizkaiko gazteria

Date* bihar güdaria izanen da, izango daAltxa dezagün armadasegitzez Lehendakaria.

Telesforo M onzon pastorala

Scène 6

En septembre 1936 la bataille d'Eibar, les armes arrivent de l'océan.

Sortent les combattants basques : Monzon, Aguirre, Urreztieta,

Beldarrain, Rezola, Irujo, Leizaola, Pikaza.

50 - Lezo de Urreztieta

arrive de l'océan avec les armes

que j'ai achetées,

prenons-en vite possession.

51 - Transportons-les

le plus rapidement possible à Eibar,

afin de stopper l'ennemi

et d’expulser ces loups noirs !

52 - Je vais à Bilbao

avec la police basque,

je prends une compagnie

pour aider les combattants.

53 - Nous avons bien organisé

l'armée de terre,

je dois féliciter Lezo

pour l'avoir permis.

50

Telesforo Monzon pastorala

6. jelkaldia

Eibarreko güdüka 1936-eko setemerez, armak heltzen itsasotik.

Jelki eüskal güdariak : Monzon, Agirre, Urreztieta, Beldarrain,

Rezola, Irujo, Leizaola, Pikaza.

.

Monzon50 - Itsasotik heltzen zaikü

Lezo de UrreztietaNik erosi* armekilan erosirikohar detzagün esküetan.

Agirre51 - Lehen beno lehen dütügü

horik oro karreiatüEibarren ekürüarazi* geldiaraziotso beltzak kanporatü.

Pikaza52 - Ni aldiz Ertzaintzarekin

banoazü BilboranoKonpainia bat hartzen dütgüdarien lagüntzeko.

Beldarrain53 - Orai lürreko armada

ontsa dügü antolatüGoratü behar düt Lezoharek beitü baldintzatü.

51

Telesforo M onzon pastorala

54 - J'ai assez travaillé

à l'abri dans mon bureau,

allons expulser

Allemands et Italiens.

55 - Le fascisme avance sur terre

et dans les cieux,

nous devons contrer

et vaincre le "loup".

Mola avec ses soldats, les Allemands Schmidt et Wandel

et quelques Italiens sortent du côté des "Turcs".

56 - Aujourd'hui,

nous avons du renfort pour vous mâter,

la patrie des Basques

sera bientôt anéantie.

57 - Nos avions les plus rapides

sont à votre disposition

avec leur cargaison

de bombes.

Bataille. Schmidt et Wandel sont morts.

Les Basques sont vainqueurs.

Les Franquistes s'échappent par le côté des "Turcs".

52

Telesforo Monzon pastorala

Rezola54 - Aski badit bülegoan

eginik lan itzalpeanItaliano, alemanezar ditzagün kanpoan.

Leizaola55 - Lürrean eta zelüan

faxistarren alkargoaBehar dügü beheratüeta garaitü otsoa.

Jelki, Türken aldedik : Mola bere soldadoekin, Alemananak Schmidt eta Wandel eta Italiano zonbait.

Mola56 - Egün heziren zütüegü

ontsa lagüntürik giraSuntsitürik beitatekeEüskaldünen aberria.

Schmidt57 - Gure hegazkin arinak

dira zure zerbütxükoBonba tornü* bat barnean orgatara, gurditaraaisa dügü hedatüko.

Güdüka.Schmidt eta Wandel hilik.Eüskaldünak garaile. Frankisteak ihes Türken aldetik.

53

Telesforo M onzon pastorala

58 - L'ennemi commence à reculer,

peut-être a-t-il douté ?

Il y aura d'autres batailles,

nous devons nous y préparer.

59 - La foule est en train

de massacrer les prisonniers,

je dois la stopper,

car elle ne se maîtrise plus.

60 - Cent quatre-vingt personnes

ont été tuées malgré nous,

en réparation, nous leur devons

des obsèques publiques.

54

Telesforo Monzon pastorala

Irujo58 - Etsaia gibel* hasi dük gibelera, atzera

agian beita düdatü ?Beste güdükarik badatebehar dükeagü prestatü.

Monzon59 - Popülüa ari zaikü

presoneren porrokatzen* xekatzenEkürüarazi behar diatez beitüe gogozkatzen.

Agirre60 - Ehüneta lauetan hogei

hilik ezin ekürüarazianEgin ditzegün ordariehortzetak agerian.

55

Telesforo M onzon pastorala

Chant 3

L’espérance

L'espérance est belle dans les yeux d'un enfant

Du moins, si elle perdure dans sa vie

Vous brillez dans les ténèbres

Et comblez notre cœur.

La flamme de l'espérance est parfois changeante

Tôt ou tard, vous devenez une douleur profonde

Les bras baissés, le souvenir en mémoire

Mais que faire, il faut avancer.

Chez l'homme ou chez la femme, c'est la même espérance

L'étoile d'un rêve, elle appartient à tous

Vous êtes la plus belle, le jour et la nuit

Vous nous offrez ce que nous désirons.

Refrain

Chantons toujours l'espérance

Profondément enracinée

Pour notre liberté basque

Nous marchons avec vous.

56

Telesforo Monzon pastorala

Kanta III

Itxaropena

Itxaropena* eder, haurraren begian esperantzaEgoiten balinbada, haren bizitzeanZure itxura argi, gaühaldi beltzeanEzaxol zirateke, beti bihotzean.

Esperantxaren garra, batean desbardinaGoiz edo berant zira, bai dolore minaEsküak apaltürik, gogoan jakinaBena zer egin behar, goatzan aitzina.

Gizon ala emazte, ber itxaropenaAmets baten izarra, hori da ororenaZü zira ederrena, gaü eta egünaBakoitxari eskentzez, gogoan dügüna.

Arrapika

Itxaropena beti, behar da ospatüZühainaren erroak, barnatik lantatüEüskaldün izateko, zütügü haütatüGogoa zurekilan, gira abiatü.

Hitzak eta ahairea : Jean Bordaxar

57

Telesforo M onzon pastorala

Scène 7

Les chefs du gouvernement basque et les combattants

abordent les orientations à prendre. Aguirre, Leizaola, Monzon,

Beldarrain, Castet, Irujo et Ajuriaguerra sortent.

61 - L'ennemi nous arrive

de partout,

devons-nous renoncer

pour autant ?

62 - Au nom de nos morts d'Eibar,

Durango, Elgueta,

ne les laissons pas

prendre Bilbao.

63 - Nous devons tenir

la ville de Bilbao,

jamais,

nous ne nous soumettrons à eux.

64 - Nous mettrons

les prisonniers

à l'abri

des vengeances.

Mola, Mancini, Beato et Biagio sortent avec d'autres soldats.

Bataille. Mola et le commandant Castet sont morts. Les chefs

basques s'échappent mais Ajuriaguerra et Mancini restent avec

leurs soldats.

58

Telesforo Monzon pastorala

7. jelkaldia

Eüskadiko bürüzagiak eta güdariak gerlaren norabideaz elestan.

Jelki Agirre, Leizaola, Monzon, Beldarrain, Castet, Irujo, Ajuriagerra.

Agirre61 - Ixterbegia* orotarik etsaia

orai heltzen ari zaiküIhesbiderik ez dügübehar dügüa etsitü ?

Monzon62 - Eibar, Durango, Elgetan

gure hilen omenetanEz dezagün ützi ereBilbo haien esküetan.

Leizaola 63 - Egün Bilboko karrika

etxeki behar dügülaHori da ene xedeahaien menpean seküla.

64 - Heben diren presoneraklagüntüko dütüagü Lekü segür batetaraez da behar mendekatü.

Jelki Mola, Mancini, Beato, Biagio eta soldadoak. Güdüka.Mola hilik eta Castet komandanta. Eüskaldün bürüzagiak ihes, egon Ajuriagerra eta Mancini, soldadoekin.

59

Telesforo M onzon pastorala

65 - Dès la perte de Bilbao,

je me suis retrouvé responsable,

et le rôle de négociateur

me revient.

66 - Nous déposons les armes,

mais nous exigeons

le respect

des prisonniers.

67 - Vous avez perdu la guerre,

mais vos conditions sont justes,

j'en prends la responsabilité

et nous en restons-là.

60

Telesforo Monzon pastorala

Ajuriagerra65 - Bilbo galdü bezain sarri* laster

Agitü* niz ordezkari gertatuEnetako da kargüaizateko tratülari.

66 - Armak pausatzen dütügüsegürtatüz larderiaNahi dizügü halerepresoneren ohorea.

Mancini67 - Gerla galdürik düzüe

baldintza* xüxenak dira kondizioneHartzen düt erabakiaeta hortan ba(ra)tzen gira.

61

Telesforo M onzon pastorala

Chant 4

A toi, mon cher Pays Basque

Lui si fier à l'aube, aux premiers rayons de soleil,

Qui l'a subjugué dans un deuil éternel ?

Privé de ses lois et libertés, plongé dans la nuit

Aujourd'hui le Pays Basque et son peuple souffrent énormément.

Nous t'avons toujours admiré

Puisque tu étais notre étoile

Mais l'ennemi t'a écrasé sans pitié

Et tu mourras sans revoir le jour.

Refrain

Puisque la vie dans notre pays devenait trop effrayante

Nous avons dû partir en y laissant tous nos liens

Mais nous resterons des combattants pour toujours

Avec un amour insatiable pour toi notre cher Pays Basque.

62

Telesforo Monzon pastorala

Kanta IV

Zuri Eüskal Herria

Nork ikusi dü, goiz azkorrian, leinürü* paregabetan distiraNork ezarri dü, besten menpean , betikoz dolü batetan Bere legeak eta foruak, galdürik gaü zabaletan Eüskal Herria, bere jentea, egün pena handietan.

Gure bihotzez eta begiez, zütügü beti miratü* miretsiParegabeko izar berezi, kantüz ere izentatüBena etsaiak egün zanpatü, dolürik gabe zapatüIkusi gabe, argiñabarra, behar düzü akabatü.

Arrapika

Hebenko lürraldea, beitzen lotsagarri* beldurgarriJoan behartü zaikü, ützirik lokarriBena egonen gira betikoz güdari.Zuri Eüskal Herria, lotürik egarri.

Hitzak : Jean BordaxarAhairea : Niko Etxart

63

Telesforo M onzon pastorala

Scène 8

Monzon doit quitter le Pays Basque avec sa femme.

Monzon et Maria Josefa sortent.

68 - Nous devons partir

le plus tôt possible

afin de ne pas tomber

aux mains de Franco.

69 - Je connais une maison

à Saint-Jean-de-Luz

dans laquelle nous pourrons

nous cacher.

70 - Puisque la France

est occupée par les Allemands,

partons plutôt

pour l'Amérique.

71 - Nous partirons de Marseille

en bateau,

puis nous resterons à Mexico

avec quelques amis.

64

Telesforo Monzon pastorala

8. jelkaldia

Eüskal Herritik joan behar dü Monzonek, bere emaztearekin.Jelki Monzon eta Maria Josefa.

Maria Josefa68 - Lehen beno lehen dügü

behar orai abiatüFranco-ren esküpeetanez beita behar baratü*. gelditu, egon

69 - Donibane Lohizünebehar dizügü haütatüEzagützen dit etxe batbehar beitügü gordatü.

Monzon70 - Ez girateke gorderik

Frantzian beit(a) alemanaEgün güziez ondoangoatzan Ameriketara.

Maria Josefa71 - Marseillatik abiatüren

gira itsasuntziarekinMexicon egonen girabeste lagün zonbaitekin.

65

Telesforo M onzon pastorala

Scène 9

En 1946, à la fin de la guerre en Europe, Monzon et sa femme

reviennent d'Amérique et resteront à Saint-Jean-de-Luz. Puis, il

entrera en contact avec les membres de l'association Begiraleak.

Sortent, Monzon, Maria Josefa, Gaxuxa, Maider, Dominika, Usue,

Terexa, Maitena, les membres de Begiraleak et le curé Larzabal.

72 - C'est avec plaisir

que je viens vous saluer,

et vous proposer ma collaboration

en matière de théâtre.

73 - Grâce à votre collaboration,

nous pourrons produire

des spectacles

de qualité.

74 - J'ai ouï dire

que vous aviez écrit

une ou deux pièces

en Amérique.

75 - Et moi, j'ai entendu

que vous avez écrit des chansons,

offrez-nous le plaisir

de les connaître.

66

Telesforo Monzon pastorala

9. jelkaldia

Monzon, bere emaztearekin, horra da Ameriketatik 1946-an, gerlaEuropan ürrentü bezain sarri. Donibane Lohizünen egonen dira,

harremanetan sartzen dira Begiraleak taldearekin.Jelki Monzon eta Maria Josefa, Gaxuxa, Maider, Dominika, Usue,

Terexa, Maitena, Begiraleak taldekoak eta Larzabal apeza.

Monzon72 - Züen agurtzera nüzü

egün horra plazerekinJakinik antzerkietanahal badela zer egin.

Larzabal73 - Guretako ohorea

zure heben ükeiteaAisa dizügü eginenzerbait ikusgei haütüa*. hautuzkoa, bikaina

Gaxuxa74 - Entzün dit Ameriketan

ere idatzi düzülaAntzerki bat edo bigaegia hori hon deizüla ?

Dominika75 - Nik badakit besten ganik

egin düzüla kantoreEman ezagüzü otoiGaur entzüteko fabore.

67

Telesforo M onzon pastorala

76 - De plus,

il nous manque quelques acteurs,

vous nous donnerez

vite la réplique.

77 - Telesforo,

vous pourriez leur offrir la pièce

"Quatre chanteurs

et un oiseau".

78 - Alors,

c'est avec grand plaisir

que je me joindrai

à vous pour y tenir un rôle.

68

Telesforo Monzon pastorala

Maider76 - Audela* ments badizügü gaineala, gainera

gure taldean arizaleAisa emanen deiküzüdritxoa* oroer zalhe. ditxoa, zirtoa

Maria Josefa77 - Nik uste dit Telesforo

"lau kantari eta txori bat"Horiekilan emaitekoizan ahal lizate bat.

Monzon78 - Ikusten dit ez düdala

orai mintzatü beharrikOrdüan dütüt gogo honezzüekilan hartüko kargüak.

69

Telesforo M onzon pastorala

Scène 10

En juillet 1946, les bergers se retrouvent sur les pâturages.

79 - Bien que la montagne basque

soit bien verte au printemps,

les bergers ne peuvent s'empêcher

de penser à leur patrie.

80 - Voici notre terre divisée en deux :

d'un côté le fascisme,

et de l'autre son allié

avec leurs armes.

81 - Mon ami, réveille-toi

car nous sommes enfin libres,

voici la paix

tant en France qu'en Espagne.

82 - Allons chanter

à la source d'Ahusquy

pour chasser très vite

nos soucis.

70

Telesforo Monzon pastorala

10. jelkaldia

Jelki artzainak, 1946-eko üztailan, bortüko bazkalekü batetan.

Battitta79 - Eüskal Herriko mendia

bedatsean zoin berdeaGogoan aldiz artzainakbere aberri maitea.

Antoni80 - Hortxe diaigü gure lürra

alde batetik faxismaBestetik lagüntzaleahorren esküetan arma.

Mattin81 - Iratzar hadi lagüna

Heltü* dük libertatea arribatü, iritsiFrantzian bai Espainianorai beitügü bakea.

Johane82 - Goatzan arren* kantatzera beraz

Ahüzkiko ütürrialaAntsiaren* ohiltzeko arrangura, kezkaahal bezain berehala.

71

Telesforo M onzon pastorala

Chant 5

Le berger dans les montagnes

Au printemps, avec son troupeau de brebis,

Le berger apparaît dans les montagnes

Il noue des liens avec ses amis

Et est aimé dans tout le Pays Basque.

Il y apprécie parfois sa solitude

Et connaît toutes les contraintes

Quand il fait mauvais, il rassemble les brebis

Et quand il en manque, il scrute les ravins.

Depuis toujours, il sait ce qu'est l'union,

La même solidarité à Ardane comme à Nabolegui

La même fraternité dans tous les territoires

Le berger est noble dans ses montagnes.

Refrain

Il faut souligner l'importance du berger dans nos montagnes

Il a modelé notre pays, tellement il l'aime

Il honore la force de nos ancêtres

Et loue notre terre pour toujours.

72

Telesforo Monzon pastorala

Kanta V

Bortüetan artzaina

Bortüetan artzaina, bedatsean ageriArdi saldoarekin, han dü bizigarriLagün zonbaitekilan, hartürik lokarriEüskal Herri orotan beita maitagarri.

Botzik egoiten bada, bortüan berberaEzagützen ere dü, hanko goi beheraHaro* gaitza denean, ardien biltzera aroaEta ments badelarik, baxen* ikertzera. amildegia,

erroitzaBeti danik badaki, zer den batarzünaArdane, Nabolegi, ber alkartarzünaLürralde güzietan, ber anaitarzünaArtzaina bortüetan, zer handitarzüna.

Arrapika

Bortüetan artzaina, behar da aipatüHerria maite beitü, harek dü moldatüArbasoen indarra, ere ohoratüSüharki gure lürra, betiko laüdatü.

Hitzak : Jean BordaxarAhairea : Robert Larrandaburu

73

Telesforo M onzon pastorala

Scène 11

Leizaola doit désarmer l'armée basque.

Sortent, Leizaola, Ordoki et les combattants.

83 - Je dois vous annoncer

une triste nouvelle :

vous devez désarmer

l'armée dès son arrivée.

84 - Après avoir fait la guerre

en France et gagné

une bataille,

n'avons-nous rien en retour ?

85 - Ni la France, ni le monde

n'ont de reconnaissance pour nous,

et même l'Amérique

s'est alliée avec Franco.

86 - Que devons-nous dire

aux bataillons

qui sont prêts à combattre

dans nos montagnes ?

74

Telesforo Monzon pastorala

11. jelkaldia

Eüsko güdaroztea desarmatü behar dü Leizaolak.Jelki Leizaola, Ordoki eta güdariak.

Leizaola83 - Berri txarra behar deizüet

zorigaitzez jakinaraziDesarmatü behar delaarmada hel bezain sarri*. laster

Ordoki 84 - Frantzian gerla eginik

güdüka bat irabazirikOrdai deüsere ez dizügüükenen horien eskütik?

Leizaola85 - Ikustaterik* ez düe begirunea,

Frantzian eta mündüan esker onaAmerikak ützi gütüjarriz Francoren aldean.

Ordoki86 - Eüskal Herriko mendian

prestik dira batailuakZer erran behar deiegühorik orotan hedatüak ?

75

Telesforo M onzon pastorala

87 - S'attaquer à Franco

sans aide extérieure

est une mission impossible,

elle équivaut même à un suicide.

88 - Dans des circonstances aussi difficiles,

tu dois rappeler

tout le monde

au nom du gouvernement basque.

76

Telesforo Monzon pastorala

Leizaola87 - Bürüaz beste egite

lükek Francori lotzeaLagüngoa gabetarikezinezko dük leizea.

88 - Deitü behar dütük orogobernüaren izeneanEz dük best(e) elkibiderik* aterabiderikegoera ahül hontan.

77

Telesforo M onzon pastorala

Scène 12

Monzon prend ses distances avec le gouvernement basque et

montre son désaccord au président. Sortent, Monzon et Aguirre.

89 - Bonjour Monsieur le Président,

mon ami d'enfance,

je tiens à te dire

ce que j'ai sur le cœur.

90 - Aujourd'hui, notre gouvernement

est trop attentiste,

tandis que le peuple

est sous le joug de l'ennemi.

91 - Honte à nous,

car la transmission de la langue basque

et notre patrimoine

sont en train de disparaître.

92 - Nous devons implanter

la démocratie en Europe

avant que le peuple basque

ne se révolte.

78

Telesforo Monzon pastorala

12. jelkaldia

Gobernütik hürrüntzen da Monzon, erakustez bereezadostarzüna Lehendakariari. Jelki Agirre eta Monzon.

Monzon89 - Agur Lehendakari jauna

atzoko gazte lagünaEgün deiat aipatükoene gogoan düdana.

90 - Enetako gobernüagaur dük sütondo xokoanEta eüskaldün jenteaetsaiaren üztarrian.

91 - Eüskararen ikaskuntzaeta ondare güziaOrai galtzen ari dirazinez ahalkegarria.

Agirre92 - Eüskadiren altxatzeko

behar dük entelegatüEüropan demokrazianahi dügüla lantatü.

79

Telesforo M onzon pastorala

93 - De plus, quand la République

sera instaurée en Espagne,

nous aurons plus de facilités

pour œuvrer dans ce sens.

94 - Ce n'est pas ainsi

que l'on sauvera le peuple basque,

aussi, je préfère m'éloigner

pour m'investir autrement.

80

Telesforo Monzon pastorala

93 - Audela Errepüblikaarrajinen dük EspainianEnetako harekilanegin behar diagü lan.

Monzon94 - Enetako ez dük hola

behin ere salbatükoHorrengatik hürrüntzen nükEüskadiren bermatzeko.

81

Telesforo M onzon pastorala

Chant 6

L’union

Debout bonhomme, debout garçon !

Ainsi que vous dames et demoiselles !

On entend un cri

Qui appelle au combat !

Le Pays Basque, les prisonniers et les morts

Nous protègent !

Puisque nous sommes tous patriotes aujourd'hui

Soyons tous frères !

Combattant, tend-moi la main

Voici la mienne ouverte !

Le loup noir veut tuer

Les Basques un par un.

Si nous nous unissons

En faveur d'Euskadi

Allons au combat !

Nous allons les vaincre !

Laissons l'avenir pour après !

Le pays crie aujourd'hui :

Je veux vivre !

82

Telesforo Monzon pastorala

Kanta VI

Batasuna

Aupa gizona, jaiki mutil !Atzar emazte (e)ta neskatil !Borrokarako dei eginez Irrintzi bat dabil !Euskal Herria diagu zai,* zainPresoak* eta hilak ere bai ! presonerakAbertzale izan ezkero* gaur, izanez gerozGauden denok anai !Borrokari, luza zaidak eskua !Huna hemen nerea zabalik !Euskaldunok banan-banan* hiltzea, bederazkaOtso beltzak ez dik beste nahirik !Euskadiren aldeloturik bagare,Goaz borrokara !Nagusituko bai gare !Gerokoak geroko utzi !Gaur herriak ziok :Nahi diat bizi !

83

Telesforo M onzon pastorala

84

Le loup noir vient en pleine nuit

Tandis que les bergers continuent à bavarder...

Au petit matin, rouges de sang

Onze brebis gisent sur l'herbe…

Bergers bavards,

Comme des pipelettes,

Prenez vos bâtons

Et sus à l'ennemi !

N'attaquez pas vos frères !

Tenez fort vos bâtons contre l'ennemi !

Bonjour, bonjour Madame Liberté !

Bonjour, bonjour Euskadi de demain !

J'ai dit à ma chérie

"Nous danserons au soleil !"

Comment faire la fête

Quand les bras sont menottés ?

Comment danser

A genoux ?

Cassons d'abord la chaîne

Ensuite nous pourrons danser.

Telesforo Monzon pastorala

85

Otso beltza gauaren gauaz heldu,Artzainak zebiltzala kalakan...Goizean goiz, odolez gorrituakHamaika ardi hilak belarditan...Artzain kalakari,Atsoa dirudi,Har makilak eskuanEta lotu etsaiari !Anaien aurka* ez habila ! aitzi, kontraOtso beltzarentzat atxik makila !Agur agur ! Ander(e) askatasuna !* libertateaAgur agur ! biharko Euskadi"Eguzkitan dantzatuko gaituzu"Errana diot maiteñoari !Besoak loturik,Ez dugu pestarik,Nola dantzatukoBiok belaunikaturik ?Lehenik urratu katea*, kateñaGero libro izanen dantza egitea.

Hitzak eta ahairea : Telesforo Monzon

Telesforo M onzon pastorala

Scène 13

Le président Aguirre est décédé à Paris le 22 mars 1960.

Sortent Maria Josefa, Telesforo Monzon ainsi que Irala,

le secrétaire général du président.

95 - Je vous annonce une triste nouvelle,

Aguirre est décédé,

et Leizaola sera

notre nouveau Président.

96 - Cher monsieur, vous m'effrayez,

comment est-ce possible ?

Aguirre paraissait

en très bonne santé !

97 - Son cœur n'a pas résisté

à tant d'efforts,

et il s'est arrêté

brusquement.

98 - Son dernier souhait

est de reposer à Saint-Jean-de-Luz,

comment voulez-vous

organiser ses obsèques ?

86

Telesforo Monzon pastorala

13. jelkaldia

Agirre Lehendakaria hil da Parisen 1960ko martxoaren 22an.Jelki Maria Josefa eta Telesforo. Kanpotik horra zaie Irala,

Lehendakariaren idazkari nausia.

Irala95 - Berri gaixtoz horra nüzü

Agirre zentü ziküzüLehendakari berriaLeizaola dikezügü.

Monzon96 - Gizona, harritzen naizü

nolaz ote da posible ?Eri* zenik ez dit entzün, gaxorikAzkarra* züzün Agirre! indartsua

Irala97 - Arrenkürek* higatürik kezka

gaizkitü da bihotzetikEta denbora gütiñizbaratü* hatsa galdürik. gelditu, egon

98 - Haren azken nahia daDonibanen pausatzeaNola ikusten düzüeehortzeten plantatzea ?

87

Telesforo M onzon pastorala

99 - Les visites pourront se faire

dans notre maison

qui se trouve

sur le chemin de l'église.

100 - Avec les responsables de la paroisse,

je ferai le nécessaire

pour lui organiser

le plus bel hommage possible.

101 - Merci de tout cœur,

vous êtes

de vrais amis,

ce deuil nous affecte tous.

Sortent le corps, Mgr Mathieu, l'évêque de Dax, les prêtres et les

anges, Leizaola, d'autres hommes politiques, Fidela en tête de cortège.

102 - Dieu a rappelé

une personne

qui a beaucoup lutté

durant son existence.

103 - Comme il a sacrifié sa vie

pour le Pays Basque,

nous lui souhaitons

d'entrer au paradis.

88

Telesforo Monzon pastorala

Maria Josefa99 - Elizalako bidean

etxe hau harena date* izanen da, izango daEta jentetze güziakheben bisita dezake.

Monzon100 - Parropia (e)ta herriko

bürüzagi jaunekilanBehar dena eginen dütohoreak üken ditzan.

Irala101 - Zinez eskertzen zütüet

adiskide hoberenakPolitikaren gainetikoro hartzen gütü penak.

Jelki korpitza, Mgr Mathieu Akizeko apezküpü hazpandarra, apezaketa aingürüak. Jelki Leizaola eta beste bürüzagiak, Fidela eta beste.

Mgr Mathieu102 - Egün joan zaikü beraz

heben borrokatü etaDeitürik Jinkoak berezelüetako alorreta(ra).

103 - Eüskal Herriarentakoeman dü bere biziaHorren gatik ere oraiüken dezala zelüa.

89

Telesforo M onzon pastorala

104 - Près de Dieu,

reposez enfin en paix,

vous avez tant vécu d'épreuves,

de batailles et de difficultés.

105 - Certes, votre vie a été trop courte,

mais tellement remplie,

demain, vous verrez

votre terre libérée.

Danse "Gerlaz", en hommage à Aguirre

et aux combattants basques.

90

Telesforo Monzon pastorala

Aingürüak104 - Ezagütü düzü pena,

gerla eta franko nekeZelüko Jinkoarekinhar ezazü otoi bake.

105 - Zure bizia llabür zenbena izan da beteaBihar ikusiren düzüzure lürra salbatüa.

"Gerlaz" dantza, Agirre eta güdarien omenez.

91

Telesforo M onzon pastorala

Scène 14

En décembre 1960, le stage au château de Garroa organisé par le

curé Jean Hirriart-Urruty. Sortent le curé Jean Hiriart-Urruty,

Joanes, Maite, Henri, Daniel, Maritxu et d'autres jeunes.

106 - Le poète,

et auteur de pièces de théâtre,

Monsieur Telesforo Monzon

est parmi nous aujourd'hui.

107 - Le théâtre et la poésie

sont tellement merveilleux,

que leur absence

serait inconcevable.

108 - Nous sommes admiratifs

à l'égard

de votre travail

d'écriture.

109 - Vous avez un véritable

talent pour composer

de belles chansons

que nous aimons tant écouter.

92

Telesforo Monzon pastorala

14. jelkaldia

Ikastaldia Garroko Jauregian 1960-ko abentüan, Jean Hiriart-Urrutyapezak deitürik. Jelki Hiriart-Urruty apeza, Eüskaldün gazteriako

Joana, Maite, Henri, Daniel, Maritxu eta beste gazte zonbait.

Hiriart-Urruty apeza 106 - Egün gurekilan dügü

Telesforo Monzon jaunaAntzerkigile, poeta,ihardesle ezagüna.

Monzon107 - Antzerkia*, poesia teatroa

zoinen diren miragarriBizitzea hola beitagabezia harrigarri.

Henri108 - Zure idazlana dügü

beti danik amiatüIndar emaiten osokinahi nüke ohoratü.

Maritxu109 - Talentüz beterik zira

kantü ederren hontzekoGogo honez nüzü betiprestik horier behatzeko.

93

Telesforo M onzon pastorala

110 - Nous savons pertinemment

que la patrie vous tient à cœur,

dites-nous donc comment faire

pour aboutir à l'union.

111 - La patrie et l'union

sont les piliers du pays,

et la fraternité devrait toujours

être dans nos esprits.

112 - Au Pays Basque Nord,

il faut relancer

une nouvelle dynamique

afin de modifier la société.

113 - La vitalité

des jeunes d'ici

est un point d'appui

pour l'avenir.

94

Telesforo Monzon pastorala

Joana110 - Badakigü aberria

düzüla lehentarzünaAipa izagüzü otoinola egin batarzüna.

Monzon111 - Aberria, batarzüna

Herriaren hontarzünaEgün oroz behar ükengogoan alkartarzüna.

Maite112 - Iparraldean behar da

giro berri bat moldatüEüskaldünak aküilatüjentartea bai aldatü*. kanbiarazi

Monzon113 - Ikusten düt gazteria

kartsü dela heben erePlazer düt hola ikustezgeroko date fabore.

95

Telesforo M onzon pastorala

Scène 15

Rue des Cordeliers. Monzon, Iñaki, Xabier, Itziar, Maddi, Semea,

Joseba et Pantxika sortent avec quelques membres d'ETA.

114 - Bonjour

Monsieur Telesforo Monzon,

dorénavant,

nous luttons cachés.

115 - Nous vivons une répression effroyable

qui nous condamne au silence,

la police est partout,

armée jusqu'aux dents.

116 - Des centaines d'abertzale

et d'ouvriers ont été châtiés

d'où la nécessité

d'une véritable démocratie.

117 - Je connais la situation déplorable

que vit notre pays,

et je ferai tout

pour le sauver.

96

Telesforo Monzon pastorala

15. jelkaldia

ETA-ko elibatekin, Kordelieren karrikan.Jelki Monzon, Iñaki, Xabier, Joseba, Pantxika, Itziar, Semea, Maddi.

Iñaki114 - Agur Telesforo Jauna

ikusi düzü güdükaGük aldiz orai gorderikegiten dügü borroka.

Andoni 115 - Ezinezko zapatzeaz

gira ahoak tapatürikOrotan da poliziaarmaz ere kargatürik.

Pantxika116 - Ehünka düe zehatü* zanpatu

abertzale (e)ta langileDemokraziarik gabediktatüra beita jabe.

Monzon117 - Ikusten diat maleruski

zertan den gure HerriaAskatü* behar da bihar libratuhorrez gure aberria.

97

Telesforo M onzon pastorala

118 - Nous avons de nombreux amis

qui sont emprisonnés,

et qui souffrent terriblement

sous la torture.

119 - C'est par la violence

que viendra la liberté,

nous devons maintenant

prendre l'ennemi en otage.

98

Telesforo Monzon pastorala

Xabier118 - Hanitx lagün badirade

heben presontegietanOinazkatürik gogorkiegartezin gogoetan.

119 - Bortizkeria datekebihar gure epaikariLibertatearen aldeetsaia dezagün bahi.

99

Telesforo M onzon pastorala

Chant 7

Le fils de Itziar

Le fils d'Itziar

Ne dénonce pas son ami

Et reste sans dire un mot

Devant les policiers.

Le fils d'Itziar est un vrai homme

Il préfère mourir que de dénoncer quelqu'un…

Sa fiancée Maddi peut être fière,

Elle ira le chercher à sa sortie de prison !

Quel homme tu as Maddi !

Il préfère mourir que de dénoncer quelqu'un !

"Que t'ont-ils fait pour que tu sois dans cet état, mon enfant ?

- Maman, ils m'ont frappé pour me faire parler !

- As-tu donné des noms ? Dis la vérité !

- Non maman, je n'ai rien à me reprocher !

- Tu n'as rien à te reprocher ?

- Oui maman, je te le jure !

Et la mère lui donna un œillet rouge….

Sept individus me tabassaient…

Ils m'ont frappé au sol à coup de pieds et de bâtons…

Mais je n'ai pas donné le nom de mes amis !

Et ils sont restés sans rien savoir !

Comme je n'ai pas donné le nom de mes amis

Ils sont restés sans rien savoir !

100

Telesforo Monzon pastorala

Kanta VII

Itziar-en semea

Itziar-en semeakEz du laguna salatzen...Eta zakurren aurrean*, aitzineanTinko ta isilik egoiten.

Itziar-en semea, hori duk mutila !Nihor salatu baino nahiago du hila...Harro* egon litake Maddi neskatila, fier, burgoiEzpetxetik* jali (e)ta joanen zaio bila ! presontegiaMaddi neskatila, hori dun mutila !Nihor salatu baino nahiago du hila !"Haurra, zer egin haute holan agertzeko ?- Ama, jo egin naute mintza arazteko !- Izenik eman al duk ? Esantzak* egia ! erran- Ez ama, ez dut eman ! Jalgi naiz garbia !- Jalgi haiz garbia ?- Bai ama, egia !"(E)ta amak eskaini zion klabelin* gorria... krabelina,

julufraiaZazpi gizon nituen joka inguruan...Makilaz hartu naute ostikoz lurrean...Baina nik ez dut eman lagunen izenik !(E)ta hantxen gelditu dira fitsik jakin barik* ! gabeLagunen izenik ez baitut eman nik...(E)ta hantxen gelditu dira fitsik jakin barik !

101

Telesforo M onzon pastorala

Ils m'ont mis quatre fois la tête sous l'eau...

Ils m'ont suspendu par les pieds...

Mais je n'ai pas donné le nom de mes amis !

Ils sont restés sans rien savoir !

Même suspendu par les pieds, je suis resté muet !

Et ils sont restés sans rien savoir !

La sueur et le sang coulaient de mon visage...

Mes lèvres étaient ouvertes et mes ongles arrachés...

Mais je n'ai pas donné le nom de mes amis !

Et ils sont restés sans rien savoir !

Même couvert de sang, je suis resté muet !

Et ils sont restés sans rien savoir !

Le fils d'Itziar

Ne dénonce pas son ami

Et reste sans dire un mot

Devant les policiers…

Ils l'ont envoyé en prison

La mère ne l'a pas reconnu...

Et Maddi

L'a embrassé tendrement...

102

Telesforo Monzon pastorala

Lau aldiz sartu naute urean burua...Zangotik euki* naute zintzilikatua... eduki, atxikiBaina nik ez dut eman lagunen izenik !(E)ta hantxe gelditu dira fitsik jakin barik !Zangotik zintzilik, ni beti isilik !(E)ta hantxen gelditu dira fitsik jakin barik !

Izerdia (e)ta odola burutik behera...Ezpainak urratu (e)ta azazkalak atera...Baina nik ez dut eman lagunen izenik,Ta hantxen gelditu dira fitsik jakin barik !Odolez beterik, ni beti isilik !(E)ta hantxen gelditu dira fitsik jakin barik !

Itziar-en semeakEz du laguna salatzen...Eta zakurren aurrean*, aitzineanTinko (e)ta isilik egoiten...Ezpetxerat igorri dute,Amak ez du ezagutu...(E)ta Maddik, polliki polliki,Eman diozka bi musu...

Hitzak eta ahairea : Telesforo Monzon

103

Telesforo M onzon pastorala

Scène 16

En 1969, l'association Anaia Artea est créée afin d' y accueillir

les réfugiés politiques.

Sortent les pères Larzabal et Arregi, le médecin Fagoaga et Monzon.

120 - Nous devons faire preuve

de solidarité

envers les militants recherchés

au Pays Basque Sud.

121 - Créons une association

qui accueillera les réfugiés politiques

et qui leur permettra de trouver

un emploi et la sécurité.

122 - A ma connaissance,

une propriété de Saint-Jean-de-Luz

pourrait leur servir d'abri,

dès à présent.

123 - Nous pourrons même solliciter

les anciens réfugiés

qui se feront un plaisir

de nous aider.

124 - Comme la présence d'un médecin

sera certainement nécessaire,

je me porte volontaire

pour participer aux actions de l'association.

104

Telesforo Monzon pastorala

16. jelkaldia

Anai Artea alkartea eraikitzen da 1969-urtean, iheslarier heltüraegiteko. Jelki Aita Larzabal eta Arregi, Fagoaga bedezia eta Monzon.

Monzon120 - Bada hanitx borrokari

hegoaldean bilatürikBehar dügü zerbait eginbalin bada batarzünik.

121 - Alkarte bat sor dezagüniheslarien hartzekoLana eta segürantxahorier heben eskentzeko.

Aita Larzabal122 - Etxalte bat ikusten düt

Donibane LohizünenHolaz hegatz* bat dükegü teilatuaOrai danik behardünen.

Aita Arregi123 - Ni bezala lagün franko

badira ihes joanikEmanen deiküe orailagüngoa bihotzetik.

Fagoaga124 - Nik ere parte hartzen düt

alkartearen lanetanBedeziaren* beharra medikua,beitate zorigaitzetan. sendagilea

105

Telesforo M onzon pastorala

Scène 17

En décembre 1970, le procès de Burgos a lieu pour 16 Basques.

En même temps, ETA prend en otage le consul d'Allemagne à

Saint Sébastien. Sortent Monzon, le père Larzabal et Etxabe.

125 - En raison du procès de Burgos

qui aura lieu demain,

ETA a pris en otage le consul Beilh

de Saint-Sébastien.

126 - Selon le sort

qui sera réservé

aux amis de Burgos,

sa vie servira de caution.

127 - Il nous faut

informer rapidement

les journalistes

pour organiser un entretien.

128 - Je vais les avertir

pour qu'on puisse

dénoncer aussi

la condition des prisonniers.

Les trois acteurs s’en vont. Sortent Onaindia, Izko, quatorze autres

personnes et Franco, avec des militaires espagnols du tribunal.

106

Telesforo Monzon pastorala

17. jelkaldia

Burgoseko auzia, 16 Eüskaldünentako, 1970-ko abentüan.Ber denboran, Donostiako aleman kontsüla ETAk hartzen dü.

Jelki Monzon, Aita Larzabal eta Etxabe.

Etxabe125 - Bihar bertan den auziaz

erran behar da berriaETAk hartürik delaDonostiako Beilh kontsüla.

126 - Burgoseko adiskideenzortea ikusi eta Haren bizia datekeEüskaldünen bermegoa.

Aita Larzabal127 - Behar dügü arrunt* erran berehala

elkarrizketa egitezMündüko berrikarieralkartearen hots bidez.

Monzon128 - Banoazü erraitera

hel ditean gureganaAipa dezegün halaberpresoneren izatea.

Hiruak badoatza kanpo. Jelki Onaindia, Izko, beste hamalau lagüneta Franco, espainol militar auzitegikoekin (guardak).

107

Telesforo M onzon pastorala

129 - Vous avez tué Manzanas

vous n'êtes

que des terroristes

qui méritent de crever.

130 - Nous devons montrer

notre débat au monde entier,

car le patriotisme basque

n'est autre que révolutionnaire.

131 - Quelle sanction devons-nous infliger

aux individus armés

qui sont aussi entrés

dans la prison de Pampelune ?

132 - Nous ne sommes pas des tueurs,

nous souhaitions juste libérer

notre amie Arantxa

qui était incarcérée.

133 - Taisez-vous

espèces de trublions

quel est votre but,

Basques fanatiques ?

108

Telesforo Monzon pastorala

Franco129 - Manzanas eho* düzüe hil, erail

terroristak beitzidieHolako tzarkeriekinhiltzea merexi düzüe.

130 - Eüskaldün abertzalegoaErauzle* baizik ez beita iraultzaileMündüari behar dügüerakutsi eztabada.

Auzitegiko presidenta131 - Audela* Iruñan ere gaineala,

sartü dira presontegi(a)n gaineraEsküak armaz beterikzer behar da horier egin?

Izko132 - Ez gira gü ehaileak* hiltzaileak,

nahi günüan libratü eraileakArantxa gure lagünahau beitzünüen zerratü*. hetsi, itxi

Auzitegiko presidenta133 - Isilik egon ziteie

nahastiar ezinagoakZer da züen helbürüa* xedea, jomugaEüskaldün bürü beroak.

109

Telesforo M onzon pastorala

134 - Nous voulons un Pays Basque

libre et socialiste...

135 - Tais-toi espèce de fou,

aux armes soldats….

136 - Vive les ouvriers d'Espagne

et vive le Pays Basque libre...

Nous sommes les combattants basques,

Nous sommes prêts à donner notre sang

Pour libérer le Pays Basque

Un cri de guerre jaillit

Du sommet de la montagne :

Allons combattants

Tous derrière nos drapeaux !

Les Espagnols évacuent les prisonniers basques.

Franco et le président du tribunal restent sur scène.

110

Telesforo Monzon pastorala

Onaindia134 - Nahi dügü Eüskadi bat

sozialista eta libro...

Auzitegiko presidenta135 - Ago isilik ertzoa

armak eraiki armada...

Onaindia136 - Gora Espainiako langileak

Gora Euskadi Askatuta*... libraturik

Presonerek kantatzenEusko gudariak geraEuskadi askatzekoGerturik* daukagu odola prestikBere aldez emateko.Irrintzi bat entzun daMendi tontorrean* : tüntür, hegi,Goazen gudari danok kaskoIkurriñen* atzean ! bandera

Kanpo eramaiten dütüe garda zibilek eüskaldün presonerak,baratzen dira Franco eta auzitegiko presidenta.

111

Telesforo M onzon pastorala

137 - Voici la sentence du tribunal :

neuf des accusés mourront

et les autres

resteront prisonniers. .

138 - Comme ils ont libéré le consul,

et qu'il y a des pressions internationales,

j'ai décidé aujourd'hui

de les laisser tous prisonniers.

112

Telesforo Monzon pastorala

Auzitegiko presidenta137 - Bederatzü ehaiteko* hil, erail

besteak aldiz presonerAzkenekoz hori dükegüeskentzeko Eüskaldüner.

Franco138 - Kontsüla libratü düe

mündüa zaikü mintzatüPresoner ditiat üztenhori diat egün finkatü.

113

Telesforo M onzon pastorala

Chant 8

Prends-le sur tes épaules

Prends-le sur tes épaules et avance,

Prends-le sur tes épaules et avance.

Nous avons trouvé par terre un jeune

La poitrine couverte de fleurs rouges

Le cri de la jeunesse basque jaillit

D'entre les fers.

Garçons, croisez vos mains

Agissez et poussez

Tous unis

Si ton frère tombe en chemin

Prends-le sur tes épaules et avance !

La-la-ra…

114

Telesforo Monzon pastorala

Kanta VIII

Lepoan hartu

Lepoan hartu (e)ta segi aurrera*, aitzinaLepoan hartu (e)ta segi aurrera.

Gazte bat lurrean aurkitu* dugu ediren, kausitüLore gorriz beterik kolkoaBurdinen artetik ihesi datorEuskal gazteriaren oihua.Mutilak, eskuak elkar gurutzaEkin (e)ta bultza* bulka, pusaDenak batera,Bidean anaia erortzen bazaikLepoan hartu (e)ta segi aurrera !La-la-ra...

115

Telesforo M onzon pastorala

Nous n'avons ni peur

Ni honte

D'avouer ce que nous sommes

Ou de la situation dans laquelle

Nous nous trouvons

Nous ne sommes ni des voleurs

Ni des chiens

Pour avancer enchaînés

Si nous sommes des hommes

Avançons

Jusqu'à nous rendre maîtres de notre pays,

Faisons notre nid

Sous l'aile de la liberté,

Nous avons appris à marcher depuis longtemps

Avant que le loup ne nous prenne par la main.

La-la-ra….

Même si les ennemis veulent me tuer par l'épée

Pour effrayer les autres

Je me lèverai et parlerai en basque

Devant mon bourreau

Garçons, ne pleurez pas

Si je tombe

Dans la nuit noire.

J'irai allumer une nouvelle étoile

Dans le ciel du Pays Basque...

116

Telesforo Monzon pastorala

Ez dugu beldurrik,Ez dugu lotsarikNor geran,Zer geran,Aitortzeko.Ez gaituk lapurrak* ohoinakEz eta zakurrakKataiaz* loturik ibiltzeko kateaz, kateñazGizonak bageraJo zagun aurrera,Gure herriaren jabe egin arte,Askatasunaren hegal azpianKabia* egiten ohituak gare, habiaIbiltzen aspaldi ikasia duguOtsoak eskutik hartu gabe.La-la-ra...

Arrotzek ezpataz hil nahi banauteIzituko gaituztelakoan.Zutitu (e)ta euskeraz mintzatuko naizNere hiltzailearen aurrean.Mutilak, ez gero nigarrik eginErortzen banaiz Gau ilunean.Izar berri bat piztutzera noaEuskal Herriko zeru gainean...

Hitzak eta ahairea : Telesforo Monzon

117

Telesforo M onzon pastorala

Scène 18

En mai 1971, grève de la faim à la cathédrale de Bayonne.

Le gouvernement français expulse les réfugiés politiques .

Monzon, Txillardegi et leurs amis sortent.

139 - Que faut-il faire

pour les réfugiés,

puisque l'administration ne tolère pas

qu'ils travaillent ici ?

140 - De plus,

ils veulent nous expulser

je croyais que la démocratie

était pour tous.

141 - Faisons tous

une grève de la faim

dans la cathédrale de Bayonne

afin de dénoncer ces faits.

Mgr Vincent sort par le milieu et s'adresse à ceux qui font la grève de

la faim.

142 - Qui veut m'expliquer

pour quelle raison

vous êtes réunis

à la cathédrale aujourd'hui ?

Telesforo Monzon pastorala

118

18. jelkaldia

Gose oporra Baionako katedralan, 1971-ko maiatzean.Frantziako gobernüak kanporatzen dütü iheslariak.

Jelki Monzon, Txillardegi eta lagünak.

Txillardegi139 - Administrazioak ez dü

iheslarier onartzenLanean heben aritzeazer egin behar da horien ?

140 - Gaineala gütüe nahikanporatü zerentakoUste nüan demokraziabazela ororentako.

Monzon141 - Gaüza horien salatzeko

egin dezagün BaionanGose opor* bat oroek bakantza ;katedralaren erditan. hemen greba

Jelki Mgr Vincent erditik, gose opor egileer mintzatzen da.

Mgr Vincent 142 - Horra nüzü jakitera

zerentako katedraleanZidien egün jüntatünork nahi dü zerbait erran ?

Telesforo M onzon pastorala

119

143 - Nous sommes venus dire

que nous voulons vivre

au Pays Basque,

bien qu'on nous l'interdise.

144 - Vous ne cessez

de diviser le pays,

je vous ordonne

de sortir d'ici.

145 - Si vos paroles de charité

sont celles-là,

nous ne quitterons notre terre

que sous la contrainte.

146 - J'en ai assez de ces affaires-là,

et aussi de vous entendre,

vous verrez donc

si vous faites bien de rester !

Mgr Vincent s'en va.

Les CRS envoyés par le préfet arrivent.

120

Telesforo Monzon pastorala

Monzon143 - Heben gira erraiteko

nahi girela bizitüEüskal Herriko lürretanbeikütüe debekatü.

Mgr Vincent144 - Ezarten düzüe segür

zatikatze baita besteGaltegiten dereizüethebentik kanpo zoazte.

Monzon145 - Zure maitarzün eleak

hola balin badiradeGure lürretik kanporatbortxaka joanen girade.

Mgr Vincent146 - Aski badüt gaüza horiez

audela* züen entzütez gaineala, gaineraIkus dezazüen arrenegoitea hobe denez !

Mgr Vincent joaiten da.Jelki prefetak igorririk frantses hedexuriak.

121

Telesforo M onzon pastorala

147 - Appliquons la loi

à tous ceux qui s'y opposent

et donnons de la matraque

à ces têtus de Basques.

148 - Emmenons Txillardegi et Monzon

dans le département

du Gers,

car ce sont deux perturbateurs.

122

Telesforo Monzon pastorala

Komandanta147 - Legea dezagün sararaz

bühürtzen diren oroerBürümakila eskentzezEüskaldün kasko gogorrer.

Prefeta148 - Txillardegi eta Monzon

Gers departamentüalatEraman beharko dirahorik beitira nahasleak.

123

Telesforo M onzon pastorala

Scène 19

Le 19 avril 1973, Mendizabal "Txikia" meurt à Algorta,

au cours d'une bataille.

Carrero Blanco meurt le 20 décembre 1973, suite à un attentat d'ETA.

Mendizabal et ses amis sortent du côté des bons.

149 - Amis Franquistes,

tuons ces perturbateurs,

pour vivre enfin

en paix.

150 - Vive l'Espagne unitaire

opposons-nous à la liberté

du peuple basque

écrasons la langue et la pensée basques.

Sortent quelques jeunes d'ETA. Bataille, bombes.

Carrero Blanco meurt, tandis que les autres s'échappent.

124

Telesforo Monzon pastorala

19. jelkaldia

Algortan hiltzen Mendizabal "Txikia" güdüka batetan 1973/IV/19-an.Madrilen hiltzen da Carrero Blanco 1973/XII/20-an, ETAk jauzarazten

dü bonba batez. Jelki Mendizabal bere lagünekin honen aldetik.Türken aldetik jelki Carrero Blanco bere soldadoekin.

Güdüka. Txikia hilik, Eüskaldünak erretira.

Carrero Blanco149 - Arrunt eho* behar dira hil, erail

holako asegarriakBakearen ükeitekogoatzan hola Frankisteak.

150 - Gora Espainia bakunazeha Eüskadi libroaZapa dezagün eüskaraeta eüskaldün gogoa.

Jelki ETAko gazte zonbait. Güdüka, bonba. Hiltzen da Carrero Blanco, besteak ezkapatzen dira.

125

Telesforo M onzon pastorala

151 - C'était l'ami et même le fils spirituel

de Franco,

continuons le combat

afin de les vaincre.

152 - Le peuple doit se joindre à nous

plus fortement,

pour libérer enfin

le Pays Basque.

153 - Le marxisme-léninisme

est notre espoir,

car la droite

ne changera pas les choses.

126

Telesforo Monzon pastorala

127

Argala151 - Hau zen Francoren lagüna

haren gogozko semeaSegi dezagün borrokabeitükie ahülezia.

152 - Behar dügü popülüagurekilan azkarkiagoHel gitean bürützeraEüskadiren askatzeko.

153 - Marxismo-leninismoabeharko gure geroaEz beita esküintiarretarikkanbiatüren giroa.

Telesforo M onzon pastorala

128

Chant 9

Le Petit

Bien qu'il soit un homme loyal

Mendizabal, le successeur de Saseta

Était surnommé "Le Petit", pendant la guerre.

Les deux amis étaient petits mais hardis et sveltes

Saseta avait perdu la vie devant les autres combattants

Mendizabal était mort seul

Mais tous les deux ont porté le pays dans leur cœur

Hier et aujourd'hui, le pays les suivra

Ils sont morts pour le Pays Basque

Le corps recouvert d'épines.

Réjouis-toi Océan Cantabrique

Et chante toujours

Leur sommeil éternel

Au milieu des vagues, dis à l'avenir

Que les étoiles d'un pays ne disparaissent jamais

Que demain nos enfants de l'ikastola

Crient leurs noms

Car ils sont morts tous les deux dans les épines.

Réjouis-toi Océan Cantabrique

Et chante toujours

Leur sommeil éternel

Au milieu des vagues, dis à l'avenir

Que les étoiles d'un pays ne disparaissent jamais

Que demain nos enfants de l'ikastola

Crient leurs noms

Car ils sont morts tous les deux pour le pays.

Telesforo Monzon pastorala

Kanta IX

Txikia

Txikia zuen guda* izena gerla(ko)Bera gizon osoa izan arren* izana gatikMendizabal, Sasetaren urrena* ondokoaBiak txiki, bizkor eta lerdenSaseta hil zen gudarien aurrean* aitzineanMendizabal hil zaigu bakarrikBaina biok daukate Herri osoaAtzo (e)ta gaur heuren* atzetik berenEuskadirentzat hil dire-taGorputzak arantzaz* beterik. elorri beltzaHarro hadi Kantauri itxasoaTa heien betiko loaBetiko kanta zak,Geroari esaiok* olatuetan erranHerri-izarrak ez direla itzaltzenGure haurrek biharko ikastoletanHeien izenak abestu ditzatenArantzetan biak hil baitziren.

Harro hadi Kantauri itxasoa(E)ta heien betiko loaBetiko kanta zak,Geroari esaiok olatuetan* (h)ur naiaHerri-izarrak ez direla itzaltzenGure haurrek biharko ikastoletanHeien izenak abestu* ditzaten, kantatuHerriarentzat biak hil baitziren.

Hitzak eta ahairea : Telesforo Monzon

129

Telesforo M onzon pastorala

130

Scène 20

Franco est mort, les dames franquistes (turques) de Madrid sor-

tent, le 20 novembre 1975. Les meneuses sont Doña Lehu, Doña

Gazi, Doña Pertika, Doña Sarde, Doña Piper, Doña Lozebiña,

Doña Küküso, Doña Ainarba, Doña Errausle, Doña Basuil.

154 - Malheureusement Franco est mort,

prenons la relève

en louant l'armée

qui écrasera les Basques.

155 - Nous souhaitons changer

l'idéologie du combat

vive l'Espagne unitaire

et sa monarchie.

156 - Tout le peuple

parlera espagnol

cette langue nous assurera

un avenir meilleur.

157 - Les hommes politiques français

prendront notre parti

pour enfermer ces révolutionnaires

dans les prisons.

Telesforo Monzon pastorala

20. jelkaldia

Franco hilik, jelki Madrileko türk andereak. Haien erregiñak diraDoña Lehu, Doña Gazi, Doña Pertika, Doña Sarde, Doña Piper,Doña Lozebiña, Doña Küküso, Doña Ainarba, Doña Errausle,

Doña Basuil, 1975eko azaroaren 20an.

Doña Lehu154 - Franco hil da maleruski

hartü behar da segidaEüskaldünen zapatzekogorets dezagün armada.

Doña Gazi155 - Aldakatü nahi dügü

güdü ideologiaGora Espainia bardina* berdina, bakunaeta haren monarkia.

Doña Pertika156 - Erabili beharko da

oroetan castellanoaHorrek beitü ezarikoizate bat hobeagoa.

Doña Sarde157 - Frantzian bürüzagiak

gurekilan dira bertanErauzleen* ezarteko iraultzaileazerrategien* barnean. zerrakua, esparrua

131

Telesforo M onzon pastorala

132

158 - Allons voter tout de suite

pour anéantir ces Basques,

afin d'avoir plus de poids

aux yeux du monde entier.

159 - Puis, discrètement,

accentuons la haine contre eux,

pour qu'ils ne voient jamais

la situation se stabiliser.

Telesforo Monzon pastorala

Doña Piper158 - Goatzan bertan bozkatzera

Eüskaldünen tapatzeraMündüaren aitzineanorai pezü egitera.

Doña Lozebiña159 - Gero ixilka dezagün

horier kuntre heda herraEz dezen sekülan ikusplomatürik egoera.

133

Telesforo M onzon pastorala

Scène 21

Sortent Maria Josefa et Telesforo, invités par les

responsables basques. Elkoro, le député-maire de Bergara,

et sa femme arrivent à l'improviste.

160 - Le dictateur Franco étant mort,

il est temps

que le Pays Basque

retrouve sa liberté.

161 - Un avocat basque

serait le bienvenu

pour enclencher une dynamique

qui aboutirait à l'indépendance.

162 - J'ai lu

dans la presse

que des mouvements

se mettent en place.

163 - Nous venons vous interroger

à ce propos

et vous proposer

de travailler ensemble.

134

Telesforo Monzon pastorala

135

21. jelkaldia

Hegoaldera deitürik dira Maria Josefa eta Telesforo.Jelki Maria Josefa eta Telesforo. Kanpotik jin Elkoro, Bergarako

depütatü-auzapeza, emaztearekin.

Elkoro160 - Franco tirano zaharra

hil ziküzün azkeneanOrdü da berriz Eüskadisar dadin askatarzünean*. askatasuna,

libertatea161 - Indenpendentzia piztü

dinamika bat abiatüBehar lizate guretzatnorbait herri(a)n abokatü.

Maria Josefa162 - Egünkari zonbaitetan

ikusi düt pizten delaOrain zerbait igidüragertakizün bat badela ?

Mari Carmen163 - Horren gatik horra ginen

züer galto egiteraBeharrezko lizatekegurekilan etortzea.

Telesforo M onzon pastorala

164 - Depuis longtemps,

je souhaite réunir tous les abertzale

afin de faire un bon score

lors des prochaines élections.

165 - Allons souper ensemble

chez nous, à Bergara,

pour continuer

notre conversation.

Les quatre s'en vont.

136

Telesforo Monzon pastorala

137

Monzon164 - Asmüa düt aspaldian

abertzale mündüarenBiltzea denek hartzekobozketan* sail geroaren. bozketak,

hauteskundeak165 - Goatzan beraz algarrekin

aihari baten egiteraBergarako etxealagauza horien aipatzera.

Lauak ützül algarrekin.

Telesforo M onzon pastorala

Scène 22

Monzon réélu député. La Marche de la liberté.

Le 28 octobre 1977, la Journée du pays à la plaine

d'Arazuri. Monzon, Maria Josefa et quelques jeunes.

166 - Comme la patrie

a toujours besoin de Monzon,

le peuple vous a de nouveau élu,

comme député.

167 - Organisons une marche

pour l'indépendance,

à travers le Pays Basque,

jusqu'à la plaine d'Arazuri.

168 - La police française

veut expulser

notre ami Apala,

nous devons nous y opposer.

169 - Pour cela,

nous avons besoin de votre aide

afin d'arriver par milliers

au rassemblement final.

138

Telesforo Monzon pastorala

139

22. jelkaldia

Monzon berriz depütatü. Libertatearen ibilaldia.Herri Egüna 1977/X/28an Arazuri zelaian.

Jelki Monzon, Maria Josefa eta gazte zonbait.

Xabier166 - Berriz depütatügoala

haütatü zütü herriakMonzonen behar handiaBeitü beti aberriak.

167 - Independentziarentzategin dezagün ibilteEüskal Herriko bideetanArazuri zelai arte.

Mikele168 - Apala adiskidea

nahi dü kanpo igorriFrantziako poliziakez da behar gaüza hori.

169 - Hortako nahi günüke züen bien lagüngoaHel gitean ehün milabidetarik bilgiala.

Telesforo M onzon pastorala

170 - Nous apprécions

votre obstination,

battons-nous

pour le Pays Basque.

171 - Je composerai une chanson

pour cette marche,

mobilisons tout le monde

pour le Pays Basque.

Ils s'en vont tous.

Monzon et quelques amis exilés reviennent discrètement de

l'extérieur vers le Pays Basque, quelques maires et la foule

arrivent en chantant.

Lève-toi Pays Basque

Et mets-toi à cheminer

Tu t'assiéras au bord de la rivière

Quand le jour se lèvera.

Marche, marche

Si tu rencontres la liberté

Tu lui diras que notre pays la cherche

Sur tous les chemins.

140

Telesforo Monzon pastorala

Monzon170 - Gogoa bero düzüe

hori dügü preziatüEüskal Herriarentakobehar dügü borrokatü.

171 - Kantore bat hontüko dütgaur ützüliarentakoAltxa dezagün mündüadenek Eüskadirentako.

Oro joaiten dira.

Jelki kanpotik Monzon eta lagün zonbait ihes joanik zirenak,ixilka arra horra dira Eüskal Herrialat, honen aldetik aldiz auzapez zonbait eta popülüa horra dira kantatzez.

Euskal Herria jaiki hadi(E)ta eman hadi bideanErreka ondoan jarriko haizArgi hastea sortzean.

Ibil (e)ta ibiliz ibilianAurkitzen* baduk askatasuna ediren, kausituEsango* diok gure herria errango, erranenBidez bide bere bila* dabila. xerka

141

Telesforo M onzon pastorala

172 - Des sept provinces

faisons un seul Pays Basque,

en faisant flotter le drapeau basque

en tête du cortège.

173 - Notre prochain rendez-vous

sera l'indépendance

assez de combats et de répressions,

vive le nouveau Pays Basque.

Ils lèvent tous leurs bâtons et crient : vive l'indépendance,

vive l'indépendance...

Les gardes civils sortent.

Ils éparpillent la foule. Ils arrêtent Monzon et l'emprisonnent

dans un coin.

142

Telesforo Monzon pastorala

143

Monzon172 - Altxa dezagün Eüskadi

zazpi probintzietarikEsküetan ikurriñaaitzinean airatürik.

173 - Indenpendentzia date* izanen da, izango dagure dagün hitzordüaAski zapatze, tirokagora Eüskadi berria.

Makilak altxatzen dütüe oroek erraitez : independentzia,independentzia...Jelki garda zibilak.Jentea moldegaizki barreatzen düe. Monzon arrestatzendüe, hor preso sartzen bazterrean.

Telesforo M onzon pastorala

Scène 23

La population se réunit, Elkoro en tête. La manifestation.

Monzon sera libéré par les gardes civils.

Elkoro, Maria Josefa et la foule sortent.

174 - Sera-t-il un jour possible

d'instaurer la démocratie ?

Le fait de voir les prisons remplies

nous insupporte.

175 - Haussons nos voix

pour libérer les combattants

qui sont châtiés,

dénonçons ces méfaits.

176 - Nous savons que l'armée nous hait,

elle use de tous les moyens

pour tuer

nos combattants.

177 - A son âge, mon mari

est encore emprisonné,

il risque sa vie

à cause de son cœur fatigué.

178 - Je vais leur faire

une requête,

afin d'essayer

de le faire rentrer avec moi.

144

Telesforo Monzon pastorala

23. jelkaldia

Popülüa biltzen da, Elkoro bürü. Manifestaldia. Monzon libratübehar düe garda zibilek. Jelki Elkoro, Maria Josefa eta popülüa.

Elkoro174 - Ez da demokraziarik

heben ordüan ahalgarri ?Presontegiak beterikhori zaikü asegarri.

175 - Altxa berriz oroek botzakaskatzeko güdariakZehatürik beitiradesala holako gaizkiak.

Maria Josefa176 - Badakigü armadarrak

herra düala guretakoOro baliatzen dütügüdarien ehaiteko.* hiltzeko, erailtzeko

177 - Adin hortan düt senarraberriz ere zerratürik* hetsirik, itxiturikBihotzetik akitüaheltüko zaikü zentürik.

178 - Ütziko düenez arrenenekilan etortzeraGüdaldeitze honekilanbanoazü jakitera.

145

Telesforo M onzon pastorala

Monzon, libéré par les gardes civils, participe à un

meeting de Herri Batasuna à Gazteiz.

179 - Je voudrais dire à tous les patriotes

que nous devons nous battre

pour construire

un nouveau Pays Basque.

180 - Qui était Zumalakarregi ?

Qui étaient Santa Cruz et Aguirre ?

Les jeunes actuels

veulent également l'indépendance.

181 - Argala, Etxebarrieta,

étaient les serviteurs des Basques,

Olhagaray, Mendizabal

étaient aussi des combattants.

Ils s'en vont tous en chantant.

Nous sommes les combattants

Pour libérer le Pays Basque

Nous sommes prêts à donner notre sang

Un cri de guerre jaillit

Du sommet de la montagne

Allons combattants

Tous derrière nos drapeaux !

146

Telesforo Monzon pastorala

147

Monzon libratürik da garda zibilek. Herri Batasunakantolatürik mitin batetan parte hartzen dü Gazteizen.

Monzon179 - Hitz indar hitz erraiteko

abertzale mündüariAltxa dezagün Eüskadibeti borrokan güdari.

180 - Zumalakarregi zer zen ?Santa Cruz, Agirrek zer züen ?Orai bardin da gazteenEüskadi da eüskaldünen.

181 - Argala, EtxebarrietaEüskaldün zerbütxariakOlhagaray, Mendizabaldenak ziren güdariak.

Oro joaiten dira kantatzez.

Eusko gudariak geraEuskadi askatzekoGerturik* daukagu odola prestikBere aldez emateko.Irrintzi bat entzun daMendi tontorrean* : tüntür, hegi,Goazen gudari danok kaskoIkurriñen* atzean ! bandera

Telesforo M onzon pastorala

Chant 10

Nous avons gagné

Nous avons gagné, nous avons gagné,

Nous avons gagné par notre sang et nos larmes.

Nous avons gagné, nous gardiens,

Nous avons gagné de derrière nos barreaux

Toi combattant, gardien du pays, on voit clairement

Dans tes yeux le feu de Guernica...

Quel bonheur, le Pays a vaincu l'épée

Au procès de Burgos.

Agis, sans t'endormir allongé, prends la route

Elle vient en sang, l'aurore

Nous voulons une terre ouverte

Et sans frontière.

Détruisons l'or ainsi que les armées

Nous voulons la liberté

Un nouveau Pays Basque nous attend.

Nous avons gagné, nous avons gagné,

Nous avons gagné par notre sang et nos larmes.

Nous avons gagné, nous gardiens,

Nous avons gagné de derrière nos barreaux

Toi combattant, gardien du pays, on voit clairement

Dans tes yeux le feu de Guernica...

Quel bonheur, le Pays a vaincu l'épée

Au procès de Burgos.

148

Telesforo Monzon pastorala

149

Kanta X

Irabazi dugu

Irabazi, irabazi dugu,Odolez (e)ta malkoz* irabazi dugu. nigar txortaIrabazi, irabazi dugu,Burdinen atzetik* irabazi dugu. gibeletikHi, Gudari, Herriko zaindari,Gernikako sua begietan argi...Hau loria*, Burgosko auzia, boztarioaEzpatari nausitu zaio Herria.

Ekin*, ez etzan lotara, bideari ekin. eginDator*, odoletan dator argi-hastea horra doaMugarik gabekoLudi* zabal bat dugu nahi. lür osoa, mündüaArmadak suntsitu*, urrea be bai, desegin, ezabatüAskatasuna dugu nahi.Euskadi berri bat dago gure zain*. haidürü

Irabazi, irabazi dugu,Odolez (e)ta malkoz irabazi dugu.Irabazi, irabazi dugu,Burdinen atzetik irabazi dugu.Hi, Gudari, Herriko zaindari,Gernikako sua begietan argi...Hau loria*, Burgosko auzia,Ezpatari nausitu zaio Herria.

Telesforo M onzon pastorala

Poussons, ne nous asseyons pas sur le chemin, en sueur poussons

Poussons, jusqu'à saigner des mains, poussons

Poussons, jusqu'à saigner des mains, poussons

Depuis leurs tombes

Les morts ont gagné

Dans les commissariats, dans les souffrances

Tous ceux qui ont crié très fort

Nous ont offert une jeune patrie.

Nous avons gagné, nous avons gagné,

Nous avons gagné par notre sang et nos larmes.

Nous avons gagné, nous gardiens,

Nous avons gagné de derrière nos barreaux

Toi combattant, gardien du pays, on voit clairement

Dans tes yeux le feu de Guernica...

Quel bonheur, le Pays a vaincu l'épée

Au procès de Burgos.

150

Telesforo Monzon pastorala

Bultza*, bidean ez jarri, izerditan bultza, bulka, pusa(tü)Bultza, eskuak odoltuz, bultza (e)ta bultza.Gure eskuak odoltuz bultza (e)ta bultza.Gure lurrazpitik* lürpetikHilek irabazi dute.Txakurtegietan, oinazetan* sofrikarioaDeiadarka* dabiltzatenok dei azkarra,Aberri gazte bat sortu digute. indartsua

Irabazi, irabazi dugu,Odolez (e)ta malkoz irabazi dugu.Irabazi, irabazi dugu,Burdinen atzetik irabazi dugu.Hi, Gudari, Herriko zaindari,Gernikako sua begietan argi...Hau loria*, Burgosko auzia,Ezpatari nausitu zaio Herria.

Hitzak eta ahairea : Telesforo Monzon

151

Telesforo M onzon pastorala

Scène 24

Monzon meurt à l'hôpital de Bayonne le 9 mars 1981.

Maria Josefa, Telesforo, Isidro, le curé et le médecin.

182 - Cette fois-ci,

le peuple a clairement voté pour vous

vous avez été réélu député

avec Herri Batasuna.

183 - Je me suis accroché au combat

car je voulais créer

une nouvelle dynamique

et réunir le Pays Basque.

184 - Bien qu'il reste encore beaucoup à faire,

je vais devoir vous quitter

car le Bon Dieu m'invite

à visiter son domaine.

152

Telesforo Monzon pastorala

153

24. jelkaldia

Baionako ospitalean hiltzen da Monzon, 1981/III/9an.Jelki Maria Josefa, Telesforo, Isidro, apeza, bedezia.

Isidro182 - Popülüak aldi hontan

zinez zure dü bozkatüHerri Batasunarekinzira berriz depütatü.

Monzon183 - Lotü nüzü borrokari

nahi benüan aldatü* kanbiatü, kanbiaraziGiro berri bat ezariEüskal Herria jüntatü.

184 - Egün ütziren zütüetgaüza hanitx egitekoJinkoak hartü nai berealorraren ikusteko.

Telesforo M onzon pastorala

185 - Vos paroles me font beaucoup de peine,

ne baissez pas les bras,

car nous avons encore

besoin de vous.

186 - Adieu ma bien-aimée,

je vais rejoindre le Bon Dieu

avec un attachement profond

pour notre Pays.

Monzon chante l'ultime prière.

Les gens vont chercher le corps avec les drapeaux

basques sur un air particulier.

154

Telesforo Monzon pastorala

155

Maria Josefa185 - Pena egiten deitazüt

hola mintzatzez senarraEz besoak apal otoibeitügü zure beharra.

Monzon186 - Adio ene lagüna

banoazü ordezkariJinkoaren ikusteraetxekirik Herriari.

Azken otoitza kantatzen dü Monzonek.Jentea ikurriñekin korpitzaren bila eta sonü bat berezia.

Telesforo M onzon pastorala

Chant 11

Ultime prière de Monzon

L'ombre de la mort m'a rattrapé

Sans que je ne m'en aperçoive, je ne l'avais pas souhaité

Nombreux sont mes prétextes, sentiments et péchés

Mais on ne peut repousser la fatalité.

J'ai donné ma vie au patriotisme

Ce thème fera certainement partie de mon prochain dialogue

Quand je parlerai de mon pays devant Dieu le Père

Mais alors, quelle sera sa décision ?

Je démontrerai là-haut aussi

Combien la loi du plus fort est insupportable

Et si personne ne souhaite me juger

Je confierai la lutte à un de mes amis.

Adieu, grand ou petit patriote

J'ai laissé mon bâton en vue au bord de la route,

Pour que vous le preniez à ma place afin que

Le Pays Basque connaisse demain une véritable impulsion.

156

Telesforo Monzon pastorala

157

Kanta XI

Monzonen azken otoitza

Herioaren itzala, da enegatüIkusi gabetarik, ez nüan galtatüBanüke estakürüa, sentipen, bekatüArgiñabar heltzea, ezin ezeztatü.

Abertzalegoari, eman düt biziaHortaz izanen sarri, gei elestaldia* mintzaldiaAitaren aitzinean, aipatüz HerriaZer date arren ene*, gaur erabakia ? enetzat,

enetakoHan ere erranen düt, zer ahalkegarriAzkarraren legea, zoinen asegarriEta ez balinbada, nihor epaikariÜtziren düt borroka, hortan lagünari.

Adio abertzale, handi txipiariEzari düt makila, bidean ageriBerriz har dezazüen, ene ordezkariIzan dadin Eüskadi, bihar süstagarri*. bulkatu,

bultratu,bizkortarazi

Hitzak eta ahairea : Jean Bordaxar

Telesforo M onzon pastorala

Epilogue

187 - Nous vous remercions

pour cette belle journée,

le souffle d'un hommage

est si réconfortant.

188 - Nous avons voyagé

avec un grand homme

qui a eu la foi

durant toute sa vie.

189 - Auteur de chants

et de pièces de théâtre,

il demeure un militant de l'ombre,

l'histoire doit le tirer de l'oubli.

190 - Il a mis tous ses talents

au service des Basques,

ouvrons nos yeux

pour continuer son travail.

191 - Les Basques ont souvent

été séparés par un mur

quand pourront-ils donc marcher

dans un même jardin ?

158

Telesforo Monzon pastorala

159

Azken perediküa

187 - Eskerrik hanitx oroeregün beitzen miragarriOmenaldi baten hatsazüekin zoin altxagarri.

188 - Gizon handi batekilanegin dügü bidajeaBere denbora güzianüken beitü sinestea.

189 - Kantore eta antzerkiitzaleko borrokariHistoriaren ardürakmerexi dü oritgarri

190 - Eüskaldünen altxatzekozütüan gano* güziak gogoa, dohainaHaren lanaren segidanzabal detzagün begiak.

191 - Eüskaldünek üken düe müga bat üsü erdianEta noiz ahal dateke ibilten ber baratzean.

Telesforo M onzon pastorala

192 - L'avenir de la langue basque

est à prendre en compte,

diffusons autour de nous

ce trésor.

193 - Souvenons-nous

que l'Europe est en construction,

et que de nombreux Basques

sont encore en prison.

194 - Notre salut passera certainement

par la démocratie,

espérons qu'elle soit aussi

le meilleur espoir de la jeunesse.

195 - Monzon avait loué

notre cher Pays Basque,

essayons d'œuvrer tous

dans ce sens.

196 - Cher public,

veuillez pardonner nos petites erreurs,

et recevez

nos sincères salutations.

160

Telesforo Monzon pastorala

161

192 - Eüskararen jarraikigoabehar da gogoan hartüArbasoen* irakaspena gure aitzineko jendeagure üngürüan sartü.

193 - Orit gitean halaberEuropa egiten delaEta Eüskaldünak erepresoetan badirela.

194 - Demokrazia datekeagian gure salbamenaEta gazteriarentzatesperantxa hoberena.

195 - Gur(e) Eüskal Herri maitealaüdatü züan MonzonekAhalaz egin dezagüngeroari indar denek.

196 - Hortan üzten zütüegüguri soegile güziakParka gure hüts txipiakberriz ere goraintziak.

Telesforo M onzon pastorala

162

Chant 12

LARRAINE, gure Herria !

Telesforo Monzon pastorala

Kanta XII

LARRAINE, gure Herria !

ErrepikaLARRAINE, gora da bortüan,Jarririk, ORHIren altzoan,Sartürik ene odolean,Ta bürüa txütik, EÜSKAL HERRIan !

ARGALArekin besarka,Jarraiki düzü borroka,Estatüek honar dezela,Eüskal Herri, Bat ta Librea !

MONZON jauna, zü bezala,Larrainen oldartzen gira,Herri honen düintarzüna,Nihork ez dezan, aztaparka !

LARRAINE, gora da bortüan,Jarririk, ORHIren altzoan,Sartürik ene odolean,Ta bürüa txütik, EÜSKAL HERRIan !

Telesforo M onzon pastorala

163

164

Telesforo Monzon pastorala

Heben hüilant ez dadila,Erhia südür peala,Bestelan izanen beita,Berriz ere ke eta txinka !

Larrainen Eüskal Herrian,Libreki bizi gitean,Etxek makila esküan,Entelegüa bihotzean !

LARRAINE, gora da bortüan,Jarririk, ORHIren altzoan,Sartürik ene odolean,Ta bürüa txütik, EÜSKAL HERRIan !!!

MONZON jauna zük bezala,Jarraik dezagün borroka,Estatüek honar dezela,Heben nausiak, gü girela !!!

LARRAINE, gora da bortüan,Jarririk, ORHIren altzoan,Sartürik ene odolean,Ta bürüa txütik, EÜSKAL HERRIan !Ta bürüa txütik, GURE LÜRREAN !!!

Hitzak eta ahaidea : J.-Do Iriart,Larraine Intxauspekoa

Solfakan emanik : Lucien Afios

165

Telesforo M onzon pastorala

Telesforo Monzon

E S K E R R A KRemerciements

• Herriko etxeari• Herriko dendarier (andere jostüner)• Larraineko lagüntzale güzier• Diharüz lagüntü gütüen güzier

Monzon pastorala alkarteaBereziki, eskertzen dütüt :• Bergarako herriko etxea• Jean-Louis Davant (batuazko hitzentako)• Monzon fondazionea• Larraintarrak• Ene familia

J. Bordaxar

167

Telesforo Monzon et Anai Artea

De trop rares fois, le Pays Basque s'est donné un personnage aussi exceptionnelque Telesforo Monzon. Il aura été à la fois poète, écrivain, homme politique. Pour ce qui estdu Pays Basque Nord, il aura impulsé le théâtre et le chant avant de se lancer, à partir de1962, dans l'accueil des réfugiés. Il était lui même réfugié de 1936/39.

Avec Piarres Larzabal et d'autres amis, il crée en 1969 l'association Anai Artea quiacquiert un logement à Saint-Jean-de-Luz. C'est le premier pied-à-terre, le premier centred'accueil pour les réfugiés. Car, de plus en plus nombreuse, leur communauté s'organisetant bien que mal. Il lui faut de l'aide pour se loger chez l'habitant, louer des chambres oudes appartements. C'est aussi en premier lieu Anai Artea qui se charge des papiers admi-nistratifs à la sous-préfecture, des cartes de séjour comme des cartes de réfugiés. Anai Arteamet également le corps médical à contribution pour les soins médicaux, les opérations chi-rurgicales, les soins dentaires, les accouchements, etc. Ainsi, Anai Artea devient le point derencontre de la plupart des réfugiés.

En 1977, Monzon organise les entretiens de Xiberta avec tout ce que le mouvementbasque comporte de partis. Il veut créer un front basque. Il n'accepte pas un Pays Basquesans la Navarre et sa mise sous la coupe de Madrid. Mais les participants n'ont pas unevision globale du Pays Basque. C'est l'échec. Il va coûter cher au Pays Basque.

A partir de là, les choses prendront une autre tournure. Une répression féroces'abattra sur la communauté des réfugiés et ceux qui les hébergent. Ce qui était normal jus-qu'en 1980 devient progressivement illégal. Les expulsions, les extraditions, les emprison-nements, les attentats sont le pain quotidien. La solidarité est mise à mal. Ceux qui héber-gent les réfugiés sont inquiétés et beaucoup emprisonnés pour aide à entreprise terroriste.

Retourné au Pays Basque Sud, Telesforo Monzon sera emprisonné. Elu député auxCortes de Madrid, il refusera d'y aller et cédera sa place : il n'admettra jamais laConstitution espagnole de 1978 et la séparation de la Navarre par le statut de Gernika.Malgré tout, il acceptera son mandat de député au Parlement basque mais, usé par le com-bat politique, mourra en mars 1981.

Combien de fois n'avons nous pas regretté l'absence de Telesforo lors des proces-sus de paix, que ce soit à Alger, à Lizarra-Garazi ou aux entretiens de Loiola ! Son messa-ge aurait été sûrement le même : "Avant d'exiger quoi que ce soit à Madrid ou à Paris, nousdevons nous entendre d'abord entre nous".

Anai Artea - Saint-Jean-de-Luz, 20 mars 2011

168

Telesforo Monzon eta Anai Artea

Gutitan eman du Euskal Herriak Telesforo Monzon bezain pertsonaia berezirik,poeta, idazlea, politikaria aldi berean. Ipar Euskal Herrian, antzerkia eta kantua bultzatuzituen, eta, 1962an, iheslariak hartu eta babesa ematen hasi zen. Alabaina, bera ere 36-39koiheslaria zen.

Piarres Larzabal eta bertze lagun zenbaitekin, 1969an, Anai Artea elkartea sortuzuen, eta etxe bat eskuratu Donibane Lohitzunen. Lehen pausalekua izan zen, euskal ihes-lariak errezibitzeko lehen harrera-zentroa. Eta gero eta handiagoa zen iheslarien komunita-tea ahal bezala antolatzen ari zen. Tokiko herritarren laguntza behar zen iheslari horieietxean aterpe emateko. Bertzalde, bere eginbeharretan aritzeko Anai-Artearen lehen egoi-tza ere izan zen etxe hori. Lan horien artean zen suprefeturan administrazioko paperak bide-ratzea, hala nola, errefuxiatu-txartela bezalako egoitza-baimenak. Gainera, mediku-lagun-tza ere atxematen zuen : mediku zainketak, ebakuntza kirurgikoak, aho-artatzeak, erditzeak,eta abar. Gisa honetan, Anai-Artea iheslari gehienen bilduleku eta aterpe bilakatu zen.

1977an, Telesforok Xibertako elkarrizketak antolatu zituen euskal mugimendukoalderdi guztiekin. Euskal fronte bat sortu nahi zuen. Ez zuen Nafarroarik gabeko EuskalHerririk onartzen, ez eta Euskal Herria Madrilen pean ezartzea ere. Baina parte-hartzaileekez zuten Euskal Herriaren ikuspegi osoa. Porrota izan zen eta garesti ordaindu zuen EuskalHerriak.

Gertakari horien ondotik, gauzak asko aldatu ziren : iheslarien eta hauei aterpeaematen zietenen kontra bortizki jo zuten. 1980 arte normala zena, legez kanpoko bilakatuzen : kanporatzeak, estradizioak, kartzelaratzeak, atentatuak… eguneroko ogia bilakatuziren. Elkartasuna auzitan eman zen, eta ondorioz, errefuxiatuak etxean hartzen zituztenaksegituak eta jazarriak ziren, eta asko kartzelaratuak, erakunde armatuaren laguntzaile iza-tearen akusaziopean.

Hego Euskal Herrira itzuli eta, Telesforo presondegian sartu zuten. MadrilgoGorteetan diputatu hautatu zuten lehenik, baina karguari uko egin eta bere lekua utzi zuen :ez zituen behinere 1978ko Espainiako konstituzioa eta, Gernikako estatutuaren ondorioz,Nafarroarengandik banatu izana onartu. Hala ere, euskal parlamentuan diputatu-agintaldiaonartu zuen. Borroka politikoak higaturik, 1981eko martxoan zendu zen.

Zenbat aldiz sumatu dugun Telesforok utzitako hutsunea bake-prozesuetan, izanAljerren, Lizarra-Garazin edo Loiolako elkarrizketetan ! Egun ere, bere mezua berbera zate-keen : "Madrili edo Parisi zerbait exijitu aitzin, gure artean konpondu behar gara lehenik".

Anai Artea - Donibane Lohizun, 2011ko martxoaren 20a

169

170

Telesforo Monzon : euskara eta elkartasuna

Telesforo Monzon pertsonalki ezagutu ginuen 1968an. Guk orduan 20 urte gini-tuen eta Akizeko semenario handian ikasle ginen. Aldi berean Iparraldeko "Amaia" izenekokultur taldean ere kide ginen.

Talde hunek Uztaritzeko Landagoien-en antolatu ikastaldi batean gertatu ginenTelesforo-rekin, bera hitzaldi bat eskaintzera etorria zela. Hitzaldia eta gero gure artean gel-ditu zen eta hantxe, lagun artean, kantatu ginituen gure errepertorioko lehen-lehen kantuak(Manex Pagola-renak eta kanta zaharrak).

Telesforo-ri zerbait gisaz gustatu zitzaion gure kantatzeko era edo moldea etaeskaini zigun berak konposatu kantu zonbaiten kantatzea.

Ordutik aitzina gure harremanak usuagotuz eta indartuz joan ziren. Oporraldi orozelkar ikusten ginuen : Donibane Lohitzunetik etortzen zen (Diane xuriarekin) lehenikItsasura nere bila eta joaten ginen Lekuinera Pantxoa-ren bila. Berak hautatu jatetxe bateraeramaiten gintuen (Baigorri, Hazparne...) eta orduak pasatzen ginituen kantari eta hizlari,garaiko gertakizunak komentatzen, askotan berak zeukan aparteko umorearekin.

Gure errepertorioan Telesforo-ren abestiak sei besterik ez dira :- "Itziar-en semea" , lehen-lehena eskaini ziguna eta 1969an gure lehen diska txi-

kian grabatu genuena. Andoni Arrizabalaga ondarrutar gaztearen omenez eginiko kanta.- bigarrena izan zen "Lepoan hartu ta segi aurrera",- hirugarrena "Aita kartzelan duzu", Basauriko espetxetik preso batzuen ihesa

aipatzen duena,- laugarrena "Ikastoletako ereserkia", Telesforo-k bere gisan Bernat Detxepare-n

"Euskara ialgi hadi kanpora" hitz famatua errepikatzen zuela,- 1975ean kantazen hasi eta grabatu ginuen "Batasuna", beharbada arrakasta gehie-

na ezagutu duen kantua. Geroxeago Telesforo-k berak aitortu izan digu "Batasuna" bainoizenburu egokiagoa izango zela "Elkartasuna"...

- eta azkenik "Bai Euskarari", 1978an izen bereko kanpainarako konposatu zuenaeta lema gisa erabili zena.

Geroxeago zazpigarren bat ere gehitu genion gure errepertorioari : "Txikia".

171

Abesti hauetarik atera daitekeen mezu nagusia bikoitza da : - lehenik, euskara gure hizkuntzari eman behar diogula lehentasuna,- bigarrenik, abertzaleen arteko baitezpadako elkartasuna, borroka bideak eta mol-

deak desberdinak izanik ere, etsaia bera dugulako.

Monzon zendu eta hogoi ta hamar urte geroago, erran daiteke (zoritxarrez ?)Monzon-en kantuek gaurkotasun osoa gorde dutela : euskararen salbapena eta garapenagaur-gaurko gaia eta helburua dugu, berdin elkartasuna. "Abertzale izan ezkero gaur, gau-den denok anai !" hainbestetan kantaturik ere, oraindik osoki obratugabea gelditzen da...

Horregatik abesti hauek kantatzen jarraitzen dugu...

Peio Ospital

172

Monzon, kültüra gizona

Telesforo Monzon politika gizon bezala da famatüenik, bena kültüra gizona erebazen, eta nik hortan düt haboroenik ikusi, lauzpabost sailetan : hizlari, antzerkilari, hiz-kuntzalari, poeta, kantügile.

1 - Hizlari-oratürra : Monzonen ezagütza sail hortan egin nüan, 1960ko abentüan,Mendiondo Gerezietako Garroan. Eskualdun Gazteriaren astebeteko ikastaldi bat antolatüzüan kristi mubimentü hortako apez-omonierak, Hazparneko Jean Hiriart-Urruty zenak.Aitzineko egünetan Aljeriarik ützülirik nintzan hogeita zazpi hilabetez han egon ondoan, etaprefosta ez orano lanean hasirik : Hiriart-Urrutyk irakasle bezala bildü nündüan. ArrenTelesforo Monzon arrats batez jin zeigün, apezak deitürik hura ere, antzerkiaz (teatreaz)mintzatzeko. Bere talentü miragarriaz oro xoratü güntüan, eta geroztik haren ürrezko min-tzaldiak biga-bostetan gozatü ahal üken dütüt. Elestari haütü zen, süharra, lirikoa, mistikoa,sinbolista, irakasle aratza.

2 - Hantik laster, abentüko azken igante arrastiritan, haren antzerki bat entzün-ikusi nüan Baxenabarreko Heleta herrian, horko gazteek emanik : Menditarrak izenekoa.Piezaren izkiribatzeaz gain, errejent lana egin züan. Hortan ere hanitx trebe zen. Uste dütaktür bat perfeita egin zezakeela, italianoz erraiten den bezala "comediante, tragediante"izateko behar diren dohainak ausarki beitzütüan. Funtsean ez ote da hori politika gizonbaten kalitate handiena ? Eta püblikak begi hona …

3 - Euskaltzaleen-Biltzarrako jüntetan parte hartzen züan, alkarte horren süstazaleberoenetarik.

4 - Euskara batuaren sortzean parte hartü züan beste zonbaitekin, Txillardegirenüngürüan.

1963-1964 ikasturtean zortzi hilabetez, aste oroz bildü ginen hortarako Baionan,Euskal Idazkaritzan. Lanari akabiaila egin ginion 1964ko agorrilaren 29an eta 30ean, berleküan, Baionako Biltzarra deitüriko bilküra eta jüntan. Euskara batuari bürüzko lehenürratsak hor finkatü güntüan, bereziki ortografiako lege orokorrak. Proposamen bezalaEuskaltzaindiari eskeini ginitzon, eta honek bere gain hartü zütüan 1968ko üdan,Arantzazuko Biltzarrean.

Monzon Bergarakoa zen, hots bizkaieraz mintzo den gipuzkoar herri batetakoa.Gipuzkera ere bazakian ederki, eta Donibane-Lohizunen lapurtera beretü züan. Hiru eüs-kalkien artean bere gisako euskara batua moldatzen züan bere mintzaldi, antzerki, kantore,

173

olerki, eta prosako izkiribüetan. Hortan aitzindari eta bidegile agertü da, beste idazle zon-bait bezalaxe, nahiz bakoitxa bere xokotik ari zen (Gabriel Aresti, Jon Mirande, TxominPeillen), Euskaltzaindiak legestatze lana hasi beno lehen.

5 - Monzonen olerki libürüak ez dütüt orano ikertürik, bena haren kantoreak sortübezain sarri biltzen güntüan eta kantatzen. Urte beltz haietan gure bihotzak argitzen etaberotzen zütüan. Flandriako Dixmuide herrian ere kantatü güntüan harekin eta haren emaz-te Maria-Josefa zenarekin, ehün mila jenteren erditan, 1973ko üztaila lehenean, FlandriarrenAberri-Egünean, urte hartan Eüskaldünen borroka ohoratzen beitzüen.

Aurten Larraintarren aldi, Jean Bordaxar kantariaren lümatik, eta ezin hobeki eror-ten zaigü. Düala urte güti, trajeria hori polemika-bide izan zaitekean Eüskal Herriko güdü-ka bortitzaren artean. Azken denboretan borta berri bat zabaltzen hasi zaigü : gure aberria-ren bake bidez aitzina bulkatzeko ahala. Monzonen ametsa lilitzen ikus dirogü, früten espe-rantxan. Bai, gora Eüskal Herria, eta gora eüskara, gure arimaren ama ! Biba Monzon, etabiba Larraine !

Monzon, homme de culture

Son prestige d'homme politique patriote et résistant ne doit pas faire oublier qu'ilfut aussi un homme de culture brillant et prolifique.

1 - Son talent d'orateur lyrique souleva l'enthousiasme du public dans de nom-breuses manifestations.

2 - Auteur de plusieurs pièces de théâtre à succès, il fut aussi un metteur en scènetrès estimé.

3 - Avec d'autres administrateurs culturels, il anima l'association linguistiqueEuskaltzaleen Biltzarra.

4 - Il participa aux premiers travaux d'élaboration du basque standard en 1963-1964 à Bayonne.

5 - Auteur de livres de poèmes, il est plus connu par nombre de chants quienflammèrent la jeunesse basque des années 1970, vers la fin du franquisme.

Jean-Louis Davant

174

Lekukotasun gisa...

Behin, 1971ean edo, nik egiten nituen kantuak Telesforori erakustera joan nin-tzaion, kantatu eta gustokoak izan zituen. Orduan liburu zahar bat eskutan hartu eta ea kantubat nahi nuenez esan zidan, nik berehala baietz eta han berean liburua irekiz, euskara batu-ra ereman zuen "Batasuna" emaniko kantua (deus ikustekorik "Batasuna" ezagunarekin).

Nik inoiz ez diat publikoan hori kantatu bainan suerte onez eta "brocante" bateanMaxikon Telesforok argitaraturiko liburu bat eskuratu nuen eta hara nun Batasuna hori handago, hura baitzen eskutan hartu zuena egun horretan. Liburua "Urrundik" deitzen da etabiziki polita da. Lekukotasun gisa eman nezake kantu horien hitzak, biziki ederrak baitiraeta arras gaurkoak. Hauxek dira :

Batasuna

Orain bildurik, gero banandukondaira barna ibilli gera.Naparra'gandik ginella askatu,amildu ginen denak batera.

Ume batekin, bi andre zirenepailariaren aurrera etorri.Bakoitzak zion bere seme izan,ta harek egia behar igarri.

175

"Erdibiturik hartu zazutebakoitzak umearen zati..."Bi andrak gauza bera entzun zuten,ta egiazko amak egin karraxi... !

Hortan igarri behar diogu, euskaldun seme leialari :Azkar egingo du harek oihu,zatitu nahi badiote Euskadi... !

Xabi Soubelet

176

Hitz bat Monzoni bürüz

Betirako begiratüko dütüt ene gogoan 1976 urtean Telesforo Monzon gizon han-diarekin igaran dütüdan egün bereziak. Piarres Larzabal, Zokoako apez abertzaleak galtatü-rik, hona non hiru egünez 22-23-24ko abentü hartan, barur egitez erabakitzen günüanBaionako katedrala oküpatzea euskal iheslari zonbait frantziak desterratü beitzüntüan Yeu-ko ühartean. Gaü oroz polizia jiten zen gure arrestatzera eta gük berriz goizean goizik arraoküpatzen günean katedrala protesta egiteko. Han ginen 18bat lagün, antzerkilari : AlfonsoSastre, Piarres Larzabal ; politikari : Monzon, bere 72 urteerekin, Ximun Haran, PatxiNoblia, Euskal karlisten Mariano Zufia eta Hugo de Bourbon Parme (Españako Juan Karloserregearen kosia...) ; errefüxiatü : Iulen Madariaga, Juan Jose Etxabe eta kantariak :Etxamendi ta Larralde, Peio ta Pantxoa eta ni, 23 urteerekin, gazteena horien artean. Hangure artean mila solas, eüskara eta Eüskal Herriaren geroaz... Geroztik, aitortzen deizüet"Don" Telesfororen unibersitateko ikasle senditzen nizala eta beti harek defendatü dütüanütopien jarraikizalea egonen nintzala.

Eüskal Herria errotik maitatü düan gizon baten pastorala gozatüko düzüe, JeanBordaxar adiskidearen dohainari esker... Aro berri bat abian da, bai gure historian esperan-tza ekarle, mündü ederrago bat altxatzeko eta biba züek Larraintarrak, zeren eta züekbeitüzüe argialat arra ekarten hain maite düdan Telesforo Monzon jauna.

Niko Etxart

(Etxebarnea - Onizegainea, 2011-06-25an)

177

Telesforo Monzon

Pertsona bezala, kultoa, mazala eta oso oso adeitsua izan zen telesforo. Hainbateleberri, antzerki, bertso eta abesti idatzi zituen, denak Euskal Herri buruzkoak. Abesti haie-tako batzuk oso ezagunak egin dira, geure historian josita geratuz.

Kulturari dagokionez, egindako lana garranzitsua izan zen arren, politikan nabar-mendu zen maila goren gorenean.

Estadista handia zenez, erabateko konfiantza erakutsi zuen euskaldunok herri bor-roka bitartez geure independentzia erdiesteko dugun gaitasunean. Ez zuen uste garaipen horiinstitueioen bitartez lor zitekeenik, bere iritziz instituzioek ez bait zuten helburu hori erdies-teko behar den beste ahalmenik.

Ez zen borroka armatuaren aldekoa izan eta ez zuen hura sustatu, baina bizikimiresten zituen hura erabili zutenak, beren idealen alde bizitza arriskatuz, hondo-hondorai-no hustuz erakutsitako esku zabaltasunagatik.

Esana da, gizon handi baten atzean emakume indartsu bat egoten dela, hori izanzen Maria Josefa, Telesfororen emaztea.

Jose Luis Elkoro

Dueñas-eko gartzelan, 2010eko apirilaren 22an

Le mot du maire

"Larraine, gora da bortüan,Jarririk, Orhiren altzoan,Sartürik ene odolean,Ta bürüa txütik, Eüskal Herrian"

Ce refrain donne bien le ton !LARRAU, ce petit village de haute-montagne, enraciné au centre d’un territoire immense

de 12 600 ha, est niché au pied du pic d’ORHI, point culminant du Pays Basque. L’attache forteque le mythique oiseau d’Orhi, emblème de la commune, lui porte, est sans précédent.

Ici, l’activité économique principale reste l’agriculture avec les éleveurs permanents qui,grâce à leur travail quotidien, entretiennent et façonnent ces paysages grandioses, tout en favo-risant le développement de la biodiversité. Ces milieux ouverts attirent les nombreux visiteursqui dynamisent l’activité touristique.

Les Larraintar doivent toujours lutter, avec détermination et fermeté, pour garder la maîtri-se de cette terre, sauvegarder leurs droits multiséculaires, combattre l’injustice dans laquelle ellea été plongée et susciter le respect à leur égard : c’est notre Histoire. A mes yeux, il ne faut pasl’oublier, la caviarder ou la nier mais, au contraire, l’exploiter, tirer enseignement, car il estconnu de tous que, pour savoir où l’on va, il faut savoir d’où l’on vient.

Aujourd’hui, plus que jamais, la défense de cette terre ancestrale enfoncée sous le joug degouvernances diverses qui de plus se superposent, nous pousse à unir nos forces, pour nousbattre, égal à nos anciens, afin que nous continuions à exister, libres, et maîtres chez nous, enétant respectés.

Telesforo Monzon était l’un des plus grands militants, meneur d’hommes, pour défendre unPays Basque uni et libre. Comme il le disait clairement, l’honneur et la liberté ne s’achètent pasavec de l’argent : "Ez dut nere kaleratzea onhartuko diruketa baten truke. Euskal herriaren bor-rokari buruz, ohorea eta askatasuna ez dira diruz erosten", doctrine bien d’actualité…

Ce n’est donc pas un hasard si aujourd’hui, nous rendons hommage à ce grand homme, à cequ’il représente : c’est un choix évident et logique.

Puissions-nous au cours des représentations, exprimer avec profondeur nos convictionscommunes, aussi bien dans les engagements de lutte que dans les messages de paix, et que voussentirez planer au-dessus de vous l’oiseau d’ORHI, qui prendra son envol dans notre chœur,pour capter vos cœurs…

Je conclurai simplement en vous disant que, pour garder la dignité : beti "Etxek makilaesküan, entelegüa bihotzean".

Bonne pastorale à tous !Sébastien Uthurriague

Maire de Larrau

178

Aüzapezaren hitza

"Larraine, gora da bortüan,

Jarririk, Orhiren altzoan,

Sartürik ene odolean,

Ta bürüa txütik, Eüskal Herrian"

Errepika honek doitzen deikü müsika !

LARRAINEk, bere erroak lantatürik dütü bere hamabi mila eta sei ehün italdien erdi erdian,

ORHI, Eüskal Herriko bortü kasi gorenaren altzoan. Herri honen seinale den Orhiko Txori miti-

koak ekarten deion lotüra, indar izigarri bat da beretzat.

Heben nausi den ekintza ekonomikoa laborantxa da, urte orotan heben bizi eta egün oroz

lan egiten düen kabale hazleen medioz bazter eder horiek oro artatzen zaintzen eta moldatzen

beidütüe, izadi hontako melga güzien bizi iraüpenaren garapena errespetatüz. Holaz bazter eder

eta zabal horiek erakarten deiküe iragaile atzerritar andana bat eta indartzen ber denboran bat-

zarri eta ekonomia den ekintza hau.

Larraintarrek behar düe beti borrokan ari, gogoz, atrebentziaz eta osotarzünez, lür horrie-

tan jaun eta jabe egoiteko, betidaniko dretxo zaharren bizirrik etxekitzeko, ezaririk eta etxekirik

izan diren züzengabetarzünaren güdükatzeko eta beren bürüen errespetarazteko: gure histo-ria da, gure izatea da.

Ene ikusteko maneran, hau ez da behar ahatze,ez kabiardatü, zentsüratü edo ezabatü,

bena aitzikoz, baliatü, üxtüratü, erakasbidetzat etxeki, zeren eta jakina beita denetarik, jakiteko

norat bagoatzan behar dela jakin nontik jiten giren.

Egünko egünean eta sekülan beno haboro, gure arbasoek ützi eta gure gobernatzeko sisti-

ma güziek, audela hanitx aldiz beren artean tramükatüz, üztarri txar baten pean ezarri deiküen

ama lürraren defendatzeko behartü gütüe indarren baratzea, borrokatzeko, güdükatzeko, gure

aitzinekoen pare, jarraik dezagün izaten, aske, gure etxean jaun eta jabe, errespetatürik düda

gabe.

Telesforo Monzon zen borrokari hein handiko horietarik, aintzindari, bürü, süstazale, Eüskal

Herri batü eta askatü baten alde bühurtzean. Erraiten züan bezala ohorea eta askapena ez dira

erosten sosarekin : "Ez dut nere kaleratzea onhartuko diruketa baten truke. Euskal Herriaren bor-

rokari bürüz, ohorea eta askatasuna ez dira diruz erosten", egün ere balio lükean erakaspena.

Beraz, ez da ustegabe egün, omenaldi bat egiten badeiogü Larrainen presuna arraro bezain

ospetsu honi, errepresentatzen düanari : haütü bat da, bixtan den haütü bat, zentzüzko haütü bat.

Aigenitza, pastoralaren emanaldietan, agerarazi ahal bezain barnatik gure algarrekilako

sinesteak, izan dadin borrokako agintzetan edo halaber bakezko mezüetan, eta senditüko

düzüela züen aldegainean hegalkülünkatzen, Orhiko txoria hegaltatüren dena gure abesbatzan,

eta agian bildüko züen bihotzak...

Urrentüko düt sinpleki erraitez duintarzünaren begiratzeko : beti "Etxek makila esküan,

entelegüa bihotzean".

Pastoral hon oroer !

Sébastien UthurriagueLarraineko aüzapeza

179

La

rrain

en

, Ja

na

Ark

eko

pa

sto

rala

(18

91

an

) - Pa

sto

rale

Je

an

ne

d'A

rc (1

89

1)

La

rra

ine

n,

Ja

na

Ark

eko

pa

sto

rala

(1

92

2a

n)

- P

asto

rale

Je

an

ne

d'A

rc (

19

22

)

La

rrain

en

, Na

po

leo

n p

asto

rala

(19

53

an

) - Pa

sto

rale

Na

po

léo

n (1

95

3)

La

rra

ine

n,

Na

po

leo

n p

asto

rala

(1

95

3a

n)

- P

asto

rale

Na

po

léo

n (

19

53

)

La

rrain

en

, Xa

lba

do

r pa

sto

rala

(19

91

an

) - Pa

sto

rale

Xa

lba

do

r (19

91

)